Architektura monastyczna w Polsce do końca XI wieku. Nowe spojrzenie.

Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

13–15 listopada 2013 roku

RedakcjaTomasz Janiak, Dariusz Stryniak

Gniezno 2014

47

Marta GraczyńskaKraków, Muzeum Narodowe w Krakowie

Monika Kamińska Kraków, Uniwersytet Jagielloński

Architektura monastyczna w Polsce do końca XI wieku. Nowe spojrzenie

Jedną z częściej przywoływanych kwestii w literaturze dotyczącej powstawania i istnie-nia chrześcijańskiego władztwa Piastów jest problem najstarszej architektury. Rozpa-trywane były zagadnienia związane z datowaniem zabytku, jego formą i inspiracjami stylowymi czy też identyfikacją osoby fundatora. Jednak niewielka część tych rozwa-żań skupiona była na kwestii formy i stylu w kontekście pełnionej przez budowlę funk-cji. Dlatego też zabytki poddawano analizie pod wieloma aspektami, ale ich klasztorne przeznaczenie rzadko było wspólnym mianownikiem naukowych analiz. Z pewnością przez długi czas istotną przeszkodą były skromne pozostałości lub całkowity brak re-liktów1.

O ile stan badań dotyczący poszczególnych kościołów benedyktyńskich lub łą-czonych z benedyktynami jest obszerny, o tyle ich analiza jako zespołu o konkretnym pierwotnym przeznaczeniu wymaga nowego spojrzenia, zwłaszcza w świetle reinter-pretacji dotychczasowych ustaleń przez odkrywców i badaczy. Przyjęta dla niniejszych rozważań granica chronologiczna — koniec XI wieku — obrana została na podstawie ustaleń historycznych. Był to okres, w którym głównymi fundatorami budowli sakral-nych byli władcy, a struktura organizacji kościelnej była dopiero tworzona i nie bez trudu utrzymywana (m.in. Derwich 1998a: 177).

W niniejszym artykule przeanalizowane zostały budowle związane lub łączone z zakonem benedyktynów, a których relikty pozwalają na choćby hipotetyczną rekon-strukcję. Są to: założenie pod kolegiatą w Tumie pod Łęczycą oraz kościoły w Tyńcu, Lubiniu i Mogilnie.

W latach 1954–1955 przeprowadzono badania pod kolegiatą w Tumie, w wyni-ku których odsłonięto fundamenty całego założenia. W kilku miejscach zachowały się mury naziemne wzniesione w technice opus emplectum oraz ich lica do wysoko-ści 1–2 rzędów kostki granitowej (Nadolski i in. 1960) (ryc. 1). Na podstawie tych reliktów badacze sugerowali dwufazowość budowli i zrekonstruowali jako jedno-traktowe założenie z apsydalną częścią wschodnią oraz dostawionych do niej pomiesz-

1 Kwestią dyskusyjną jest wciąż lokalizacja opactw benedyktyńskich znanych tylko ze źródeł, jak np. erem Pięciu Braci czy zgromadzeń żeńskich. Nie zachowały się także pozostałości opactwa św. Marcina we Wrocławiu i Lubiążu. Z benedyktynami hipotetycznie łączone są także niektóre kościoły w Krakowie i Legnicy; por. m.in.: Wyrozumski 1992: 113–114; Derwich 1998a: 177–184; 2000: 87–99; Kanior 2003: 28–34; 2010: 111–112; Labuda 2004a: 183–239; 2012: 173; Rojkowska, Niewalda 2006: 164; Dobosz 2002: 79–89; Jurek 2009: 7–23.

Marta Graczyńska, Monika Kamińska 48

czeń: dwóch w pierwszej fazie, rozbudowanych o kolejne, zachodnie w drugiej fazie. Szerokość założenia wynosiła 9,05 m (7,2 m w świetle), a długość 21,6 m w fazie I i 27,6 m w fazie II. Bryła zrekonstruowana została dwuwariantowo w obydwu fazach: z wieżą lub bez nad ostatnim pomieszczeniem danej fazy. Budowlę miał przekrywać drewniany strop, a wysokość korpusu określono na 7,2 m. Do wnętrza prowadziły wej-ścia usytuowane w południowym lub zachodnim murze. W wariancie rekonstrukcji przewidującym istnienie wieży założono istnienie w niej drewnianej empory, dostępnej po drabinie. Brak precyzyjnych datowników archeologicznych spowodował, że funk-cja oraz czas wzniesienia budowli zostały określone przede wszystkim na podstawie przesłanek historycznych. Wymienione w dokumencie z 1001 roku: Anastasius abas monasterii sancte Marie Sclavensis provincie (MGH 1893: 827–930), a w 1136 roku abbatia Sanctae Mariae in castello Lanciciae (KDW 1886: nr 386) — wpłynęły na ziden-tyfikowanie założenia jako klasztornego. Miała to być budowla dwukondygnacyjna, z kaplicą, kapitularzem i refektarzem w dolnej kondygnacji, natomiast cela opata i dor-mitoria miały znajdować się powyżej. Koncepcja zakładała także istnienie przylegają-cego do budynku od południa ganku komunikacyjnego lub krużganku z dziedzińcem, wokół którego miały być wzniesione zabudowania gospodarcze.

Idąc za ustaleniami S. Zakrzewskiego, który już w 1903 roku sugerował, że św. Wojciech założył klasztor w Łęczycy, a opatem mianował Astryka-Anastazego (Zakrzewski 1903: 107–110) — odkrywcy określili czas powstania opactwa na rok około 1000, a za inicjatora fundacji uznali św. Wojciecha. Hipotetycznie rozważali oni również datowanie założenia na drugą połowę XI wieku. Odrzucili je jednak w związ-ku z niemożnością pogodzenia tej daty ze źródłami pisanymi oraz wynikami składu zapraw, który okazał się być charakterystyczny dla XII i XIII wieku. Odkrywcom nie udało się znaleźć analogii formalnych badanego budynku. Podobieństwa w technice murarskiej stwierdzili natomiast w gandawskim kościele benedyktyńskim pw. św. Ba-wona z końca X wieku, co dodatkowo potwierdziło proponowaną przez nich chrono-logię założenia tumskiego. Według historyków opactwo w Tumie miało funkcjonować do lat trzydziestych XI wieku, kiedy upadło w czasie kryzysu władzy. U schyłku pano-wania Bolesława Śmiałego nastąpiła jego reaktywacja, by około roku 1100 ostatecznie zakończyć swoją działalność. Wtedy też zabudowania przeszły na własność biskupstwa gnieźnieńskiego i zostały rozebrane tuż przed wzniesieniem kolegiaty (Nadolski i in. 1960: 63–81).

Ryc. 1. Tum. Rzut budowli pod kolegiatą z zaznaczonymi odkrytymi fragmentami licowania ścian naziem-nych. Za: Nadolski i in. 1960

Marta Graczyńska, Monika Kamińska

Architektura monastyczna w Polsce do końca XI wieku. Nowe spojrzenie 49

Dyskusję wśród badaczy wzbudziła funkcja, jaką miała pełnić budowla. Już J. Rozpędowski odrzucił koncepcję eremu, upatrując w reliktach pozostałości dwo-ru biskupiego (Rozpędowski 1962: 251–252), z czym zgodziła się M. Pietrusińska (Pietrusińska 1971: 731). Następnie K. Żurowska włączyła budowlę tumską do ze-społu wczesnopiastowskich palatiów (Żurowska 1983: 111–116). Zdaniem Z. Mo-rawskiego, który również przyjął tę koncepcję, w dawnym palatium z początkiem XII wieku umieszczono benedyktynów (Morawski 2000: 295–298). J. Zachwatowicz przypuszczał, że odnalezione relikty są nawą kościoła, przedzieloną dwukrotnie ławą fundamentową, z wieżą od zachodu (Zachwatowicz 1971: 88–89). Z. Świechowski uznał budowlę w całości za sakralną i benedyktyńską; jej archaiczna forma zbliżona była, jego zdaniem, do wczesnych klasztornych kościołów galijskich (Świechowski 1980: 6; 2009: 555–556). Zdaniem Z. Pianowskiego mogła być to pozostałość nieukoń-czonej trójnawowej bazyliki (Pianowski 1994: 95). Krytyczne podejście do koncep-cji klasztoru, palatium i domu biskupiego przedstawił J. Sikora, uważając założenie w Tumie za wyłącznie sakralne — pozostałość jednonawowego kościoła opackiego (Sikora 2002: 399).

Kwestią sporną było datowanie tumskiej budowli przez jej odkrywców. J. Za-chwatowicz opowiadał się początkowo za związaniem fundacji z osobą św. Wojciecha, tym samym wyznaczając czas jej powstania na koniec X wieku. Jednak na podstawie analizy techniki budowlanej, która jest charakterystyczna dla XI wieku, badacze prze-sunęli jej datowanie na czas rządów Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana (Zachwatowicz 1961: 21; 1971: 89). Na podstawie tych samych przesłanek M. Pie-trusińska opowiedziała się za datowaniem na przełom XI i XII stulecia (Pietrusińska 1971: 731), a J. Sikora określił czas powstania budowli na okres panowania Kazimierza Odnowiciela lub Bolesława Śmiałego (Sikora 2002: 402). Za tym pierwszym opowie-dział się Z. Świechowski (Świechowski 1980: 6), natomiast za fundacją Bolesława Śmiałego — L. Kajzer i Z. Kurnatowska (Kajzer 1993: 59; Kurnatowska 2001: 74). Tezę datowania budowli na około 1000 rok, na podstawie analizy wezwania oraz for-my architektonicznej, podtrzymał T. Poklewski-Koziełł (Poklewski-Koziełł 2000: 26). Pojawiło się również przypuszczenie, że budynek mógł zostać wzniesiony nie wcześniej niż w okresie rządów Kazimierza Odnowiciela, a jego przemiany miał zaini-cjować Zbigniew Hermanowic (Morawski 2000: 295–298).

