GMEGOM SZPILAlnstytut Filologii Angielskiej

Studia Linguistica

Universitatis lagellonicae Cncoviensis'123 (2006)

WŁosKo_PoLSKA LEKSYKoG RAF lAFRMEOLOGICZNA. OPIS I PROBA OCENY

Stwierdzenie, ze leksykografia polsko-obcojęzyczna w okresie ostatniej półtorejdekady ptzeżyvva niebywaty rozkwit, formułuje się samo w obliczu niezliczo-nych słowników pojawiających się na polskim rynku wydawniczym. osiągalnestały się równocześnie leksykony publikowane za granicą i udostępniane pol_skiemu odbiorcy jako uzupełnienie prac leksykografi cmych przygotowywanychpuez polskich autorów i wydawanych w polskich oficynach wydawnicrych.Coraz częssze są przypadki wspóĘracy nawią,rywanej przez polskich wydaw-córł- z dommi urydawniczymi z agranicy, której wynikiem są leksykonyrł'szelaliich roaniańq'i rodzajórł'. 0,zv*'ienie na rynku wydawniczym nie omi-nęło talize frazeologii, Ltóra mimo Że rzadziej niŻbardziej tradycyjne elementysłorłlictwa jest przedmiotem opisu porównawczego' to z pewnością na tyleczęsto, iz jej obecność w słownikóch trudno przeoczyć. Z oarywisĘch wzglę_dów frazeologia polska opisywana jest najczęściej w konfrontacji z językiemangielskim. Niemniej jednĄ takŻe ftazeologia polsko-włoska, która stanowiprzedmiot niniejszych rcmłuŻań, doczekała się kilku opracowań, poavalającychna sformułowania natury ogólniejszej, dotyczące sposobów opisu jęryków pol-skięo i włoskięo w kontekście frazeologicznej walstwy leksyki.

c€|em aq'lnfu jest opis materiału zawartego w dostępnych na polskim rynkusłotniLałr fraoĘicznych polskowłoskich oraz próba krytycmej oceny roz-tłipi letry*ęnrlczrych zastosowanych przsz poszczególnych autorów. Anali-zie @da'o r'asęująpe óioąv: Fraseologia ilaliana. Słowniczek frazeologicznyvłosko-polski Piotra Drąmały (1993, dalej Fł, W?bór idiomów włoskich PiotraSalwy i Małgorzatr' Szlesz}ńskiej (1993, datej WIĄ, I^ongenscheidt. 1000 idio-mów włoskicł Manueli Zardo (2002, dalej LIĄ oraz Idiomy polsko-włoskie ArtnyMazarrek i Janiny Wójtowicz (2004, dalej IPW). Jak widaó, przebadana zostałatylko idiomatyka opisywana w słownikach frazeologicntych sensu stricto. Pomi-ja'n w charakterysĘce słowniki ogólne włosko-polskie i polsko_włoskie, którychmateriał frazeologiczrry zasługuje na oddzielną ariralizę.

160

1' Charakter słownikow

GRZEGORZSZPILA

Charakter słowników frazeologiczrrych włosko_polskich moŻna określić mianem,,nóinticowany'', j*o Żc każdy z nich stosuje odmienne podejście do prezento-wanego mateńafu: od bardzo zavłęŻnnego, a równocześnie profesjonalnegoujęcia reprezentowanego przez IPW, przez mniej lub bardziej sformalizowanyzbiór Piotra DrzłmaĘ oraz WW, który stanowi połączenie słownika ze zbioremćwiczeń frazeologicznych, do najbardziej populamego w swoim rodzaju leksy_konuLIW.

