Polska-Ukraina, Polacy-Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę.

Historia i wzory migracji Chińczyków i Wietnamczyków na świecie

i do Polski różnią się od siebie. O ile Chińczycy przemieszczali się od wie-

ków zarówno po kontynencie azjatyckim, jak i poza nim, o tyle maso-

we migracje z Wietnamu rozpoczęły się dopiero po zakończeniu wojny

i upadku Sajgonu w 1975 roku. Do Polski pierwsi przybyli jednak wiet-

namscy migranci ekonomiczni (już w latach siedemdziesiątych XX wie-

ku), a napływ imigrantów z Chin jest zjawiskiem relatywnie nowym,

gdyż na większą skalę rozpoczął się dopiero po przystąpieniu Polski

do Unii Europejskiej. Paradoksalnie – dłuższy pobyt Wietnamczyków

może jednak działać na ich niekorzyść. Inwestycje i wzory działania przy-

jęte przez pierwsze grupy imigrantów wyznaczyły bowiem i do pewne-

go stopnia ograniczyły strategie adaptacji kolejnych fal migracyjnych.

Z kolei Chińczycy dopiero poszukują dla siebie obszarów i sposobów

działania, co może sprawić, że ich strategie będą bardziej dopasowane

do obecnej sytuacji gospodarczej w Polsce.

Wiedza na temat społeczności wschodnioazjatyckich w Polsce jest

stosunkowo ograniczona i fragmentaryczna. O ile są dostępne wyniki

badań nad migracją wietnamską do Polski, o tyle brakuje jakiejkolwiek

usystematyzowanej wiedzy na temat migracji z Chin, która w ostatnich

latach – jak wskazują statystyki – systematycznie wzrasta. W niniejszej

publikacji prezentujemy wyniki dwuletnich badań dotyczących wzorów

adaptacji migrantów chińskich i wietnamskich w Polsce. Raport Instytu-

tu Spraw Publicznych jest pierwszą, pionierską próbą opisania zjawiska

chińskiej migracji w naszym kraju.

O ISP: Fundacja Instytut Spraw Publicznych (ISP) jest jednym

z wiodących polskich think tanków, niezależnym ośrodkiem badawczo-

analitycznym. ISP powstał w 1995 roku. Poprzez prowadzenie badań,

ekspertyz i rekomendacji dotyczących podstawowych kwestii życia

publicznego Instytut służy obywatelowi, społeczeństwu i państwu.

ISP współpracuje z ekspertami i badaczami z polskich i zagranicznych

ośrodków naukowych. Wyniki projektów badawczych prezentowane

są na konferencjach i seminariach oraz publikowane w formie

książek, raportów, komunikatów i rozpowszechniane wśród posłów

i senatorów, członków rządu i administracji, w środowiskach

akademickich, a także wśród dziennikarzy i działaczy organizacji

pozarządowych.

SPOJRZENIE PRZEZ GRANICĘ

Okladka_sprzedawac_gotowac_budow1 1 2012-05-30 11:26:58

Process CyanProcess MagentaProcess YellowProcess Black

POLSKA–UKRAINA POLACY–UKRAIŃCY

Raport jest próba rekonstrukcji drogi, którymi do Polaków docie-rają informacje o Ukrainie, a do Ukraińców wiedza o Polsce oraz wzajemnego wizerunku Polaków i Ukraińców. Okazuje się, że mimo wielowiekowego sąsiedztwa i długiego odcinka wspólnej granicy, ciągle niezbyt dobrze się znamy.

Polsko-ukraińskie kontakty zdominowane są dziś – jak pokazują statystyki – przez handel przygraniczny. Tak jest od początku lat 90. Są to kontakty bardzo specyficzne i wydają się wyraźnie wpływać na obrazy obu krajów w oczach sąsiadów. Polacy patrzą na Ukraińców również przez pryzmat historii – konfliktów i rzezi, choć nie przeszkadza im to w odczuwaniu niewielkiego dystansu do Ukraińców i szerokiej akceptacji ich obecności w Polsce. Ukraińcy natomiast dostrzegają przede wszystkim polsko-ukraiń-ską wspólnotę kultury oraz widzą w Polsce dobrze rozwijający się kraj europejski.

JOANNA FOMINAJOANNA KONIECZNA-SAŁAMATIN

JACEK KUCHARCZYKŁUKASZ WENERSKI

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Lukasz

Raport przedstawia drogi, którymi do Polski docierają informacje o Ukrainie, a do Ukraińców wiedza o Polsce oraz efekty tej informacyjnej wymiany: wizerunek Ukrainy w oczach Polaków i Polski - na Ukrainie.

Lukasz



Raport_PL_UA.indd 1Raport_PL_UA.indd 1 2013-11-19 12:00:032013-11-19 12:00:03

2 Polska–Ukraina, Polacy–Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę




Warszawa 2013


INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCHProgram Europejski

Publikacja „Polska - Ukraina, Polacy - Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę”

powstała w ramach projektu „Wizerunek Polski i Polaków na Ukrainie oraz

Ukrainy i Ukraińców w Polsce” sfinansowanego ze środków Fundacji PZU.

Redakcja: Magdalena Otlewska (www.bezbledu.pl)

Recenzja: dr Renata Włoch

Zdjęcie na okładce: Mariusz Gaczyński/EastNews

Przedruk materiałów Instytutu Spraw Publicznych w całości lub w części

jest możliwy wyłącznie za zgodą Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywa-

nie danych jest dozwolone z podaniem źródła.

© Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013

ISBN: 978-83-768-111-8

Wydawca:Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00–031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262 e-mail: [email protected]

Skład, druk i oprawa:Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny „SIM”00–669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11tel. (22) 629 80 38www.owpsim.pl

Niniejsza publikacja została wydana przy wsparciu finansowym Komisji Europej-skiej. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowiska autorów i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w nich zawartość merytoryczną.


SPIS TREŚCI

Główne wnioski 7

Wstęp 13

Źródła wiedzy i wyobrażeń o Polsce i Ukrainie 15 Wyjazdy Polaków na Ukrainę i Ukraińców do Polski 16 Kontakty osobiste między Polakami a Ukraińcami jako źródła wiedzy o kraju sąsiada 23 Media i inne źródła wiedzy o kraju sąsiada 25

Obrazy narodów: Ukraińcy są „ciepli”, Polacy – „kompetentni“ 33 Bliskość i podobieństwo czy odmienność i dystans 37

Obraz kraju: Polska po „jaśniejszej”, Ukraina po „ciemniejszej” stronie 47 Ukraina, Polska – jakie budzą skojarzenia 47 Obraz państwa 52 Opinie o polskich i ukraińskich towarach 56

Polska–Ukraina–Europa 59 Postrzeganie stosunków polsko-ukraińskich w Polsce i na Ukrainie 60 Polska w relacjach międzynarodowych Ukrainy 65 Rola historii we wzajemnym postrzeganiu Polski i Ukrainy 69 Ukraina – między Rosją a „Europą” 72

Podsumowanie 87

Noty o autorach 89

Publikacje ISP o postrzeganiu się społeczeństw 91


GŁÓWNE WNIOSKI

! Polacy czerpią wiedzę o Ukrainie z bardziej zróżnicowanych źródeł niż

Ukraińcy o Polsce, choć dla obu narodów najpopularniejszym źród-

łem są oczywiście media. Średnia liczba źródeł informacji wskazanych

przez Ukraińców wynosiła 1,7, przez Polaków zaś – 2,8. Dla Polaków

jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o Ukrainie są podręczniki

szkolne (można się domyślać, że są to głównie podręczniki historii). Nic

więc dziwnego, że polsko-ukraińskie konflikty z przeszłości i ogólnie

zagadnienia historyczne są istotnym elementem wizerunku Ukrainy

i Ukraińców w oczach Polaków. Wśród Ukraińców znaczenie zarówno

podręczników, jako źródła wiedzy, jak i historii, jako elementu obrazu

Polski, są nieporównanie mniejsze. Dla znacznej części Ukraińców me-

dia są jedynym źródłem, z którego czerpią wiedzę o Polsce.

! Mieszkańcy obu krajów byli podzieleni w kwestii tego, czy ilość infor-

macji o kraju sąsiada w mediach jest wystarczająca, czy też jej brakuje.

Odsetki zwolenników obu tych opinii były w jednym i drugim kraju

podobne – nieznacznie przeważali ci, którym brakowało informacji.

! Zarówno wyjazdy do Polski i na Ukrainę, jak i osobiste kontakty

z mieszkańcami okazały się znaczącymi źródłami informacji w tym

sensie, że miały istotny wpływ na postawy Polaków i Ukraińców wo-

bec rozmaitych kwestii dotyczących kraju sąsiadów. Niestety z tych

bezpośrednich źródeł korzystało niewielu mieszkańców obu krajów.

Około 20% Polaków i 16% Ukraińców odwiedziło sąsiadów przynaj-

mniej raz po 1991 roku, natomiast osobiste kontakty z sąsiadami zza

polsko-ukraińskiej granicy utrzymywało 23% Polaków i 29% Ukraiń-

ców. Polacy, którzy byli na Ukrainie, zazwyczaj poprzestawali na jednej

wizycie, Ukraińcy zaś wracali do Polski kilkakrotnie.

! W ciągu ostatnich trzech lat nastąpiło zauważalne ożywienie kon-

taktów między Polakami a Ukraińcami. Świadczy o tym zarówno po-

równanie wyników badań sondażowych prowadzonych na Ukrainie

w 2010 i 2013 roku, jak i statystyki ruchu granicznego. Drugie źródło

pokazuje, że kontakty polsko-ukraińskie mają miejsce najczęściej



na terytorium Polski – przyrost ruchu na granicy w ostatnich latach

był generowany głównie przez Ukraińców.

! Z sondażu wynika, że zarówno Ukraińcy, jak i Polacy jeżdżą do kraju-

-sąsiada głównie w celach turystycznych. W przypadku Ukraińców

jednak niemal równie częste są wyjazdy zarobkowe. Wyniki badania

sondażowego pomijają jednak najczęstszych gości naszego kraju, czyli

tych, którzy przyjeżdżają na kilka godzin w celu zrobienia zakupów

– stanowią oni ponad 80% wszystkich Ukraińców przekraczających

polsko-ukraińską granicę.

! Niezależnie od tego, że większy odsetek Polaków niż Ukraińców ma za

sobą co najmniej jedną wizytę w sąsiednim kraju (po 1991 r.), w ostat-

nich latach to Ukraińcy przejawiają większą aktywność w odwiedza-

niu Polski niż Polacy – Ukrainy. Dość często przyjeżdżają w poszuki-

waniu zatrudnienia, co jest w Polsce szeroko akceptowane. Jedynie

co jedenasty Polak wyraził przekonanie, że praca Ukraińców przynosi

Polsce więcej strat niż korzyści. Mapa poziomu akceptacji dla pracy

Ukraińców w Polsce pokrywa się z mapą dystansu do Ukraińców. Gdzie

dystans mniejszy, tam częściej dostrzega się korzyści płynące z pracy

Ukraińców. I odwrotnie – większy dystans sprzyja dostrzeganiu strat

z tego wynikających.

! Polacy widzą Ukraińców jako zwykłych, prostych ludzi, ze wszyst-

kimi pozytywnymi i negatywnymi stronami tego wizerunku – po-

zytywnie nastawionych do życia, wesołych, towarzyskich, jedno-

cześnie szczerych, gościnnych i pracowitych oraz lubiących wypić.

Zupełnie nie kojarzą im się natomiast z przedsiębiorczością, nowo-

czesnością czy efektywnością. Ukraińcy z kolei postrzegają Polaków

jako uosobienie kompetencji: wykształconych, nowoczesnych, od-

powiedzialnych, przedsiębiorczych i skutecznych. Brakuje im – zda-

niem Ukraińców – „luzu”, czyli wesołego usposobienia, gościnności

i życzliwości. Zwraca uwagę fakt, że w przypadku obu narodów ich

stereotyp w oczach sąsiadów jest zgodny z autostereotypem zapre-

zentowanym w tym badaniu.

! Około połowy Polaków i Ukraińców podziela przekonanie, że przedsta-

wiciele obu narodów są do siebie podobni pod względem stylu życia

i wartości. Polacy rozciągają przekonanie o podobieństwie również na

etykę zawodową i podejście do pracy, podczas gdy Ukraińcy częściej

dostrzegają w tym aspekcie różnice. Przekonanie Ukraińców o różni-


9Główne wnioski

cach między naszymi narodami w kwestii podejścia do pracy słabnie

jednak w wyniku odwiedzin Polski. Ci, którzy byli w naszym kraju, częś-

ciej dostrzegają podobieństwa. Jest to zmiana opinii na niekorzyść

Polaków – Ukraińcy, którzy byli w Polsce, rzadziej uważają Polaków za

pracowitych niż ci, którzy w Polsce nie byli.

! Przekonanie Polaków o podobieństwie obu narodów jest powszech-

niejsze wśród młodych ludzi niż wśród starszych, na Ukrainie zaś za-

leżność tych opinii od wieku jest odwrotna – to starsi częściej widzą

podobieństwa niż młodzi.

! Niezależnie od dostrzeganych różnic w postawach i wartościach,

zarówno Polacy, jak i Ukraińcy odczuwają bardzo niewielki dystans

w stosunku do siebie nawzajem. Przedstawiciele drugiego narodu

są akceptowani niemal we wszystkich rolach społecznych, włącznie

z rolą przełożonego lub członka rodziny.

! Bezpośrednie kontakty zmniejszają dystans, co pokazały m.in. wyniki

tego badania. Dzieje się tak jednak tylko wówczas, gdy kontakty te

prowadzą do uzupełnienia luk w wiedzy lub do nawiązania rzeczy-

wistych relacji znajomości czy przyjaźni. W przeciwnym przypadku

dystans rośnie. Zapewne z tego względu największy dystans do naro-

du sąsiedniego odczuwali mieszkańcy regionów przygranicznych po

obu stronach granicy. Należy jednak podkreślić, że nawet ten „więk-

szy” dystans był w istocie bardzo mały.

! Wyobrażenia i skojarzenia Polaków i Ukraińców związane z krajem

sąsiada okazały się złożone z podobnych elementów, choć waga

przypisywana poszczególnym elementom różniła się dość wyraźnie.

Polacy koncentrowali się głównie na wspólnej historii (szczególnie

jej trudnych, konfliktowych aspektach) oraz – z drugiej strony – na

sąsiedztwie i bliskości kultury i obyczajów. Wśród Ukraińców aspekt

wspólnoty kultury był dominujący. Ponadto Polska kojarzyła im się ze

smakami produktów żywnościowych, obrazami z filmów, wspomnie-

niami z wyjazdów, a także z krajem sukcesu ekonomicznego i udanej

transformacji. Historia w skojarzeniach Ukraińców schodziła na dalszy

plan. W obu krajach brakowało natomiast odniesień do współczesnej

kultury i sztuki sąsiedniego kraju.

! Ocena bilansu krzywd wyrządzonych sobie nawzajem w przeszłości

przez Polaków i Ukraińców przypomina odbicie w lustrze – Polacy

widzą więcej winy po stronie Ukraińców, Ukraińcy zaś – po stronie



Polaków. Jednocześnie ponad połowa Polaków przyznaje, że Polacy

również ponoszą jakąś winę, Ukraińców zaś uznających winę także po

swojej stronie było wyraźnie mniej (40%). W obu krajach przekonanie

o wzajemnych winach mających korzenie w przeszłości było znacznie

rzadziej podzielane przez młodzież niż przez osoby starsze.

! W polskich skojarzeniach z Ukrainą odrębne i znaczące miejsce zajmo-

wały kwestie polityczne: wpływy Rosji, niesprawność państwa, korup-

cja i bieda. Ukraińcy o państwie polskim myśleli znacznie lepiej – że to

kraj zachodni, dobrze zarządzany, europejski.

! Ukraińcy są dobrego zdania nie tylko o polskim państwie, lecz także

o polskich produktach – informacja o tym, że coś zostało wyprodu-

kowane w Polsce, zachęciłaby do zakupu ponad połowę Ukraińców.

Polacy o produktach ukraińskich wiedzą niewiele – ponad trzy czwar-

te badanych Polaków nie miało w tej sprawie jednoznacznej opinii,

najczęściej wybierali więc neutralną konstatację, że miejsce produkcji

„Ukraina” „ani nie zachęca, ani nie zniechęca” do zakupu.

! Polacy, którzy byli na Ukrainie, oceniają ten kraj gorzej niż ci, którzy

nigdy go nie odwiedzali. Z kolei przyjazdy Ukraińców do Polski sprzy-

jają bardziej pozytywnym ocenom wystawianym różnym aspektom

funkcjonowania państwa polskiego.

! Bieżące stosunki polsko-ukraińskie były w obu krajach oceniane ra-

czej pozytywnie przez większość obywateli, jednak Polacy okazali się

w tej sprawie bardziej krytyczni – odsetek odpowiedzi „raczej źle” był

w Polsce prawie trzykrotnie większy niż na Ukrainie. Krytyczna ocena

wzajemnych stosunków okazała się częstsza wśród Polaków, którzy

jeździli na Ukrainę, niż wśród tych, którzy na Ukrainie nigdy nie byli.

Ukraińcy natomiast oceniali wzajemne stosunki inaczej – wystawiali

im ogólnie wyższe oceny, a ci, którzy mają kontakty z Polską i Polaka-

mi, byli skłonni to robić nawet częściej.

! Stosunki polsko-ukraińskie miały różną wagę dla mieszkańców obu

krajów. Polacy najczęściej uznawali je za ważne, ale nie priorytetowe,

Ukraińcy zaś – za priorytetowe. Przy tym mieszkańcy graniczącego

z Polską zachodniego regionu Ukrainy częściej niż w innych regionach

kraju uważali stosunki z Polską za priorytetowe, natomiast w Polsce

znaczenie stosunków z Ukrainą najczęściej doceniane było w regio-

nach najbardziej od Ukrainy oddalonych – południowo-zachodnim

i północno-wschodnim.


11Główne wnioski

! Wśród mieszkańców Ukrainy od lat utrzymuje się powszechny brak

zdecydowania co do pożądanego kierunku integracji tego kraju –

z Unią Europejską czy z Rosją, Białorusią i Kazachstanem. W ostatnim

czasie jednak szala opinii publicznej wydaje się przechylać – choć nie

bez oporów – na stronę Unii Europejskiej.

! Wydaje się, że ambiwalentny stosunek Ukraińców do wyborów geopo-

litycznych ma korzenie w niejednoznacznej ocenie skutków rozpadu

Związku Radzieckiego i transformacji, która po nim nastąpiła. Z jed-

nej strony, rozpad ZSRR przyniósł Ukrainie niepodległość, z drugiej

zaś, efekty transformacji są wysoce niezadowalające dla obywateli.

W rezultacie jedynie co czwarty Ukrainiec jest zdania, że rozpad ZSRR

przyniósł Ukrainie więcej korzyści niż szkody, a 38% uważa, że więcej

szkody.

! Połowa Ukraińców chciałaby, aby Ukraina przystąpiła do Unii Euro-

pejskiej, a co trzeci obywatel oddałby pierwszeństwo integracji z unią

celną Rosji, Białorusi i Kazachstanu. Polacy zapytani o to, co Ukraina

powinna wybrać, zdecydowanie częściej rekomendują Unię Europej-

ską (68%) niż wspomnianą unię celną (8%).

! Wielu Ukraińców pozostaje niezdecydowanych w kwestii tego, który

z kierunków integracji jest zgodny z interesami ich kraju: 63% tak są-

dzi o zbliżeniu z Rosją, a 72% – o zbliżeniu z Unią Europejską. Blisko

połowa (42%) jest zdania, że zgodne z interesami Ukrainy jest zarówno

jedno, jak i drugie, przy czym najczęściej przekonanie takie podzielają

najmłodsi Ukraińcy.

! Ukraina jest bardzo wyraźnie podzielona, jeśli chodzi o przeważające

przekonania o bliskości Unii Europejskiej czy Rosji. Wschód i południe

kraju wyraźnie ciążą ku Rosji, zachód zaś i centrum – ku Unii Europejskiej.

! Mniejszy dystans do Unii Europejskiej, a większy do Rosji mają ci

Ukraińcy, którzy wyjeżdżali kiedykolwiek za granicę, w tym do Pol-

ski. Innym czynnikiem zmniejszającym dystans do Unii jest wiek –

najmłodsi badani mieszkańcy Ukrainy (niezależnie od regionu, w któ-

rym mieszkają) prezentowali najmniejszy dystans. Jednocześnie ponad

połowa Polaków i Ukraińców zgadzała się z tym, że Polska przyczynia

się do zacieśnienia współpracy między Ukrainą a Unią Europejską.


WSTĘP

Badanie postaw społecznych wobec różnych narodów i państw ma

w Polsce i na świecie swoją historię i bogatą literaturę. Zagadnienie to

było do niedawna przedmiotem zainteresowania głównie naukowców

– socjologów, psychologów, specjalistów w zakresie nauk politycznych

i stosunków międzynarodowych. Wizerunki narodów mają korzenie w po-

strzeganych relacjach między krajami1 i zazwyczaj są związane z podzie-

lanymi społecznie przekonaniami dotyczącymi poziomu życia i bliskości

kultury mieszkańców wspomnianych krajów2. W ostatnich latach rosnące

zainteresowanie obywateli polityką zagraniczną państw – czego przeja-

wem jest m.in. wzrost znaczenia tzw. dyplomacji społecznej, czyli między-

narodowej aktywności władz samorządowych3 i rozmaitych organizacji

społecznych – sprawia, że badanie wizerunków państw i narodów nabiera

nowego znaczenia.

W obecnej sytuacji badanie wzajemnego postrzegania się mieszkań-

ców Polski i Ukrainy jest interesujące co najmniej z dwóch powodów.

Pierwszy z nich związany jest z tym, że wzajemne kontakty między Po-

lakami a Ukraińcami są w pewnym sensie nowe – odżyły na początku

lat 90. ubiegłego stulecia po przerwie tak długiej, że niewielu dziś żyją-

cych pamięta te dawne relacje z własnego doświadczenia. W przekazach

rodzinnych, literaturze i podręcznikach historii w obu krajach pozostały

jednak echa tego wcześniejszego sąsiedztwa, które często było sąsiedz-

twem trudnym. Badanie obrazu Polaków w oczach Ukraińców i obrazu

Ukraińców w oczach Polaków może pokazać, w jakim stopniu dzisiejsze

stosunki między obydwoma narodami kształtowane są przez sprawy bie-

żące i myślenie o przyszłości, a w jakim – znaczenie ma przeszłość.