Również wśród historyków brak jednomyślności co do czasu powstania i prze-znaczenia budowli pod kolegiatą tumską. G. Labuda opowiedział się początkowo za fundacją opactwa przez Kazimierza Odnowiciela dla międzyrzeckich mnichów (Labuda 1978: 43–44). W późniejszych publikacjach skłaniał się jednak ku osobie Bolesława Chrobrego jako fundatora, a Radzima-Gaudentego uważał za inspiratora działań księcia. Członkowie zgromadzenia, według badacza, mieli zostać sprowadzeni z Břevnova (Labuda 2004a: 224–231). Tę hipotezę poparli J. Dobosz i M. Derwich. Zdaniem J. Dobosza kres opactwa wyznaczył najazd Pomorzan w 1108 roku (Der-wich 2000: 103; Dobosz 2002: 86–88).

W roku 1978 rozpoczęte zostały badania archeologiczne na terenie opactwa w Lu-biniu. Dzięki nim w architekturze kościoła i zespołu klasztornego wyróżniono kilka faz, z których dwie określone zostały przez odkrywców jako romańskie. Ze starszą łączono niewielką ilość reliktów wzniesionych z lokalnego kamienia narzutowego. Na ich podstawie zrekonstruowano kościół jako bazylikę z trójapsydową partią wschod-


nią i apsydą od zachodu. Kościół miał mieć pseudotransept i wieżę na skrzyżowaniu naw. Wyznaczona przez badaczy długość całego założenia wynosiła około 53 m, sze-rokość około 34 m.

Z pierwszą fazą kościoła łączona jest niewielka ilość detalu architektoniczne-go: bazy kolumienek, kapitele kostkowe, fragmenty gzymsów i klińców arkadowych wykonanych z piaskowca oraz granitowy kapitel młotowy. Na podstawie stratygrafii względnej, niewielkiej ilości ceramiki oraz analizy formalno-stylistycznej reliktów i detalu architektonicznego czas fundacji pierwszego kościoła określono na drugą połowę XI wieku, ze wskazaniem na ostatnią jego ćwierć. Znaczące rozmiary rekon-struowanego założenia, największego wśród współczesnych mu w ówczesnej Polsce, pozwoliły odkrywcom porównać go z największymi w Europie kościołami opackimi, jak: Gendersheim, Essen, Celles-les-Dinants czy Brauweiler (Kurnatowska 1983: 140–141; 1987: 12; Józefowiczówna, Kurnatowscy 1984: 174–181). Odmiennego zdania była M. Żurek, która na podstawie analizy formy i skali odkrytych reliktów odnalazła w nich wpływy tradycji niemieckich bazylik cesarskich (Żurek 1995: 344).

Z datowaniem fundacji na czasy Bolesława Śmiałego zgodził się Z. Świechowski; poddał jednak krytyce przedstawione przez odkrywców rozmiary bazyliki lubińskiej (Świechowski 2001: 249). Ta negatywna ocena skłoniła Z. Kurnatowską do kolejnej, „gabinetowej” analizy reliktów odsłoniętych w Lubiniu. Za elementy „pewne” uznano trójapsydową partię wschodnią o niepełnym łuku apsyd bocznych, mur południowy oraz fundament muru poprzecznego (wcześniej określany jako rów). Szerokość zrewi-dowanych reliktów I fazy określono maksymalnie na 20 m (ryc. 2). Badaczka przyjęła hipotezę o możliwości nieukończenia budowy tej fazy (Kurnatowska 2009: 227–230).

Ryc. 2. Lubiń. Rzut reliktów pierwszego kościoła. Za: Kurnatowska 2009


Dyskusyjna była także interpretacja przekazów źródłowych, która przyczyniła się do rozbudowania stanu badań dotyczących osoby fundatora (Liber fraternitates 1888: 562–584; Liber mortuorum 1888: 585–652; Długosz 1970: 270). Datowanie fundacji lubińskiej na lata dwudzieste XII wieku, za panowania Bolesława Krzywoustego, za-proponował F. Papée (Liber fraternitates 1888: 562–570). Tego samego zdania był po-czątkowo G. Labuda, jednak po zakończeniu badań archeologicznych opowiedział się za fundacją dokonaną przez Kazimierza Odnowiciela (Labuda 1978: 39–42; 2004a: 328–332, 468; 2012: 271–273). Również J. Nowacki za fundatora uważał Kazimierza Odnowiciela (Nowacki 1964: 181). Według części badaczy dobrodziejem konwentu miał być Bolesław Śmiały (Kürbisówna 1969: 200–204; Perzanowski 1978: 26–41; Derwich 1988: 7; 1998b: 582; Żurek 1996: 35–37; Dobosz 2002: 150; Wetesko 2009). W. Kętrzyński wysunął hipotezę o fundacji jako o dziele Michała Awdańca wspieranego przez Bolesława Śmiałego (Semkowicz 1920: 157–172).

Wśród badaczy panuje zgodność co do leodyjskiej proweniencji zakonników obsłu-gujących kościół i klasztor lubiński. Jedynie W. Kętrzyński uznał klasztor w Gembloux, który leży w diecezji leodyjskiej, za macierzysty dla Lubinia (Liber mortuorum 1888: 596).

Kościół mogileński był w kręgu zainteresowań badaczy architektury romańskiej już od końca XIX wieku, kiedy to jego opis i inwentaryzację wykonał W. Łuszczkiewicz (Łuszczkiewicz 1879: 58–59).

W roku 1913, podczas prac remontowych przeprowadzonych pomiędzy zachod-nimi wieżami kościoła, odkryta została krypta (Odkrycie krypty 1913: 595–596). Jej wschodnia odpowiedniczka, wspomniana już przez W. Łuszczkiewicza, odsłonięta zo-stała nieco wcześniej (por. Łuszczkiewicz 1879: 59). Jeszcze przed badaniami archeo-logicznymi i publikacją ich wyników podejmowano kwestię różnorodnych wariantów rekonstrukcji bryły najstarszego założenia jako: bazyliki z transeptem i rozbudowaną partią zachodnią (badania A. Holasa, za: Józefowiczówna 1978: 214–215), kościo-ła jednonawowego (Nawrocki 1969: 340–341) lub bazyliki dwuchórowej o nadreń-sko-kolońskiej proweniencji form (Żurowska 1971b: 121–133). Możliwość istnienia obydwu wariantów: kościoła jednonawowego lub bazyliki rozpatrywała K. Józefowi-czówna, po części w oparciu o publikowane wyniki sezonowych prac archeologicznych (Józefowiczówna 1978: 208–241). Analogię dwuchórowego założenia mogileńskiego do drugiej katedry wawelskiej wskazał A. Tomaszewski (Tomaszewski 1974: 60).

Prace archeologiczne na terenie kościoła i klasztoru w Mogilnie prowadzone od 1970 roku pod kierunkiem J. Chudziakowej pozwoliły na szersze rozpoznanie najstar-szej zabudowy. W trakcie badań odsłonięto pozostałości fundamentów murów ob-wodowych oraz wschodnich i środkowych podpór międzynawowych (ryc. 3). Na tej podstawie został zrekonstruowany rzut trójnawowej bazyliki filarowej z transeptem. Prezbiterium i ramiona transeptu, na rzutach kwadratu, zamknięte były od wschodu apsydami. W trójdzielnej partii zachodniej, o szerokości równej szerokości korpusu i prostym przebiegu fasady, część środkowa miała rzut kwadratu, a flankujące ją po-mieszczenia — prostokątów. Wejścia usytuowane były od północy i południa w ostat-nim, zachodnim przęśle nawy. Długość kościoła wynosiła 37,5 m, szerokość 16 m, a rozpiętość ramion transeptu 22,5 m. Prezbiterium wyniesiono na krypcie, około 2,5 m powyżej poziomu użytkowego korpusu nawowego. Poziom użytkowy transep-tu był jednakowy z poziomem korpusu nawowego. Do krypty prowadziły dwa biegi schodów usytuowanych w ramionach transeptu. Rekonstrukcja masywu zachodniego


została przedstawiona w dwóch wariantach: jako centralna wieża flankowana przez wieżyczki lub aneksy będące przedłużeniem naw bocznych. Autorka za bardziej praw-dopodobny uznała wariant drugi. Na wyższej kondygnacji wieży rozpatrywano istnie-nie empory. Zarys wieży został powtórzony w planie znajdującej się poniżej krypty, której sklepienie wsparto na jednym filarze. Prowadzące do niej schody umieszczono w ostatnim, zachodnim przęśle nawy południowej.