Pierwsry z wymienionych słowników, ĘĘcy Tsaąelementem frazeogra-ficznej seńi Wydawnictwa Naukowego PWN, opiera się na załozeniu, ze mię-dzy językami europejskimi istnieją zasadnicze podobieństwa w warstwie fraze-ologicznej. Tak jak i inne leksykony z tej serii (np. Idiomy polsko-angielskie,Idiomy polsko-hiszpańskie, Idiomy polsko-niemieckie), tak i ten prezentuje tylkote wyrazenia idiomatyczne', klóre mają odpowiedniki tożsame w planie treściiwyrńarią w tym wypadku w języku włoskim' Słownik ten zawiera bardzoobszerne, jak na leksykon frazeologiczny, omówienie struktur frazeologicmychw języku polskim i włoskim. Parte I i Parte II po Wstęie zavłierająich szcze-gółową desĘpcję. Tak więc z;lalazł się tam opis wyraŻeń rzeczownikowych,przymiotnikowych, prryimkowych i czasownikowych w języku polskim i ichodpowiedników w języku włoskim. obie części napisane ą tylko po polsku,w przeciwieństwie do Wstę1lu, który został przetfumaczony na włoski jako In-trodwione; a stało się tak dlatego, że słownik przeTnczony jest _ *'edtug auto-rek - przede wszrystkim dla uczących się polskiego Włochów i to im starają sięone przyb\iĘć strukturę frazeologizrnów języka polskiego. Myślę, Że z obuczęści korzystać mogą z powodzeniem także Polacy uczący się włoskiego,zvłłaszcza studenci filologii włoskiej. Te dwie części sąwiłne jeszczs z innegopowodu, mianowicie _ zawieĄąone materiał frazeologiczlty nieobecny w cą-ści głównej słowniką a obejmujący w zzsarlńe utnYalone kolokacje czasowni-ków z wyrazeniami przyimkowymi typu: essene al servizio. trivare aI termine,cądere in disgrazia, entrąre in contatto itp. Arrtorlii nie zawarĘ ich w częścisłownikowej ksiąŹki z uwagi na analityczrry charakter ich semantyki' Ponadtoleksykon zawiera osobną część D, z najpopularniejszymi paremiami polskimii ich włoskimi odpowiednikami. Tak więc IPIIr nie są typowym zbiorem _ albonie są li tylko słownikiem wyliczającym polskie wytaŻenia frazeologicme orazich włoskie odpowiedniki. Jest to równocześnie próba opisu strukturalnego war-stwy frazeologicznej języka polskiego i ukazania podobieństw międry obomajęzykami w warstwie strukturalnej frazeologizmów, przy podstawowym załoŻe-niu, Że frazeologizmy są toŻsame semantycmie.

Warto podni eśó jeszcze inną kwestię - w IPW za punkt wyj ścia opisu obranyzostał język polski, w przeciwieństwie do pozostaĘch fu omawianych i więk-szości innych słowników, opisujących polsĘ frazeologię w konfrontacji z in-nymi językami.

' Mując świadomość zróżnicowania terminologicmego we fiazeologii, śviadomie używam tukilku terminów wymiennie w odniesieniu do analizowanych jednostek. Tylko wtedy, gdy to jest

konieozne, będę różnicował nomenklaturę frazeologiczną.

'ffi't

ffiŁTĘ{rl**rrirpr4'Ńujauir

W'cztcłtrĘlt-E -{sirPl

shnie zrriglzlłbl

OErd

t.sbSaluy inychł

Ę

:dzmóil tNajmniw nieipodoh

oĘEfl4r{t

I

I

!

-*-*

Wosko-polska leksykografia frazeologiczna. opis i prÓba oceny

Słownik Piotra Drzy1nał,'_ jest w pierwszej kolejności leksykonem frazeolo-gizmów, jednakże i ten autor próbuje prezentację frazeologii sformalizować,icryni to rr'e IIsrepie. jak i rł'części lł'łaściwej słownika. We Wstqie avtor za-rvarł krót}ii Strukruraln) opis róznic między polskimi i włoskimi frazeo|ogizma-ni. krorego \\a.rsn\'ę s1'mboliczną przeniósł do słownika głównego _ jako ele-ment nikrostruktury gniazda frazeo\ogicznego. Tak więc wyrazenia opatrzoneSą ro\\Tlocześnie opisem ich struktury, co wyróznia ten słownik spośród innychleksykonórr; które koncentrują się w opisie przede wszystkim na semantyce,a nie na strukturze. Cechy syntaktyczne sątam opisywane jak gdyby obok czyprzy okazji, dzięki zamieszczanym tam przykładom ilustracyjnym' w którychuj awnia się idiosynkratyzm struktur włoskich frazeologizmów.

W IW wy r óŻnia s ię swoim bar dzo praktycznym zastosowanie m, gdy Ż zaw ier aczęść ćwiczeniową testującą wiedzę frazeologiczną uczących sle jezyka wło-skiego Polaków. Nie będę tu omawiał cech charakterystycznych Cwiczeń, bo niejest to element integralny słownika; nadmienię jedynie, Że ksiĘka ta zawieraklucz do iwiczen, co pozwala na samodzielne korzystanie z testów.

Słownik Langenscheidta w swym charakterze jest najbardziej ,,tradycyjny'':nie zawiera Żadnej podbudowy teoretycznej ani ówiczeń. Jest to zbior frazeolo-gizmów włoskich z ich polskimi odpowiednikami.

omawiane tu słowniki określają swoich adresatów jako studentów filologiiromanskiej i włoskiej (FĄ, zaawansowanych uŻytkowników języka włoskiegoUyfiy) orazuczących się języka polskiego studentów we Włoszech (IPW. Lil4/nie określa odbiorcy. Skupienie się na osobach z z,aawansowaną znajomością