Drugi powód, dla którego warto badać polsko-ukraińskie wzajemne po-

strzeganie się, to trwające niemal od początku transformacji zaangażowa-

1 R.K. Herrmann, Image Theory and Strategic Interaction in International Relations, w: Oxford Handbook of Political Psychology, eds. R. Jervis, D. Sears, L. Huddy, Oxford University Press, New York 2003, s. 285–314.2 A. Jasińska-Kania, Zmiany postaw Polaków wobec różnych narodów i państw, w: Studia nad postawami wobec innych narodów, ras i grup etnicznych, t. 2, Bliscy i dalecy, red. A. Jasińska-Kania, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1992.3 Patrz np. A. Fuksiewicz, A. Łada, Ł. Wenerski, Współpraca zagraniczna polskich samorządów. Wnioski z badań, ISP, Warszawa 2012.



nie Polski w sprawy ukraińskie i wspieranie przez Polskę proeuropejskich

dążeń Ukrainy. Zaangażowanie elit politycznych znalazło i wciąż znajduje

znaczące poparcie polskiego społeczeństwa. Rośnie – choć nadal pozosta-

wia niedosyt – obecność w Polsce ukraińskiej kultury i informacji o Ukrainie

w polskich mediach. Aktywnie działają także polskie instytucje propagujące

kulturę polską na Ukrainie. Badanie opinii publicznej w obu krajach pozwala

z jednej strony poznać odpowiedź Ukraińców na polską aktywność w kwe-

stiach ukraińskich, z drugiej zaś – zbadać stan poparcia polskiego społe-

czeństwa dla tego rodzaju działania polskich elit politycznych.

W niniejszym raporcie prezentowane są wyniki badania sondażowe-

go przeprowadzonego latem 2013 roku w Polsce i na Ukrainie na próbach

reprezentatywnych dla dorosłych mieszkańców obu krajów4. Część po-

ruszanych w raporcie zagadnień była również przedmiotem wcześniej-

szych badań Instytutu Spraw Publicznych: obraz Ukraińców i Ukrainy

w oczach Polaków badano w 2000 roku, wizerunek zaś Polski i Polaków

w oczach Ukraińców był przedmiotem badań sondażowych w 2000

i 2010 roku. Prezentowane tu analizy porównawcze odwołują się tak-

że do wyników innych sondaży prowadzonych na Ukrainie m.in. przez

Fundację im. Stefana Batorego (w 2003 r.) oraz przez Polską Fundację

im. Roberta Schumana (w 2005 r.).

Prezentację obrazu Polski i Ukrainy rozpoczynamy od pokazania źró-

deł, z jakich mieszkańcy obu krajów czerpią wiedzę o sobie nawzajem.

Pamiętając o tym, że postawy i opinie dotyczące narodu mogą się różnić,

a nawet być całkowicie odmienne, od postaw i opinii na temat kraju5 – od-

dzieliliśmy wyraźnie te dwie kwestie. Raport przedstawia najpierw wize-

runki narodów, a dopiero po nich ukazuje obrazy państw – Polski postrze-

ganej przez Ukraińców i Ukrainy postrzeganej przez Polaków. W ostatniej

części prezentujemy, jak Ukraińcy widzą miejsce swojego kraju na geopo-

litycznej mapie Europy i jakie jest na tej mapie miejsce Polski.

4 Badanie w obu krajach przeprowadziła fi rma GfK metodą wywiadu telefonicznego. Próba liczyła 1000 osób, z tym że na Ukrainie zbadano dodatkowo 300 mieszkańców Ukrainy Zachodniej, co pozwoliło na dokładniejsze wnioskowanie o postawach mieszkańców tego regionu.5 Dowody empiryczne na takie rozdzielenie można znaleźć m.in. w artykule J. Koniecznej i I. Min-tusowa, Polacy i Moskale, w: red. A. Jasińska-Kania, Bliscy i dalecy. Studia nad postawami wobec innych narodów, ras i grup etnicznych, t.2, Wyd. IS UW, Warszawa 1992. W kontekście polsko-ukraiń-skim pisał o tym m.in. M. Riabczuk w artykule Polski, Polak, Polska – próba fi lologicznego krajoznaw-stwa, „Więź” 1998, nr 3, s. 33–43.


ŹRÓDŁA WIEDZY I WYOBRAŻEŃ O POLSCE I UKRAINIE

Wyobrażenia i opinie o kraju oraz o jego mieszkańcach składają się

na wielopłaszczyznowy konstrukt, jakim jest społeczny obraz tego kraju.

Philip Kotler zaproponował najbardziej dziś rozpowszechnioną w litera-

turze definicję wizerunku6 i określił go jako sumę wiedzy i emocji, które

osoba lub grupa wiąże z jakimś obiektem, którym może być kraj (ale także:

produkt, usługa, przedsiębiorstwo).

Wydaje się więc, że Polacy i Ukraińcy jako narody sąsiadujące, a więc

mające długą wspólną historię, powinni nawzajem tworzyć bogaty i wie-

loaspektowy wizerunek kraju-sąsiada. Prezentację tych wizerunków po-

przedzimy analizą dostępnych i wykorzystywanych przez oba narody

źródeł informacji.

Wiedza stanowi, obok emocji, rodzaj fundamentu, na którym budowa-

ny jest wizerunek kraju i narodu. W literaturze wskazuje się różne czynniki,

które ją kształtują, a jednym ze sposobów ich kategoryzacji jest odwołanie

się do dwóch typów doświadczenia: (1) osobistego, bezpośredniego oraz

(2) zapośredniczonego, czyli pochodzącego z drugiej ręki7.

Pierwszy przypadek dotyczy takich sytuacji, jak wizyta w kraju sąsia-

dów, w szczególności połączona z nawiązywaniem lub podtrzymywaniem

relacji o charakterze osobistym – związków rodzinnych lub przyjaźni czy

współpracy. O znaczeniu tego rodzaju doświadczeń wspominaliśmy już

w kontekście ich wpływu na zmniejszanie dystansu między Polakami

a Ukraińcami i w tym rozdziale poświęcimy im więcej miejsca.

Do drugiej kategorii doświadczeń kształtujących wiedzę o innym kraju

należą informacje czerpane z mediów oraz z książek i filmów lub też prze-

kazywane za pośrednictwem instytucji edukacyjnych albo pojawiające się

podczas rozmów ze znajomymi.

Bliskość geograficzna oraz wspólna historia Polski i Ukrainy sprawiają,

że katalog rozmaitych źródeł informacji o sąsiednim państwie, które ich

6 P. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner i Ska, Warszawa 1994; cyt. za O. Gorbaniuk, D. Radman, Struktura wizerunku kraju i jej pomiar, „Studia Socjologicz-ne” 4(203), s. 76.7 S.U. Yang, H. Shin, J.H. Lee, B. Wrigley, Country Reputation in Multidimensions: Predictors, Effects, and Communication Channels, „Journal of Public Relations Research” 2008, nr 20 (4), s. 421–440.



mieszkańcy mają do dyspozycji, jest dość bogaty. Media obu krajów inte-

resują się informacjami „zza miedzy”, a skomplikowane relacje historycz-

ne znajdują miejsce w programach i podręcznikach szkolnych.

Analizę tego katalogu źródeł wiedzy rozpoczniemy od osobistych do-

świadczeń z sąsiednim krajem i jego mieszkańcami, by następnie zająć

się pozostałymi źródłami, czyli mediami, podręcznikami, kulturą i sztuką.

W y j a z d y P o l a k ó w n a U k r a i nę i U k r a ińc ó w d o P o l s k i

Bezpośrednie kontakty Polaków i Ukraińców są możliwe dzięki wy-

jazdom, przy czym Polacy okazali się tu bardziej mobilni od Ukraińców.

Po 1991 roku na Ukrainie był co piąty Polak, natomiast Polskę odwiedziło

nieco mniej, bo 16% Ukraińców (wykres 1).

Deklarowana struktura częstości wyjazdów Ukraińców do Polski wska-

zuje, że ci, którzy wybiorą się raz, chętnie do Polski wracają – ponad dwie

trzecie z nich było w Polsce więcej niż jeden raz. W porównaniu do badań

ISP z 2010 roku, gdy wizytę deklarował jeden na dzie-

sięciu respondentów, w 2013 roku nastąpił wzrost

o 6 punktów procentowych8. Wskaźnik ten wrócił za-

tem do wielkości stwierdzonych w 2000 roku, a więc

do okresu, gdy między Polską a Ukrainą obowiązy-

wał ruch bezwizowy9.

Na ten zauważalny wzrost częstości wizyt obywateli ukraińskich

w Polsce mogły mieć wpływ co najmniej dwa czynniki. Najważniejszy

z nich to zwiększająca się z roku na rok migracja zarobkowa Ukraińców

8 J. Konieczna-Sałamatin, Coraz dalsi sąsiedzi? Wizerunek Polski i Polaków na Ukrainie, ISP, War-szawa 2011, s. 3.9 J. Konieczna, Polska–Ukraina. Wzajemny wizerunek, ISP, Warszawa 2001, s. 47.

Z badanych Ukraińców 16% odwiedziło Polskę

przynajmniej raz po 1991 roku, natomiast wśród

Polaków odsetek ten wyniósł 20%.

Wykres 1. Odwiedziny Ukraińców w Polsce i Polaków na Ukrainie po 1991 roku

Źródło: Instytut Spraw Publicznych, 2013


17Źródła wiedzy i wyobrażeń o Polsce i Ukrainie

do Polski10, będąca m.in. odpowiedzią na wprowadzane przez polski rząd

ułatwienia w podejmowaniu pracy w Polsce przez obywateli krajów sąsia-

dujących (oraz Mołdawii i Gruzji). Ten czynnik ma charakter stały. Dodat-

kowo w 2012 roku mieliśmy do czynienia ze wzmożonym ruchem przez

granicę, który wynikał z organizacji przez Polskę i Ukrainę Mistrzostw Eu-

ropy w Piłce Nożnej. Podczas tego turnieju wprowadzone zostały pewne

ułatwienia w przekraczaniu granicy przez Ukraińców i możliwości uzyska-

nia polskiej wizy narodowej11.

Warto jeszcze dodać, że w kwietniu 2013 roku Parlament Europejski

przegłosował poprawkę do umowy o małym ruchu granicznym z Ukrai-

ną, poprawka ta znacznie ułatwia kontakty w obszarach przygranicznych

i znosi opłatę dla części aplikantów12. Czas, który upłynął od jej wprowa-

dzenia do realizacji badania (lipiec 2013 r.), nie pozwala jednak na określe-

nie jej wpływu na ożywienie ruchu granicznego.

Zainteresowanie Ukraińców wyjazdami do Polski było silnie zróżnico-

wane regionalnie. Najczęściej jeździli mieszkańcy zachodniej części kraju

(36% było w Polsce przynajmniej raz), a najrzadziej – mieszkańcy wschod-

niej części, najbardziej oddalonej od Polski.

Te statystyki wynikają oczywiście w dużej mierze z bliskości zachod-

niego regionu od granicy z Polską. Trzeba jednak pamiętać, że bliskość

nie sprowadza się w tym przypadku jedynie do kilometrów. Mieszkańcy

regionów przygranicznych są beneficjentami różnych działań polskich

władz mających ułatwić przekraczanie granicy. Chodzi tu przede wszyst-

kim o umowę o małym ruchu granicznym (dotyczy osób zamieszkałych

w bezpośredniej bliskości granicy) oraz o możliwość uzyskania „wizy na

zakupy” (dotyczy mieszkańców wszystkich obwodów graniczących z Pol-

ską). Zwiększonemu zainteresowaniu przyjazdami do Polski sprzyjają

także powiązania kulturowe z Polską i Europą, które w tej części kraju są

silniejsze niż gdzie indziej.

10 Powolny, lecz konsekwentny, wzrost migracji zarobkowych z Ukrainy pokazują m.in. dane o licz-bie wydawanych zezwoleń na pracę oraz o liczbie rejestrowanych oświadczeń o zamiarze powierze-nia pracy cudzoziemcowi publikowane na stronach Ministerstwa Pracy i Pomocy Społecznej (http://www.mpips.gov.pl, dostęp z dnia 15.10.2013).11 Patrz: http://www.polityka.pl/swiat/komentarze/1516030,1,ulatwienia-wizowe-dla-ukraincow.read, dostęp z dnia 25.10.2013.12 Patrz: http://www.europarl.europa.eu/news/pl/news-room/content/20130416STO07364/html/U%C5%82atwienia-wizowe-dla-Ukrai%C5%84c%C3%B3w-i-Mo%C5%82dawian, dostęp z dnia 15.10.2013.



W porównaniu ze skomplikowaną procedurą wizową obowiązującą

Ukraińców chcących wjechać do Polski i na terytorium UE, Polacy nie do-

świadczają żadnych formalnych ograniczeń. Są zwolnieni z obowiązku

wizowego, jeżeli przebywają w kraju sąsiada nie dłużej niż 90 dni w ciągu

6 miesięcy. Co więcej, od 2012 roku wiza na pobyt przekraczający 90 dni

jest wydawana bezpłatnie13.

Te ułatwienia nie wpływają jednak w sposób widoczny na zaintere-

sowanie Polaków wyjazdami na Ukrainę. Odsetek Polaków, którzy po

1991 roku wyjechali przynajmniej raz na Ukrainę, był wprawdzie nieco

większy niż Ukraińców, którzy byli w Polsce (wykres 1), jednak Polacy naj-

częściej byli w kraju sąsiada jeden raz. Ukraińcy tymczasem zazwyczaj nie

ograniczali się do jednego wyjazdu, o czym była już mowa.

Aby ocenić popularność kierunku ukraińskiego w Polsce, warto zba-

dać zmiany zachodzące w ostatnich dekadach. Porównując niniejsze

badania z wynikami ISP z 2001 roku, widzimy, że procent wyjazdów na

Ukrainę wzrósł w sposób istotny. O ile w 2000 roku jeden na dziesięciu Po-

laków (11%) deklarował, że był co najmniej raz z wizytą w kraju sąsiada, to

w 2013 roku ten odsetek wzrósł o 9 punktów procentowych.

13 Patrz: http://www.kresy.pl/wydarzenia,ukraina?zobacz/polska-ukraina-nowe-przepisy-wizowe, dostęp z dnia 25.10.2013.

Mapa 1. Regionalne zróżnicowanie

częstości wizyt w Polsce




Ten wzrost odsetka osób mających za sobą pobyt na Ukrainie po

1991 roku znajduje odzwierciedlenie w zbieranych przez Straż Graniczną

danych dotyczących osobowego ruchu obywateli RP na granicy z Ukrai-

ną. Liczba przekroczeń granicy rosła w XXI wieku, osiągając w 2008 roku

prawie 5,5 mln przekroczeń dokonanych przez obywateli polskich. Po

2008 roku nastąpił gwałtowny spadek przepływu przez granicę (po stronie

polskiej). Liczba Polaków wjeżdżających do Ukrainy spada od tego cza-

su z każdym rokiem – w 2012 roku zanotowano niecałe 1,3 mln przekro-

czeń14. Należy więc sądzić, że wzrost odpowiedzi „tak, byłem na Ukrainie

po 1991 r.”, dotyczy raczej lat 2001–2008 niż 2009–2012.

Przyczyn spadku zainteresowania Polaków wyjazdami na Ukrainę

od 2009 roku można poszukiwać m.in. we wprowadzeniu w życie umowy

o małym ruchu granicznym, która zniosła część ograniczeń spowodowa-

nych przystąpieniem Polski do strefy Schengen i utrudniających Ukraiń-

com uzyskanie polskiej wizy. Jak pokazują dane GUS, głównym motywem

przekraczania tej granicy jest handel transgraniczny15. Przed 2009 rokiem

towary częściej wozili Polacy, którzy mogli przejeżdżać przez granicę bez

wiz, później rolę „przewoźników” przejęli Ukraińcy posiadający zezwole-

nia na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego.

Zestawiając dane Straży Granicznej i GUS z danymi naszego sonda-

żu, należy pamiętać, że dotyczą one w pewnym sensie różnych populacji.

Ruch przez granicę polsko-ukraińską zdominowany jest przez zajmujących

się handlem mieszkańców przygranicznych miejscowości. Dane naszego

sondażu dostarczają informacji na temat ogółu mieszkańców obu krajów.

Relatywnie najczęściej odbywali wizyty na Ukrainie Polacy posiada-

jący wykształcenie wyższe (27% tej grupy było na Ukrainie przynajmniej

raz). Dokładnie taki sam wynik odnotowano w bada-

niach ISP z 2000 roku. Wskazywane wówczas przy-

czyny tego stanu rzeczy można powtórzyć i dziś

– osoby z wyższym wykształceniem łatwiej radzą

sobie z rozmaitymi formalnościami i barierą języko-

wą16. Podobną tendencję obserwowano na Ukrainie.

Zauważono natomiast różnice w zainteresowaniu wyjazdami do kraju

sąsiada w zależności od wieku. Wśród Polaków co najmniej jeden wyjazd na

14 Patrz: http://www.strazgraniczna.pl/wps/portal/tresc?WCM_GLOBAL_CONTEXT=pl/serwis-sg/polskie_formacje_graniczne/statystyki/, dostęp z dnia 25.10.2013.15 Patrz: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11951_PLK_HTML.htm, dostęp z dnia 25.10.2013.16 J. Konieczna, Polska–Ukraina…, op. cit., s. 16.

Największą popularność wyjazdów na Ukrainę odnotowano wśród Polaków z wykształceniem wyższym oraz wśród mających obecnie 60 lat i więcej.



Ukrainę miały za sobą najczęściej osoby najstarsze (wykres 2), w przypadku

Ukraińców – najczęściej do Polski jeździli respondenci w wieku 35–59 lat.

Wydaje się, że fakt, iż to przedstawiciele właśnie tej, a nie innej grupy

wiekowej najczęściej jeżdżą na Ukrainę, może wskazywać na to, że są to

podróże sentymentalne, powroty do korzeni, miejsc, w których dana oso-

ba się urodziła i w których, być może, od pokoleń żyła jej rodzina.

Cele wyjazdów do kraju sąsiada

Wiedząc, jaki jest odsetek osób, które odwiedziły sąsiedni kraj, war-

to również przeanalizować, dlaczego Polacy i Ukraińcy decydują się na

takie wyjazdy.

Najczęściej deklarowanym celem wyjazdu, zarówno wśród Polaków,

jak i Ukraińców, jest turystyka (wykres 3). Tę odpowiedź wybiera 36%

respondentów ukraińskich i prawie dwa razy tyle (66%) respondentów

polskich. Skąd ta różnica? Wynika ona po pierw-

sze z faktu, że obywatele Ukrainy muszą pokonać

więcej trudności, by przyjechać do kraju sąsiada,

z powodu obowiązku wizowego. To zniechęca do

wyjazdów do Polski, która nie jest kojarzona z atrakcyjnym miejscem

wypoczynku. Jeśli już trzeba podjąć wysiłek uzyskania wizy, lepiej na

cel spędzania wakacji wybrać kraj o większych walorach turystycznych,

ewentualnie taki, do którego łatwiej uzyskać wizę (lub w ogóle jej nie

Turystyka jest najczęstszym celem wyjazdu Polaków na

Ukrainę i Ukraińców do Polski.

Wykres 2. Odsetki osób, które były

w Polsce i na Ukrainie, w grupach wiekowych

Źródło: Instytut Spraw Publicznych, 2013.



potrzeba). Polacy są natomiast zwolnieni z obowiązku wizowego – do

przekroczenia granicy wystarczy im ważny paszport.

Drugim istotnym czynnikiem są względy finansowe. Jak wynika ze

statystyk Banku Światowego, produkt krajowy brutto Polski był w latach

2008–2012 ponad trzykrotnie większy od PKB Ukrainy17. Lepsza sytuacja

finansowa umożliwia przeznaczenie części dochodu na turystykę. W przy-

padku Polaków istotną rolę odgrywają również podróże o charakterze

sentymentalnym – powroty do stron rodzinnych lub chęć zwiedzenia

miejsc, które były kiedyś częścią państwa polskiego.

Różnica w sytuacji ekonomicznej obu państw po-

woduje, że Ukraińcy jeżdżą do sąsiedniego kraju do

pracy relatywnie często (co czwarty z nich przyjeż-

dżał właśnie w tym celu), a Polacy – tylko wyjątkowo.

17 Patrz: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD, dostęp z dnia 25.10.2013.

Wykres 3. Cele wyjazdu do Polski i na Ukrainę


Spośród Ukraińców, którzy odwiedzili Polskę, jeden na czterech wyjeżdżał tam w celach zarobkowych.



Kim są Ukraińcy, którzy przyjeżdżają do Polski, by znaleźć pracę? Są

to głównie osoby z wykształceniem wyższym (53%), które jednak decy-

dują się na podjęcie w Polsce pracy o charakterze fizycznym (np. sprzą-

tanie, handel sezonowy). Swoją podróż do kraju sąsiada motywują prze-

de wszystkim wyższymi zarobkami niż na Ukrainie oraz większą szansą

znalezienia pracy. To właśnie o tej grupie mówi się najwięcej w polskich

mediach, przede wszystkim w kontekście trudności, z jakimi muszą się

mierzyć obywatele tego państwa, chcący zarobić w Polsce, aby polepszyć

byt swój i swojej rodziny pozostającej na Ukrainie18. Mimo iż wydawać by

się mogło, że podejmowanie pracy za granicą jest raczej domeną młodych

ludzi, z badań ISP wynika, że do pracy w Polsce najczęściej wyjeżdżają

Ukraińcy w przedziale wiekowym 35–49 (20%) oraz 50–59 lat (19%). Ozna-

cza to, że obecna sytuacja gospodarcza na Ukrainie

nie zapewnia stabilności na rynku pracy osobom

z wieloletnim doświadczeniem zawodowym. Jedno-

cześnie ludzie w tym wieku nie są już tak mobilni,

jak osoby 20- i 30-letnie, dlatego nie decydują się na

wyjazd do państw bardziej oddalonych od Ukrai-

ny. W Polsce nie brakuje oczywiście osób pochodzących z Ukrainy, które

pracują naukowo. Ta grupa stanowi jednak zdecydowaną mniejszość na

polskim rynku pracy.

Warto w tym miejscu zauważyć, że dane naszego sondażu pokazują,

iż obecność Ukraińców na polskim rynku pracy jest dość powszechnie

18 Patrz: http://www.polityka.pl/spoleczenstwo/reportaze/1520462,1,ukraincy-po-prace-do-pol-ski.read, dostęp z dnia 25.10.2013.

W celach zarobkowych do Polski przyjeżdżali najczęściej

Ukraińcy z wykształceniem wyższym oraz osoby

w wieku 35–49 i 50–59 lat.

Wykres 4. Opinie Polaków o pracy

Ukraińców w Polsce




akceptowana. Na pytanie o opinię na temat ułatwień w zatrudnianiu

w Polsce obywateli Ukrainy, jedynie niespełna 9% Polaków odpowiedzia-

ło, że pracownicy z Ukrainy przynoszą Polsce „więcej strat niż korzyści”.