Na podstawie przesłanek stratygraficznych czas rozpoczęcia budowy kościoła został określony na około połowę XI wieku. Analogii dla poszczególnych rozwiązań formalnych oraz całości rzutu kościoła mogileńskiego J. Chudziakowa poszukiwała w nadreńsko-mozańskim kręgu architektury ottońskiej. W formie kościoła odnala-zła również tradycje architektury karolińskiej, z wpływami dziesięcio- i jedenasto-wiecznych bazylik o bogatych układach przestrzennych, jak np. St. Gallen, Trewir czy Hildesheim. Jednocześnie, według niej, skala założenia została zredukowana i przysto-sowana do lokalnych warunków (Chudziakowa 1984: 17–18, 38–47; 1995: 201–202).

Powyższe wyniki badań oraz zaproponowana rekonstrukcja spotkały się z akcep-tacją. Podjęte zostały jedynie kwestie pozostawione jako otwarte lub wariantowe. Jedną z nich była rekonstrukcja bryły masywu zachodniego. Jeszcze przed badaniami archeolo-gicznymi K. Żurowska domyślała się istnienia wieżyczki schodowej w narożniku korpusu kościoła i wieży zachodniej. Już po badaniach zgodziła się z propozycją J. Chudziakowej, że wieża flankowana była przez aneksy będące przedłużeniem naw bocznych i o równej im wysokości. W ten sposób struktura masywu zachodniego tworzyła chór w typie mozań-skim (Żurowska 1971b: 124–133; 1989: 36). Zdaniem Z. Świechowskiego w przypadku Mogilna z pewnością można mówić o płaskiej, wspólnej fasadzie dla wszystkich trzech jej elementów. Natomiast rekonstrukcja bryły ciągle pozostaje dla badacza kwestią otwartą (Świechowski 1995: 119–123). Nierozstrzygnięty pozostał także problem pierwotne-go wyglądu krypty wschodniej (szerzej na temat krypt mogileńskich — Graczyńska 2004: 368–369). Rekonstruowana była jako trójnawowa hala przesklepiona krzyżowo

Ryc. 3. Mogilno, kościół pw. św. Jana Ewangelisty. Za: Chudziakowa 1984


(Zachwatowicz 1961: 22; 1971: 122; Graczyńska 2009: 209–221) lub sala przekry-ta kolebką z lunetami i z zastosowaniem gurtów (Chudziakowa 1984: 39; 1995: 202; Żurowska 1989: 34). Na temat funkcji krypty zachodniej również toczona była dysku-sja: czy pełniła ona rolę kapitularza (Chudziakowa 1984: 44), czy krypty relikwiarzowej (Żurowska 1971b: 127; Graczyńska 2004: 368)? Badacze zgodni są, określając formę nawy poprzecznej jako przykład transeptu niskiego (Świechowski 1995: 84; Żurowska 1989: 32–33). Dodatkowo mozańska geneza założenia mogileńskiego wzbogacona zo-stała o bezpośrednie wzorce architektoniczne, jakimi były kościoły w Celles i Hastières (Żurowska 1971b: 124–125; 1989: 32; Świechowski 1980: 9; 1995: 84).

Pierwsza wzmianka źródłowa o klasztorze mogileńskim pochodzi z 1065 roku i in-formuje o uposażeniu go przez Bolesława Śmiałego (KDW 1877: nr 3). To skłoniło część badaczy do wskazania na przyszłego króla jako fundatora opactwa (Kłoczowski 1966: 398; Płocha 1969: 240; Wetesko 2009: 176–178). Według alternatywnej teorii dobro-dziejem konwentu mogileńskiego miał być Kazimierz Odnowiciel (Labuda 1978: 45–47; 2012: 271; Żurowska 1989: 40–42; Świechowski 1995: 86; Derwich 1998a: 183).

Pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne kościoła tynieckiego odbywa-ły się w latach czterdziestych XX wieku. Prowadzący je A. Szyszko-Bohusz odsłonił po-zostałości zabudowy romańskiej, w tym sakralnej. Był to portal w murze wzniesionym z ciosów piaskowca oraz znajdująca się na jego przedłużeniu w kierunku wschodnim apsyda. Badacz wyodrębnił dwie fazy założenia. W pierwszej zrekonstruował prosto-kątne oratorium, a w drugiej wydłużoną kaplicę zamkniętą apsydą (Szyszko-Bohusz 1947: 6). Kolejne badania, skoncentrowane na zabudowie sakralnej, prowadzone były w 1961 roku pod kierunkiem L. Kalinowskiego. W ich rezultacie odsłonięto niemal w całości fundamenty kościoła romańskiego (poza partią zachodnią) oraz nieznaczną część murów naziemnych (ryc. 4).

Całe założenie zostało zrekonstruowane przez K. Żurowską jako trójnawowa, bez-transeptowa bazylika filarowa z trójapsydowym zamknięciem partii wschodniej. Długość kościoła wynosiła 24 m, a szerokość 12 m. Natomiast zachodnia, trójdzielna część kościoła została zrekonstruowana wariantowo. Została przedstawiona albo jako płaska dwuwieżo-wa fasada, albo z nieznacznie wysuniętą przed lica murów wieży częścią środkową, co pod-kreślało jej trójdzielność. Na podstawie reliktów badacze założyli, iż nawy boczne sklepione były krzyżowo, a gurty oddzielające poszczególne przęsła wspierały się na półkolumnach. W dwuwieżowym masywie zachodnim mogła znajdować się empora otwarta do korpu-su nawowego. K. Żurowska, analizując technikę budowlaną oraz rozwiązania formalno--stylowe bazyliki w Tyńcu, wskazała na zastosowanie podobnych rozwiązań warsztatowych w bazylice pw. św. Gere-ona na Wawelu. Według badaczki źró-dłem inspiracji formalnych dla kościoła tynieckiego była tzw. pierwsza sztuka romańska z widocznymi wpływami ar-chitektury ottońskiej. Natomiast najbliż-szymi analogiami miały być przykłady benedyktyńskich kościołów węgierskich XI i XII wieku (Żurowska 1971a: 49–113; 1994: 185–197).

Ryc. 4. Tyniec, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła. Za: Żurowska 1971a


Zarówno rekonstrukcja, jak i geneza formy zostały poddane krytyce przez Z. Świechowskiego (Świechowski 1980: 6–7). Analogie węgierskie zostały natomiast podtrzymane przez R. Quirini-Popławskiego. Kwestiami spornymi w przypadku naj-starszego kościoła w Tyńcu jest czas jego powstania, a tym samym osoba fundatora. Według Jana Długosza konwent tyniecki został sprowadzony w 1044 roku (Długosz 1867: 277) z inicjatywy Kazimierza Odnowiciela. W zgodzie ze źródłami pozostaje znaczna część historyków (Abraham 2009: 196 i przyp. 120, 270; Derwich 1995: 104; Sczaniecki 1995: 42–43; Dobosz 2002: 112–113; Labuda 2012: 225, 268). Część badaczy łączy fundację tyniecką z Bolesławem Śmiałym (m.in.: Kozłowska-Budko-wa 1937: 29–30; David 1939: 30, 37; Gieysztor 1970: 313; Łowmiański 1985: 293; Michałowski 1993: 89–95; Kłoczowski 2000: 33).

Odkrywcy kościoła określili początkowo czas jego powstania na ostatnią ćwierć XI wieku (Żurowska 1971a: 113), z czym zgodziła się T. Rodzińska-Chorąży (Ro-dzińska-Chorąży 2001: 195). Zdaniem Z. Świechowskiego forma detalu i dekoracji architektonicznej sugerują wzniesienie kościoła za panowania Kazimierza Odno-wiciela (Świechowski 1980: 6–7; 2009: 585). Również takie datowanie zapropono-wał E. Zaitz po przeprowadzonych badaniach archeologicznych (Zaitz 2000: 328). Pełniejsze rozpoznanie kościoła pw. św. Gereona na Wawelu skłoniło K. Żurowską, wobec stwierdzonej wspólnoty warsztatowej obydwu budowli, do przesunięcia dato-wania kościoła w Tyńcu na przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XI wieku (Żurowska 2007a: 233). Najpóźniejsze datowanie, wyznaczone na podstawie detalu architektonicznego i analizy historycznej, zaproponowali I. Takács oraz R. Quirini-Po-pławski; ich zdaniem kościół w Tyńcu powstał między 1090 a 1100 rokiem (Takács i in. 2001: 626; Quirini-Popławski 2012: 459).

Wskazane przypuszczalne związki jednego z ważniejszych opackich kościołów wczesnopiastowskich z architekturą południowych sąsiadów były przyczynkiem do dokładniejszego przyjrzenia się formom tych założeń.

Nieco odmienna problematyka zajmuje badaczy kościołów opackich wzniesio-nych we władztwach Przemyślidów i Arpadów (ryc. 5). Źródła historyczne poświad-czają dużą aktywność fundacyjną dynastii przemyślidzkiej w początkowym okresie jej istnienia2. Dobrze udokumentowane nadania i zachowane wzmianki historyczne są jedynym źródłem wiedzy na temat początków monastycyzmu na ziemiach Przemy-ślidów. Powstanie dwóch najwcześniejszych i najistotniejszych założeń, w Břevnowie i Ostrově u Devale, datuje się na lata dziewięćdziesiąte X wieku. Jednak badania ar-cheologiczne poświadczają rozpoczęcie działalności budowlanej dopiero na lata trzy-dzieste-czterdzieste XI wieku. Na ten czas przypada fundacja klasztoru sazawskiego, natomiast w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XI wieku miał miejsce akt erekcji opactwa w Opatovicach nad Lebem. Źródła historyczne wspominają również donacje w Rajhradě i Hradisku koło Ołomuńca, jednak analizy archeologiczne nie potwierdza-ją śladów tak wczesnej działalności architektonicznej w tych opactwach (Vlček i in. 1997: 210, 401, 596, 632; tam dalsza literatura).