_ ęą's: oLrcego nie dzirł'i. jako że idiomy (choć nie inne wyrazenia zleksykalizo-iir.: . s:::zeciogizo\\'ane) <a_ lrła_czane do procesu nauczania sęzyka obcegos}sie:.3:.:r_.:: j..::e:o o'i p.'lziomu średniozaa\\'anso\\'anego, równocześnie na\\lZ_<4 ch poziomach zaarr ansou ania oczekuje się od uczniów posługiwańia sięję4kiem idiomatycznym. Na takim uŻytkowniku skupia się explicite słownikSalwy i Szleszyńskiej , którzy, w zwiąku z tym nie podają na przykład' dosłow-nych tłumaczeń idiomów włoskich, co jest zasadą równiez w pozostĄch słow_nikach (co crynią niektórzy słownikarze angielsko_polscy; por. Szpila 2002).Dobra znajomość języka obcego pozwala na własne tłumaczenie struktury idio_mu teeo jęąvka (eśli zachodzi taka potrzeba).

2. fu bcr rnaieiału frazeologicznego

\\'sn stkie cztery oma\\'iane tu słorrliki zarr'ierają nieduzą liczbę frazeologi-zmów w porórł'naniu z ich rzeczrrristą obfitością w języku włoskim i polskim.Najmniejszy jest ItW, który zawiera 687 uyruŻeń idiomatycznych. Najobfitszyw nie jest IPW, opisujący około 1200 frazeologizmów. LIW oraz FI prezentĄąpodobną liczbę jednostek - około 1 000.

oczrywiście rodzi się p}tanie o właściwy dobór materiału, czyli o to, czy wy_brane jednostki w jakiś sposób sąreprezentatywne dla języka włoskiego. Małaliczba idiomów w połączeniu ze współczesnym charakterem leksykonów wska-z1łrałabl' na wybór tych wyrżeń, które cechuje przydatnośó w uŻyciu ze

t61

q

't

162 GMEGOM SZPILA

względu na częStotliwość ich stosowania orcz znajomość przez rodowitychWłochów Naturalnie określenie łwotności modi di dire jestbatdzo trudne i wwiększości twórcy leksykonów frazeologicznych opieĘą się tak na własnejintuicji, jak i na obserwacjach frekwencji. Domyślam się, ze w przypadku pol_skich autorów najczęściej polega się na słownikach monolingwalnych i ekscer-plje z nich najczęściej powtarzające się frazeologizmy. Tak właśnie się stałow przypadku IPW,którego autorki wyrńnie piszą o źródłach swojego materiału(s. 7). Piotr Drrymała posunął się dalej, jako ze oprócz słowników (wymienio_nych w Bibliografi) posfuzył się takze podręcznikami do nauki języka włoskie_go, współczesną prasą i literaturą włoską. Nie zapomniał takŻe o intuicji uĄrt-kownika języka włoskiego' Nie wiemy, skąd pochodzą jednostki LIW, chu,iuŻautor zapewnia nas na stronie 3, Że sąto ,,zwroty najpopulamiejsze i współcze_śnie uzywane". Autorzy WWbardzo oględnie wspominają Źe włoskie wyraŻe-nia idiomatycmrc zawarte przez nich w leksykonie naleŻądo najczęściej spoty-kanych w mowie potocznej (s. 5), nie podająjednak źródeł, zktórych korzystali.

W celu porównania naszych trzech słowników z leksykonami włoskimi się-gnąłem po Frase fatta capo ha. Dizionario dei modi di dire, proverbi e locuzioniGiuseppe Pittżno (1992) oraz In ltalia. Modi di dire ed espressioni idiomaticheSandry Radicchi (1985), słowniki porównywalne pod względem liczby jedno-stek oraz z powodu ich populamego charakteru. okazało się, że moŹna z:nrleźćtam takie frazeologizmy. których nie rejesrują polskie leksykony. np. fare comeil volpe con l'uva, essere muto come tm pesce, adorare il vitello d'oro, piangeresul latte versato.

Podobne zróimicowanie w doborze zauwaŻa\ne jest wśród samych słowni_kóq jako Że frazeologia w nich zawarta nie poĘwa się ze sobą' I tak na przy-VJad anadare aruba, nuotare nell'oro nie są rejestrowane przez FI, tagliarecorto przez LIW, affogare in un bicchier d'acqua, essere amici per la pelle orazabbaiare alla luna występują tylko'w ||W' a canotdere a fuchetta tykow LIW, abbasare la cresta oraz scopńre l'Anercia ĘtYlko w F/itd.

Podsumowując, naleĘ powierlzię{, że o rł"iele uazniejsu ies _ u_ pl4pad-ku omawianych tu słowników _ to. jak oddaje się zrraczenia zamieszczon1'chw słowniku haseł (o crym niĄ) niz sam dobór jednostek, który jest _ rzeczujmując najogólniej - w całości reprezentat}'tłTly dla współczesnej frazeologiiwłoskiej.