O korzyściach płynących z pracy Ukraińców w Polsce przekonani byli

przede wszystkim mieszkańcy północnych regionów Polski, czyli tych,

w których dystans do Ukraińców okazał się najmniejszy. Na północnym

wschodzie odsetek osób, które uznały, że praca Ukraińców przynosi Pol-

sce więcej korzyści niż strat (47%), przewyższał nawet udział wyrażających

pogląd, że korzyści i straty się równoważą (41%). W graniczącym z Ukrainą

regionie południowo-wschodnim 30% uważało zatrudnienie Ukraińców

za przynoszące więcej korzyści, 10% – za przynoszące więcej strat, a 55%

uznało, że korzyści jest mniej więcej tyle samo, ile strat.

Nieco mylący może wydawać się niewielki odsetek Polaków odwie-

dzających Ukrainę oraz Ukraińców jeżdżących do Polski w celach eduka-

cyjnych. W tym wypadku warto przyjrzeć się różnicom w odpowiedziach

w zależności od wieku ankietowanego, ponieważ edukacyjny cel wizyty

jest szczególnie popularny wśród osób młodych, które często nie podjęły

jeszcze stałej pracy, dążących do zdobywania nowej wiedzy i rozwijania

swoich pasji naukowych w innym kraju. Te rozbieżności związane z wie-

kiem są widoczne zarówno w przypadku ankietowanych z Polski, jak

i respondentów ukraińskich. Na wyjazd do kraju sąsiada w celu podjęcia

nauki lub stażu wskazywały najczęściej osoby w wieku 15–24 lata. Odpo-

wiedź tę wybrało 17% Polaków z tej grupy wiekowej oraz 19% Ukraińców.

W porównaniu z 2010 rokiem cele wyjazdów Ukraińców do Polski nie

zmieniły się. Wówczas na pierwszym miejscu także była turystyka, a dalej

kolejno: praca, odwiedziny znajomych, wizyta służbowa, edukacja. Więk-

szą popularnością cieszyły się wtedy wyjazdy służbowe (różnica 7 punk-

tów procentowych)19.

K o n t a k t y o s o b i s t e m ięd z y P o l a k a m i a U k r a ińc a m i j a k o ź r ó d ła w i e d z y o k r a j u sąs i a d a

Znaczący wpływ na postrzeganie kraju mają osobiste kontakty z jego

mieszkańcami. Często na podstawie rozmów z tymi osobami kreujemy

obraz danego kraju i jego obywateli, nawet bez względu na to, czy odwie-

dzamy ten kraj i jak często to robimy.

19 J. Konieczna-Sałamatin, Coraz dalsi sąsiedzi…, op.cit., s. 5.



W przypadku ankietowanych z Polski i Ukrainy

jakiekolwiek kontakty z mieszkańcami sąsiedniego

kraju dotyczą jedynie około jednej czwartej bada-

nych – 77% Polaków i 71% Ukraińców deklaruje, że

nie ma żadnego kontaktu odpowiednio: na Ukrainie

i w Polsce. Osoby, które mają kontakty w obu kra-

jach, wskazywały najczęściej przyjaciół i bliskich

znajomych: 16% Ukraińców ma znajomych w Polsce, a 12% Polaków ma

znajomych na Ukrainie (wykres 5). Na kolejnym miejscu znalazła się rodzi-

na, którą wymieniło 6% Polaków i 12% Ukraińców, następnie współpra-

cownicy w biznesie (po 4%).

Procentowe różnice w odpowiedziach Polaków i Ukraińców, widoczne

zarówno w kontekście kontaktów z rodziną, jak i z przyjaciółmi, wynikają

zapewne z tego, że Polska jest dla Ukraińców kierunkiem czasowych lub

stałych migracji zarobkowych zdecydowanie częś-

ciej niż Ukraina dla Polaków. W związku z tym jest

większe prawdopodobieństwo, że to Ukrainiec, a nie

Polak, ma jakiegoś znajomego lub członka rodziny,

który wyjechał do pracy do kraju sąsiada.

Interesująco wypada porównanie odpowiedzi Ukraińców z 2010 i 2013

roku. Okazuje się bowiem, że obecnie więcej respondentów ma kontakty

Większość Polaków (77%) nie utrzymuje żadnych

osobistych relacji z Ukraińcami. Podobnie

większość Ukraińców (71%) nie utrzymuje

kontaktów z Polakami

Osobami, z którymi głównie kontaktują się Polacy

na Ukrainie i Ukraińcy w Polsce, są znajomi

i członkowie rodziny.

Wykres 5. Kontakty Polaków na Ukrainie i Ukraińców

w Polsce




z Polską – z 8 do 16% wzrosła liczba osób, które mają w Polsce przyjaciół

i znajomych, a o 6 punktów procentowych wzrósł odsetek mających w Pol-

sce rodzinę20.

Kontakty osobiste z mieszkańcami innego kraju stanowią również,

obok wizyt w tym kraju, źródło bezpośredniej wiedzy o nim. Zestawienie

obu typów bezpośrednich relacji z krajem sąsiada (wykres 6) pokazuje, że

wiedzę z pierwszej ręki uzyskuje podobny odsetek Polaków i Ukraińców

(ok. 35%), różni się jedynie struktura tych źródeł – Ukraińcy częściej nawią-

zują relacje z ludźmi, Polacy częściej zwiedzają.

M e d i a i i n n e ź r ó d ła w i e d z y o k r a j u sąs i a d a

W dzisiejszym świecie role podstawowych źródeł informacji odgrywa-

ją oczywiście media. Nic więc dziwnego, że polscy i ukraińscy respondenci

właśnie to źródło informacji o kraju sąsiada wskazywali najczęściej, gdy

zostali wprost zapytani o to, w jaki sposób trafiają do nich informacje

o państwie po drugiej stronie granicy. W kolejnych odpowiedziach wi-

doczne są już jednak interesujące różnice (wykres 7).

Źródła wiedzy Polaków o Ukrainie są wyraźnie lepiej zdywersyfikowane

niż źródła informacji Ukraińców o Polsce – średnia liczba różnych źródeł

wskazanych przez Polaków to blisko 3 (2,8), przez Ukraińców zaś – niespełna

2 (1,7). Jednocześnie aż dla jednej trzeciej Ukraińców i tylko dla 6% Polaków

jedynym źródłem informacji o kraju sąsiada są media.

20 Ibidem, s. 6.

Wykres 6. Zestawienie bezpośrednich źródeł wiedzy o Polsce i Ukrainie




To zaskakujące wyniki pokazujące odmienność światów – obszaru byłe-

go ZSRR i tego, który pozostawał poza jego granicami. Patrząc z perspekty-

wy podejść teoretycznych zajmujących się postrzeganiem innych narodów

i państw21, powinno być odwrotnie – to Ukraińcy powinni wiedzieć o Polsce

więcej i bywać w niej częściej niż Polacy na Ukrainie, ponieważ Polska jest

od Ukrainy bogatsza i szybciej się rozwija22. Tymczasem Ukraińcy w ogra-

niczonym stopniu interesują się światem zza żelaznej kurtyny, jak gdyby

wciąż uważali go za trudno dostępny i przez to niewart zainteresowania.

Warto zwrócić też uwagę na znaczenie instytucji edukacyjnych w kon-

tekście dostarczania wiedzy o sąsiadach. W Polsce dwie trzecie (67%)

respondentów czerpało wiedzę o Ukrainie ze szkoły i z podręczników

szkolnych, podczas gdy na Ukrainie tę odpowiedź wybrał zaledwie co

piąty badany (22%). Gdyby zadać sobie pytanie, z jakich podręczników,

do jakich przedmiotów szkolnych, można w Polsce nauczyć się czegoś

o Ukrainie – przychodzą na myśl podręczniki historii, choć tego można

się jedynie domyślać, gdyż w badaniu nie pytano o rodzaj podręczników.

21 A. Jasińska-Kania, Transformacja ustrojowa a zmiany postaw Polaków wobec różnych narodów i państw, „Kultura i Społeczeństwo” 1991, nr 4 (25), s. 153–166.22 Jak już wspomniano, PKB na mieszkańca jest w Polsce blisko trzykrotnie większy niż na Ukrainie.

Wykres 7. Źródła wiedzy na temat

Ukrainy i Ukraińców oraz Polski i Polaków




Jak zobaczymy w dalszych częściach raportu, historia jest ważną częścią

tego, co Polacy myślą o Ukrainie i Ukraińcach.

Kolejna wyraźna dysproporcja w odsetkach wskazań w Polsce i na Ukra-

inie dotyczy wyjazdów do sąsiedniego kraju jako źródła informacji o nim.

Rzecz nie tylko w tym, że Polacy częściej wymieniali to źródło, co jest zro-

zumiałe przy częstszych odwiedzinach Polaków na Ukrainie niż Ukraińców

w Polsce. Okazuje się bowiem, że omawiane różnice między Polakami

a Ukraińcami nie znikają, jeśli weźmiemy pod uwagę tylko te osoby, które

kiedykolwiek były w sąsiednim kraju (Polacy na Ukrainie, a Ukraińcy – w Pol-

sce). Wyjazd jako źródło informacji uznało trzech na czterech Polaków, któ-

rzy byli kiedykolwiek na Ukrainie, i tylko 41% Ukraińców, mających za sobą

wizytę w Polsce.

Zebrane w ramach tego badania dane nie pozwalają jednoznacznie stwier-

dzić, dlaczego większość Ukraińców, którzy byli w Polsce, uznała, że wyjazd do

tego kraju nie miał dla nich żadnej wartości poznawczej. Wartość taką częś-

ciej dostrzegały te osoby, których wizyty w Polsce były związane z kontaktami

z ludźmi – odwiedzinami u rodziny, delegacją służbową czy stażem naukowym.

Turystyka rzadziej była traktowana jako dająca wiedzę o kraju.

Skoro media są, jak widać z odpowiedzi ankieto-

wanych, najważniejszym źródłem ich wiedzy o kraju

sąsiada, istotne wydaje się pytanie, czy przekazywa-

na za ich pośrednictwem ilość informacji zadowala

przeciętnego odbiorcę. Opinie w tej sprawie były

w obu krajach podzielone, jednak znacznemu odsetkowi (w Polsce 51%,

na Ukrainie 47%) brakowało tych informacji. Głosy o tym, że informacji

o Polsce w ukraińskich mediach i o Ukrainie w polskich jest zbyt dużo,

pojawiały się sporadycznie.

Po porównaniu odpowiedzi Ukraińców z 2010 i 2013 roku widać, że

zwiększył się odsetek osób, które uważają, że ilość informacji o Polsce jest

wystarczająca. W 2010 roku uważał tak jeden na trzech respondentów. Za-

kres niniejszych badań nie pozwala jednak na wyciągnięcie z powyższej

zmiany żadnego konkretnego wniosku. Nie wiemy, czy ilość informacji

o Polsce wzrosła, czy też zmieniły się preferencje odbiorców mediów. Być

może to, co dzieje się w Polsce, coraz mniej interesuje Ukraińców i część

z nich uważa, że wystarczy im tyle informacji, ile otrzymują.

Połowa Polaków (51%) i Ukraińców (47%) uważa, że ilość informacji w mediach o kraju sąsiada jest zbyt mała.



W 2010 roku badania Instytutu Spraw Publicznych wskazywały raczej

na zmniejszanie się, a nie wzrost ilości informacji o Polsce. Autorki rapor-

tu, Joanna Fomina i Natalya Ryabinska, powoływały się na ukraińskich

dziennikarzy, którzy twierdzili jednoznacznie, że „ostatnio Polski jest

mniej na Ukrainie” i „na Ukrainie nie odczuwa się większego zaintere-

sowania Polską”23.

Z drugiej strony, osoby, którym brakuje informacji w mediach, sięgają do

innych źródeł. Przeciętna liczba źródeł wykorzystywanych przez tych, którzy

wyrazili pogląd o zbyt małej ilości informacji w mediach, okazała się w obu

krajach większa niż liczba źródeł osób zadowolonych z ilości informacji.

W obu krajach informacji najczęściej brakuje osobom najbardziej zain-

teresowanym sąsiednim krajem, czyli tym, którzy mają tam rodziny i zna-

jomych albo prowadzą biznes. Do grona szczególnie zainteresowanych

należą też osoby legitymujące się wyższym wykształceniem oraz – w Pol-

sce – mieszkańcy regionów graniczących z Ukrainą. Na Ukrainie mieszkań-

cy leżącego przy granicy z Polską regionu zachodniego częściej niż inni

wskazywali, że w mediach znajdują dostatecznie dużo informacji o Polsce.

Być może wynika to z tego, że w regionie przygranicznym łatwo są do-

stępne – bez specjalnego oprzyrządowania – polskie media, a znajomość

języka polskiego jest na tym obszarze dość szeroko rozpowszechniona,

23 J. Fomina, N. Ryabinska, Po drugiej stronie lustra. Obraz Polski w ukraińskich mediach, ISP, Warszawa 2010, s. 12.

Wykres 8. Ocena ilości informacji

o Polsce i Ukrainie w ukraińskich i polskich

mediach




o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części raportu. Osoby zaintereso-

wane znajdują więc bez trudu potrzebne źródło informacji o Polsce, i to

z pierwszej ręki, bo mogą sięgnąć do polskich mediów. Polacy natomiast –

nawet ci z regionów przygranicznych – rzadziej znają ukraiński na tyle,

by rozumieć audycje radiowe czy programy telewizyjne. Z ich punktu wi-

dzenia więc dostępność mediów ukraińskich jest znacznie mniejsza, choć

technicznie możliwa.

Znajomość języka polskiego na Ukrainie

Zakres dostępnych źródeł informacji o innym kraju znacznie się po-

szerza przez znajomość języka tego kraju. Dlatego rozkład odpowiedzi na

pytanie o stopień znajomości języka polskiego na Ukrainie prezentujemy

przy okazji analizowania poziomu wiedzy i sposobów czerpania przez

Ukraińców informacji o Polsce.

W 2013 roku pewien stopień znajomości języka polskiego zadeklarowało

bardzo wielu, bo aż 41% badanych Ukraińców (wykres 9). Osoby przyznające

się do znajomości polskiego twierdziły najczęściej, że znają go na podstawo-

wym poziomie, czyli rozumieją proste teksty pisane lub mówione. Jednak

co czwarty spośród znających język, a co dziesiąty spośród ogółu badanych

Ukraińców zadeklarował, że potrafi porozumieć się po polsku w typowych

sytuacjach (np. kupić bilet albo zapytać o drogę), mniej więcej tyle samo

osób jest w stanie rozmawiać po polsku. To dość wysokie odsetki, biorąc

pod uwagę to, że w języku polskim można porozumieć się tylko z Polakami –

nie jest on w żadnym stopniu językiem międzynarodowym.

Wykres 9. Znajomość języka polskiego na Ukrainie




Wykres 9 pokazuje również, że odsetek deklarujących znajomość języ-

ka polskiego jest prawie dwukrotnie wyższy wśród osób, które miały jaki-

kolwiek osobisty kontakt z tym językiem, np. dzięki wizycie w Polsce lub

spotkaniu Polaków. Zapewne wynika to m.in. stąd, że już samo zetknięcie

się z polszczyzną wystarczyło do tego, żeby zorientować się, że jest ona

zrozumiała nawet dla tych Ukraińców, którzy nigdy w sposób formalny się

jej nie uczyli. Naturalnie, bliskość obu języków sprzyja również szybkiemu

opanowaniu polskiego przez tych, którzy są tym językiem zainteresowani.

Jak już wspominaliśmy, znajomość polskiego najbardziej powszech-

na jest w graniczącym z Polską regionie zachodnim. Tam też najczęściej

można spotkać osoby, które nie tylko rozumieją po polsku, ale także są

w stanie rozmawiać w tym języku.

Dokładniejsze analizy deklaracji znajomości języka polskiego wskazu-

ją, że jego popularność na Ukrainie będzie najprawdopodobniej w przy-

szłości maleć, choć polski zawsze będzie w jakimś stopniu atrakcyjny jako

język bliski ukraińskiemu i dzięki temu łatwy do opanowania.

Badanie pokazało, że znajomość polskiego najczęściej deklarowali naj-

starsi respondenci. Również poziom znajomości tego języka był w tej grupie

najwyższy – znaczny procent badanych po sześćdziesiątce był w stanie roz-

Mapa 2. Znajomość języka

polskiego w regionach Ukrainy




mawiać po polsku, niektórzy nawet swobodnie. Im młodsi byli respondenci,

tym większy był wśród nich udział osób zupełnie nieznających polskiego.

Znajomość polszczyzny wśród osób starszych może pochodzić jesz-

cze z czasów ZSRR, kiedy polska kultura i polskie media były rodzajem

okna na świat dla znajdujących się za żelazną kurtyną Ukraińców24. Dziś

takie okno jest już niepotrzebne, a młodzi ludzie uczą się języków za-

chodnioeuropejskich. Polski nie ma dla nich takiego znaczenia, jak dla ich

rodziców i dziadków.

24 Patrz m.in. M. Riabczuk, Polski, Polak, Polska..., op.cit., s. 33–43.


OBRAZY NARODÓW: UKRAIŃCY SĄ „CIEPLI”, POLACY – „KOMPETENTNI”

Rekonstrukcję obrazów Polski i Ukrainy rozpoczniemy od przedsta-

wienia sposobu, w jaki widzą siebie nawzajem mieszkańcy obu krajów.

W trakcie badania respondenci polscy i ukraińscy zostali poproszeni

o ocenę „typowych przedstawicieli” narodu-sąsiada pod względem piętna-

stu przeciwstawnych cech, odnoszących się zarówno do charakteru i oso-

bowości, jak i sposobu funkcjonowania w społeczeństwie. Cechy te to:

! pracowity – leniwy

! tolerancyjny – nietolerancyjny

! nowoczesny – zacofany

! wykształcony – niewykształcony

! efektywny (skuteczny) – nieefektywny (nieskuteczny)

! uczciwy – nieuczciwy

! życzliwy – nieżyczliwy

! schludny – zaniedbany

! religijny – niereligijny

! odpowiedzialny – nieodpowiedzialny

! gościnny – niegościnny

! nienadużywający alkoholu – nadużywający alkoholu

! przedsiębiorczy – nieprzedsiębiorczy

! wesoły, towarzyski – poważny, nietowarzyski

! szczery – fałszywy.

Respondenci mieli ocenić najpierw typowych przedstawicieli narodu

sąsiedniego, a następnie – własnego. Porównanie charakterystyki sąsiada

do własnej ujawnia treść stereotypu upowszechnionego w społeczeństwie.

Z informacji przedstawionych na wykresie 10 można wywnioskować,

że Ukraińcy w oczach Polaków to „prości ludzie” z dawnych lat, którzy

może nie zawsze radzą sobie w dzisiejszym świecie, ale ujmują otwartoś-

cią, gościnnością i pozytywnym nastawieniem do życia. Ukrainiec, w po-

równaniu z Polakiem, jest wesoły i towarzyski, życzliwy, szczery, gościnny,

pracowity, uczciwy i… „nie wylewa za kołnierz”. Jednym słowem – ktoś,

z kim można miło spędzić czas.



Ukrainiec jest też, zdaniem Polaków, religijny. Ci, którzy dobrze zna-

ją Ukrainę i Ukraińców, byliby zapewne zaskoczeni tym powszechnym

przekonaniem o ich religijności, która zdaniem Polaków, cechuje Ukraiń-

ców w większym stopniu niż ich samych. Wynika to co najmniej z dwóch

przyczyn. Po pierwsze, religijność jest nieodłącznym elementem obrazu

prostego człowieka. Po drugie, ci Ukraińcy, których Polacy najczęściej

spotykają – sezonowi pracownicy przyjeżdżający do Polski – rzeczywi-

ście są religijni, w każdym razie chodzą do cerkwi, najczęściej grekoka-

tolickich, pełniących jednocześnie funkcję miejsc spotkań i ośrodków

ukraińskiej kultury25.

* Wykres przedstawia różnice średnich ocen Ukraińców w porównaniu do średnich ocen Polaków. Jeśli słupek jest zwrócony w stronę określenia „wesoły”, oznacza to, że Ukraińcy są częściej niż Polacy uważani za wesołych, jeśli zaś w stronę określenia „zacofany”, to znaczy, że Polacy częściej myślą w ten sposób o Ukraińcach niż o sobie samych.

25 Wiemy to z własnych obserwacji oraz wywiadów prowadzonych z imigrantami z Ukrainy.

Wykres 10. Porównanie Ukraińców

z Polakami w oczach Polaków*



35Obrazy narodów: Ukraińcy są „ciepli”, Polacy – „kompetentni”

Z kolei w oczach Ukraińców porównanie wizerunku Polaków z ich

własnym obrazem prawie we wszystkich aspektach wypada na korzyść

Polaków. W rezultacie powstaje obraz Polaka człowieka sukcesu, lepiej

niż Ukrainiec radzącego sobie z wyzwaniami cywilizacyjnymi, który do-

datkowo jest religijny. Na marginesie warto podkreślić, że tej religijności

Ukraińcy Polakom zazdroszczą, co ujawniły badania jakościowe prowa-

dzone wśród warstw wykształconych w różnych częściach Ukrainy m.in.

przez współautorkę niniejszego raportu26. Polska religijność – tak jak

widzą ją przedstawiciele ukraińskiej inteligencji – to ważny czynnik bu-

dujący wspólnotę wartości i jedność społeczeństwa. Te z kolei są istotne

z punktu widzenia konstruowania i utrzymania narodowej tożsamości.

Z podanej listy cech pozytywnych tylko dwie wskazywano na Ukrai-

nie jako częściej charakteryzujące Ukraińców niż Polaków – to gościnność

i bycie wesołym, towarzyskim. Można to odczytać pośrednio z wykresu 11:

jeśli słupki na wykresie są zwrócone w stronę „niegościnny” i „nietowa-

rzyski” oznacza to, że Ukraińcy uważają, że te cechy przysługują Pola-

kom w większym stopniu niż im samym. Ukraińcy są zatem we własnych

oczach bardziej gościnni i towarzyscy niż Polacy.