2 Ostatnie badania wskazują, że fundatorami kolejnych opactw byli przede wszystkim przemyślidzcy książęta. Najwięcej dyskusji, również w literaturze polskiej, wywołała hipoteza o współfundacji opactwa w Břevnowie przez Bolesława II i św. Wojciecha; por. Frolik 1999: 63–77; Bláhová 1995: 78; Vlček i in. 1997: 596; Labuda 2004b: 138–139.


Ryc. 5. A. Pannonhalma, kościół pw. św. Marcina (za: Takács i in. 2001); B. Szekszárd, kościół pw. św. Salwa-tora (za: Kozák 1974); C. Zselicszentjakab, kościół pw. św. Jakuba (za: Nagy 1973); D. Gerenszentbenedek, kościół pw. św. Benedykta (za: Knauz 1890); E. Somogyvár, kościół pw. św. Idziego (za: Gerecze 1897); F. Dombó, kościół pw. św. Jerzego (za: Nagy 1985)

Spośród wyżej wymienionych zachowały się jedynie relikty założenia w Břevnovie w postaci krypty oraz fragmentu południowego zakrępowania północnej apsydy. Na podstawie analizy źródeł historycznych oraz murów krypty badacze břevnowskiego kościoła wysunęli tezę o dwufazowości świątyni, z zastrzeżeniem, że jej budowniczo-wie wykorzystywali przez cały czas jednorodny plan ogólny (Dragoun, Merhauto-vá, Sommer 1997: 67–104).

Wśród przykładów architektury związanej z opactwami we władztwie Arpadów znanych jest i opracowanych o wiele więcej realizacji w porównaniu z ich północnymi sąsiadami. Nie wszystkie wymienione w źródłach historycznych zabytki zostały ziden-

A D

B E

C F


tyfikowane w reliktach archeologiczno-architektonicznych3. Rozpoznany dotychczas zbiór jest wyjątkowo zróżnicowany formalnie4. Pierwsze przykłady datowane są na lata dziewięćdziesiąte X wieku, a w kolejnych dziesięcioleciach ich ilość systematycznie wzrastała dzięki fundacjom pełnoprawnych władców arpadzkich. Najwcześniej dato-wanym założeniem jest kościół opacki w Pannonhalmie (Takács i in. 1996). Plan tego powstałego jeszcze w dobie książęcej kościoła, mimo późniejszych zniszczeń, został wiarygodnie ustalony w czasie badań archeologicznych. Była to trójnawowa bazylika z rozbudowaną częścią zachodnią. Trudno jednoznacznie zrekonstruować jej zamknię-cie wschodnie, które uległo zniszczeniu. Od zachodu korpus nawowy przechodził w transept otwierający się na chór zachodni. Ta część składała się z apsydy o szerokości nawy głównej, w przestrzeni której znajdował się wyniesiony na halowej krypcie chór. Apsydę flankowały odsunięte od niej okrągłe wieże, przypuszczalnie kryjące klatki schodowe (Szakacs 2013: 174; tam odwołania do wcześniejszej literatury). Kolejnym założeniem jest kościół w Tihany powstały z fundacji króla Andrzeja w 1055 roku. Ba-rokowe przebudowy zniszczyły jedenastowieczną strukturę, z wyjątkiem wschodniej krypty, miejsca pochówku króla5. Badania archeologiczne pozwoliły ustalić również zasięg partii wschodniej kościoła, która była o wiele większa od tej wyznaczonej przez mury krypty. Samo sanktuarium jest trójnawowym założeniem na planie prostokąta. Jego sklepienie spoczywa na sześciu potężnych kolumnach oraz sześciu pilastrach. Do wnętrza prowadzą dwa wejścia w zachodnim murze krypty. Dwa kolejne założenia, ufundowane w latach sześćdziesiątych XI wieku, wykorzystują plan centralny, choć źró-dła inspiracji pochodzą z całkowicie różnych środowisk artystycznych. Kościół w Szek-szárd, mimo złego stanu zachowania reliktów, został zrekonstruowany jako budowla na planie krzyża greckiego, w którym przestrzenie między ramionami zostały wypełnio-ne parami apsydiol (Kozák 1974: 339–389). Natomiast założenie w Zselicszentjakab operuje całkowicie innym rozplanowaniem przestrzeni. Kościół jest trójnawową ba-zyliką o wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym apsydą. Środkowe przęsło zostało wydzielone za pomocą dwóch par filarów. Po zachodniej i wschodniej stronie przęsła, w różnych odległościach, wstawiono kolumny, które dodatkowo dzielą przestrzeń, rów-nocześnie podkreślając jej centralny układ. Zachowane relikty pozwalają również na obserwację lic zewnętrznych założenia. Ich gładkie powierzchnie zostały podzielone nierównym rytmem lizen (Tóth 2001: 342–345). Całkowicie inny plan i zagospoda-rowanie przestrzeni zastosowali budowniczowie opactwa Gerantszentbenedek. Uwa-ża się, że fundowany w 1075 roku kościół stał się pierwowzorem dla innych opackich założeń powstających na ziemiach Arpadów. Budowla ta, wzniesiona prawdopodob-nie już po 1100 roku, była trójnawową, filarową i beztranseptową bazyliką. Jej partie: wschodnia i zachodnia zostały zaplanowane w harmonijny i spójny sposób. Wschodnią zamykały trzy apsydy o szerokościach odpowiadających szerokościom naw, a zachod-nią stanowił trójelementowy masyw, w którym centralna część, wyposażona w empo-

3 Opactwa znane jedynie ze wzmianek źródłowych to: Bakonybél, Csanád, Tata. W opactwie w Pécsvárad obecnie prowadzone są badania, które mogą zmienić w dużej mierze stan dzisiejszej wiedzy; por. Balázs 2010: 349–386. 4 Z powodu ograniczeń edytorskich oraz narzuconych tematem artykułu zostaną przedstawione jedy-nie wybrane przykłady. 5 Krypta musiała być ukończona w 1060 roku, kiedy spoczął w niej fundator. Por. Tóth 2001: 335–338; Berend, Laszlovszky, Szakács 2007: 348.


rę, flankowana była dwoma kwadratowymi wieżami (Tákacs i in. 2001: 159–186). Te doświadczenia zostały wykorzystane w realizacji jednego z ważniejszych dla węgier-skiej, ale także i polskiej historii opactwa w Somogyvár. Ogólny zarys planu został powtórzony z dużą dokładnością. Dająca się zauważyć zdecydowana zmiana techniki budowlanej południowej partii kościoła sugeruje wznoszenie założenia etapami. Zmia-ny w jego strukturze dokonane w późniejszym czasie zacierają dokładny obraz dyspo-zycji wnętrza korpusu nawowego. Jedynie w części wschodniej można zaobserwować pierwotne rozplanowanie przestrzeni. Przez wprowadzenie krzyżowych filarów i pila-strów wydzielono przestrzenie prezbiterium oraz ostatnie przęsła naw bocznych. Strefy znajdujące się w obrębie apsydy zostały lekko wyniesione ponad poziom korpusu na-wowego (Tóth 1992: 221–250; Pappe, Koppány 2001: 350–358). Tę koncepcję z kolei zaadaptowano w kościele opackim w Dombó, którego fundacja nastąpiła na przełomie XI i XII wieku. Trójnawowa, filarowa i beztranseptowa bazylika od zachodu została zamknięta dwuwieżowym masywem. Natomiast partia wschodnia zakończona została, jak w przypadku dwóch poprzednich założeń, apsydami. Tu jednak nie tylko wydzielo-no ostatnie przęsła naw, lecz wprowadzono nowy element, jakim była jednoprzestrzen-na krypta. Zajmowała ona całą przestrzeń wyznaczoną główną apsydą i prezbiterium. Budowniczowie kościoła w Dombó wykorzystali bardzo dokładnie doświadczenia rozplanowania przestrzeni z Gerantszentbenedek i Somogyvár. Jednak przez dodanie wyniesionego na krypcie chóru oraz dosyć mocne uwysmuklenie proporcji całości za-łożenia uzyskano całkowicie inne rozwiązanie (Szakács 2010: 671–715).

Skromne pozostałości najstarszych założeń architektonicznych związanych z zako-nem benedyktynów w Polsce nie pozwalają na daleko idące analizy. Z dalszych rozważań należy wyłączyć budowlę tumską jako obiekt o zupełnie odmiennym od pozostałych rzu-cie i skali, a także nierozpoznanej formie i funkcji. Więcej możliwości interpretacyjnych dają relikty najstarszego założenia w Lubiniu, pozwalające łączyć go formalnie z kościołem tynieckim (Żurowska 1994: 192). Związek ten nie jest na tyle rozpoznany, by mógł stać się podstawą do pełniejszej rekonstrukcji założenia. Natomiast stopień rozpoznania i zacho-wania dwóch pozostałych kościołów — tynieckiego i mogileńskiego — pozwala dostrzec dwa zupełnie odmienne typy formalne zastosowane w budowlach benedyktyńskich. Czy istnieje zatem założenie będące ogniwem pośrednim między nadmozańskim kręgiem ar-chitektury salicko-ottońskiej kościoła w Mogilnie a południowo-ottońskim w Tyńcu?