Kwestią o wiele wazniejszą w doborze haseł jest właściwy wybór jednostekfrazeoIogicznych, tj. takich wyrazeń, które moŻna sklasyfikować jako frazeolo-giczlrc. Nawet gdybyśmy prryjęli dość wąpkie rozumienie ftazeologii, to z całąodpowiedzialnością moŻemy stwierdzić, że słowniki tuĘ omawiane przedsta-wiają materiał w sposób konsekwentny. Oznacza to, że gros haseł to wyruŻeniana wskroś idiomaĘczne, stąd też właściwa wydaje się nazwa ,,idiomy'', uąrtaw brtule LIW, WIW oraz IPW. Pozostaje, ocrywiście, do rozstągnięcia statushasła typu essere plus orzecznik, w których orzecmikiem jest rzeczorłnik lubprzymiotnik uŻyĘ w znaczeniu przenośnym. Takich wynŻeń spory'kamy wiele,np. w WW: essere Jifone, essere fritto, essere una frana, essere tm carciofo,essere un lavativo, essere una mignata. Wszystkie leksemy w funkcji orzecmikasą notowane jako figurati w słownikach monolingwalnych, opisujących ichsemantykę. PtzecieŻ znaczenie mignata 'pijawka' nie jest przynalezne temu

łtwopo

'a:tLJ,eJ,a 1łJ,anir iŁm,.trc I -sc- m qtrlarląalóUt

Podobsela- avąnaĘ trbtr{zPU-).t:.-ąittlipąimhtermin ilgicznl'ch robok idł[

Jcśli Gl

ĘĘ:T' EB1:?iliiec1JĘ lrł'ięc maqzu'anych IaWIW'uLIVMze ehn{ł:1T:rb!l-;a.-ąc t

leksemnin&ilb

A

hl-

iil-

Wosko-polska leksykografia frazeologiczna. Opis i próba oceny

leksemowi tylko w wyrźeniu predykaĘwnym essere una mignata. A słowomadrillo ze maczpriem 'un uomo attivo sul piano sessuale', czyli 'kobieciarz,bawidameŁ Don Juarf, nie traci go pozA zwią.zkiem z czasownikiem essere(FĄ. oc4rviście. Podobnie rzecz się ma z innymi zwrotami, np. trovare il pollo(rYn), prendere informazioni, presentare una domanda (FĄ lub dare la bustą-rella (I}Tfr), które zaklasyfikować by mozna do kategorii otwartych kolokacji,a nie idiomów, jak równieŻ z verbi fraseologici' takimi jak stare plus gerundio,stare a plus infinitivo, stare per p|us infinitivo (por. Fł. Pomimo swojej nazwĘ one tylko wyznacmikami aspektualnymi i nie włącza się ich tradycyjnie dozłłiązków frazeol o gicznych

Podobne wątpliwości budzi zamieszczenie w słownikach form typu svignar-sela, avercela con qlcu,fregarsene, intendersela con qlcu, czyli verbi pronomi-nali, charakterystycznych dla języka włoskiego. Tutaj monolingwalne włoskiesłowniki frazeologicme nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Podobnie jestz IPlf, gdzie zamieszczono takŻe czasownik gwizdać na kogo/co z jego włoskimodpowiednikiem infischiarsene di qlcu/qlco. Czy jednak ten czasownik z rekcjąprryimkową moma umać za idiom, jest rzeczą wysoce wąĘliwą. Jak widać,termin ,,idiom'' traktowany jest przez polskich twórców słowników frazeolo-gicznych w tym wypadku bardzo szeroko, ujmują oni bowiem w leksykonachobok idiomów par exellence takŻe z-łoŻenia.

Jeśli chodzi o stronę strukturalnąmateriału frazeologicznego' w omawianychsłownikach mozemy napotkać wyrażenia: collązione al sacco; gioco da ragazzi;ffidyle Ły' mlroty:. fare due pesi e due misure; fare castelli in aria, rideresona i ffi;fiazy:. se non ć zryp, ć pt bagnato; se son rose, fioriranno; qualbuon vgdo ti ryta- Jak juz lvspomnialem. IPw w osobnej części D zamieszczateż pro\eńia- \aleĄ jednak snr_ierdzic, ze zdecydowana większośó jednostekto Z\\Tot}. irrjątkiem jest IPII', gdzie w równych proporcjach występują trzylr1'mienione kategorie frazeologizmów.