Psychologowie społeczni badający stereotypy narodowe wskazują,

że kryteria oceny innych układają się zazwyczaj w dwa główne wymiary:

kompetencji i moralności lub kompetencji i ciepła27. Oceny w tych dwóch

wymiarach kompensują się nawzajem28 – wygląda to zazwyczaj tak, że

gdy uznajemy wyższość innej grupy na skali kompetencji, własnej grupie

przypisujemy więcej „ciepła”, i odwrotnie. Można zwrócić uwagę, że za-

równo oceny Polaków dokonywane przez Ukraińców, jak i oceny Ukraiń-

ców dokonywane przez Polaków doskonale wpisują się w ten schemat –

życzliwość, szczerość i gościnność przypisywane przez Polaków częściej

Ukraińcom niż sobie samym należą do wymiaru ciepła (lub moralności,

26 Joanna Konieczna-Sałamatin, Sofi a Dyak i Tarik Cyril Amar prowadzili w latach 2004–2005 badania jakościowe na Ukrainie. Wyniki tych badań zostały zaprezentowane podczas Second Annual Danyliw Research Seminar in Ukrainian Studies. Patrz J. Konieczna, Middle Town Ukraine: A Life--History Approach to Ukraine’s Neglected Hinterland (http://www.ukrainianstudies.uottawa.ca/pdf/P_Konieczna_Danyliw06.pdf, dostęp z dnia 25.10.2013).27 B. Wojciszke, Multiple meaning of behaviour: Constructing actions in terms of competence and morality, „Journal of Personality and Social Psychology” 1994, vol. 67, s. 222–232; A. Jasiń-ska-Kania, Uwagi w sprawie projektu „Postrzeganie Polski”, w: Obraz Polski i Polaków w Europie, red. L. Kolarska-Bobińska, ISP, Warszawa 2003. s. 22–34.28 N. Kervyn i in., Competence and warmth in context: The compensatory nature of stereotypic views of national groups, „European Journal of Social Psychology“ 2008, vol. 38 (7), s. 1175–1183;E.C. Pinel I in., We’re warmer (they’re more competent): I-sharing and African-Americans’ per-ceptions of the ingroup and outgroup, „European Journal of Social Psychology” 2008, vol. 38, s. 1184–1192.



według terminologii Bohdana Wojciszke). Niedostatek tych cech u Pola-

ków kompensowany jest jednak przez wyższy poziom kompetencji, do

której należą skuteczność, przedsiębiorczość i nowoczesność.

* Wykres przedstawia różnice średnich ocen Polaków w porównaniu do średnich ocen Ukraińców. Jeśli słupek jest zwrócony w stronę określenia „nie nadużywa alkoholu”, oznacza to, że Polacy są częś-ciej niż Ukraińcy uważani za nienadużywających alkoholu, jeśli zaś słupek wskazuje w stronę okre-ślenia „poważny”, to znaczy, że Ukraińcy częściej myślą w ten sposób o Polakach niż o sobie samych.

W wizerunku Polaków w oczach Ukraińców przeważają cechy należą-

ce do wymiaru kompetencji: nowoczesność, odpowiedzialność, przedsię-

biorczość – zdaniem badanych Ukraińców, cechują one w większym stop-

niu Polaków niż ich samych. Za to Ukraińcy mają, we własnych oczach,

wyższy poziom „ciepła” („moralności”) – uważają, że są bardziej weseli

i gościnni niż Polacy.

Warto podkreślić zbieżność tych stereotypów z autostereotypami –

Polacy i Ukraińcy zgodni są co do tego, że Polaków w większym stopniu

cechuje „kompetencja”, Ukraińców zaś – „ciepło”.

Wykres 11. Porównanie Polaków

z Ukraińcami w oczach Ukraińców*




Dzięki porównaniu tych wyników z wynikami badania wizerunku Po-

laków prowadzonego w 2010 roku na Ukrainie29 oraz z badaniami wza-

jemnych wizerunków Polaków i Ukraińców z 2000 roku30 widzimy, z jednej

strony, proces klarowania się obrazu (zapewne dzięki większej intensyw-

ności wzajemnych kontaktów i częstszego pokazywania Polski i Ukrainy

w mediach), a z drugiej – znaczną stabilność stereotypu. Polacy byli wte-

dy i są dziś – zarówno we własnych oczach, jak i w oczach Ukraińców –

bardziej „kompetentni” i mniej „ciepli”, Ukraińcy zaś – bardziej „ciepli”

i mniej „kompetentni”. Jest to sposób widzenia typowy dla sytuacji dys-

proporcji poziomów życia i przypomina postrzeganie Polaków przez

Austriaków i Niemców31, z tym że w przywołanym zestawieniu to Polacy

są tymi mniej „kompetentnymi”, za to bardziej „ciepłymi”.

B l i s k ość i p o d o b i eńs t w o c z y o d m i e n n ość i d y s t a n s

Mimo że zrekonstruowane w poprzednim rozdziale stereotypowe

wizerunki Polaków i Ukraińców są wyraźnie odmienne, przedstawiciele

obu narodów dostrzegają więcej podobieństw niż różnic, gdy są proszeni

wprost o porównanie obu narodów. Około połowy Polaków i nieco wię-

cej Ukraińców dostrzega bliskość tradycji i stylów życia. Bardzo podobnie

układają się proporcje przekonania o tym, że Polacy i Ukraińcy są bliscy

sobie z punktu widzenia wartości i postaw. Większe zróżnicowanie opi-

nii można zauważyć w przypadku oceny stosunku do pracy (wykres 12).

W tym ostatnim aspekcie Ukraińcy wyraźnie częściej niż Polacy dostrze-

gają odmienność między obydwoma narodami. Jest to spójne z przedsta-

wionym wyżej wizerunkiem Polaków jako bardziej „kompetentnych” od

Ukraińców. Do pojęcia kompetencji należy także pracowitość, która zda-

niem Ukraińców, w większym stopniu cechuje ich zachodnich sąsiadów

niż ich samych.

Polacy z kolei w większości widzą podobieństwo obu narodów

w podejściu do pracy. Również i to jest spójne z przedstawionym

wcześniej stereotypem Ukraińców. Polacy przypisywali cechę pracowi-

tości niemal równie często własnej grupie narodowej, jak Ukraińcom,

29 J. Konieczna-Sałamatin, Coraz dalsi sąsiedzi? …, op.cit.30 J. Konieczna, Polska–Ukraina. Wzajemny wizerunek, w: Obraz Polski..., op.cit., s. 279–344.31 L. Kolarska-Bobińska, Odmienność oswajana. Obraz Polski w krajach Unii Europejskiej, w: Obraz Polski..., op.cit., s. 9–19.



co na wykresie porównującym cechy obu narodów (wykres 10) objawia

się relatywnie małym słupkiem oznaczającym „pracowitość”.

Opinie o innych narodach i państwach zależą zwykle od takich czynni-

ków, jak doświadczenia w kontaktach z przedstawicielami tych narodów

oraz poziom wiedzy o politycznej, ekonomicznej i społecznej sytuacji pa-

nującej w tych państwach. Tak było również w przypadku badanych tu wy-

miarów podobieństwa między Polakami a Ukraińcami, choć siła związku

między opiniami o podobieństwie obu narodów a wspomnianymi czyn-

nikami (intensywnością kontaktów i wiedzą) była bardzo zróżnicowana.

Przedstawiony w wykresie 12 rozkład odpowiedzi prawie nie zmie-

niał się, jeśli brano pod uwagę tylko te osoby, które kiedykolwiek od-

wiedzały kraj sąsiada. Interesujący wyjątek stanowiły opinie dotyczące

podejścia do pracy. Wyjazdy Polaków na Ukrainę spowodowały, że nie-

co rzadziej dostrzegali oni podobieństwo obu narodów pod tym wzglę-

dem niż ci, którzy na Ukrainie nie byli (odpowiednio: 46% i 51%). Z kolei

w przypadku Ukraińców wizyty w Polsce podwyższyły odsetek dostrze-

gających podobieństwa obu narodów w kwestii podejścia do pracy (po-

dobieństwa zauważało 38% tych, którzy byli w Polsce, i 30% tych, którzy

nie byli). Przy tym była to zmiana opinii na niekorzyść Polaków, gdyż za

pracowitych uważało ich 50% Ukraińców, którzy nie byli w Polsce, i 42%

tych, którzy byli.

Innym czynnikiem związanym z opiniami o podobieństwie Polaków

i Ukraińców był wiek, który powodował wyraźniejsze zróżnicowanie

Wykres 12. Dostrzeganie

podobieństwa i różnic między Polakami

i Ukraińcami pod względem stylu życia, wartości i podejścia do pracy




a. Tradycje i styl życia

b. Postawy i wartości

c. Etyka zawodowa i podejście do pracy

* Wykres przedstawia odsetki odpowiedzi „raczej podobni”.

Wykres 13. Dostrzeganie podobieństwa Polaków i Ukraińców pod względem stylu życia, wartości i podejścia do pracy w grupach wiekowych*




opinii na Ukrainie niż w Polsce. Zwraca uwagę również to, że w obu kra-

jach kierunek zależności badanych poglądów od wieku jest odmienny. Na

Ukrainie osoby starsze mają tendencję do częstszego dostrzegania podo-

bieństw między Polakami a Ukraińcami, młodzi zaś częściej widzą różni-

ce. W Polsce jest na odwrót – podobieństwo częściej widzą ludzie młodzi,

a różnice – starsi. Prezentuje to wykres 13. Najsilniejsze zróżnicowanie

dotyczy opinii o etyce zawodowej i podejściu do pracy.

Opinie na temat podobieństwa Polaków i Ukraińców były zbierane

również wcześniej, w 2000 i 2010 roku. Wówczas zadawano pytanie o po-

dobieństwo ogólnie, bez precyzowania kryteriów porównania, i okazało

się, że w 2000 roku 36%, a w 2010 – 50% badanych Ukraińców była zdania,

że Polacy są do nich podobni. Przy tak ogólnie sformułowanym pytaniu

nie zauważono różnic w opiniach między grupami wiekowymi.

Dostrzeganie podobieństw lub różnic między narodami można trak-

tować jako jeden ze wskaźników poczucia bliskości lub obcości, jakie te

narody odczuwają względem siebie – poczucie bliskości wiąże się na ogół

ze skłonnością do dostrzegania elementów wspólnych, podobnych, po-

czucie odmienności zaś wskazuje na obcość, oddalenie.

Klasycznym już podejściem do mierzenia dystansu społecznego jest

tzw. skala Bogardusa, a dokładniej – zestaw pytań inspirowanych propo-

zycją Emory Bogardusa z 1933 roku32. Dzisiejsze wersje tej skali są dość

zróżnicowane i niekiedy znacznie odbiegające od pierwowzoru, ale pod-

stawowa idea tego podejścia pozostaje ta sama. Miara dystansu sprowa-

dza się do pytań o akceptację bądź odrzucenie przedstawicieli innej gru-

py w różnych rolach społecznych. Im więcej ról jest akceptowanych, tym

mniejszy dystans, i odwrotnie – większy dystans skłania do akceptowania

mniejszej liczby ról.

W polsko-ukraińskim badaniu, którego wyniki omawia niniejszy

raport, pytano respondentów o akceptację Polaków na Ukrainie i Ukra-

ińców w Polsce w ośmiu rolach związanych z różnym stopniem psycho-

logicznej bliskości: osiedlających się na stałe w kraju sąsiada, otrzymu-

jących obywatelstwo w kraju sąsiada, pracujących w tej samej firmie,

co respondent, mieszkających w najbliższym sąsiedztwie respondenta,

wchodzących do władz lokalnych w miejscu zamieszkania respondenta,

kierujących firmą, w której pracuje respondent, wchodzących do kręgu

32 E.S. Bogardus, A Social Distance Scale, „Sociology and Social Research” 1933, t. 17, s. 265–271.



najbliższych przyjaciół respondenta, wchodzących do rodziny respon-

denta przez małżeństwo z jego dziećmi lub rodzeństwem.

Z powyższego wykresu wynika, że zarówno w Polsce, jak i na Ukra-

inie poczucie dystansu do sąsiedniego narodu jest bardzo niewielkie –

Polacy na Ukrainie i Ukraińcy w Polsce akceptowani są niemal przez

wszystkich i we wszystkich rolach, o które pytano w ankiecie. Tradycyj-

nie mniejszy (choć ciągle bardzo duży) odsetek badanych zgadza się na

podleganie władzy przedstawiciela sąsiedniego narodu, gdy ten jest

członkiem samorządu lokalnego lub szefem firmy. Ukraińcy mniej chęt-

nie niż Polacy zgadzali się na pochodzącego zza granicy członka władz

Wykres 14. Miara dystansu społecznego między Polakami a Ukraińcami w 2013 roku. Odsetki akceptujących przedstawicieli narodu--sąsiada w ośmiu rolach




lokalnych, natomiast Polacy wyrażali większy niż Ukraińcy sceptycyzm,

jeśli chodzi o przyjęcie przedstawiciela sąsiedniego narodu do rodziny.

Deklarowany dystans do Ukraińców (w Polsce) i Polaków (na Ukrai-

nie) praktycznie nie zależał od wieku badanych33 ani od tego, czy odwie-

dzali oni kraj sąsiada. Zależał natomiast od tego, czy respondenci mieli

osobiste kontakty czy też nie mieli ich z przedstawicielami sąsiedniego

kraju (rodzina, znajomi, współpracownicy) – jak można się spodziewać,

dystans był mniejszy u tych, którzy takie kontakty mieli. Warto jednak

zwrócić uwagę na to, że zmniejszenie dystansu zaobserwowano tam,

gdzie były kontakty polegające na osobistej znajomości – z rodziną, przy-

jaciółmi, ewentualnie współpracownikami czy partnerami w biznesie.

Kontakty związane wyłącznie ze spotkaniem, bez nawiązywania osobi-

stej relacji, nie redukują poczucia obcości. Taki wniosek można wyciąg-

nąć z geograficznego zróżnicowania dystansu do sąsiedniego narodu

zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie. W Polsce najmniejszy dystans do

Ukraińców odczuwano na północy kraju, a w Ukrainie – na południu.

Są to regiony oddalone od polsko-ukraińskiego pogranicza. Największy

dystans natomiast prezentowali mieszkańcy regionów przygranicznych,

w których relatywnie najłatwiej o spotkanie sąsiada zza granicy (mapa 3;

podkreślono wartości dystansu dla zachodniego regionu Ukrainy i połu-

dniowo-wschodniego regionu Polski).

Prawdopodobnie jednak nie tylko odległość geograficzna, czyli mniej-

sza szansa na spotkanie przedstawiciela sąsiedniego narodu, spowodowa-

ła zredukowanie dystansu psychologicznego. W obu krajach wspomnia-

ne regiony charakteryzują się większym niż przeciętne dla danego kraju

zróżnicowaniem etnicznym. Poza tym znaczna część ich mieszkańców to

ludność napływowa, a słabsze zakorzenienie łączy się z większą akcep-

tacją dla inności. Podobne zależności były już opisywane w literaturze

w odniesieniu do innych obszarów geograficznych34.

Analizując pokazane na mapie (mapa 3) zróżnicowania, należy pamię-

tać, że niezależnie od dostrzeżonych różnic między regionami, w obu kra-

jach ogólny poziom dystansu do sąsiadów był bardzo niski.

33 Analizy pokazują, że zależność istnieje, jest jednak na tyle słaba, że przy liczebności próby n=1000 nie można być jej pewnym (testy istotności nie pozwalają odrzucić przypuszczenia o braku zależności).34 A. Portes, J. Sensenbrenner, Embeddedness and Immigration: Notes on the social determi-nants of economic action, „American Journal of Sociology” 1993, vol. 98, s. 1320–1350; J. Moody, D.R. White, Social Cohesion and Embeddedness, „American Sociological Review” 2003, vol. 68, s. 103–127.



* Skala 0–8. Wartość na skali oznacza liczbę ról, w których badany nie akceptuje przedstawiciela sąsiedniego narodu. Im większa wartość, tym większy dystans. Na mapce pokazane są wartości średnie tego dystansu wyliczone dla regionów.

Porównanie powyższych wyników z danymi z badania przeprowa-

dzonego w 2000 roku35 pokazuje, jak wiele zmieniło się w stosunkach

między Polakami a Ukraińcami w ciągu trzynastu lat dzielących oba

badania. Przed trzynastu laty Polacy dość niechętnie akceptowali

Ukraińców we wszystkich rolach, o które pytano w badaniu, jedynie

Ukrainiec jako turysta był do przyjęcia przez ponad połowę respon-

dentów (85%). Ukraińcy byli nieco bardziej otwarci, ale również ponad

połowa nie chciałaby widzieć Polaka w roli członka rodziny, szefa czy

radnego w lokalnym samorządzie (wykres 15).

Co się zmieniło w ciągu tych trzynastu lat? Polacy i Ukraińcy prze-

stali być sobie obcy i nieznani. Znacznie wzrosła, w porównaniu do

sytuacji z początku pierwszej dekady XXI wieku, ilość informacji o Ukra-

inie w polskich mediach i o Polsce w ukraińskich mediach. Stało się to

w głównej mierze za sprawą pomarańczowej rewolucji w 2004 roku

i spontanicznego poparcia, jakiego udzieliło tej sprawie polskie społe-

czeństwo, a potem polskiego zaangażowania w inicjatywę Partnerstwa

35 J. Konieczna, Polska–Ukraina. Wzajemny wizerunek, w: Obraz Polski..., op.cit., s. 279–344.

Mapa 3. Regionalne zróżnicowanie dystansu społecznego między Polakami a Ukraińcami*




Wschodniego. We wspomnianym okresie wzrosła też liczba wzajem-

nych kontaktów – tych rzeczywistych, a nie zapośredniczonych przez

media i opowieści. Co roku wzrasta liczba wiz wydawanych obywate-

lom Ukrainy przez polskie placówki dyplomatyczne (w 2012 roku było

Wykres 15. Miara dystansu

społecznego między Polakami a Ukraińcami

w 2000 roku. Odsetki akceptujących

przedstawicieli narodu--sąsiada w ośmiu rolach


* W cytowanym tu badaniu (J. Konieczna, Polska–Ukraina. Wzajemny wizerunek, w: Obraz Pol-ski..., op. cit., s. 279–344) pytano jeszcze o akceptację roli turysty. W Polsce Ukraińca w roli turysty akceptowało 85% badanych, Polaka zaś na Ukrainie – 94%.



to ponad pół miliona wiz plus kilkadziesiąt tysięcy zezwoleń na prze-

kraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego)36.

Ożywienie wzajemnych kontaktów po okresie ich wyraźnego spad-

ku widać m.in. na granicy polsko-ukraińskiej – mimo niewielkiej liczby

miejsc, w których można tę granicę przekroczyć, i panujących tam ko-

lejek intensywność ruchu granicznego wzrasta, przy czym wzrost ten

generowany jest przede wszystkim przez rosnącą liczbę przyjazdów

Ukraińców do Polski37.

Ukraina przestała być dla Polaków krajem dziwnym i egzotycznym,

a Ukraińcy nie są już kimś znanym wyłącznie z podręczników historii:

przyjeżdżają do Polski na studia, do pracy, na zakupy. W 2012 roku 52%

wszystkich zezwoleń na pracę w Polsce otrzymali właśnie obywatele Ukra-

iny (pozostałe 48% – obywatele stu dziesięciu innych krajów)38, Ukraińcy

byli też najliczniejszą grupą wśród zagranicznych studentów w Polsce39.

Z tych samych powodów Polska nie jest już dla Ukrainy krajem nieznanym.

36 Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, Raport polskiej służby konsularnej za 2012 rok, dostęp-ny on-line na stronach www.msz.gov.pl, dostęp z dnia 25.10.2013.37 W 2010 r. liczba przekroczeń granicy polsko-ukraińskiej przez obywateli RP była nawet mniejsza niż w 2011 r., natomiast ruch przez granicę obywateli Ukrainy wzrósł do tego stopnia, że sumaryczna liczba przekroczeń granicy była w 2012 r. większa niż w 2011 r.38 Statystyki Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/, dostęp z dnia 15.08.2013.39 Raport Fundacji Edukacyjnej Perspektywy „Studenci zagraniczni w Polsce 2012”. Zgodnie z tym raportem, w roku akademickim 2011/2012 studiowało w Polsce 6321 Ukraińców, co stanowiło 26% wszystkich studentów zagranicznych (s. 10).

Wykres 16. Roczna liczba przekroczeń (w tysiącach) granicy polsko-ukraińskiej (w obie strony) w latach 2002–2012

Źródło: Dane Straży Granicznej


OBRAZ KRAJU: POLSKA PO „JAŚNIEJSZEJ”, UKRAINA PO „CIEMNIEJSZEJ” STRONIE

Wizerunek kraju jest ściśle związany z wizerunkiem narodu, lecz nie

jest z nim tożsamy. Nierzadko naród zamieszkujący dane państwo cieszy

się dużą sympatią wśród przedstawicieli innych narodów, podczas gdy

opinie o samym państwie – ojczyźnie tego narodu – są znacznie bardziej

krytyczne lub na odwrót40. Wizerunek kraju kształtowany jest przez róż-

norodne czynniki, które nie muszą mieć związku z obiektywną, opartą na

precyzyjnych kryteriach, oceną sytuacji w danym państwie. Wizerunek

jest to subiektywna wiedza będąca syntezą tego, co wiemy o danym kraju,

łącznie z towarzyszącymi emocjami41.

Warto zdawać sobie sprawę z tego, że pojawiające się nowe infor-

macje na temat jakiegoś kraju nakładają się na wcześniej ukształtowa-

ne skojarzenia i odczucia. W rezultacie nawet radykalne zmiany w da-

nym państwie niekoniecznie od razu znajdują odzwierciedlenie w jego

społecznym wizerunku.

U k r a i n a , P o l s k a – j a k i e b u d zą s k o j a r z e n i a

Wizerunki Polski i Ukrainy przedstawione w tym raporcie zostały

zbadane zarówno przy użyciu metod ilościowych z pytaniami zamknię-

tymi, jak i metody quasi-jakościowej polegającej na zadaniu otwartego

pytania o skojarzenia z państwem sąsiednim i jego mieszkańcami. Każ-

dy respondent mógł wymienić nieograniczoną liczbę skojarzeń. Wszyst-

kie one zostały podzielone na siedem kategorii. Podział ten nie zależał

od zabarwienia emocjonalnego, zatem poszczególne grupy mogą za-

wierać skojarzenia zarówno o „pozytywnym”, jak i „negatywnym” czy

„neutralnym” zabarwieniu.

40 Wspominał o tym m.in. M. Riabczuk w cytowanym już artykule. O ile Polska budziła w nim prawie wyłącznie pozytywne skojarzenia, o tyle Polacy – już mniej; kojarzyli mu się z dawnymi konfl iktami, historycznymi zaszłościami pomiędzy obojgiem narodów. Patrz M. Riabczuk, Polski, Polak, Polska..., op. cit., s. 37.41 O. Gorbaniuk, D. Radman, Struktura wizerunku kraju i jej pomiar, „Studia Socjologiczne” 2011, 4 (203).