Wydaje się, że tym ogniwem mógł być wawelski kościół pw. św. Gereona. Po wie-loletnich badaniach, zainicjowanych na początku XX wieku przez Z. Hendla i Szysz-ko-Bohusza, a kontynuowanych przez Z. Pianowskiego i Z. Firleta, rzut oraz bryła budowli są dość dobrze rozpoznane (ryc. 6).

Kościół wzniesiony został z niewielkich ciosów piaskowca. Rekonstruowany jest jako trójprzęsłowa bazylika z transeptem i prostokątnym prezbiterium zamkniętym ap-sydą. Przy podziale korpusu na trzy nawy zastosowano alternację podpór. We wschod-nich murach ramion transeptu znajdowały się niewielkie apsydy. Partia zachodnia była trójdzielna, a jej szerokość odpowiadała szerokości korpusu nawowego. Długość kościo-ła wynosiła 33 m, szerokość korpusu 14,5 m, a rozpiętość ramion transeptu — 23 m. Chór wschodni kościoła wyniesiony został na trójnawowej krypcie, której sklepienie spływało na cztery wolnostojące kolumny oraz na przyścienne pół- i ćwierćkolumny. Pomiędzy nimi umiejscowiono półokrągłe w przekroju nisze. Zakończenia ramion tran-septu wyposażone były w empory wsparte na dwóch kolumnach. Skrzyżowanie nawy


głównej i transeptu zostało wy-dzielone za pomocą murowanych przegród przedłużających chór ku zachodowi. Partia zachodnia, dwu-wieżowa, mieściła w sobie empo-rę; tym samym wejście do kościoła znajdowało się pośrodku elewacji południowej. Z rzeźby architekto-nicznej kościoła zachowały się: trzon kolumny oraz kapitel koszowy zdo-bione plecionką, kapitel kostkowy oraz bazy z motywem podwójnego sznura (Pianowski 1994: 26–31; Firlet, Pianowski 2000: 213–214; 2007: 59; 2013: 39–40).

Na podobieństwo formalne między kościołem pw. św. Gereona a benedyktyńską świątynią pw. św. Michała w Hildesheim zwrócili uwagę już A. Bochnak (Bochnak 1960: 94) i K. Żurowska. Identyczny w obydwu kościołach jest motyw empor w transepcie, znany jedynie z ko-ściołów benedyktyńskich, a także trójdzielny w rzucie masyw zachodni. K. Żurowska podkreśliła nawiązania dyspozycji partii wschodniej do katedry w Merseburgu w za-adaptowanie form tzw. chóru saskiego. Zaakcentowała także wpływy nadmozańskie widoczne w formie i lokalizacji krypty (Żurowska 1965: 64–70; 1994: 195–197; 2007a: 232; 2007b: 19–25). Zdaniem badaczy kościoła jego układ przestrzenny i wymiary są porównywalne do układu i wymiarów pierwszej fazy kaplicy na zamku w Kwerfurcie; inspiracją formalną mogła być również kolegiata pw. św. św. Szymona i Judy w Gosla-rze (Pianowski 1994: 31; Firlet, Pianowski 2007: 59).

K. Żurowska wskazała dwutorowość inspiracji artystycznych uchwytnych w ko-ściele pw. św. Gereona. Ottońskiej dyspozycji wnętrza, wiążącej się ze środowiskiem nadreńsko-nadmozańskim, towarzyszyło północnowłoskie rozwiązanie w postaci umieszczenia kolumn przyściennych na pilastrach, motywu sznura w bazach oraz de-koracji plecionkowej6. Zdaniem Z. Świechowskiego detal architektoniczny i związane z nim motywy dekoracyjne znajdują odpowiedniki w reliktach pochodzących z jede-nastowiecznej katedry praskiej (Świechowski 2009: 219). Ten sam badacz, na pod-stawie analizy techniki wykonania murów oraz detalu architektonicznego, zadatował powstanie kościoła na okres rządów Kazimierza Odnowiciela (Świechowski 2009: 219). Również na podstawie techniki wzniesienia murów oraz rozwiązania formal-nego w postaci dwuwieżowej fasady T. Rodzińska-Chorąży określiła czas powstania założenia na czasy Bolesława Śmiałego (Rodzińska-Chorąży 2013: 303).

Szeroko dyskutowaną kwestią jest funkcja budowli oraz osoba fundatora założenia. Kościół mógł być wznoszony dla zgromadzenia ściśle związanego z dworem książę-cym z inicjatywy Kazimierza Odnowiciela lub Bolesława Śmiałego (Firlet, Pianowski 2013: 40). Rozwiązania formalne znane z kościołów benedyktyńskich mogły oznaczać

6 Do elementów wyposażenia wnętrza badaczka włączyła dwie z czterech płyt odnalezionych w kaplicy Świętokrzyskiej katedry krakowskiej; por. Żurowska 1994: 142–143.

Ryc. 6. Kraków, kościół pw. św. Gereona. Za: Firlet, Pia-nowski 2000


obsługiwanie przez zakonników bazyliki wawelskiej, będącej jednak w randze kaplicy pałacowej. Powstała także teoria o zapoczątkowaniu budowy przez Kazimierza Odno-wiciela, a ukończeniu jej przez Bolesława Śmiałego (Żurowska 1994: 195–197; 2007a: 232–233; 2010: 92). Według T. Węcławowicza wawelskie założenie było elementem ze-społu katedralnego, które składało się z dwóch funkcjonujących kościołów bazyliko-wych oraz baptysterium, a budowę kościoła pw. św. Gereona miał rozpocząć w połowie XI wieku biskup Aaron (Węcławowicz 2005: 28–37; 2010: 96–105).

Czas powstania oraz funkcja kościoła pw. św. Gereona doczekały się również ob-szernej dyskusji historycznej, w której połączono wątki obecności benedyktynów na Wzgórzu Wawelskim oraz objęcia godności biskupiej przez Aarona, benedyktyna. Już P. David przypuszczał, że kościół ten wzniesiony został dla benedyktynów w czasie, kiedy biskupem w Krakowie był właśnie opat Aaron (David 1939: 21–23). Zdaniem G. Labudy „benedyktyński kościół pałacowy” powstał około 1020–1025 roku (Labu-da 1992: 44–45; 2012: 284). Ze wczesną obecnością mnichów na Wzgórzu Wawelskim zgodził się M. Derwich. Badacz uważa jednak, że kościół pw. św. Gereona wybudowa-ny został specjalnie dla Aarona i przybyłego z nim zgromadzenia (Derwich 1998a: 179). Za fundacją kaplicy pałacowej przez Kazimierza Odnowiciela opowiedział się również J. Dobosz. Według niego założenie pełniło rolę kaplicy pałacowej, przy której miała działać grupa kanonicka żyjąca we wspólnocie (Dobosz 2002: 111–112).

Problemy badawcze poruszane w czasie badań kościoła wawelskiego doprowa-dziły do analizy porównawczej najbliżej położonego i łączonego z benedyktynami za-łożenia, jakim jest bazylika w Tyńcu. Pomimo oczywistych różnic formalnych te dwie budowle cechuje wiele elementów wspólnych. K. Żurowska wskazała na identyczne rozwiązania formalne: przesklepienie naw bocznych, hipotetycznie rekonstruowaną przez badaczy w przypadku obydwu kościołów dwuwieżową fasadę, nawiązującą do cesarskiej architektury ottońskiej, a także zastosowanie identycznego motywu sznura we wklęsłych partiach baz. Według badaczki to jednak kościół wawelski pełnił prekur-sorską rolę (Żurowska 1994: 195; 2007a: 230–233).

Analiza petrograficzna materiału użytego do wzniesienia obydwu kościołów wykazała, że jego skład jest identyczny tylko w tych dwóch budowlach. Zwracając uwagę na różnice i podobieństwa wymiarów „kształtek” użytych w poszczególnych partiach badanych założeń, zauważono, że w mniej starannie wykonanych murach chóru kościoła tynieckiego został użyty piaskowiec pochodzący ze starszych budowli. Jego źródłem mogły być niwelowane niektóre zabudowania wawelskie. Materiał miał przywędrować na wzgórze tynieckie wraz z benedyktynami obsługującymi dotychczas kościół pw. św. Gereona (Bromowicz, Magiera 2007: 14–27).

Kościół wawelski, w którym wykorzystano koncepcję architektoniczną wywodzą-cą się z kręgu ottońskiego, łączony był z kościołem mogileńskim.