3. Makrostruktura

Na makostrulśuę słownika frazeologicznego składają się hasła jednostek fra_zeologiczn1ch. w przypadku omawianych tu zbiorów reprezentują one układalfabenczrr1- lrasel: frazeologizrny ułożone są alfabetycmie w grupach z nad-ruędna- organizłcją literouą T1'Iko 1P7 nie wyróznia grup literowych, co oma_cz-a- Że zamieszczone tam jednostki rv.vstępują jedna po drugiej. Z grupy tejrrrróŻnia się takŻe LIII'. gd1ż rł nim o umieszczeniu idiomu pod jakąś literądecyduje słowo-klucz. które zostało rłybrane dla danego frazeo|ogizmu, takwięc mamy tu do czynienia z układem alfabetycznym według słów-kluczy, na-avanych hasłami (s. 3). Z kolei F1 numeruje frazeologizmy w obrębie litery,aWIWnumeruje każdąkolejnąjednostkę' Chociaz nie określono we Wstęie doLW charakteru tych ,,haseł'', po analizie materiału łatwo można się zorientować,Że chodzi tu o rzeczownikowe, czasownikowe i przymiotnikowe słowa_klucze.Trudno jednak zaobserwować w tym leksykonie konsekwencje w doborze słów_-k1uc4', poniewż czasami jako ,,hasło'' wybrany jest rzeczownik (chociaz

163

ouF!t-

lŻ

]-

l.

I

BE

Evę

i-i-,e

VD

Ifi:z

ii

:k

)-łąa-

iala!sńe-

U.

aa

:h

lu

GMEGOM SZPILA

w przykładzie jest cźasownik), np. rompere il ghiaccio, a czasami czasownik,np. dire in saldoni/parole povere. W prrypadku układu wedfug słów-kluczykonieczne jest ustalenie zasad ich doboru i opisanie tego w części wstępnejsłownika, jak równieŻ ułożenie właściwego indeksu jednostek frazeologicznych.Dobry prrykład takiego indeksu majdujemy w WIW, który zawiera wykazfta-zeologizmów pogrupowanych według słów-kluczy, a są nimi w przewuŻającejmierze rzeczowniki (marginalnie przymiotniki, śladowo inne części mowy, jaknp. liczebniki). Jestem zdanią ze obszerny indeks wszystkich wyrazów autose_mantycznych, będących składnikami frazeologizmów, jest nieocenioną pomocąw korzystaniu z kazdego słownika frazeo|ogicmego. Biorąc pod uwagę syste-mowe warianty frazeologizmów (co oznaczą że mogą się zna|eźć w różnychmiejscach leksykonu), skracanie frazeo|ogizmów lub uzywanie ich po prosfuw formach niepełnych _ systemowo zaakceptowanych, czy chęó zastosowaniajednostki frazeologicznej z danym leksemem, ekscerpcji materiału, sprawdzeniausłyszanego w formie niepełnej idiomu itp., indeks leksemów konsĘrtuującychfrazeologizmy spełni swoją funkcję znakomicie. Przykładowo, słyszymy w roz-mowie idiom giungere come unfulmine a ciel sereno, ale nie pamiętamy całęozwrotu, lecz tylko gitmgere oraz sereno, i chcemy teraz odszukać go w słow-niku. Zlokalizowanie go w WIW, bo tam tylko się majduje, je* niemoŻiue-gdyz indeks w ogóle nie zawiera czasowników, i chociaż miści pz1miomiki(np. bello, corto, largo). to nie moŻemy juz odnaleźć s€feno. Ab1_ rł-ięc spra\\:dzić formę i maczenie idiomu, nalezy zapamiętać rłvstępujące rł' nim rzeczow-niki albo liczyćna szczęście, że w indeksie znĄdzie się takŹe szukany przeznasprzymiotnik. Wszystkie słowniki mają indeksy: WW zawiera dwa: włoski (we-dfug słów kluczowych) oraz polski - a|fabetyczny; FI, UW oraz IPW zamiesz-czająjedynie indeksy idiomów - odpowiednio polskich i włoskich.

lnnym problemem przy cyt*ji frazeologizmów jest wybór formy, jaka bę-dzie je reprezentowała w słowniku.Ptzy z:dLoŻeniq ż:e kazda vybrana forma jestpoprawna i do potwierdzenia w innycĘ zvłłaszrza, monoligrłr:alnych słownikach.istotne jest zwrócenie uwagi takŻe na inne form1_ frazeoloeianu (rystemolvozaakceptowane). Uzalemione jest to oc4rłiście od rłiellęości slorłnika Kazd1'z omawianych leksykonów swoim rozrrriarem sugeruje ograniczoną liczbę od-mianek danego frazeologizrnu' Niemniej w wielu rłypadkach podawane są wa-rianty, na przykład arrivare/guingere come un fulmine a ciel sereno (WIW)'perdersi (affogare) in un bicchiere d'acqua (LIn, prendere (pigliare) luccioleper lanterne (F/). Ale na przykład w WIW znajdujemy Ęlko vivere sulle spalledi qlcu bez wariantu campare sulle spalle di qclu. Na szczęście słownik tenzawiera indeks, więc mozna odna|eźć, pierwsząwersjęi załoĘÓ, Że obie majątosamo znaczenie. Nie jest to jednak zasada, gdyŻ wyraŻenia podobne do siebiepod względem formy mogą się różnić zasadniczo znaczeniem, przykładowo: izpiedi/a piedi orazmettere alla luce/mettere in luce.