Skojarzenia Ukraińców z Polską i Polakami

Skojarzenia Polaków z Ukrainą i Ukraińcami

Bliskość, sąsiedztwo, sympatia

41%„Słowianie tacy jak my”; „sąsiedzi”;„pozytywne emocje”; „przyjaźń, jedność”; „najbliżsi bracia”; „życzliwy stosunek”; „od dawna chciałam ją odwiedzić, zobaczyć, jak tam żyją ludzie”; „dziadek tam pochowany, jeden i drugi”; „bratni naród”; „rodzina, bliscy”; „mam dziadka Polaka, korzenie”; „podobnie odczuwamy i myślimy”

26% „sąsiedzi”; „Słowianie”; „ziomkowie”; „rodzina”; „dużo rodaków naszych tam mieszka”; „chciałoby się tam pojechać”; „mili ludzie podobni do Polaków”; „tacy sami ludzie jak my”; „podobają mi się ci ludzie”; „przyjaciele, partnerzy”; „niesamowicie gościnni”; „pojednanie”

Dystans, obcość, antypatia

4%„niedobrzy, nie lubię Polaków, są oni chytrzy i nieszczerzy, to nie są łatwi ludzie”; „agresor”; „nie przepadam za Polakami, są zbyt zarozumiali”; „nieprzyjaźni brak, ale są inni niż Ukraińcy, inny naród”

10% „nie budzi sympatii”; „niezbyt dobre skojarzenia”; „nie lubią Polaków”; „inni niż Polacy”; „niedobre rzeczy”; „Ukraińcy, to obraźliwe słowo”; „nienawiść”; „krzywda”

Kraj i jego mieszkańcy (język, narodowość, cechy charakteru, wygląd, flaga, waluta, produkty, dania, miasta, krajobrazy)

23%„pieczywo”; „piwo Królewskie”; „ser, kiełbasa”; „Warszawa”; „Praga”; „Wisła”; „jasnowłosi ludzie”; „ładne dziewczyny”; „tacy sami ludzie jak i wszyscy inni”; „gorliwość i pracowitość”; „godło Polski – kura na czerwonym tle”

16%„naród jak naród, nic szczególnego”; „kolor żółty i niebieski”; „piękne kobiety”; „urodzajne ziemie”; „normalny kraj”; „Kijów”; „piwo”, „rzeka Dniepr”; „dziwny akcent”

Wschód vs ZachódPL (UE, wyższy poziom życia, rząd, dobrobyt, Zachód)UA (Wschód, Rosja, niski poziom życia, korupcja)

14%„dobry prezydent”; „flaga Unii Europejskiej”; „wysoki poziom życia”; „pensje dobre”; „wysoki poziom rozwoju”, „współcześni ludzie”, „rozwinięty kraj”; „wolność”; „Polacy dobrze żyją, a Ukraińcy ugrzęźli”

11% „bliskość, wpływy Rosji”; „bieda”; „niższy standard życia niż w Polsce”; „szwankuje demokracja”; „korupcja”; „zestawienie bogactwa i biedoty”; „Związek Radziecki”; „Łukaszenka”; „komunistyczne realia”; „są daleko w tyle, aby wstąpić do UE”; „Janukowycz więzi Tymoszenko”

Kultura, sztuka, sport

4%„polski taniec krakowiak”; „Czterej pancerni i pies”; „Anna German”; „Barbara Brylska” „Wiśniewski”; „Chopin”; „Pan Wołodyjowski”; „Potop”, „Adam Mickiewicz”; „Taras Bulba”; „Sapkowski”, „Euro 2012”; „członkowie klubów piłkarskich”

6% „zespoły ludowe”; „Hej, sokoły”; „Ogniem i mieczem”; „zabytki” „Szewczenko”; „pieśni kozackie”; „folklor”; „Euro 2012”


49Obraz kraju: Polska po „jaśniejszej”, Ukraina po „ciemniejszej” stronie

Historia i polityka 9%„Katyń”; „Smoleńsk”; „Polska zniewalała Ukrainę”; „atakowali Wołyń”; „Rzeczpospolita”; „Bogdan Chmielnicki”; „polska szlachta”; „tragedia, śmierć polskiego prezydenta”; „mieszkam w mieście, gdzie był hrabia Potocki, było wielu Polaków dziedziców”; „rozbiór Polski w 1939, początek drugiej światowej”

26%(z czego 44% – skojarzenia z tragedią wołyńską, co stanowi 11% wszystkich skojarzeń) „mordercy z UPA”; „Wołyń, morderstwa”; „wojna”; „rzeź okrutna”; „nieudana rewolucja pomarańczowa”;„dawna świetność Państwa Polskiego”; „kresy”; „Kozacy”; „Bogdan Chmielnicki”; „głód na Ukrainie”

Granica, handel, turystyka, przemyt, praca migrantów

4%„żeby granice były otwarte”; „rekreacja”; „turystyka”; „praca sezonowa”; „Polska mnie karmi”; „skojarzenia z latami 90., kiedy tam się jeździło sprzedawać lub wymieniać towary”; „wiza schengeńska”; „tanie samochody”

4%„handel, bazar”; „ludzie, którzy przyjeżdżają tutaj do pracy”; „tania siła robocza”; „sprzątaczki”; „tani alkohol”; „przemyt”; „granica”; „pozytywnie pod względem turystycznym”

Ukraińcy znacznie częściej kojarzą Polskę z sąsiedztwem, współpra-

cą, bliskością i wspólnymi słowiańskimi korzeniami, niż Polacy myślą tak

o Ukrainie. Polska w oczach Ukraińców to bratni, przyjazny, sąsiedni kraj,

a Polacy widziani są jako podobni do Ukraińców,

wzbudzają sympatię, ciepłe uczucia i szacunek. Tego

rodzaju skojarzenia stanowiły aż 41% wszystkich

skojarzeń Ukraińców z Polską i Polakami. Podobne

skojarzenia w odniesieniu do Ukrainy i Ukraińców

ma jedynie 26% Polaków.

Niezależnie od tego, że badanie za pomocą skali

Bogardusa ujawniło w obu krajach niewielki dystans

między Polakami a Ukraińcami, Polacy okazali się bardziej skłonni do przy-

woływania skojarzeń podkreślających obcość Ukrainy i Ukraińców i swoją

od nich odrębność. Do tej kategorii należało 10% wszystkich skojarzeń pol-

skich respondentów i jedynie 4% skojarzeń Ukraińców. Nie można jednak

zapominać, że w obu krajach skojarzenia dotyczące bliskości i sąsiedztwa

dominują nad podkreślaniem dystansu i obcości.

Z kolei ocena różnych aspektów życia publicznego w obu krajach skła-

nia do formułowania czarno-białych osądów, opartych na przeciwstaw-

nych skojarzeniach: Wschód–Zachód, rozwój–stagnacja, wysoki–niski

poziom życia. Polacy podkreślają wpływ Rosji na Ukrainę, biedę, złe za-

Wśród skojarzeń Ukraińców z Polską i Polakami 41% to skojarzenia zakładające podobieństwo i brak dystansu. Podobne skojarzenia z Ukrainą i Ukraińcami ma jedynie 26% Polaków.

Tabela 1. Skojarzenia Polaków i Ukraińców z krajem sąsiadów i jego mieszkańcami




rządzanie krajem i korupcję, podczas gdy Ukraińcy

widzą Polskę jako kraj zachodni, europejski i dobrze

zarządzany. Sądzą, że ludzie tam mogą się cieszyć

dobrobytem.

Zwraca uwagę niewielki w obu krajach odsetek

skojarzeń ze współczesną kulturą i sztuką. W tej ka-

tegorii zaledwie kilkoro ukraińskich respondentów wymieniło współczes-

nych polskich pisarzy, Sapkowskiego i Wiśniewskiego. Reszta skojarzeń

dotyczy dziewiętnastowiecznej literatury oraz filmów i aktorów z okresu

PRL. W tym zestawieniu polskie skojarzenia z Ukrainą są wręcz „skanse-

nowe”: folklor, pieśni kozackie lub polskie utwory literackie, w których

wspomina się Ukrainę („Trylogia” Sienkiewicza lub

piosenka „Hej, sokoły”). Ze skojarzeń ze współczes-

nością wyróżnia się jedynie sport, a przede wszyst-

kim mistrzostwa piłki nożnej Euro 2012, przy czym

wydaje się, że respondenci nie dostrzegają, że organizacja tej imprezy była

wspólnym polsko-ukraińskim przedsięwzięciem.

Wymiana kulturalna między Polską a Ukrainą jest znacząca, lecz ogra-

nicza się przede wszystkim do skierowanej do elit kultury wysokiej. Utwo-

ry polskich i ukraińskich pisarzy współczesnych są tłumaczone na język

sąsiada, a wydawcy z obu krajów biorą udział w targach książki. Odbywają

się też prezentacje filmów, wieczory autorskie i festiwale sztuki. Niemałą

rolę odgrywa tu Instytut Polski w Kijowie i rozmaite ukraińskie organi-

zacje działające w Polsce. Oferta kulturalna jest jednak dostępna przede

wszystkim dla mieszkańców dużych miast i przeznaczona dla wyrafino-

wanego odbiorcy. Polska kultura masowa jest praktycznie nieobecna na

Ukrainie, podobnie jak ukraińska – w Polsce.

Uderza znacząca wśród polskich respondentów liczba skojarzeń

związanych z historią, w szczególności ogromny odsetek (prawie połowa

wszystkich asocjacji z historią i polityką) przywołań tragedii wołyńskiej.

W znacznej mierze wynika to z tego, że badania były

prowadzone w rocznicę tragedii wołyńskiej, tuż

po debacie sejmowej, podczas której obradowano

nad rezolucją upamiętniającą te wydarzenia. Wielu

polityków domagało się zapisu w rezolucji mówią-

cego o ludobójstwie dokonanym na Polakach przez ludność ukraińską.

Media poświęciły wiele uwagi zarówno samej debacie, jak i obchodom

Ukraińcy postrzegają Polskę jako dobrze zorganizowany

kraj europejski. Polacy dostrzegają na Ukrainie

przede wszystkim korupcję oraz złe zarządzanie krajem.

Zwraca uwagę niewielki odsetek skojarzeń ze

współczesną kulturą i sztuką w przypadku obydwu krajów.

Połowa polskich skojarzeń dotyczących polsko-

-ukraińskiej historii to skojarzenia

z tragedią wołyńską.



rocznicy. Doniesienia medialne były raczej jednostronne, skupiające się

na wydarzeniach na Wołyniu, a pomijające konflikty w innych regionach

i niepróbujące naświetlić szerszego kontekstu tych tragicznych wydarzeń.

Jak widać, ten przekaz nie pozostał bez wpływu na polskie skojarzenia

dotyczące Ukrainy. Jak już wspomniano, dla Polaków znaczącym źródłem

informacji o Ukrainie są podręczniki szkolne, w tym podręczniki do histo-

rii. Tym również można objaśnić znaczącą liczbę skojarzeń historycznych

przywoływanych przez Polaków.

Odsetek tego typu skojarzeń wśród ukraińskich respondentów jest

znacznie mniejszy. W szczególności marginalnie wspominano konflikt

polsko-ukraiński z czasów II wojny światowej. Jest to poniekąd zrozumiałe

w kontekście roli, jaką odegrali w nim Ukraińcy. Warto jednak także pod-

kreślić, że świadomość historyczna na Ukrainie jest na znacznie niższym

poziomie niż wśród Polaków. Polsko-ukraińskie stosunki okresu I połowy

XX wieku, w szczególności w czasie II wojny światowej, na poziomie dys-

kursu publicznego zapoczątkowano stosunkowo niedawno. Wyjątkiem są

oczywiście rdzenni mieszkańcy spornych terytoriów, naoczni świadkowie

tragicznych wydarzeń tamtych lat i ich potomkowie, ale oni stanowią mar-

gines. Jak pisze wybitny ukraiński historyk, Jarosław Hrycak, na Ukrainie

wyrosło kilka pokoleń, które mają bardzo niską świadomość wzajemnych

krzywd polsko-ukraińskich42. Co więcej, wiedza na temat konfliktów pol-

sko-ukraińskich, jak również ocena roli Ukraińskiej Powstańczej Armii oraz

Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów jest silnie związana z regionem

zamieszkania (Ukraińcy zza Zbrucza, jeśli nawet coś o tych kwestiach sły-

szeli, są na ogół przekonani, że to nie ich sprawa). Ponadto chociaż media

ukraińskie również poświęciły stosunkowo dużo uwagi obchodom rocz-

nicy Wołynia, wydźwięk doniesień medialnych na Ukrainie był inny – ra-

czej podkreślano winy po obu stronach. Brak szeroko rozpowszechnionej

wiedzy na ten temat nie sprzyjał umocnieniu skojarzeń związanych z hi-

storią, w szczególności z bratobójczą walką na zachodzie kraju w czasie

II wojny światowej.

Co ważne, fala doniesień medialnych na temat tzw. rzezi wołyńskiej

w Polsce była nie bez znaczenia dla całościowego postrzegania przez Po-

laków ich sąsiadów i prawdopodobnie przyczyniła się do dość dużej liczby

skojarzeń o konotacjach obcości, dystansu, inności.

42 J. Hrycak, Jeszcze raz o stosunku Ukraińców do Polaków (z Rosją w tle), „Więź” 1998, nr 3, s. 15–32.



Kolejną wartą odnotowania grupą skojarzeń są te dotyczące wymia-

ny handlowej, granicy, przemytu, pracy za granicą oraz turystyki. Relacje

natury ekonomicznej, w tym handel transgraniczny, nasiliły się wraz z pro-

cesem budowy gospodarki rynkowej w obu krajach i rozwojem prywat-

nej przedsiębiorczości. Co najmniej przez półtorej dekady w Polsce słowo

„stadion” nie kojarzyło się ze sportem, lecz stało się

synonimem bazaru43. Do rozwoju wymiany handlo-

wej między Polską a Ukrainą przyczyniło się zniesie-

nie wiz w latach 90., co sprzyjało podróżom, również

w celach handlowych.

Niezależnie od tego, że obecnie sytuacja w pewnym stopniu się zmie-

niła, nie zaskakują takie skojarzenia niektórych respondentów ukraińskich

z Polską, jak „wielki bazar, miejsce, gdzie wszystko można kupić i sprze-

dać”. Szczególnie że obecnie reżim wizowy znacząco ograniczył możli-

wości Ukraińców do podróżowania do Polski i bardzo możliwe, że część

osób, która regularnie jeździła do Polski w latach 90., nie była w Polsce od

momentu wprowadzenia obowiązku wizowego w 2003 roku.

Warto również zwrócić uwagę na wzrost liczby bezpośrednich kon-

taktów Polaków i Ukraińców jako efekt częściowego otwarcia polskiego

rynku pracy dla obywateli Ukrainy. Kontakty te znalazły pewne odzwier-

ciedlenie w skojarzeniach przedstawicieli obu narodów – ponieważ więk-

szość Ukraińców w Polsce wykonuje zawody niewymagające wysokich

kwalifikacji, Polacy kojarzą przede wszystkim ukraińskie sprzątaczki oraz

ukraińskich budowlańców. Osoby na stanowiskach wymagających więk-

szych umiejętności i wysokiego poziomu wykształcenia są mało widoczne,

chociaż ich liczba stale rośnie, między innymi dzięki temu, że wielu ukraiń-

skich absolwentów polskich uczelni pozostaje w Polsce.

O b r a z p ańs t w a

Opisane powyżej skojarzenia wskazują na wyraźne różnice w obrazie

państwa-sąsiada panujące w Polsce i na Ukrainie. Polska w wyobrażeniu

Ukraińców jest raczej nie najgorszym, a Ukraina – raczej kiepskim miej-

scem do życia. Ten sam wzór można zaobserwować z perspektywy odpo-

wiedzi na pytania o różne aspekty życia publicznego w obu krajach.

43 Żart pochodzący z lat 90. dobrze ilustruje tę tendencję: Dlaczego Przemyśl jest zwany miastem olimpijskim? Ponieważ wszyscy chodzą w dresach i pytają, gdzie jest stadion.

Wiele skojarzeń, zarówno Polaków, jak i Ukraińców,

dotyczy wymiany handlowej, granicy, przemytu, pracy za

granicą oraz turystyki.



Ponad czterokrotnie więcej Ukraińców wierzy, że

władze dbają o dobro obywateli w Polsce, niż Pola-

ków, którzy mają takie zdanie o władzach Ukrainy.

Ponadto Polska jest istotnie lepiej postrzegana przez

Ukraińców niż Ukraina przez Polaków w takich aspek-

tach organizacji życia publicznego, jak: obecność ko-

rupcji, swobody obywatelskie, rozwój gospodarki,

wolność mediów oraz poziom biurokracji (wykres 17). Jedynym przypad-

kiem, kiedy Ukraińcy bardziej krytycznie oceniają sytuację w Polsce, niż Po-

lacy na Ukrainie, jest postrzeganie wpływów Kościoła w państwie. Ukraińcy

są przekonani o tym, że Kościół katolicki ma zbyt duży

wpływ na życie publiczne w Polsce – z takim stwier-

dzeniem zgadza się prawie 60% osób. Podobnie po-

strzega sytuację w odniesieniu do Cerkwi prawosław-

nej na Ukrainie prawie 40% Polaków.

Niski odsetek ocen krytycznych ze strony Ukraińców wobec sytuacji

w Polsce nie oznacza automatycznie przekonania, że pewne patologie

życia publicznego, takie jak korupcja czy biurokracja, w Polsce nie ist-

nieją, wskazuje je jednak niewielki odsetek badanych. Warto również

zwrócić uwagę na to, że opinie Ukraińców o Polsce są mniej zdecydo-

Ukraińcy postrzegają sytuację w Polsce pod względem wybranych aspektów organizacji życia publicznego znacznie lepiej, niż Polacy – sytuację na Ukrainie.

Ponad czterokrotnie więcej Ukraińców niż Polaków wierzy, że władze w kraju sąsiada dbają o dobro obywateli.

Wykres 17. Postrzeganie wybranych aspektów życia publicznego (odsetki odpowiedzi twierdzących)




wane niż Polaków o Ukrainie, o czym świadczy to, że pierwsi znacznie

częściej niż drudzy wybierali odpowiedź „trudno powiedzieć” w odnie-

sieniu do wszystkich aspektów życia publicznego, o które byli pytani.

Widać to szczególnie w opiniach na temat występowania w Polsce ko-

rupcji i nadmiernej biurokracji (wykres 17 i 18).

Zwraca uwagę stosunkowo wysoki odsetek Polaków oceniających, że

na Ukrainie nie lubi się cudzoziemców, podczas gdy Ukraińcy wyraźnie

rzadziej myślą tak o Polsce. Wydaje się, że opinie Polaków mają związek

z bardziej negatywnym ogólnym nastawieniem do kraju sąsiedzkiego.

Mógł też na nie wpłynąć klimat przekazów medialnych emitowanych

w czasie przeprowadzania badania, związanych z obchodami 70. roczni-

cy konfliktu polsko-ukraińskiego na Wołyniu. Wizyta na Ukrainie nie tyl-

ko zmniejszała odsetek osób przekonanych o ksenofobii Ukraińców (24%

osób, które odwiedziły Ukrainę, zgadzało się, że nie lubi się tam cudzo-

ziemców), ale również wpływała na kategoryczność sądów korzystnych

Wykres 18. Postrzeganie wybranych

aspektów życia publicznego. Zestawienie

średnich odpowiedzi




dla Ukraińców – osoby, które były na Ukrainie, częściej niż ci, którzy nie

byli, „zdecydowanie” nie zgadzali się, że Ukraińcy nie lubią cudzoziem-

ców. Odpowiedź tę wybrało 24% wśród tych, którzy byli na Ukrainie, i tylko

12% wśród tych, którzy nie byli. Na przekonanie o ksenofobii Ukraińców

wpływają także osobiste związki z Ukrainą – ich negatywny stosunek do

cudzoziemców wskazywało 22% osób, które mają kontakty, w porównaniu

do 30% wśród niemających takich kontaktów.

Co ciekawe, generalnie Polacy, którzy odwiedzili Ukrainę lub mają bez-

pośrednie kontakty z Ukraińcami (rodzina, przyjaciele, partnerzy biznesowi),

wystawiają różnym aspektom życia na Ukrainie bardziej negatywne oceny.

Powodem tych różnic może być lepszy poziom poin-

formowania o obecnej sytuacji, większe oczekiwania

wobec funkcjonowania państwa ukraińskiego oraz

to, że sami Ukraińcy często bardzo negatywnie oce-

niają funkcjonowanie własnego państwa.

W przypadku oceny sytuacji w Polsce przez Ukraińców kontakty oraz

odwiedziny w Polsce sprzyjają bardziej pozytywnym ocenom, chociaż za-

leżność ta jest mniej wyrazista. Na tle ogółu społeczeństwa najbardziej

wyróżniają się opinie osób, które wielokrotnie odwiedziły Polskę. Osoby

te mają bardziej pozytywne opinie na temat sytuacji w Polsce, z wyjątkiem

oceny roli Kościoła katolickiego. Więcej, bo 67% osób, które odwiedziły

Polskę więcej niż 5 razy, twierdzi, że Kościół katolicki w Polsce ma zbyt

duże wpływy, w porównaniu do 59% wśród ogółu społeczeństwa oraz 49%

wśród osób, które nigdy w Polsce nie były.

Podsumowując, obraz Polski w oczach Ukraińców, a w szczególności

oceny poszczególnych aspektów organizacji życia społecznego, jest znacz-

nie bardziej pozytywny niż obraz Ukrainy w oczach Polaków. W przypadku

Ukraińców kontakty i wyjazdy do państwa sąsiedniego sprzyjają jeszcze

bardziej pozytywnym ocenom, podczas gdy w przypadku Polaków taka

zależność jest odwrotna. Polacy, którzy odwiedzają Ukrainę i utrzymują

kontakty z jej mieszkańcami, są bardziej krytyczni wobec sytuacji w tym

kraju. Najprawdopodobniej ta grupa Polaków wykazuje bardziej osobiste

zaangażowanie, jest bardziej przejęta losem kraju sąsiedniego, ma większe

oczekiwania wobec niego, stąd oceny bieżącej sytuacji są gorsze. Natomiast

osobiste doświadczenia Ukraińców w kontaktach z Polską i Polakami są na

tyle pozytywne, że przekładają się na bardziej pochlebną ocenę różnych

aspektów organizacji życia społecznego w Polsce.

Polacy, którzy odwiedzili Ukrainę lub mają bezpośrednie kontakty z Ukraińcami, gorzej oceniają to państwo.



O p i n i e o p o l s k i c h i u k r a ińs k i c h t o w a r a c h

Społeczny wizerunek funkcjonowania polskiego i ukraińskiego pań-

stwa uzupełniają opinie o towarach w nich wyprodukowanych. Pozytyw-

ny obraz Polski w oczach Ukraińców znajduje odzwierciedlenie również

w ich ocenie polskich produktów – informacja, że coś zostało wyprodu-

kowane w Polsce, zachęca do jego zakupu więcej

niż co drugiego Ukraińca. W porównaniu z sytuacją

sprzed trzech lat atrakcyjność polskich towarów

wzrosła. Wtedy 42% Ukraińców odpowiadało, że

polskie pochodzenie towaru zachęca do jego kupna,

a 43% miało neutralną opinię („ani nie zachęca, ani

nie zniechęca”).