Podobieństwo planu i wymiarów tych założeń (ryc. 7) zauważyła już J. Chudziako-wa. Analizując bryłę kościoła pw. św. Gereona oraz nadreńskie (?) związki warsztatowe, odnotowała: „wspólne z Mogilnem pochodzenie warsztatu budowlanego zadecydowa-ło o dość bliskim pokrewieństwie układu architektonicznego” (Chudziakowa 1984: 46). K. Żurowska podkreśliła natomiast odmienny krąg inspiracji formalnych obydwu kościołów — nadmozański w przypadku Mogilna oraz różnorodny w przypadku ko-ścioła wawelskiego — dolnosaksoński czytelny w bryle, a nadmozański i śródziem-nomorski w krypcie (Żurowska 1994: 190; 2010: 92). Porównując obydwa założenia,


należy zwrócić uwagę na istotną różnicę, jaką jest ukształtowanie partii zachodnich. Ta część wawelskiej bazyliki została zrekonstruowana, w dużej mierze hipotetycznie, jako dwuwieżowa fasada. Jej odpowiednik w Mogilnie przybrał formę chóru w typie mo-zańskim. Te ewidentne różnice formalne ujawniają różnice funkcjonalne (Bukowska 2003: 349–361), a tym samym pozwalają w tym wypadku wysunąć wniosek o odmien-nych celach każdej z fundacji.

J. Chudziakowa, podsumowując architekturę XI wieku, mówiła o wspólnym po-chodzeniu warsztatu budowlanego, który miał wznosić obydwa kościoły. Według ba-daczki także założenia w Gnieźnie, Tyńcu i Poznaniu należały do tej grupy. Tym samym wszystkie wymienione założenia były związane formalnie ze środowiskiem nadreńsko--mozańskim. Nadto wszystkie wymienione kościoły miały, według badaczki, powstać z fundacji Kazimierza Odnowiciela (Chudziakowa 1984: 46). Odmiennego zdania była K. Żurowska. Uważała kościoły powstałe z inicjatywy Kazimierza Odnowiciela za inspi-rowane architekturą salicką i ottońską, jak założenia w Mogilnie i na Wawelu. Natomiast realizacje zadatowane przez nią na okres rządów Bolesława Śmiałego, jak Lubiń, druga katedra w Gnieźnie i Tyniec — za wykorzystujące doświadczenie formalne i stylistyczne architektury o południowym rodowodzie (Żurowska 1994: 195–196).

Skromne, ale zróżnicowane pozostałości kościołów benedyktyńskich w Polsce przedstawione na tle kościołów wzniesionych na ziemiach południowych sąsiadów pokazują niezwykłą różnorodność form architektury sakralnej należącej bądź zwią-zanej z zakonem benedyktynów. Daleko odbiega ona od najstarszych założeń bene-dyktyńskich, również niewiele w niej bezpośrednich wpływów z najbardziej znaczącej

Ryc. 7. Rzuty kościołów pw. św. Gereona w Krakowie i pw. św. Jana Ewangelisty w Mogilnie. Oprac. M. Gra-czyńska, za: Firlet, Pianowski 2000 i Chudziakowa 1984


średniowiecznej placówki tego zakonu, jakim było Cluny (Mroczko 1986: 121–141). Brak istnienia wspólnego mianownika w architekturze świątyń benedyktyńskich był kilkakrotnie podkreślany w literaturze, również polskiej (m.in. Chudziakowa 1984: 45; Żurek 1995: 338), choć równolegle toczą się rozważania na temat „typu kościoła benedyktyńskiego” (Gerevich 1938: 30). Przykładem może być tu próba włączenia realizacji tynieckiej w łańcuch formalno-genetyczny węgierskich bazylik w kontek-ście dyskusji wokół form, jakie prezentują. Te trójnawowe, beztranseptowe bazyliki z partią wschodnią zamkniętą trzema apsydami i zachodnią częścią w formie masywu wieżowego w literaturze datowane są na czas między drugą połową XI a drugą połową XIII wieku. Tym samym ich pojawienie się zaczyna nabierać waloru datującego, jak to ma miejsce w przypadku Tyńca (Quirini-Popławski 2012: 452–454; Tóth 2001: 642). Należy jednak zwrócić uwagę na coraz silniejsze głosy podważające zasadność formułowania powyższego „typu” i łączenia go z benedyktynami. Raczej podkreśla się jego północnowłoskie korzenie oraz związki z zataczającą coraz większe kręgi w owym czasie sztuką romańską (Takács i in. 2001: 626). Dla założeń pełniących rolę świą-tyni przy konwencie spotykane jest również określenie, które opisuje ich formę jako „architektura klasztorna”, lecz nieniosące bliżej sprecyzowanych przez autorów treści (m.in. Skibiński 2004: 174–175; Wetesko 2009: 176, 232–233). Zwrot ten, wydaje się, powinien dotyczyć jedynie zabudowań klasztornych, które od czasu powstania planu Sankt Gallen wznoszone były według jednego wzorca stosowanego również przez inne zgromadzenia (Pietrzykowska 1983: 14–15; Kwiatkowska-Kopka 2013: 221–222). Powyższy przegląd reliktów architektury sakralnej związanej z działalnością benedyk-tynów na ziemiach rozciągających się od Morza Bałtyckiego poza łuk Karpat skupiony był przede wszystkim na funkcji, którą miały pełnić. Z pewnością nie dał on pełnego kontekstowego obrazu architektury w ujęciu historycznym, jednak na plan pierwszy został wysunięty najistotniejszy, zdaje się, problem zależności pomiędzy funkcją a for-mą kościoła. Różnorodność przedstawionych typów może z jednej strony świadczyć o zdeterminowaniu formy przez rolę, jaką jej przypisano, a równocześnie dużą do-wolność w posługiwaniu się dostępnymi rozwiązaniami, jak i przy tworzeniu nowych. Wydaje się zatem, że trudno jest utrzymać milczącą zgodę na powyższe, „niearchitek-toniczne” określenia typu kościoła. Przykłady form zarówno całych założeń, jak i ich elementów świadczą o odzwierciedleniu w nich potrzeb i ambicji fundatorów, a nie użytkowników.

Bibliografia

Źródła

Długosz J. 1970, Annales, lib. 4, Varsaviae. — 1867, Jana Długosza Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. 1, wyd. A. Przezdziecki, Kraków. KDM 1886, Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 2, wyd. F. Piekosiński, Kraków.KDW 1877, Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, Poznań. Liber fraternitates 1888, Liber fraternitates lubinensis wyd. F. Papée, [w:] MPH, t. 5, wyd. W. Kętrzyński,

Lwów, s. 562–584.Liber mortuorum 1888, Liber mortuorum monasterii lubinensis ordinis sancti Benedicti, [w:] MPH, t. 5, wyd.

W. Kętrzyński, Lwów, s. 585–652.


MGH 1893, Monumenta Germaniae Historica, t. 2, nr 396, ed. Societas Aperiendis Fontibus Rerum Germa-nicum Medii Aevii, Hannoverae.

MPH 1888, Monumenta Poloniae Historica, t. 5, wyd. W. Kętrzyński, Lwów, s. 861–873.

Literatura

Abraham W. 2009, Organizacja kościoła w Polsce do połowy XII wieku, wyd. 4, Wodzisław Śląski.Balázs B. 2010, A pécsváradi bencés monostor építéstörténete az újabb kutatások tükrében, [w:] Archaeology

of the Middle Ages and the Early Modern Period in Hungary, red. E. Marosi, Budapest, s. 349–386.Berend N., Laszlovszky J., Szakacs B. Z. 2007, The kingdom of Hungary, [w:] Christianization and the

Rise of Christian Monarchy: Scandinavia, Central Europe and Rus’, c. 900–1200, red. N. Berend, Cam-bridge, s. 319–368.

Bláhová M. 1995, Klášterni historiografie ve středovékých Čechách, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole, s. 143–155.

Bochnak A. 1960, Najstarsze budowle wawelskie, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej, red. Z. Budkowa i in., Warszawa, s. 91–106.

Bromowicz J., Magiera J. 2007, Kamień w budowlach krakowskich benedyktynów, „Prace Naukowe Insty-tutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Konferencje”, t. 119/48, s. 14–27.

Bukowska A. 2003, Masyw zachodni w architekturze wczesnopiastowskiej, [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce. Materiały z sesji naukowej Gniezno, 20–21 listopada 2003 roku, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 349–361.

Chudziakowa J. 1984, Romański kościół benedyktynów w Mogilnie, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Studia i mate riały, t. 1, Warszawa.

— 1995, Opactwo benedyktynów w Mogilnie, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej Wawel–Tyniec, 13–15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec–Kraków, s. 207–220.

David P. 1939, Les bénédictins et l’ordre de Cluny dans la Pologne médiévale, Paris.Derwich M. 1988, Tyniecka zgoda i wyszogrodzka wróżda. O dwóch konfliktach wewnętrznych w Polsce

średniowiecznej XII–XIII w., „Kwartalnik Historyczny”, t. 95, nr 2, s. 3–22. — 1995, Rola Tyńca w rozwoju monastycyzmu benedyktyńskiego w Polsce, [w:] Benedyktyni tynieccy w śre

dniowieczu. Materiały z Sesji Naukowej Wawel–Tyniec 13–15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec–Kra-ków, s. 99–120.

— 1998a, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce: wybrane problemy, Wrocław. — 1998b, Znaczenie badań archeologicznoarchitektonicznych nad opactwem w Lubiniu dla poznania

dziejów monastycyzmu polskiego. Uwagi historyka, [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński, Poznań, s. 579–589.

— 2000, Studia nad początkami monastycyzmu na ziemiach polskich. Pierwsze opactwa i ich funkcje, „Kwartalnik Historyczny”, t. 107, nr 2, s. 77–105.