FI, WIW oraz IPW układają idiomy alfabetycznie według pierwszego slo*ajednostki (w IPW pierwsza litera polskiego słowa). w pra@ku F1. jest topierwsza litera czasowniką jako Że w leksykonie rł1'stępują przede rvsrystkimzwroty, w przypadku negacji w zwrocie jednostka umieszczona jest pod 'awer-bo di negazione non' (w przypadku negacji to ronłłięartie stosuje tak:Że WIĄ.

tb

4. [ft!tWC

.1łodEs\iL IuL!kłr{' lr-rrflgiĘ.!e'funieść lkffis'śEri.Łci1nej Eł'lko tł'czniFwtgv'ia

flntrrłieilr&

Ę3nżti ili

{.dbr&

tr*rilq

I

t64

Wosko-polska leksykografia frazeologiczna. opis i próba oceny

4. Mikrostruktura

W omawianych słownikach podstawą gniazda hasłowego jest jednostka fraze-ologiczną która obowią.zkowo we wszystkich leksykonach opatrzona jest pol-skim lub -w IPW _ włoskim odpowiednikiem. Każda jednostka VŻw jesttakŻew kontekście zdaniowym, ilustrującym jej znacznrue i uzycie. Wszystkie przy-kł"dy ą przetłumaczone na jęryk polski lub włoski (w IPĄ. Mikrostrukturąrł1rózrria się F/, w której autor stosuje sformalizowany zapis struktury frazeolo-gizrnu, umieszcza odnośniki do zródeł przykładów oraz odwofuje czytelnika dojednostek o zblizonym z-naczeniu. W poniżsrych ronłuŻariach pragnę się od-nieśó szczegółowo do dwóch kwestii: ekwiwalentów frazeologizrnów oraz przy-kładów ilustracyjnych, obecnych w kżdym słowniku i stanowiących podstawębas€ł frazeologicznych.

Rozpoczrrę od' Idiomów polsko-włoskich, które cechuje najbardziej konse-hventny dobór odpowiedników, a jest to spowodowane bardzo precyzyjną se-lekcjąpolskich frazeologimrów, czy|i podług zasady strukturalnej i semantycz-nej tozsamości między systemem polskim i włoskim. Znajdują się tam więctylko takie jednostki polskie, których włoskie ekwiwalenty są z nimi syntagma-tycntie i leksykalnie zbieŻne, przykładowo: dumny jak palł _ superbo come unpayone; nie zmruĘć oka _ non chiudere occhio; urodzić się pod szczęśliwągwiazdą_ nascere sotto una buona stella; kropla w morzu _ goccia nel mąre; nazłalnanie kołku _ a rotta di collo itd. Jak widaó, zasada nadrzędna wpływa nadobór odpowiedników włoskictu których obecność w tym leksykonie sama sięnź}uuca w IPV zemieszczono akze niefuazeolĘcae tfumaczenie semantykiwsrystkich jednŃeŁ cn lEŻ odńżnia ten leksykon od innych, jako że są onetakĘo ęisu pozbarłione.

Podobn1'ch załoŻeń nie czynią pozostałe słowniki, w których wybór mate-ńału włoskiego nie był lnależniony od jego podobieństw do polskich odpo-wiedników. Tak więc selekcja ekwiwalentów determinowana była tylko ekwi-walencją w planie treści, jednalcŻe łatwo zaobserwować równocześnie podo_bienstwa w planie wyra:Żania, co tylko potwierdza banalne juz stwierdzeniewiełu aaztologów o wspólnym dziedzictwie frazeologicnrym Europy, jak rów-nieŻ u'licaph wy@kach potwierdza dobór frazeologizmów polskich w IPWi ich rvlmkich ekwiwalentów.

Ujmuja maerid cdcńciowo, można ze spokojem powiedzieó, że słownikipodają popratr ehłiwal€nty frazeologizmów włoskich. Zdarzają się drobneblęĄ'. }'k m gtład @rdoT a gonfie vele,|<Ióry omacz'a bardziej iść jak pomasle nż iść pkąpąjak to sugerująsłowniki (nie mozna chyba utoŹsamiaćanądre a gonfie vele z anadqe a tutto gashapore, który omacza 'robió cośbardzo szybko', np. jechać samochodem).

Wątpliwości budzi natomiast stopień frazeologiczlości odpowiedników, tj.nie zawsze dobór ekwiwalentu spełnia postulat zachowania frazeologiczregocharakteru oryginału. Prrykładem może być fumare come un turco, któryw WW oddany jest za' pomocą kopcić j ak komin , a w LIl4/ tylko j ako dużo palić ,kopić.