Z kolei Polacy na ogół nie znają ukraińskich towarów. Dominująca ich

większość (72%) twierdzi, że informacja o ukraińskim pochodzeniu towaru

ani nie zachęca, ani nie zniechęca do jego zakupu.

Zauważalne są regionalne różnice w ocenie polskich towarów przez

Ukraińców. Informacja o tym, że dany towar został wyprodukowany w Pol-

sce, najczęściej zachęca do jego kupna mieszkańców zachodniego oraz

północnego regionu (odpowiednio: 60% i 59%), najrzadziej – mieszkańców

wschodniego regionu (52%), czyli osoby, które najrzadziej mają styczność

z polskimi towarami.

Polskie produkty są zdecydowanie bardziej znane na Ukrainie niż

ukraińskie – w Polsce. Potwierdzają to również omawiane już odpowie-

dzi na pytania o skojarzenia z krajem i jego mieszkańcami. O ile Ukraińcy

wymieniali różne produkty żywnościowe – sery i wędliny, piwo, pieczywo,

słodycze i lody, jak również meble, o tyle Polacy jedynie wspominali alko-

hol i papierosy, i to najczęściej w kontekście przemytu.

Przeciętni mieszkańcy obu krajów nie budują swojej opinii na temat

towarów wyprodukowanych w innym kraju na podstawie raportów i sta-

tystyk dotyczących wymiany handlowej, tylko osobistego doświadcze-

nia – są w stanie ocenić produkty szeroko dostępne na rynku. Żywność

oraz ubrania polskiej produkcji od dawna goszczą na półkach ukraińskich

sklepów, czego nie można powiedzieć o towarach produkcji ukraińskiej44.

Ukraińskie alkohole – nie tylko wódka, ale także wino i piwo – pojawiają

44 O strukturze wymiany handlowej między Polską a Ukrainą można przeczytać na stronach Wy-działu Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady RP w Kijowie (http://kiev.trade.gov.pl/pl/ukraine/article/detail,419,Wymiana_handlowa_pomiedzy_Polska_a_Ukraina.html, dostęp z dnia 31.10.2013).

Informacja, że dany towar został wyprodukowany

w Polsce, zachęca do jego zakupu ponad połowę mieszkańców Ukrainy.



się w polskich sklepach stosunkowo od niedawna i nie przeniknęły jesz-

cze do powszechnej świadomości, choć jak się wydaje, stanowią swego

rodzaju atrakcję. Właściciele barów i restauracji chętnie chwalą się na

witrynach, że mają u siebie ukraińskie piwo45.

Utrudnienia w przekraczaniu granicy polsko-ukraińskiej w postaci

reżimu wizowego nie stanowią bariery dla wymiany handlowej, która

stale rośnie. Polski eksport na Ukrainę jest ponad dwukrotnie więk-

szy niż import z Ukrainy46, dlatego przedstawione tu oceny polskich

i ukraińskich towarów nie zaskakują. Od dwóch lat mieszkańcy za-

chodnich obwodów Ukrainy mogą ubiegać się o polską wizę w celu

zrobienia zakupów po polskiej stronie. Bardzo wiele osób korzysta

45 Latem w centrum Warszawy restauracje i puby, w których oferowano piwa ukraińskie, wystawia-ły często tablice reklamowe. Podobne obserwacje autorzy raportu poczynili w innych miastach, np. w Lublinie i Szczecinie.46 Ambasada RP w Kijowie, Wymiana handlowa pomiędzy Polską a Ukrainą, http://kiev.trade.gov.pl/pl/ukraine/article/detail,419,Wymiana_handlowa_pomiedzy_Polska_a_Ukraina.html, dostępz dnia 25.10.2013; Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Badanie obrotu towarów i usług na zewnętrz-nej granicy Unii Europejskiej, http://www.stat.gov.pl/rzesz/69_1166_PLK_HTML.htm, dostęp z dnia 25.10.2013.

Wykres 19. Opinie Polaków o ukraińskich towarach i Ukraińców o polskich towarach




z tej możliwości, wnosząc znaczący wkład w wymianę handlową i zo-

stawiając znaczne sumy w obszarach przygranicznych47.

47 Zgodnie z danymi GUS, Ukraińcy wydali w Polsce w 2012 r. blisko 4 mld zł i było to o 17% więcej niż rok wcześniej. Tendencja wzrostowa tych wydatków utrzymuje się od kilku lat (patrz Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2013 r., Wyd. GUS, Warszawa–Rzeszów 2013).


POLSKA–UKRAINA–EUROPA

W kolejnej części raportu przedstawiamy postawy i opinie obu ba-

danych narodów na temat stosunków polsko-ukraińskich oraz szerzej –

miejsca Polski i Ukrainy w Europie, jak również ukraińskich wyborów

geopolitycznych.

Jak już pisaliśmy, między postrzeganiem wzajemnych relacji krajo-

wych a treścią stereotypu narodu i obrazu kraju istnieje związek, w któ-

rym trudno wskazać przyczynę i skutek. Zarówno stosunki polityczne, jak

i gospodarcze między państwami wpływają na postawy społeczeństwa

wobec mieszkańców tych państw48, i odwrotnie – pozytywne i negatywne

stereotypy narodowe mają znaczenie, choć zazwyczaj niedecydujące, dla

kształtowania się stosunków między państwami.

Polsko-ukraińskie stosunki polityczne po odzyskaniu niepodległości

układają się nieco asymetryczne. Polska szybciej uzyskała samodzielność

państwową, przeprowadziła niezbędne reformy ustrojowe oraz zdecydo-

wanie określiła się jako kraj dążący do ścisłej współpracy i integracji z za-

chodnimi sąsiadami w ramach Unii Europejskiej. Na Ukrainie zaś te procesy

przebiegały znacznie wolniej, a wiele z nich nadal trwa. Ze względu na tę

sytuację Polska od początku lat 90. pełniła wobec Ukrainy rolę adwokata,

mentora i wzorca, co miało i ma różne skutki dla wzajemnego postrzegania.

Z jednej strony, Ukraina pozostaje w roli „młodszej siostry”, „uczen-

nicy”, która niezbyt dobrze odrabia zadania domowe, czym wywołuje

zarówno frustracje polskich elit politycznych zaangażowanych w relacje

polsko-ukraińskie, jak i pewne rozczarowanie polskiego społeczeństwa.

Z drugiej strony, jak pokazały badania prasowe prowadzone w 2010 roku,

zarówno duże zaangażowanie Polski na rzecz prodemokratycznych zmian

na Ukrainie, jak i próby jej częściowego wycofywania się z roli adwokata

spotykają się z niezadowoleniem różnych grup społeczeństwa ukraińskie-

go. Przez jednych działania Polski odbierane są jako wtrącanie się w spra-

48 A. Jasińska-Kania, Transformacja ustrojowa a zmiany postaw Polaków wobec różnych narodów i państw, „Kultura i Społeczeństwo” 1991, nr 4 (25), s. 153–166.



wy suwerennego państwa, a przez innych – każde osłabienie tych działań

widziane jest jako zdrada Ukrainy przez Polskę49.

P o s t r z e g a n i e s t o s u n k ó w p o l s k o - u k r a ińs k i c h w P o l s c e i n a U k r a i n i e

W prezentowanym tu sondażu respondenci w obu krajach mieli oce-

nić, jak ich zdaniem, układają się obecnie stosunki między Polską a Ukrainą.

Ukraińcy znacznie lepiej niż Polacy oceniają obecny

stan tych relacji: 85% Ukraińców i zaledwie 65% Pola-

ków uważa, że stosunki te układają się dobrze.

Porównując oceny relacji polsko-ukraińskich do-

konywane przez mieszkańców obu krajów, warto odnotować, że z biegiem

czasu zarówno Polacy, jak i Ukraińcy mają coraz bardziej zdecydowane

opinie o nich. Jeżeli w 2000 roku prawie jedna piąta badanych Ukraińców

(19%) oraz prawie jedna czwarta badanych Polaków (23%) nie miała zda-

nia na ten temat, dzisiaj tylko 5% Ukraińców i 4% Polaków wybrało od-

powiedź „trudno powiedzieć”. Większy stopień zdecydowania nie ozna-

cza przy tym wzrostu udziału ocen pozytywnych. Wśród Ukraińców od

2010 roku znacząco zmalał odsetek oceniających stosunki jako „bardzo

dobre” – w 2010 roku takich osób było 15%, a 3 lata później – zaledwie

4%. Jednocześnie znacznie częściej niż wcześniej oceniano te stosunki

jako „złe” – 10% w 2013 roku, w porównaniu z 3% w 2010 i 4% w 2000 roku.

Wzrósł również udział negatywnych ocen wystawionych stosunkom pol-

sko-ukraińskim przez Polaków. W 2000 roku raczej źle oceniało te stosunki

13% mieszkańców Polski i bardzo źle 1% z nich, trzynaście lat później czę-

stotliwość takich ocen wzrosła odpowiednio do 29% i 2%.

Rozczarowanie, które nastąpiło po rozwianiu nadziei związanych

z pomarańczową rewolucją, musiało się odbić na postrzeganiu stosun-

ków polsko-ukraińskich przez Polaków. Impas w podpisaniu przez Ukrainę

umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską, coraz poważniejsze proble-

my z demokracją na Ukrainie, w tym uwięzienie oponentów politycznych,

zdecydowanie nie służą wizerunkowi Ukrainy w oczach Polaków i pozy-

tywnemu postrzeganiu relacji polsko-ukraińskich. Jest raczej na odwrót

– wszystko to przyczynia się do dalszego „zmęczenia Ukrainą” i osłabienia

społecznego zainteresowania rozwojem sytuacji w tym kraju.

49 J. Fomina, N. Ryabinska, Po drugiej stronie lustra. Obraz Polski w ukraińskich mediach, ISP, Warszawa 2010.

Stosunki polsko-ukraińskie jako układające się dobrze

ocenia 85% Ukraińców i 65% Polaków.


61Polska–Ukraina–Europa

Warto też podkreślić, że kontakty z Ukraińcami oraz wyjazdy na Ukra-

inę skłaniały Polaków do bardziej krytycznych ocen stosunków polsko-

-ukraińskich, podobnie jak to było w przypadku oceny funkcjonowania

państwa ukraińskiego. W tym przypadku 60% osób, które odwiedziły Ukra-

inę, oceniło stosunki polsko-ukraińskie jako dobre

lub bardzo dobre, wobec 66% w grupie osób, które

na Ukrainie nigdy nie były. Podobny związek zaob-

serwowano między oceną tych stosunków a faktem

posiadania, bądź nie, osobistych kontaktów z Ukraiń-

cami. Najwyraźniej Polacy mający bliższe relacje z Ukrainą są lepiej poin-

formowani, skłonni do większego krytycyzmu lub też mają większe ocze-

kiwania wobec tego, jak te stosunki powinny się układać.

Jak można było się spodziewać, w obu krajach zauważalne jest re-

gionalne zróżnicowanie oceny stosunków między Polską a Ukrainą. Co

ciekawe, największy optymizm co do relacji bilateralnych z Polską wyka-

zują mieszkańcy centralnego regionu Ukrainy – aż 92% z nich wystawiło

dobrą ocenę stosunkom polsko-ukraińskim. Wtóruje im region zachodni –

Wykres 20. Ocena bieżących stosunków polsko--ukraińskich


Kontakty z Ukraińcami oraz wyjazdy na Ukrainę skłaniały Polaków do bardziej krytycznych ocen stosunków polsko-ukraińskich.



88% pozytywnych ocen. W Polsce różnice regionalne wyglądają nieco

inaczej, najczęściej pozytywne oceny wystawiają mieszkańcy regionu naj-

bardziej oddalonego od Ukrainy, czyli regionu południowo-zachodniego –

74% pozytywnych opinii. Ogólny odsetek pozytywnych ocen mieszkańców

regionu graniczącego z Ukrainą nie odbiega od ocen ogółu społeczeństwa

polskiego, przy czym brak ocen bardzo dobrych, a badani wybierali odpo-

wiedź „raczej dobre”.

Udział ocen pozytywnych zwiększa się ze wzrostem poziomu wy-

kształcenia w przypadku Ukraińców, natomiast zmniejsza się w przy-

padku Polaków. Rozbieżność opinii lepiej poinformowanych grup spo-

łecznych w obu krajach (osoby mające kontakty, doświadczenia pobytu,

mieszkańcy przygranicznych regionów oraz osoby z wyższym wykształ-

ceniem) skłania do wniosku, że Ukraińcy i Polacy zwracają uwagę na

inne aspekty tych stosunków. Osoby lepiej poinformowane mają dość

wiedzy, by w mniejszym stopniu kierować się stereotypami, a swoje oce-

ny bardziej opierać na faktach.

Polacy prawdopodobnie koncentrują się na klimacie politycznym na

Ukrainie, który znacząco się pogorszył w ciągu ostatnich kilku lat, i są nie-

zadowoleni z impasu w stosunkach Ukrainy z Unią Europejską. Z perspek-

tywy Polaków, którzy źle oceniają relacje polsko-ukraińskie, problemem

jest to, że Polska obecnie nie ma dobrego partnera politycznego po stro-

nie ukraińskiej. Ukraińcy natomiast doceniają zaangażowanie Polski w po-

prawę sytuacji na Ukrainie, oficjalne poparcie, jakiego Polska udziela idei

stowarzyszenia Ukrainy z Unią Europejską, oraz udział byłego prezydenta

Aleksandra Kwaśniewskiego w misji podpisania umowy stowarzyszenio-

wej powierzonej mu przez Parlament Europejski. Z ich punktu widzenia,

relacje są dobre, ponieważ Polska nie opuściła Ukrainy w ciężkim dla niej

okresie, wręcz przeciwnie – bardzo aktywnie ją wspiera.

Znaczenie stosunków polsko-ukraińskich w oczach mieszkańców obu krajów

Niezależnie od takiej czy innej oceny, zarówno Polacy, jak i Ukraińcy uwa-

żają stosunki polsko-ukraińskie za ważne. Przy tym Ukraińcy dwa razy częś-

ciej niż Polacy uznają je za priorytetowe (wykres 21),

co nie powinno zaskakiwać w świetle członkostwa

Polski w Unii Europejskiej i co znacznie podnosi atrak-

cyjność Polski jako partnera. Z punktu widzenia Polski

Ukraińcy dwa razy częściej niż Polacy uznają stosunki

polsko-ukraińskie za priorytetowe.



sytuacja wygląda inaczej – chociaż kraje Europy Wschodniej, w tym Ukraina,

wciąż są dla Polski ważne, priorytetowy dla polityki zagranicznej jest jednak

kierunek zachodni. Odpowiedzi badanych Polaków wskazują, że podzielają

oni w tym względzie stanowisko polskich elit politycznych.

W ciągu zaledwie kilku lat na Ukrainie zaszły dość ważne zmiany w po-

strzeganiu stosunków z Polską. Znaczenie tych relacji dla Ukraińców gwał-

townie wzrosło w porównaniu z okresem sprzed trzech lat, kiedy prowa-

dzono podobne badanie. W 2010 roku jedynie 22% Ukraińców uważało te

stosunki za priorytetowe, w porównaniu do 50% w 2013 roku. Częściowo

można to wytłumaczyć zaangażowaniem Polski w sprawę podpisania

umowy o stowarzyszeniu Ukrainy z Unią Europejską. Popularność zachod-

niego kierunku integracji znacznie wzrosła na Ukrainie w ciągu ostatnich

kilku lat, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części raportu. Obok po-

zytywnego wizerunku Zachodu jako atrakcyjnego miejsca do życia, nie

bez znaczenia jest tu zapewne również agresywna polityka Rosji, która

wszelkimi sposobami stara się nie dopuścić do podpisania przez Ukrai-

nę umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Żadne społeczeństwo

nie lubi tak otwartych nacisków politycznych i społeczeństwo ukraińskie

Wykres 21. Znaczenie stosunków z sąsiednim krajem




nie jest tu wyjątkiem. Odpowiedzią Ukraińców na tę politykę jest wzrost

zainteresowania sprawami międzynarodowymi połączony z rosnącym

poparciem dla zbliżenia Ukrainy z Unią Europejską.

Opinie na tematy międzynarodowe są na Ukrainie bardzo silnie zróż-

nicowane regionalnie. W Polsce to zróżnicowanie jest wyraźnie mniejsze,

choć także występuje. W ocenie relacji polsko-ukraińskich również odno-

towano takie zróżnicowanie. Zachód Ukrainy przywiązywał do stosunków

z Polską znacznie większą wagę niż wschód, co nie jest zaskakujące. Inte-

resujące jest jednak, że mieszkańcy południa Ukrainy nadawali stosunkom

z Polską priorytet częściej niż mieszkańcy centrum kraju (mapa 4).

Mieszkańcy południa i wschodu Ukrainy jednocześnie najczęściej

uznawali stosunki z Polską za mało ważne lub zupełnie nieważne – opinie

te podzielało odpowiednio 16% i 13% mieszkańców tych regionów w po-

równaniu z jedynie 5% mieszkańców zachodu Ukrainy.

W Polsce natomiast rozkład geograficzny opinii o znaczeniu stosun-

ków z Ukrainą okazał się dość paradoksalny – za priorytetowe uznają te

relacje najczęściej mieszkańcy regionu południowo-zachodniego (27%)

oraz północno-wschodniego (30%), podczas gdy mieszkańcy obszaru

bezpośrednio graniczącego z Ukrainą podzielali tę ocenę stosunkowo

najrzadziej (19%).

Mapa 4. Ocena wagi stosunków

polsko-ukraińskich w regionach Polski

i Ukrainy




Podobnie jak trzy lata temu, osoby, które uważają relacje między Pol-

ską a Ukrainą za priorytetowe dla swojego kraju, częściej oceniają stosun-

ki polsko-ukraińskie jako bardzo dobre. Przy czym, jak wspomniano wyżej,

ogólnie oceny tych stosunków pogorszyły się w obu krajach.

Trzy lata temu Ukraińcy, którzy uznali relacje polsko-ukraińskie za prio-

rytetowe, również zdecydowanie częściej oceniali bieżący stan relacji jako

bardzo dobry (36%, w porównaniu do 15% wśród ogółu społeczeństwa).

Obecnie te różnice nie są tak znaczące. Wśród Ukraińców, którzy uznają

stosunki polsko-ukraińskie za priorytetowe, 10% ocenia te stosunki jako

bardzo dobre, przy 7% takich ocen wśród ogółu mieszkańców Ukrainy.

Taka wielkość różnic zasadniczo mieści się w granicach błędu statystycz-

nego. Podobnie jest w przypadku opinii Polaków.

Wśród polskich respondentów kontakty z Ukraińcami oraz pobyt na

Ukrainie sprzyjają ocenie stosunków z tym krajem jako priorytetowych –

uważa tak 27% respondentów, którzy odwiedzili kraj lub mają bezpośrednie

kontakty z jego mieszkańcami, w porównaniu do 22% tych, którzy takich

kontaktów nie mają. W przypadku Ukraińców kontakty z Polską i Polakami

jeszcze wyraźniej zwiększają odsetek osób nadających stosunkom z Pol-

ską najwyższy priorytet. Uważa tak 65% wśród tych, którzy byli w Polsce,

w porównaniu do 48% wśród tych, którzy nie byli, oraz 57% wśród mających

kontakty z Polakami do 48% wśród niemających takich kontaktów.

P o l s k a w r e l a c j a c h m ięd z y n a r o d o w y c h U k r a i n y

Wspomnieliśmy już o znacznym zaangażowaniu Polski w proces

europeizacji Ukrainy, o roli Polski jako „adwokata” Ukrainy w UE. W son-

dażu poświęcono miejsce również ocenie roli Polski w budowaniu relacji

Ukrainy z wielkimi graczami międzynarodowej sceny politycznej. Respon-

denci z obu krajów zostali poproszeni o odpowiedź na pytanie, czy Polska

pomaga czy przeszkadza w zacieśnianiu relacji Ukrainy z Unią Europejską,

Rosją oraz Stanami Zjednoczonymi (wykres 22).

Okazało się, że polskie i ukraińskie oceny roli Polski w budowaniu

stosunków Ukrainy z Unią Europejską, Rosją oraz Stanami Zjednoczony-

mi są dosyć zbieżne. W opiniach respondentów, Polska pojawia się jako

„adwokat” Ukrainy w Unii Europejskiej, natomiast jej rola w budowaniu

stosunków z pozostałymi dwoma wielkimi graczami międzynarodowej

sceny politycznej jest znacznie bardziej ograniczona (wykres 22).



Zarówno Polacy, jak i Ukraińcy uważają, że Polska jest mało pomocna

w budowaniu stosunków Ukrainy z Rosją. Większość Polaków i Ukraińców

uważa, że Polska nie odgrywa zbyt znaczącej roli w tych relacjach – po-

nad połowa respondentów w obydwu krajach wybrała odpowiedź „ani

pomaga, ani przeszkadza” w nawiązywaniu ściślej-

szej współpracy z Rosją. Zwraca uwagę fakt, że wię-

cej Polaków niż Ukraińców twierdzi, że Polska raczej

ogranicza zacieśnianie relacji ukraińsko-rosyjskich

(wykres 23).

* Wykres przedstawia odpowiedzi „Polska pomaga w zacieśnianiu stosunków z…”.

Zarówno Polacy, jak i Ukraińcy uważają, że Polska

nie odgrywa znaczącej roli w zacieśnianiu relacji między

Ukrainą a Rosją.

Wykres 22. Rola Polski* w zacieśnianiu

stosunków Ukrainy z Unią Europejską, Rosją i Stanami Zjednoczonymi


Wykres 23. Rola Polski w zacieśnianiu

współpracy z Rosją




Kontakty z sąsiadami lub odwiedziny w ich kraju

nie mają wpływu na oceny roli Polski w zacieśnianiu

współpracy z Ukrainą. Miejsce zamieszkania rów-

nież nie ma bardzo istotnego znaczenia, chociaż

mieszkańcy wschodu i północy Ukrainy najrzadziej

uważają, że Polska pomaga w zacieśnianiu współpracy (odpowiednio:

9% i 8%, w porównaniu do 14% wśród respondentów z południa kraju oraz

12% – z zachodu).

Jeżeli chodzi o pozytywną rolę Polski w budowaniu dobrych relacji

między Ukrainą a Unią Europejską, odpowiedzi Polaków i Ukraińców

rozkładają się dosyć podobnie (wykres 24), jednak Polacy bardziej wierzą

w dobroczynny wpływ Polski na relacje ukraińsko-unijne – przekonanie

takie podziela 57% Polaków oraz 51% Ukraińców. Ukraińcy zaś częściej

niż Polacy nie mają opinii na ten temat.