Dobosz J. 2002, Monarchia i możni wobec kościoła do końca XIII w., Poznań.Dragoun Z., Merhautová A., Sommer P. 1997, Stevební podoba břevnovského kláštera ve středověku,

[w:] Milénium břevnovského kláštera (993–1993). Sborník statí o jeho významu a postavení v českých dějinách, red. I. Hlaváček, Praha, s. 67–104.

Firlet J., Pianowski Z. 2000, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 44, nr 4, s. 207–236.

— 2007, Wawel do roku 1300, [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Biblio-teka Krakowska, t. 150, s. 47–66.

— 2013, Wawel wczesnośredniowieczny i jego budowle, [w:] Studia nad dawną Polską, t. 3, red. T. Sawicki, Gniezno, s. 29–68.

Frolik J. 1999, Praha v době sv. Vojtěcha (982–997), [w:] Tropami świętego Wojciecha, red. Z. Kurnatowska, Poznań, s. 63–77.

Gerecze P. 1897, A somogyvári Szt. Egyed monostortemplom maradványai, „Archaeologiai Közlemények”, 20, s. 131–160.

Gerevich T. 1938, Magyaroszág románkori emlékei, Budapest.Gieysztor A. 1970, O kilku biskupach polskich XI wieku, [w:] Europa–Słowiańszczyzna–Polska. Studia ku

czci Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in., Poznań, s. 321–326.Graczyńska M. 2004, Krypta w dobie pierwszych Piastów, [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce. Ma

teriały z sesji naukowej Gniezno, 20–21 listopada 2003 roku, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 363–372.


— 2009, Wschodnia krypta w kościele pw. św. Jana ewangelisty w Mogilnie — próba rekonstrukcji dyspozycji wnętrza, [w:] Architektura romańska w Polsce: nowe odkrycia i interpretacje. Materiały z sesji naukowej w Muzeum Początków Państwa Polskiego, Gniezno, 9–11 kwietnia 2008 roku, red. T. Janiak, Gniezno, s. 209−222.

Józefowiczówna K. 1978, Trzy romańskie klasztory, [w:] Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, red. C. Łu-czak, Poznań, s. 165–207.

Józefowiczówna K., Kurnatowscy S. i Z. 1984, L’abaye bénédictine romane de Lubiń a la lumière des fouilles archaeologiques des annèes 1978–1982, „Archaeologia Polona”, t. 23, s. 167–202.

Jurek T. 2009, Ad Mestris locum. Gdzie znajdował się klasztor założony przez św. Wojciecha?, „Roczniki Historyczne”, t. 75, s. 7–23.

Kajzer L. 1993, Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X–XVIII wieku, Łódź.

Kanior M. 2003, Monastycyzm na ziemiach polskich za pierwszych Piastów, [w:] Męczennicy z Międzyrzecza 1003–2003. Materiały z sympozjów 9–10.11.2001, 8–9.11.2002, red. R. Tomczak, Paradyż, s. 24–47.

— 2010, Związki kościoła św. Mikołaja w Krakowie z opactwem benedyktyńskim w Tyńcu, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 6–8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Opole, s. 111–116.

Kłoczowski J. 1966, Kościół w Polsce, t. 1, Kraków. — 2000, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa.Knauz N. 1890, A Garanmelletti SzentBenedeki apátság, 1, Budapest.Kozák K. 1974, A szekszárdi apátság és a megyeháza története, „Tanulmányok Tolna megye történetébõl”,

6, s. 339–389.Kozłowska-Budkowa Z. 1937, Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, z. 1, Kraków.Kürbisówna B. 1969, Życie kulturalne po 1038 r., [w:] Dzieje Wielkopolski, t. 1: do 1793 r., red. J. Topolski,

Poznań, s. 196–214.Kurnatowska Z. 1983, Romańska przeszłość opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu, „Z Otchłani Wieków”,

t. 49, nr 1–2, s. 139–147. — 1987, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu w świetle badań wykopaliskowych w latach 1978–1983, „Stu-

dia i Materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 32, s. 5–23. — 2001, Łęczyca, [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 19, red. R. Müller, Berlin, s. 74. — 2009, Opactwo romańskie w Lubiniu. Wyniki szczegółowej analizy informacji z badań wykopaliskowych

i odkrywek architektonicznych, [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno, s. 223–250.

Kwiatkowska-Kopka B. 2013, Wirydarz i krużganki — funkcje przestrzenne i ideowe. Przykład klasztoru w Jędrzejowie, „Cistercium Mater Nostra”, t. 6, s. 221–226.

Labuda G. 1978, Początki klasztoru w świetle źródeł pisanych, [w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, z. 1, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, t. 60, Warszawa, s. 1–59.

— 1992, Mieszko II król Polski (10251034). Czas przełomu w dziejach państwa polskiego, Rozprawy wy-działu historyczno-filozoficznego, t. 73, Kraków.

— 2004a, Szkice historyczne XI w., Poznań. — 2004b, Święty Wojciech biskupmęczennik. Patron Polski, Czech i Węgier, Wrocław. — 2012, Pierwsze wieki monarchii piastowskiej, Poznań.Łowmiański H. 1985, Początki Polski, t. VI, cz. 1, Warszawa.Łuszczkiewicz W. 1879, Trzy granitowe kościoły Wielkopolski, „Sprawozdania Komisyi do Badania Historyi

Sztuki w Polsce”, t. 1, Kraków, s. 53–62.Michałowski R. 1993, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII w., Warszawa.Morawski Z. 2000, Sedes translata. Łęczyca na początku XII wieku, [w:] Aetas Media Aetas Moderna. Studia

ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. H. Mani-kowska, A. Bartoszewicz, W. Fałkowski, Warszawa, s. 286–298.

Mroczko T. 1986, „Turris in media basilica”. Rola Cluny I w architekturze średniowiecznej Europy, [w:] Symbolae historiae artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, red. J. Gadomski i in., Warszawa, s. 121–141.

Nadolski A. i in. 1960, Łęczyckie opactwo Panny Marii, Prace i materiały Muzeum Archeologicznego i Et-nograficznego w Łodzi, Łódź.

Nagy E. 1973, Elõzetes jelentés a kaposszentjakabi apátság feltárásáról, [w:] Somogyi Múzeumok Közleményei, t. 1, s. 335–339.


Nagy S. 1985, Dombo srednjovekovna Opatija i tvrđava, Növi Sad.Nawrocki Z. 1969, Kościół i klasztor pobenedyktyński w Mogilnie. Próba rekonstrukcji bryły romańskiej,

„Biuletyn Historii Sztuki”, t. 31, s. 340–344.Nowacki J. 1964, Archidiecezja poznańska, t. 2, Poznań.Odkrycie krypty 1913, b.a., Odkrycie krypty romańskiej w kościele w Mogilnie, „Ziemia”, 4, s. 595–596. Pappe S., Koppány T. 2001, Somogyvár, [w:] Paradisum plantavit. Bencés monostorok a középkori Ma

gyarországon / Benedictine Monasteries in Medieval Hungary. Kiállítás a Pannonhalmi Bencés Föapátságban 2001. március 21töl november 11ig / Exhibition at the Benedictine Archabbey of Pannonhalma 21 March–11 November 2001, red. I. Takács, Pannonhalma, s. 350–358.

Perzanowski Z. 1978, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu. Studia nad fundacją i rozwojem uposażenia w średniowieczu, Prace Komisji Nauk Historycznych, t. 42.

Pianowski Z. 1994, „Sedes regni principales”. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, Kraków.

Pietrusińska M. 1971, Łęczyca — Tum, [w:] Polska sztuka przedromańska i romańska do schyłku XIII w. Katalog i bibliografia zabytków, red. M. Walicki, Warszawa, s. 731–733.

Pietrzykowska J. 1983, Próba rekonstrukcji etapów budowy klasztoru w oparciu o źródła archeologicznoarchitektoniczne, [w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, Biblio-teka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, t. 62, nr 3, z. 2, s. 10–29.

Płocha J. 1969, Najdawniejsze dzieje klasztoru benedyktynów w Mogilnie, Wrocław.Poklewski-Koziełł T. 2000, Kościół łęczycki, czyli budowle romańskie w Tumie. Blaski i cienie u początku

Tysiąclecia, [w:] Pokłosie zjazdu gnieźnieńskiego. O początkach kościoła w Łęczycy, red. B. Solarski, M. Sęczkowska, Łęczyca, s. 19–28.

Quirini-Popławski R. 2012, Parę uwag o adriatyckowęgierskiej genezie stylu kapiteli z klasztoru benedyktynów w Tyńcu, [w:] Multa et varia. Studi offerti a Marta Marcella Ferraccioli e Gianfranco Giraudo, vol. 2, red. Florina Creţ Ciure, Viviana Nosilia, Adriano Pavan, Milano, s. 437–460.

Rodzińska-Chorąży T. 2001, Wczesnopiastowska sztuka Małopolski — zarys stanu badań u progu trzeciego tysiąclecia, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5: Początki chrześcijaństwa w Małopolsce, red. J. Garncarski, Krosno, s. 193–206.

— 2013, Wątki kamienne w architekturze w Polsce do schyłku XII wieku, [w:] III Forum Architecturae Medievalis, t. 1, red. K. Stala, Kraków, s. 295–318.

Rojkowska H., Niewalda W. 2006, Kościół św. Mikołaja w świetle ostatnich badań (1995–1997), [w:] Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich. Księga dedykowana Klementynie Żurowskiej, red. J. Gadomski i in., Kraków, s. 159–169.