165

166 GMEGOM SZPILA

ZazwyczĄ kazdy leksykon Stara się podawać więcej niz jeden odpowiednĘi mozna tej decyzji tylko przyklasnąó. Rodzi to jednak problemy ekwiwalencjistylistycznej, o której była mowa wŻej,jak również problem bliskości i dystan-su semantycznego między odpowiednikami oraz tłumaczenia frazeologizmóww kontekście zdaniowym, w którym moze się pojawić wyrażenie niepodanejako odpowiednik. Przykładowo w LrW essere fritto przetłumaczonejest w zda-niu jako

',koniec ztobĘ', chociuŻ w słowniku jako jego ekwiwalent pojawia się

być skończoryłn.Z kolei niepodawanie kilku odpowiedników powoduje niewłaściwe przyswo-

jenie uzycia frazeologizmu. Przykładowo LW jako ekwiwalent andcre invisibiliopodaje tylko ,,szaleć (na czyimś punkcie)''. Tak mozra przstłumaczyć ten idiomw kontekście przltoczonego tam przykładu, czy|i: ,,Tutte le ragazze della cittżvanno in visibilio per il nuovo attore del cinema''' ale juŻ nie w ,,Quando lo zio miha regalato il libro che desideravo tantissimo, sono anadato in visibilio", gdziewłaściwym odpowiednikiem włoskiego frazeologizmu moze byó np. nie posiadaćsię/szaleć z radości' Najlepiej by było, gdyby odpowiedniki oddawĄ w miaręmozliwości wyczerpująco kontekstowe uzycie frazeologizrrrów, co oTlasza. ŻE

słownik powinien sugerowaó różre ekwiwalenty tfumaczeniowe, nie tylko ko'gnitywne. DoĘczy to wielu innych frazeologianów, przy kfórych pojawia sięĘlko jeden odpowiednĘ oddający co prawda semantykę hasłą lecz na peuno niewyczerpujący mozliwości przekładowych (por. rry. ńfuiue a]Ia lwo_ zav'rącaćWisłę kijem w WIĄ'

Przy wyborze odpowiedników moma teŻ mwócić uwagę na to, cz! są onewłaściwie dobrane pod względem częstotliwości/powszechności uĄcia, znajo-mości wśród polskich odbiorców Bo jeśli, naprzyl<ład, dla frazeologizml anda-re con il cavallo di sąn/S' Frąncesco podamy (WIn odpowiednik per pedes(podobnie jak ,,włoskie" pedibus calcqntibus), to warto się zastanowiĆ, przezkogo to łacińskie wyrazenie mstanie zrozumiane- Podobnie jest w tym samymsłowniku z giocare col morto oddanym jako grrc z bidkian- w&tire i:st'czy wyjaśnienie ,,w ka{/'wystarcry korrysajryym ze słonnika To. oc4rł_i-ście, kwestia praktycmego zastosorł'ania leks}tonu jak tez p}tanie o jęo od-biorcę. Nie zawsze dobrej majomości jęąta obcęo to\\'arą'szy wiedza o war-

stwie idiomatycznej języka rdzimego i obcego (z moich doświadczeń wynika,Że tak nie jest). MoŻę w takich uypadkach na|eĘ podać ekwiwalenty opisoweobok ekwiwalentów frazeologicmych'

Nalezy nłrocić uwagę takŻe na róŻnice stylistyczne przy podawaniu ekwi_

walentów. Leksykon frazeo\ogiczny powinien zawierać frazeo|ogizmy odpo-

wiadające sobie pod względem stylistyczrym albo stosować system kwalifikato-rów, i to zarówno dla frazeologizmów obcych, jak i rodzimych' Dla przykładuzacfijmy włoski frazeologizm mettere qlcu nel sacco, który ontacza'ńobyćnad kimś przewagę przebiegłością spry'tem'. Jest on bliskonaczny zwyIażE-nialni wysĘchnąc kogoś na dudka |ub zapędzić w kozi róg' frałrymii jakopolskie odpowiedniki w FL Jednak zzmieszszriny tam takze Zagt kogoś nietylko nie jest frazeologizrnem, ale jest takŹe niekompary'bilny' z lł'łoskim idio-mem, ze względu na swój nazbyt nieformalny charakter.

Problemem marginalnym, choć niebagatelnej wąi, jest jęrykowa popraw-

ność polskich odpowiedników. Przykładem wąĘliwej poprawności jest być

Wosko-polska !

twardym (tnlosso duro da tgicrry przy I

zastanawiająąnowej odrńĘ

Jeśli ch{przykład1'. z {WIW)|ub ł:lsze tfumaczilekwiwalenĘl rzdańzatłiarjWydaje srg

mflY7FrltBt@gr,31I J<ż- _

ro kozak--tencjaln1ch ł

l(gnklrYĘcych włmĘirylo drltFnn:

mac'1Ln

*mn@

tsibitogrda

FI:rM_

tir"B =

l_'ń =

'Ą"

Piub Gg$ilsgn.