Kontakty i wyjazdy do Polski skłaniają zarówno Polaków, jak i Ukraiń-

ców do bardziej pozytywnej oceny roli Polski w zacieśnianiu współpracy

między Ukrainą a UE, lecz w przypadku Ukraińców tendencja ta jest znacz-

nie bardziej wyraźna.

Po raz kolejny odnotować można pewne zróżnicowanie opinii w za-

leżności od miejsca zamieszkania. W przypadku relacji z Unią Europejską

największe różnice występują w opiniach mieszkańców zachodu Ukrainy

oraz wschodu i południa: 66% mieszkańców zachodniego regionu przeko-

nanych jest, że Polska pomaga w zacieśnianiu współpracy z Unią Europej-

ską, wobec jedynie 42% mieszkańców południa i wschodu.

Ponad połowa Polaków i Ukraińców uważa, że Polska przyczynia się do zacieśniania współpracy Ukrainy z Unią Europejską.

Wykres 24. Rola Polski w zacieśnianiu współpracy z Unią Europejską




Zarówno Ukraińcy, jak i Polacy postrzegają rolę

Polski w budowaniu dobrych stosunków Ukrainy ze

Stanami Zjednoczonymi jako mniej ważną niż w od-

niesieniu do relacji z UE. Chociaż dwa razy więcej

respondentów w obydwu krajach uważa, że Polska

pomaga budować dobre relacje z USA, niż w przy-

padku stosunków z Rosją, to jednak większość jest

przekonana, że Polska nie ma wpływu na te relacje (wykres 25). Ukraińcy

nieznacznie częściej uważają, że Polska odgrywa w tych relacjach pozy-

tywną rolę, ale również częściej nie mają zdania w tej kwestii.

Jeżeli chodzi o różnice regionalne w odpowiedziach o współpracy ze

Stanami Zjednoczonymi, to mieszkańcy zachodnich regionów uważają, że

rola Polski jest bardziej znacząca (31% uważa, że Polska przyczynia się do za-

cieśniania współpracy), w porównaniu z mieszkańcami wschodu, południa

i północy (podziela to zdanie odpowiednio: 22%, 22% i 21% respondentów).

Kontakty z sąsiadami lub odwiedziny w ich kra-

ju również sprzyjają przekonaniu, że Polska poma-

ga Ukrainie budować ścisłą współpracę ze Stanami

Zjednoczonymi.

Uwagę zwraca również zależność między oceną

skutków rozpadu Związku Radzieckiego a oceną roli

Polski w zacieśnianiu współpracy z trzema potężny-

mi aktorami światowej sceny politycznej. Ukraińcy,

Zarówno Ukraińcy, jak i Polacy postrzegają rolę

Polski w budowaniu dobrych stosunków Ukrainy ze

Stanami Zjednoczonymi jako mniej ważną niż

w odniesieniu do relacji z UE.

Wykres 25. Rola Polski w zacieśnianiu

współpracy ze Stanami Zjednoczonymi


Ukraińcy, którzy uważają, że rozpad Związku Radzieckiego

przyniósł więcej korzyści niż szkód, znacznie częściej

pozytywnie oceniają rolę Polski w budowaniu dobrych relacji z Unią Europejską oraz

Stanami Zjednoczonymi.



którzy uważają, że rozpad Związku Radzieckiego przyniósł więcej korzyści

niż szkód, znacznie częściej pozytywnie oceniają rolę Polski w budowaniu

dobrych relacji z Unią Europejską oraz Stanami Zjednoczonymi (USA – 33%

do 21%; EU – 66% do 42%), podczas gdy w przypadku Rosji taka zależność

nie występuje.

R o l a h i s t o r i i w e w z a j e m n y m p o s t r z e g a n i u P o l s k i i U k r a i n y

Analiza spontanicznych skojarzeń, które nasuwają się mieszkańcom Pol-

ski i Ukrainy w związku z krajem-sąsiadem, pokazała odmienności zarówno

w świadomości historycznej Polaków i Ukraińców, jak i w znaczeniu, które

przedstawiciele obu narodów przypisują wydarzeniom historycznym.

W prezentowanym tu sondażu Polacy i Ukraińcy zostali również po-

proszeni o ocenę tego, czy Polska i Polacy mają za co – w kontekście histo-

rycznym – przepraszać Ukraińców oraz czy Ukraińcy i Ukraina mają za co

przepraszać Polaków.

W rozkładach odpowiedzi uzyskanych na te pytania występowały

wyraźne dysproporcje. Dwie trzecie Polaków oraz dwie piąte Ukraińców

uważa, że w historii relacji polsko-ukraińskich były wydarzenia, w związku

z którymi Ukraińcy powinni czuć się winni wobec Polaków. Natomiast oce-

ny dotyczące win Polaków w stosunku do Ukraiń-

ców rozkładają się w społeczeństwach po obu stro-

nach granicy bardzo podobnie (wykres 26). Ogólnie –

co zasadniczo nie jest zaskakujące – według opinii

Polaków, częściej są winni Ukraińcy, a według prze-

konania Ukraińców – Polacy.

Interesująco przedstawia się skrzyżowanie przekonań o winach włas-

nej grupy z przekonaniem o winach grupy obcej. Obraz jest bliski lustrza-

nemu odbiciu, choć są w tym lustrze pewne pęknięcia (wykres 27).

Przede wszystkim Ukraińcy znacznie częściej niż Polacy nie mają

zdania w kwestii wzajemnych krzywd i win, częściej też nie dostrzegają

win po żadnej stronie. Z kolei Polacy wyraźnie częściej widzą winy po

obu stronach. Ci, którzy widzą winy tylko po jednej stronie, uważają na

ogół, że to „oni” je mają (Polacy myślą tak o Ukraińcach, a Ukraińcy –

o Polakach).

Jednym z ważniejszych czynników różnicujących odpowiedzi respon-

dentów na te pytania jest poziom ich edukacji. Wraz z jego wzrostem za-

Jeżeli chodzi o wzajemne krzywdy historyczne, według opinii Polaków, częściej są winni Ukraińcy, a według przekonania Ukraińców – Polacy.



równo w Polsce, jak i na Ukrainie rośnie częstość podzielania przekonania

o wspólnocie win i krzywd.

Wiek respondentów również bardzo wyraźnie różnicuje ich odpowie-

dzi. Przekonanie, że zarówno Polacy zawinili w przeszłości wobec Ukraiń-

ców, jak i Ukraińcy – wobec Polaków, jest bardziej rozpowszechnione

wśród starszych respondentów z obu krajów. Co ważne, starsi respon-

denci nie tylko częściej są przekonani o winie sąsiadów wobec własnego

Wykres 26. Postrzeganie wzajemnych

win historycznych


Wykres 27. Opinie Ukraińców i Polaków

o wzajemnych winach i krzywdach




społeczeństwa, lecz także mają bardziej wyważone spojrzenie, gdyż do-

strzegają winy po obu stronach. Jednocześnie im młodsi są respondenci,

tym rzadziej są skłonni do rozpamiętywania win historycznych.

I tak, wśród najstarszych respondentów ukraińskich 42% uważa, że

zarówno Polacy, jak i Ukraińcy mają za co przepraszać swoich sąsiadów,

w najmłodszej grupie zdanie takie podziela zaledwie 25% respondentów.

Połowa najmłodszych Ukraińców uważa, że ani Polacy nie mają powodów,

by czuć się winnymi wobec Ukraińców, ani Ukraińcy – wobec Polaków.

Natomiast wśród przedstawicieli najstarszej grupy (60 lat i więcej) takie

przekonanie podziela jedynie 16%.

Tendencja ta również wyraźnie się zarysowuje w przypadku Polski.

O ile wśród najmłodszych badanych mieszkańców tego kraju 34% uwa-

ża, że zarówno Ukraińcy, jak i Polacy mają nawzajem winy historycz-

ne, o tyle w grupie najstarszych Polaków odsetek ten wzrasta nieomal

dwukrotnie – do 61%. I odpowiednio – im młodsi są polscy respondenci,

tym częściej uważają, że żadna ze stron nie ma powodów czuć się win-

na wobec sąsiadów (uważa tak 36% najmłodszej grupy respondentów

i zaledwie 5% najstarszej). W Polsce z wiekiem obywateli wzrasta rów-

nież powszechność opinii, że jedynie Ukraińcy mają powody, aby prze-

praszać Polaków w związku z wydarzeniami historycznymi (zdanie takie

podziela 31% w grupie 50–59 lat i 29% w grupie 60+ w porównaniu do

jedynie 13% wśród najmłodszych). Takiej tendencji nie odnotowuje się

w przypadku Ukraińców.

Osoby, które odwiedziły Polskę lub mają kontakty w Polsce, wykazują

większą otwartość na punkt widzenia sąsiadów. Znacznie częściej uważa-

ją, że winy leżą po obu stronach – 44% wśród osób,

które utrzymują kontakty z sąsiadami, w porów-

naniu do 28% wśród osób, które takich kontaktów

nie mają, oraz 41% wśród osób, które były w Polsce,

w porównaniu do 31% wśród osób, które tam nie

były. Podobna tendencja jest zauważalna w Polsce,

lecz różnice nie są tak znaczące.

Pytanie o winy historyczne nie dotyczyło wprost tzw. rzezi wołyńskiej,

lecz można przypuszczać, że znaczna część polskich respondentów miała

skojarzenia właśnie z tym wydarzeniem historycznym, co, jak się wydaje,

potwierdzają wyniki pytania o skojarzenia z Ukrainą. Jak już pisaliśmy,

w związku z przypadającą w tym roku 70. rocznicą tego tragicznego wy-

Osoby, które odwiedziły Polskę lub mają kontakty w Polsce, wykazują większą otwartość na punkt widzenia sąsiadów w sprawach wspólnej historii.



darzenia w mediach polskich oraz w debacie publicznej poświęcono temu

tematowi dużo uwagi. Badanie zostało przeprowadzone już po debacie

sejmowej w sprawie deklaracji upamiętniającej te tragiczne wydarzenia.

Omówione tu wyniki warto zestawić z wynikami badania przeprowa-

dzonego przez CBOS w lipcu 2013 roku na temat opinii Polaków o możli-

wości pojednania między Ukraińcami a Polakami. Jedynie jedna trzecia

Polaków gotowa jest zapomnieć o winach historycznych w imię budowa-

nia dobrosąsiedzkich stosunków, natomiast większość społeczeństwa

(58%) jest zdania, że należy dążyć do ujawnienia całej prawdy na temat

tragicznych wydarzeń na Wołyniu, nie bacząc na konsekwencje dla sto-

sunków między dwoma krajami50. Biorąc pod uwagę to, że jedna piąta

polskiego społeczeństwa jest przekonana, że winy leżą jedynie po stronie

ukraińskiej, postawy te nie napawają optymizmem – nie widać możliwo-

ści pojednania polsko-ukraińskiego bez rzetelnej debaty uwzględniającej

nie tylko wydarzenia na Wołyniu w latach 1943–1944, lecz także szerszy

kontekst historyczny i geograficzny.

U k r a i n a – m ięd z y R o s ją a „ E u r o pą”

Prowadzone od lat na Ukrainie badania społeczne wskazywały na

utrzymującą się ambiwalencję społeczeństwa ukraińskiego i brak zgo-

dy na to, w którą stronę Ukraina powinna zmierzać – odpowiedzieć po-

zytywnie na zabiegi integracyjne Rosji czy też podjąć wysiłek zbliżenia

się do Unii Europejskiej. Bardzo trafnie wahania te zilustrował jeszcze

w 2000 roku autor rysunku zamieszczonego na stronach Centrum Razum-

kowa w artykule referującym postawy opinii publicznej i ekspertów. Rów-

nież wcześniejsze badania Instytutu Spraw Publicznych prowadzone na

Ukrainie (w latach 2000 i 2010) wskazywały z jednej strony na dość dale-

ko posuniętą dezorientację społeczeństwa (szczególnie było to widoczne

w badaniach z 2000 roku), a z drugiej – na niechęć jednoznacznego opo-

wiedzenia się po stronie któregokolwiek z ośrodków integracji – Rosji

lub Unii Europejskiej51.

50 CBOS, Komunikat nr BS/93/2013 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_093_13.PDF, dostęp z dnia: 25.10.2013).51 Na ten temat patrz również: J. Konieczna-Sałamatin, Ukraina – ucieczka od wyboru, „Nowa Europa Wschodnia” 2011, nr 3–4, s. 205–215. W tekście tym referowane są wyniki badania przeprowadzone-go w 2010 r. przez ISP, które nie były szczegółowo omawiane w raporcie z tych badań.



Kolejne sondaże wskazywały na znaczną stabilność postaw niezde-

cydowanych (niechęci do dokonywania jakiegokolwiek wyboru) i wyso-

kie poparcie dla nieokreślonej polityki, nazywanej na Ukrainie polityką

„wielowektorową”52. Poparcie to nadal pozostaje wysokie, jednak wy-

daje się, że szala opinii publicznej przechyla się na korzyść zachodniego

wektora integracji.

Zmiany w tym zakresie dokonują się stopniowo i podlegają fluktua-

cjom zależnym od rozwoju bieżącej sytuacji politycznej na Ukrainie i wo-

kół niej. W ukraińskim społeczeństwie nie ma zgody

nawet co do tak fundamentalnej kwestii, jak ta, czy

Ukraińcy czują się, czy też nie czują się Europejczy-

kami. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o pojęcie czysto

geograficzne, ale o przynależność do pewnego krę-

gu cywilizacyjno-kulturowego wiązanego z Europą.

W maju 2013 roku w badaniu przeprowadzonym przez Centrum Razumko-

wa co dziesiąty mieszkaniec Ukrainy wyraził pogląd, że nie ma potrzeby,

aby Ukraińcy czuli się Europejczykami53, a blisko 60% kojarzyło to „euro-

pejskie samopoczucie” z odpowiednim poziomem materialnego dobro-

bytu, którego na Ukrainie brakuje. Unia Europejska nie jest dla Ukraińców

tak oczywistym wyborem, jak była dla społeczeństw Europy Środkowej.

W omawianym tu sondażu Instytutu Spraw Publicznych jedynie

42% badanych popierało ideę przyłączenia się Ukrainy do Unii Europej-

skiej (za unią celną z Rosją, Białorusią i Kazachstanem było 31%). W każ-

52 V. Chudowsky, T. Kuzio, Does public opinion matter in Ukraine? The case of foreign policy, „Com-munist and Post-Communist Studies” 2003, nr 36 (3), s. 273–290; J. Konieczna-Sałamatin, Ukraina – ucieczka od wyboru, op. cit.53 Badanie Centrum Razumkowa z maja 2013 r. Odpowiedź tę wybrało 10% spośród 2010 respon-dentów, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=895, dostęp z dnia 25.10.2013.

Rysunek 1. Ilustracja ukraińskich problemów z określeniem własnego miejsca w Europie

Źródło: Centrum Razumkowa

W ukraińskim społeczeństwie nie ma zgody co do tak fundamentalnej kwestii, jak ta, czy Ukraińcy czują się, czy też nie czują się Europejczykami.



dym z tych dwóch kierunków integracji Ukraińcy widzą plusy i minusy.

Sondaże pokazują jednak54, że w ostatnim czasie – być może ze względu

na wzmożoną presję ze strony Rosji – nieco więcej pozytywnych ocze-

kiwań wiążą z Zachodem niż ze Wschodem, w szczególności w kwesti

modernizacji kraju: rozwoju gospodarczego, rozwoju nauki i technologii,

a także funkcjonowania demokracji.

Kto żałuje rozpadu ZSRR?

Charakterystykę poglądów Ukraińców i opinie Polaków na temat po-

żądanego miejsca Ukrainy w Europie zacznijmy od oceny rozpadu ZSRR

z perspektywy minionych 22 lat. Patrząc z przez pryzmat polskich doświad-

czeń, czy szerzej – środkowoeuropejskich, można by oczekiwać, że osoby

odczuwające żal z powodu rozpadu ZSRR będą raczej skłonne popierać

wschodni wektor integracji Ukrainy niż jej zbliżenie z Unią Europejską.

Rzecz jest jednak znacznie bardziej złożona. Stosunek do ZSRR jest tym,

co bardzo różni Polaków i Ukraińców, i różnice te wynikają zarówno z od-

miennej perspektywy historycznej (Ukraina współtworzyła ZSRR, z punktu

widzenia Ukraińców, nie daje się patrzeć na ten okres jednoznacznie jako

na czasy siłą narzuconego porządku), jak i z odmiennych doświadczeń

okresu transformacji.

Respondenci Instytutu Spraw Publicznych zostali poproszeni o ocenę,

czy rozpad ZSRR przyniósł Ukrainie więcej korzyści czy więcej strat. Roz-

kład odpowiedzi prezentuje wykres 28.

54 Patrz np. inne wyniki cytowanego już badania Centrum Razumkowa, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=892, dostęp z dnia 30.08.2013.

Wykres 28. Opinie o korzyściach

i szkodach dla Ukrainy wynikających z rozpadu

ZSRR




Jedynie co czwarty mieszkaniec Ukrainy widział w rozpadzie ZSRR

więcej korzyści niż szkód dla Ukrainy, a 35% nie potrafiło zdecydować, co

przeważa. Najczęstszą postawą było przekonanie o tym, że minusy roz-

padu ZSRR przeważają nad plusami (38%). Warto zwrócić też uwagę na

bardzo niewielki odsetek osób niemających zdania w badanej kwestii, co

w społeczeństwie ukraińskim zdarza się nieczęsto.

Postawy te wynikają najprawdopodobniej z tego, że po rozpadzie ZSRR

nastąpił na Ukrainie bardzo wyraźny i długotrwały spadek poziomu życia,

któremu towarzyszył niezwykły wzrost nierówności

społecznych55. Z punktu widzenia przeciętnego oby-

watela, nastąpiło też wyraźne pogorszenie jakości

usług publicznych, przejawiające się m.in. w sze-

rzeniu się korupcji. Według raportu Transparency

International, Ukraina została sklasyfikowana na

144. pozycji wśród 174 krajów. Pozycję tę Ukraina

dzieli z takimi krajami, jak: Bangladesz, Kamerun,

Republika Środkowoafrykańska, Republika Kongo i Syria, czyli z państwa-

mi z zupełnie innego kręgu cywilizacyjnego56. Niezadowolenie obywateli

z dzisiejszego stanu państwa ukraińskiego wydaje się więc uzasadnione,

a ocena konsekwencji rozpadu ZSRR jest jednym ze sposobów wyrażania

tego niezadowolenia (stąd właśnie nieco zaskakująca zależność oceny

rozpadu ZSRR od wieku oraz nieoczywisty wpływ poglądów w tej kwestii

na postawy wobec Unii Europejskiej, o czym niżej).

Czynnikami najsilniej warunkującymi postawy wobec rozpadu ZSRR

okazały się region zamieszkania oraz język, którym badani posługują się

w rodzinie57. Jak wiadomo, rozpad ZSRR przyniósł jednocześnie Ukrainie

niepodległość. Fakt ten najczęściej doceniały osoby w regionie zachod-

nim oraz osoby posługujące się na co dzień językiem ukraińskim. Zachód

kraju to jedyny region, w którym częściej dostrzegano korzyści z rozpadu

ZSRR niż szkody. W centrum kraju plusy rozpadu widziało mniej więcej tyle

samo osób, ile osób widziało wady. Natomiast na wschodzie i południu

55 Wiele badań prowadzonych w dziedzinie nauk politycznych wskazuje na ryzyko delegitymiza-cji systemu spowodowanej przez nierówności społeczne (patrz np. M.D. Fails, H.N. Pierce, Chan-ging mass attitudes and democratic deepening, „Political Research Quarterly” 2010, nr 63 (1), s. 174–187, czy badania prowadzone w latach 2010–2012 przez ośrodek Tarki z Budapesztu, http://www.tarki.hu/en/research/gini/, dostęp z dnia 25.10.2013. Ryzyko to występuje zarówno w krajach postkomunistycznych, jak i w demokracjach o dawnych tradycjach. 56 Corruption Perceptions Index 2012, http://cpi.transparency.org/cpi2012/results/, dostęp z dnia 25.10.2013.57 Te dwa czynniki są ze sobą powiązane, ale wpływ każdego z nich został zbadany odrębnie.

Jedynie co czwarty mieszkaniec Ukrainy widzi w rozpadzie ZSRR więcej korzyści niż szkód dla swojego kraju, a najczęściej sądzi, że minusy rozpadu ZSRR przeważają nad plusami (38%).



blisko połowa badanych (49%) sądziła, że rozpad ZSRR przyniósł Ukrainie

więcej problemów niż korzyści. Mieszkańcy obu tych regionów mieli bardzo

zbliżone poglądy.

Warto przyjrzeć się bliżej zależności opinii o rozpadzie ZSRR od wieku

ankietowanego, bo wskazuje ona na ciekawe procesy zachodzące w spo-

łeczeństwie ukraińskim. Przede wszystkim okazało się, że zależność ta jest

słaba (znacznie słabsza niż zależność od regionu) oraz że jej kierunek jest

nieco zaskakujący. Wbrew oczekiwaniom, żal za Związkiem Radzieckim,

czyli przekonanie o wynikających z jego rozpadu szkodach dla Ukrainy,

był najczęściej podzielany nie w najstarszej grupie wiekowej, lecz wśród

osób w wieku 35–49 lat. To osoby korzystające ze swojej kariery zawo-

dowej, mające dorastające dzieci i niemogące już na ogół liczyć na po-

moc finansową rodziców. Osoby z tej grupy wiekowej prawdopodobnie

najsilniej odczuwają wszystkie wady funkcjonowania obecnego systemu

polityczno-ekonomicznego na Ukrainie58.

58 Autorzy zajmujący się tą problematyką są na ogół zgodni co do tego, że negatywne doświadczenia życia codziennego związane z funkcjonowaniem systemu politycznego prowadzą do delegitymizacji sy-stemu B. Wessels, H.-D. Klingemann, Democratic Transformation and the Prerequisites of Democratic Opposition in East and Central Europe, Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung 1994, FS III, s. 94–201. Przekonanie o szkodach dla Ukrainy wynikających z rozpadu ZSRR można interpretować jako przejaw delegitymizacji panującego na Ukrainie systemu politycznego.

Mapa 5. Regionalne zróżnicowanie

opinii o rozpadzie ZSRR


49%

38%



W regionie południowo-wschodnim we wszystkich grupach wieko-

wych, poza najmłodszą, połowa badanych widziała więcej szkody niż

korzyści dla Ukrainy wynikających z rozpadu ZSRR. Jednocześnie udział

dostrzegających korzyści był stosunkowo największy wśród najmłodszych

respondentów i malał wraz z wiekiem, by osiągnąć minimum w grupie

50–59 lat59. W pozostałych regionach – centralnym i zachodnim – tenden-

cja była przeciwna: im starsi badani, tym częściej widzieli korzyści dla

Ukrainy wynikające z rozpadu ZSRR.