Rozpędowski J. 1962, Ze studiów nad początkami palatiów w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 24, nr 3/4, s. 243–254.

Sczaniecki P. OSB 1995, Odgadywanie początków, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Sesji Naukowej Wawel–Tyniec 13–15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec–Kraków.

Semkowicz W. 1920, Ród Awdańców w wiekach średnich, Poznań.Sikora J. 2002, Uwagi na temat tzw. Opactwa Panny Marii w Tumie pod Łęczycą, „Kwartalnik Historii Kul-

tury Materialnej”, t. 50, nr 3–4, s. 392–404.Skibiński S. 2004, Wokół fundacji artystycznych Piastów, [w:] Przemyślidzi i Piastowie — twórcy i gospo

darze średniowiecznych monarchii. Materiały z konferencji naukowej, 5–7 maja 2004, red. J. Dobosz, Poznań, s. 169–193.

Szakács B. Z. 2013, The reconstruction of Pannonhalma: archaism in 13thcentury Hungary, [w:] Romanesque and the Past, Retrospection in the Art and Architecture of Romanesque Europe, red. J. McNeill, R. Plant, Leeds, s. 171–180.

— 2010, Dombó és a korai altemplomok Magyarországon, [w:] Építészet a középkori DélMagyarországon: tanulmányok, red. T. Kollár, Budapest, s. 671–715.

Szyszko-Bohusz A. 1947, Opactwo tynieckie, „Tygodnik Powszechny”, 20.05.1947, s. 6–7.Świechowski Z. 1980, Uwagi na temat architektury benedyktynów w Polsce XI w., [w:] Materiały sprawoz

dawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabyt-ków, seria B, t. 60, nr 2, z. 2, Warszawa, s. 5–12.

— 1995, Romańskie bazyliki Wielkopolski północnowschodniej w świetle najnowszych badań, „Archeolo-gia Historica Polona”, t. 2, Toruń, s. 75–132.

— 2001, Architektura wczesnego średniowiecza w Polsce między rzeczywistością a fantazją, [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, red. S. Skibiński, Poznań, s. 247–266.

— 2009, Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa, s. 585.


Takács I. i in. 1996, Mons Sacer, t. 1: Katalógus, Pannonhalma. — 2001, Paradisum plantavit. Bencés monostorok a középkori Magyarországon / Benedictine Monaste

ries in Medieval Hungary. Kiállítás a Pannonhalmi Bencés Föapátságban 2001. március 21töl november 11ig / Exhibition at the Benedictine Archabbey of Pannonhalma 21 March–11 November 2001, red. I. Takács, Pannonhalma.

Tomaszewski A. 1974, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wro-cław.

Tóth I. 2001, Pannonhalma, [w:] Paradisum plantavit. Bencés monostorok a középkori Magyarországon / Benedictine Monasteries in Medieval Hungary. Kiállítás a Pannonhalmi Bencés Föapátságban 2001. március 21töl november 11ig / Exhibition at the Benedictine Archabbey of Pannonhalma 21 March–11 November 2001, red. I. Takács, Pannonhalma, s. 316–321.

Tóth M. 1992, A somogyvári bencés apátság és temploma az Árpádkorban, [w:] Szent László és Somogyvár, red. K. Magyar, Kaposvár, s. 221–250.

Vlček P. i in. 1997, Encyklopedie českých klášterů, Praha.Wetesko L. 2009, Historyczne konteksty monarszych fundacji artystycznych w Wielkopolsce do początku XIII wie

ku, Poznań.Węcławowicz T. 2005, Krakowski kościół katedralny w wiekach średnich. Funkcje i możliwości interpretacji,

Kraków. — 2010, Jaką funkcję mógł pełnić na Wawelu tzw. kościół św. Gereona?, [w:] Čechy jsou plné kostelů. Bo

emia plena est ecclesiis. Kniha k poctě PhDr. Anežky Merhautové, DrSc., red. M. Studničková, Praha, s. 96–105.

Wyrozumski J. 1992, Dzieje Krakowa, t. 1, Kraków.Zachwatowicz J. 1961, Polska architektura monumentalna w X i XI wieku, „Kwartalnik Architektury

i Urbanistyki”, t. 4, nr 2, s. 101–131. — 1971, Architektura romańska od połowy XI do końca XII wieku, [w:] Sztuka polska przedromańska

i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa, s. 90–148.Zaitz E. 2000, Badania archeologiczne w opactwie OO. Benedyktynów w Tyńcu, [w:] Osadnictwo i architektu

ra ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, red. A. Buko i Z. Świechowski, Warszawa, s. 305–330.Zakrzewski S. 1903, Opactwo benedyktyńskie św. Bonifacego i Aleksego na Awentynie w latach 977–1085,

Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Filozoficzny, t. 20 (45), s. 38–124.Żurek M. 1995, Czy istniał modelowy kościół benedyktyński? Benedyktyni a architektura Polski wczesnośre

dniowiecznej, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, Dąbrowa Niemodlińska, 4–6.11.1993, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole, s. 334–361.

— 1996, Kościół konwentualny Panny Marii w Lubiniu, [w:] Opactwo benedyktynów w Lubiniu. Pierwsze wieki istnienia. Ma teriały z IV Sesji Lubińskiej z okazji 850lecia konsekracji ołtarza NMP 14–15 października 1995 r., red. Z. Kurnatowska, Poznań.

Żurowska K. 1965, Zagadnienie transeptu pierwszej katedry wawelskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace z Historii Sztuki, z. 2, s. 19–94.

— 1971a, Romański kościół opactwa benedyktynów w Tyńcu, „Folia Historiae Artium”, t. 6–7, s. 49–113. — 1971b, Działalność architektoniczna benedyktynów w Wielkopolsce w drugiej połowie XI w., „Folia Hi-

storiae Artium”, t. 6–7, s. 121–133. — 1983, Studia nad architekturą wczesnopiastowską, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”,

642, Prace z Historii Sztuki, z. 17. — 1989, Kościół opactwa benedyktynów w Mogilnie po badaniach z lat siedemdziesiątych, „Zeszyty Na-

ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Historyczne, z. 89, s. 27–42. — 1994, Elementy architektoniczne zdobione motywem plecionki odnalezione na terenie wzgórza wawel

skiego, [w:] Chrystianizacja Polski południowej, red. J. M. Małecki, Kraków, s. 141–143. — 2007a, Kraków, Tyniec i benedyktyni, [w:] Artifex doctus. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Ga

domskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Bałus, M. Walanus, M. Walczak, Kraków, s. 229–231.

— 2007b, Kto budował kryptę pod prezbiterium bazyliki św. Gereona (Św. Marii Egipcjanki) na Wawelu?, „Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, t. 11, s. 17–26.

— 2010, Krakowska bazylika św. Gereona. O recepcji motywów nadmozańskich i śródziemnomorskich w połowie XI wieku, [w:] Čechy jsou plné kostelů. Boemia plena est ecclesiis. Kniha k poctě PhDr. Anežky Merhautové, DrSc., red. M. Studničková, Praha, s. 81–95.


Monastic Architecture in Poland by the End of the Eleventh Century. A New Perspective

Abstract

The oldest architecture constructed for the use of monastic orders has rarely been the subject of synthetic studies that would consider functions of the architecture as its primary criterion. Particular set of buildings — and mostly churches, which are best preserved — are usually presented from the monographic per-spective; the contextual point of view is relatively rarely discussed. Therefore, this study was undertaken to review four constructions: buildings in Tum near Łęczyca, in Tyniec, in Mogilno, and in Lubiń. All four were either related or connected with the Benedictine Order and located in the area ruled by the Piast dynasty by the end of the eleventh century. They are analyzed from the perspective of archaeological, artistic and historical discoveries and researches conduct so far. The issues which are discussed most, concern form of the buildings, time of their creation and their founders. Churches in Tyniec and Mogilno are best preserved and thus are analyzed wider. Their creation can be associated with the same Piast dynasty rulers, that is with Casimir I the Restorer (Kazimierz Odnowiciel) and Bolesław II the Generous (Bolesław Szczodry). Also another building associated with the Benedictine Order, related to the above mentioned rulers as well, that is Saint Gereon’s Church located on Wawel Hill in Kraków is taken into the study. Many elements of Gereon’s Church form, as well as its spatial design can be combined into a coherent set of features similar to the con-structions in Mogilno and Tyniec. Thus it is shown that the characteristic features given to these buildings join them not by their function but by their founders. A similar trend appears in edifices constructed under the rule of Přemyslid dynasty and Árpád dynasty. The study shows that the variety of forms, different bod-ies of the buildings along with architectural details testify a diversity of patterns from different, sometimes distant regions. And that all formed a unique, in many ways, and a highly diverse image of architecture created within Benedictine circles by the end of the eleventh century. In the light of the above it is shown that the main character of the buildings was influenced mostly by the founding person (or persons) — and that is evident particularly in a specific type of a basilica closed from the east with three apses and two-tower western block Therefore, the term “Benedictine architecture” or “monastic architecture” in relation to the churches built by the Benedictine monasteries is rather groundless.

[tłum. M. Graczyńska, M. Kamińska]

Architektura monastyczna w Polsce do końca XI wieku. Nowe spojrzenie.

Documents

Transcript of Architektura monastyczna w Polsce do końca XI wieku. Nowe spojrzenie.