*,rtocctui S.Sade G"

:tci: _'d-Ą;;ntl Kn

Szpila G. 12!DPrl ". _na

wlw: sahf,.Ę

53ęclnic

Whsko_polska leksykografia frazeologiczna. Opis i próba oceny

twardyn (trudnym) orzechem do zgryzienia podane jako ekwiwalent essere un

osso duro da rodere w WW. Juz kiedyś nlr.:acałem uwagę na ten błąd frazeolo-gncmy przy okĄi omawiania-angielsko-polskiej frazeografii, jednocześnie

zastanawiająp się, cry aby nie jest to przejaw stabilizowania się w po|szczyźnienowej odrńianki tego wyra:Źenia (Szpila 2004).

Jśli chodzi o ilustracje maczenia i uĘcia frazeologizmów w kontekście,prz'ykłady, z uwagi na wielkość leksykonów, ograruczają są do jednego (LIW,WIW\|ub dwóch (IPW, FI) zdań. Zdaniaw języku włoskim lub polskim sązaw-sze tfumaczone na drugi język.Przekłady w większości wypadków zawierająekwiwalenty uprzednio podane. Czasami zdarza się jednak takoŻe tłumaczeniazdń zawierają inne wersje ekwiwalentów, jak najlepiej dobrane kontekstualnie.Wydaje się, że poszerza to gamę możliwych odpowiedników tfumaczeniowych.Porównajmy: dqe botte da orbi - lać, gdzie popadnie/ile wlezie (WIW), w tłu-

macreniu . (...) stłukę go taĘ ze popamięta'; tzmŻe tagliare la corda _ wziąćnogi za pas; anykać; mikąć, w tfumaczeniu ,,(.'.) musimy uciekać''; ąvere del

fragato _ być od'łvażnym; mieć charakterlikrę (LIW), w tfumaczeniu: ,'To dopie-ro kozak''. Dobrze się dzieje, gdy konteksty i tłumaczenia uzupełniają listę po-tencjalnych tłumaczeń' a nie ograniczająje.

Konkludując, moja analiza czterech słowników frazeo\ogicznych opisujących włoską i polskąfrazeologię ujawnia problemy leksykograficzne typowe nietylko dla opisywanych tu jęryków (por' Szpila 2002). Kwestie poruszone sąńry jak najbardziej ogólnej i muszą zmierzyć się z nimi słownikarze zajmują-cy srę fi@ografią porównawczą. W żadnej mierze wymieniope tu potknięcianie rmŁiszaĘ rłratcśł:i omówionych leksykonów. Cieszy to, że bogata idio-m4*a Ęńo6ta i ńwnie ciekawa polska m*aĘ nam udostępnione w tak profe-sjonahy i cie*au1' sposób.

Bibliografia

FI : Drzymała P. (1993): Fraseologia italiana. Słowniczek frazeologiczny włosko-polski,Poznan

IP\ł : Ma ek A' Wójtowicz J. (2004): Idiomy polsko-włoskie, Warszawa.LIW : zaldo Id (ŃU2): Langerlscheidt. 1000 idiomów włoskich [przekład i adaptacja

A Ryluko*'ska]. \ł'arszanaPiEano G- (1992): Frase faa qo lu- Dizionario dei modi di dire, proverbi e locuzioni,

BolognaRiiocti S- (l9t5l In ltolio, Mdi di dire ed esprcssioni idiomatiche,Roma.szpih G- (Xtr2): kie sło*'niki freeologiczne pnełomu wieków [w:] W. Chło-

picki red_ Jęą'k tneciego rysiąclecia II, tam 2: Polszc4zna a języki obce: przeHad i dy-daĘ'ka' KrakÓrł': Tertium. s. 349-357.

Szpila G. (2004): Frazeologia angielsko-polska w ,,Iłielkim słołłniku angielsko-polskimPIłN''',,Poradnik Językowy'', t. 3, Warszawą s. 8-23.

WIW = Salwa P., Szleszyńska M. (1993): Ębór idiomów włoskich, Warszawa.

r67

168 GMEGOM SZPILA

Streszczenie

A Review of Polish and ltalian Phraseological Lexicography

The paper discusses four dictionaries presenting Polish and Italian phraseological units. Theauthor focusęs on the description of the content of the lexicons and attempts to examine theways in which the respective authors deal with providing Itatiarr fxed expressions with thęirPolish equivalents.

. -.....''.-ra.t8k-,- ..- --... ---