Warto przy tym zauważyć, że najmłodsza grupa wiekowa to osoby,

które nie miały szans osobiście doświadczyć życia w ZSRR, ponieważ

w większości urodziły się już po jego rozpadzie, a najstarsze w ostatnich

latach jego istnienia (grupę tę stanowią respondenci

urodzeni w latach 1989–1998). W regionie zachodnim

ta właśnie grupa wiekowa była jedyną, w której do-

minowali zwolennicy tezy, że rozpad ZSRR przyniósł

Ukrainie więcej szkody niż korzyści. To ciekawy wy-

nik, pokazujący, że dla młodego pokolenia, nawet

tego mieszkającego na zachodzie Ukrainy, niepod-

59 Było to możliwe dzięki zmieniającemu się odsetkowi odpowiedzi „tyle samo szkód, ile korzyści” oraz „trudno powiedzieć”.

Wykres 29. Opinie Ukraińców o rozpadzie ZSRR w grupach wiekowych w układzie regionalnym


Dla młodego pokolenia Ukraińców niepodległość nie jest już tą wartością, która kompensuje niedostatki obecnego systemu politycznego, gdyż uważają ją za oczywistość.



ległość nie jest już tą wartością, która kompensuje wszystkie niedostat-

ki obecnego systemu politycznego. Traktują ją raczej jako oczywistość,

z którą nie wiążą się już szczególne emocje.

Dane z omawianego w niniejszym raporcie badania nie pozwalają na

zbadanie głębszych przyczyn ujawnionych tu opinii o rozpadzie ZSRR,

wywnioskować jednak można, że z biegiem czasu pozytywna ocena tego

wydarzenia, z punktu widzenia interesów Ukrainy, może słabnąć nawet

w tych środowiskach, których opinie wydawały się znane i ustalone.

Unia czy Rosja? Gdzie jest bliżej?

Wydaje się, że ostatnie intensywne wysiłki Rosji, aby przekonać Ukrainę

do podpisania unii celnej z nią, Białorusią i Kazachstanem, a także wyda-

rzenia o charakterze symbolicznym (w szczególności obchody 1025. rocz-

nicy chrztu Rusi w lipcu 2013 r.60), przynoszą skutek

odwrotny do zamierzonego – poparcie ukraińskiej

opinii publicznej dla zachodniego wektora w poli-

tyce zagranicznej wzrasta, po wahaniach spowodo-

wanych m.in. rozczarowaniem pomarańczową re-

wolucją61 oraz postawą Unii Europejskiej w związku

z tymi wydarzeniami.

Dziś, w 2013 roku, integrację z Unią Europejską jako pożądany kieru-

nek rozwoju wskazuje 50% badanych, unia celna z Rosją, Białorusią i Ka-

zachstanem cieszy się zaś poparciem co trzeciego Ukraińca. Perspektywa

przystąpienia Ukrainy do Unii Europejskiej ma jeszcze większe poparcie

w Polsce, gdzie za takim rozwiązaniem opowiada się dwie trzecie ba-

danych. Warto podkreślić, że w tej kwestii nie miało zdania jedynie 9%

badanych Polaków, co jest niewielkim odsetkiem w przypadku zagadnie-

nia, które nie dotyczy badanych bezpośrednio. Tak

niski odsetek odpowiedzi „trudno powiedzieć” jest

kolejnym argumentem na rzecz tego, że Ukraina nie

jest już dla Polaków krajem tak nieznanym, jak była

w 2000 roku, gdy Instytut Spraw Publicznych przeprowadzał pierwsze

polsko-ukraińskie badanie wizerunku.

60 Patrz np. T. Iwżenko, Putin w Kijowie rozstawił polityczne pułapki, „Niezawisimaja Gazieta” [on-line] 30.07.2013, http://www.ng.ru/cis/2013-07-30/6_kiev.html, dostęp z dnia 18.08.2013.61 Patrz J. Konieczna-Sałamatin, Coraz dalsi sąsiedzi, op. cit., rysunek 18, s. 27.

Integrację z Unią Europejską jako pożądany kierunek

rozwoju wskazuje 50% badanych, unia celna z Rosją,

Białorusią i Kazachstanem cieszy się zaś poparciem co

trzeciego Ukraińca.

Polacy częściej popierają integrację Ukrainy z Unią

Europejską niż sami Ukraińcy.



* Treść pytania zadawanego Polakom: „Które z poniższych rozwiązań byłoby, Pana(i) zdaniem, najbar-dziej korzystne dla Ukrainy?”. Pytanie zadawane Ukraińcom brzmiało: „Gdyby miał(a) Pan(i) wybrać tylko jeden wariant, do której unii Ukraina powinna przystąpić?”. W obu krajach oferowano te same odpowiedzi do wyboru: Unię Europejską, unię celną z Rosją, Białorusią i Kazachstanem lub niewstę-powanie do żadnej z tych organizacji.

Rozkład preferencji odnośnie do pożądanego wektora integracji był

różny w różnych regionach Ukrainy, zależał także od grupy wiekowej

i poziomu wykształcenia. Najbardziej proeuropejski był – jak można było

oczekiwać – region zachodni. Warto jednak zauważyć, że na obszarze pra-

wie całego kraju integrację z Unią Europejską popierano częściej niż unię

celną z Rosją. Jedynym wyjątkiem od tej reguły okazał się region wschod-

ni, w którym zwolennicy unii z Rosją przeważali nad

zwolennikami wstąpienia do UE.

Proeuropejska okazała się także ukraińska mło-

dzież – jeśli weźmiemy pod uwagę cały kraj, to dwie

trzecie młodych ludzi (15–24 lata) wybiera inte-

grację z Unią Europejską, a jedynie co piąty młody

Wykres 30. Poparcie w Polsce i na Ukrainie dla różnych wektorów polityki zagranicznej Ukrainy*


Dwie trzecie młodych ludzi na Ukrainie wybiera integrację z Unią Europejską, a jedynie co piąty młody Ukrainiec (20%) – z Rosją, Białorusią i Kazachstanem.



Ukrainiec (20%) – z Rosją, Białorusią i Kazachstanem. Wśród młodzieży

we wszystkich regionach zwolennicy UE przeważają nad zwolennikami

wschodniego wektora. Odsetek młodych ludzi popierających integrację

z Unią Europejską był niemal jednakowy w regionie zachodnim i central-

nym – w obu wynosił około 80%. Starsi respondenci byli nieco bardziej

sceptyczni, ale również wśród nich zwolennicy zachodniego wektora inte-

gracji mieli liczebną przewagę nad zwolennikami kierunku wschodniego.

W Polsce najbardziej powszechne poparcie dla europejskich ambicji

Ukrainy wyrażali najstarsi respondenci (z grupy 60 i więcej lat), których

77% wskazało, że przystąpienie kraju-sąsiada do UE byłoby dla niego naj-

bardziej korzystne. W pozostałych grupach wiekowych odsetek zwolen-

ników tej opcji wahał się od 64 do 68%. Jeśli chodzi o rozkład geograficz-

ny omawianych opinii to zachód Polski, charakteryzujący się najbardziej

przychylnym stosunkiem do Ukraińców, był jednocześnie najczęściej

przekonany o tym, że Ukraina powinna wstąpić do Unii Europejskiej (76%

w regionie północno-zachodnim i 71% – w południowo-zachodnim, w po-

zostałych regionach odsetek ten wahał się od 61 do 64%).

Wschód Polski charakteryzował się nieco większym niż reszta kraju

eurosceptycyzmem (co piąty mieszkaniec tego regionu uważał wstąpienie

Polski do Unii za krok niekorzystny), co znalazło odzwierciedlenie również

w opiniach na temat pożądanego kierunku integracji Ukrainy. Jak można

Mapa 6. Zwolennicy wschodniego

i zachodniego wektora integracji Ukrainy – układ

regionalny




było bowiem oczekiwać, panujące w Polsce opinie o tym, do której unii

Ukraina powinna przystąpić, były silnie związane z oceną faktu wstąpie-

nia Polski do Unii Europejskiej. Osoby, które uważały ten krok za korzyst-

ny, znacznie częściej wskazywały ten kierunek jako korzystny również

dla Ukrainy. Polacy, którzy uznali przystąpienie do UE za niekorzystne,

rekomendowali Ukraińcom raczej nieprzystępowanie do żadnej z dwóch

unii niż przyłączenie się do unii celnej z Rosją, Białorusią i Kazachstanem.

Jak już wspomniano, Ukraińcy nieco częściej opowiadają się za przy-

stąpieniem do Unii Europejskiej niż do unii celnej z Rosją, jednak zbliżenie

z Rosją wielu z nich (63%) w dalszym ciągu uważa za zgodne z interesami

Ukrainy. W omawianym tu sondażu pytano Ukraińców o opinię na temat

sześciu aspektów bliskiej współpracy ich państwa z Unią Europejską

i Rosją. Zwraca uwagę to, że w latach 2010–2013 odsetek mieszkańców

Ukrainy uważających zbliżenie z Unią Europejską za zgodne z interesami

swojego kraju wzrósł ponad dwukrotnie (z 31% do 72%). W tym samym

czasie odsetek uznających zbliżenie z Rosją za odpowiadające interesom

Ukrainy zwiększył się mniej wyraźnie (z 51% do 63%), za to 81% badanych

uważa, że takie zbliżenie jest w interesie Rosji.

Odsetki odpowiedzi na pytanie o zgodność zbliżenia z Rosją oraz

z Unią Europejską z interesami Ukrainy wskazywały na istnienie grupy,

która dopuszcza zgodność z tymi interesami jednocześnie, zarówno

jednej, jak drugiej opcji (suma tych odsetków przekracza 100%). Okaza-

ło się, że istotnie – przekonanie takie podzielało

42% badanych i była to grupa dominująca wśród

badanych. Opcję jednoznacznie zachodnią (uznawa-

nie zbliżenia z UE za zgodne, a z Rosją za niezgod-

ne z interesami Ukrainy) wybierało 27% badanych,

Wykres 31. Rekomendacje Polaków dla wektora integracji Ukrainy a ich opinie o przystąpieniu Polski do UE


Wśród badanych Ukraińców 42% uważa za zgodne z interesami Ukrainy zarówno zbliżenie z Unią Europejską, jak i z Rosją.



Wykres 32. Opinie o zbliżeniu Ukrainy z Unią Europejską i Rosją


Zbliżenie Ukrainy z Rosją

Zbliżenie Ukrainy z Unią Europejską



opcję zaś jednoznacznie wschodnią – 17%. Opcja jednoznacznie zachod-

nia dominowała na zachodzie Ukrainy, a w pozostałych regionach przewa-

żali zwolennicy zbliżenia zarówno z Rosją, jak i z Unią Europejską (opcja

wielowektorowa). Warto jednak zauważyć, że zwolennicy opcji wielowek-

torowej, gdy muszą wybrać tylko jeden wariant integracji, opowiadają się

najczęściej za przystąpieniem Ukrainy do Unii Europejskiej, a nie do unii

celnej z Rosją.

Opisane tu postawy wyraźnie zależą od wieku – im niższa katego-

ria wiekowa, tym większa popularność opcji jednoznacznie zachodniej,

a mniejsza – jednoznacznie wschodniej. W najniższych kategoriach wie-

kowych (tak jak we wszystkich innych) najpopularniejsza jest jednak

opcja wielowektorowa.

Pytania dotyczące zbliżenia Ukrainy z Unią Europejską i Rosją posłużyły

do skonstruowania „indeksów bliskości” Unii Europejskiej oraz Rosji62.

Średnie wartości obu indeksów były dodatnie i – jak można było oczeki-

wać – negatywnie skorelowane (r=–0,20). Interesujące, że wartość odchyle-

nia standardowego indeksu bliskości Rosji okazała się większa niż indeksu

62 Indeks był skonstruowany w następujący sposób: jeśli ktoś zgadzał się z tym, że zbliżenie Ukrai-ny z UE jest zgodne z interesami Ukrainy, otrzymywał +1 pkt, jeśli ktoś się z tym nie zgadzał, otrzymy-wał -1 pkt. Analogicznie z pozostałymi stwierdzeniami, z jednym wyjątkiem, dotyczącym „zagrożenia dla kultury”: +1 pkt otrzymywali ci, którzy nie zgadzali się z tym, że zbliżenie z UE (lub Rosją) stanowi zagrożenie dla rozwoju ukraińskiej kultury, -1 pkt otrzymywali ci, którzy się z tym zgadzali. Utworzony w ten sposób indeks mógł przyjmować wartości od -6 do +6.

Wykres 33. Zwolennicy różnych opcji integracyjnych Ukrainy w grupach wiekowych. Zestawienie odpowiedzi Ukraińców




bliskości UE. Świadczy to o większym zróżnicowaniu opinii dotyczących

Rosji, a to z kolei – o kontrowersyjności zagadnienia zbliżenia z Rosją, pod-

czas gdy w kwestii zbliżenia z UE panuje większa zgodność opinii.

Miary dystansu do Unii Europejskiej oraz Rosji okazały się zróżnicowa-

ne zarówno ze względu na region zamieszkania, jak i na grupę wiekową.

Na powyższym wykresie przedstawiono wartości indeksów bliskości

Unii Europejskiej i Rosji. Linia wyznaczająca przekątną wskazuje punkty,

dla których oba indeksy przyjmują jednakowe wartości. Punkty leżące po-

wyżej linii oznaczają grupy respondentów, dla których Rosja jest bliższa

niż Unia Europejska, punkty leżące zaś poniżej linii wskazują na większą

bliskość Unii Europejskiej niż Rosji.

Zgodnie z powyższym opisem, mieszkańcy regionu zachodniego oraz

centralnego, a także prawie wszystkie grupy wiekowe, charakteryzują

się mniejszym dystansem do Unii Europejskiej niż do Rosji. Mieszkańcy

wschodu i południa kraju demonstrują mniejszy dystans do Rosji niż do

Unii, natomiast respondenci po sześćdziesiątce mają w przybliżeniu jed-

nakowy dystans zarówno do Rosji, jak i do Unii. Zwraca uwagę to, że in-

deks bliskości Unii Europejskiej w najmłodszej grupie wiekowej przyjmuje

wartości bardzo bliskie tym zaobserwowanym w regionie zachodnim, czy-

li najbardziej proeuropejsko nastawionym regionie kraju. Koresponduje

to z omawianym wyżej w przeważającej mierze prozachodnim nastawie-

niem najmłodszych Ukraińców.

Wykres 34. Bliskość Unii Europejskiej

i Rosji w zależności od regionu i grupy wiekowej.

Zestawienie odpowiedzi Ukraińców




Bliskość Unii Europejskiej skorelowana jest z dystansem do Polaków –

im mniejszy dystans do Polaków, tym mniejszy dystans do Unii Europej-

skiej. Nie stwierdzono natomiast korelacji między indeksem bliskości Rosji

a dystansem do Polaków.

Opinie dotyczące bliskości Rosji i Unii Europejskiej są wyraźnie zwią-

zane z mobilnością osób badanych – ci, którzy jeździli za granicę (w tym

w szczególności do Polski), odczuwają mniejszy dystans do Unii Europej-

skiej, a większy do Rosji niż osoby, które nigdzie nie wyjeżdżały. Trudno

powiedzieć, co jest tu przyczyną, a co skutkiem. Być

może zarówno mobilność, jak i opinie na temat Unii

Europejskiej i Rosji mają jedną wspólną przyczynę

lub wiele takich przyczyn.

Ukraińcy, którzy jeżdżą za granicę (w tym do Polski), są bardziej proeuropejscy niż ci, którzy nie wyjeżdżali.


PODSUMOWANIE

Z zestawienia wyników badań przeprowadzonych w roku 2013 z podob-

nymi, realizowanymi wcześniej zarówno w Polsce, jak na Ukrainie, można

wywnioskować, że relacje między Polakami a Ukraińcami dalekie są od usta-

bilizowania. Można zaryzykować stwierdzenie, że relacje te są w procesie

tworzenia się – po długiej przerwie spowodowanej dominacją ZSRR i tzw.

żelazną kurtyną. Wiele pozytywnych rzeczy już się wydarzyło, wiele zrobio-

no, ale proces wzajemnego odkrywania się obu narodów trwa.

W raporcie próbowaliśmy zrekonstruować zarówno drogi, którymi do

Polaków dociera informacja o Ukrainie, a do Ukraińców – o Polsce, jak

i efekty tej wymiany informacji, którymi są wizerunki Polaków na Ukrainie,

a Ukraińców w Polsce. Zarejestrowaliśmy wiele drobniejszych i poważniej-

szych zmian we wzajemnym postrzeganiu się. Jednak było także coś, co

podlega niewielkim zmianom: słaba obecność kultury. Polsko-ukraińskie

kontakty zdominowane są w wymiarze ilościowym przez handel przygra-

niczny i kultura – zarówno polska, jak ukraińska – z trudnością przebija się

do świadomości mieszkańców obu krajów.

Warto jednak odnotować po stronie pozytywów, że niezależnie od natu-

ralnego „wektora” zainteresowania, zgodnie z którym oczy zarówno Polaków,

jak Ukraińców zwrócone są na zachód – w stronę bogatszych od Polski krajów

starej Unii Europejskiej – Ukraińcy zauważają po drodze Polskę i jej polityczne

zaangażowanie w sprawy ukraińskie, a Polacy interesują się Ukrainą i życzą

jej sukcesów w procesie modernizacji i zbliżenia z Zachodem.


NOTY O AUTORACH

Joanna Fomina – socjolożka, doktor nauk humanistycznych, absolwentka

Szkoły Nauk Społecznych IFIS PAN. Pracuje w Fundacji Batorego w programie

„Otwarta Europa”. Do jej zainteresowań naukowych i zawodowych należą re-

lacje polsko-ukraińskie, polityka UE wobec krajów Partnerstwa Wschodniego,

w tym polityka wizowa, migracje i integracja imigrantów, Polonia w Wielkiej

Brytanii oraz na Ukrainie.

Joanna Konieczna-Sałamatin – adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersyte-

tu Warszawskiego. Łączy zainteresowania metodologią badań społecznych

i procesami transformacyjnymi w Polsce i Europie Wschodniej. Tytuł doktora

nauk humanistycznych (2002, Instytut Socjologii UW) uzyskała na podstawie

pracy poświęconej problemom tożsamości narodowej na Ukrainie. Pracowa-

ła w Ośrodku Studiów Wschodnich, jest członkiem polskiego zespołu Europe-

an Values Study – wieloletniego międzynarodowego programu badawczego.

Uczestniczyła w różnych projektach w Polsce i Europie Wschodniej, współ-

pracując z instytucjami naukowymi i organizacjami pozarządowymi. Jest

autorką artykułów naukowych, raportów i ekspertyz dotyczących społeczeń-

stwa ukraińskiego oraz rynku pracy w Polsce.

Jacek Kucharczyk – prezes zarządu Instytutu Spraw Publicznych. Doktor

nauk humanistycznych w Instytucie Socjologii i Filozofii Polskiej Akademii

Nauk. W 1991 roku uzyskał tytuł Master of Arts in Philosophy na University of

Kent w Canterbury (Wielka Brytania). Stypendysta Pew Fellowship w nowo-

jorskiej New School for Social Research. Jeden z założycieli i były przewod-

niczący Rady Dyrektorów Policy Association for an Open Society (PASOS),

członek Rady Dyrektorów European Partnership for Democracy w Brukseli.

Członek rady Think Tank Fund przy Open Society Institute. Specjalizuje się

w następujących zagadnieniach: polityka zagraniczna i europejska, stosunki

transatlantyckie, promocja demokracji, populizm, przeciwdziałanie korupcji,

good governance.



Łukasz Wenerski – analityk i koordynator projektów w Programie Europej-

skim Instytutu Spraw Publicznych. Absolwent Uniwersytetu Mikołaja Koper-

nika w Toruniu (licencjat stosunków międzynarodowych, licencjat europe-

istyki) oraz Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego (magister

europeistyki). Specjalizuje się w następujących zagadnieniach: polityka

wschodnia Unii Europejskiej, Rosja, Partnerstwo Wschodnie, polska polityka

zagraniczna i europejska.


WYBRANE PUBLIKACJE INSTYTUTU SPRAW PUBLICZNYCH NA TEMAT POSTRZEGANIA POLSKI I POLAKÓW ZA GRANICĄ ORAZ INNYCH KRAJÓW I NARODÓW W POLSCE

J. Kucharczyk, A. Łada, C. Ochmann, Ł.Wenerski, Polityka i życie codzienne. Nie-

mieckie spojrzenie na Polskę i Rosję, Warszawa 2013

A. Fuksiewicz, J. Kucharczyk, A. Łada, Obok siebie. Wzajemne postrzeganie się

Polaków i Litwinów, Warszawa 2013

J. Segeš Frelak, K. Grot, J. Kucharczyk, Wizerunek Polski i Polaków w Holandii,

Warszawa 2012

G. Gromadzki, J. Kucharczyk, A. Łada, C. Ochmann , Y. Taran, Ł. Wenerski, Ludzie

– historia – polityka. Polska i Niemcy w oczach Rosjan, Warszawa 2012

A. Łada, Barometr Polska–Niemcy 2012: Polacy o roli Niemiec w Europie i sto-

sunkach polsko-niemieckich, Warszawa 2012

A. Łada, M. Fałkowska-Warska (współpraca), Obraz polskiej migracji zarobko-

wej do Niemiec w prasie polskiej i niemieckiej, Warszawa 2012

A. Łada, J. Segeš Frelak (red.), Znikająca granica. Nowa polska migracja do Nie-

miec – perspektywa lokalna, Warszawa 2012

J. Fomina, N. Ryabinska, Po drugiej stronie lustra. Obraz Polski w ukraińskich

mediach, Warszawa 2011

J. Konieczna-Sałamatin, Coraz dalsi sąsiedzi? Wizerunek Polski i Polaków na

Ukrainie, Warszawa 2011

A. Łada, Patrzymy w przyszłość. Polacy o polsko-niemieckiej współpracy

i o znaczeniu historii we wzajemnych stosunkach, Warszawa 2011

A. Łada, Dwadzieścia lat minęło. Polacy o zjednoczeniu Niemiec i stosunkach

polsko-niemieckich w dwudziestą rocznicę zjednoczenia, Warszawa 2010

J. Fomina, J. Frelak, Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii, Warsza-

wa 2010

L. Kolarska-Bobińska, A. Łada, Polska-Niemcy. Wzajemny wizerunek i wizja

Europy, Warszawa 2009

M. Fałkowski, A. Popko, Polacy i Niemcy. Wzajemny wizerunek po rozszerzeniu

Unii Europejskiej, Warszawa 2006

X. Dolińska, M. Fałkowski, Polska – Niemcy. Wzajemny wizerunek w okresie

rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2001


Polska-Ukraina, Polacy-Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę.

Documents

Transcript of Polska-Ukraina, Polacy-Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę.