Franciszek ze Lwowa (około 1475-1536), kanonik łucki i biskup kijowski. Próba biografii

Preprint artykułu (przed korektą i redakcją) opublikowanego w: Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, pod red.

W. Bukowskiego i T. Jurka, t. I, Kraków 2012, s. 321-336. Osoby zainteresowane odsyłam do wersji drukowanej.

1

Wiesław Wróbel Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku [email protected]

Franciszek ze Lwowa (ok. 1475-1536),

kanonik łucki i biskup kijowski.

Próba biografii

Przyszły biskup kijowski urodził się we Lwowie, około połowy

lat 70. XV w. 1 Jego ojcem był Maciej Czorchowski, natomiast imienia

1 Postać Franciszka ze Lwowa nie doczekała się do tej pory pełnego biogramu. Już

Szymon Okolski pominął go w pracy Biskupów kijowskich i czernichowskich świętego

katolickiego Rzymskiego kościoła porządek i liczba, wydanej we Lwowie w 1646. Pominął

go Kacper Niesiecki w krótkim katalogu biskupów kijowskich, zawartym w

pierwszym tomie jego Herbarza polskiego, (t. I, Lipsk 1839, s. 76) oraz Julian

Bartoszewicz w haśle Biskupstwo kijowskie (łacińskie), zamieszczonym w Encyklopedii

powszechnej (S. Orgelbranda), t. III, Warszawa 1860, s. 622-625. Biogramu biskupa

zabrakło również w Polskim Słowniku Biograficznym. Dopiero Władysław Abraham

przywrócił ks. Franciszka do grona biskupów kijowskich: W. Abraham, Uzupełniony

katalog dawnych łacińskich biskupów kijowskich „Collectanea Theologica” t. XVIII, 1937,

s. 413-426. Wśród kijowskich biskupów łacińskich umieścił go także: P. Nitecki,

Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik biograficzny, Warszawa 1992, s. 60, przypisując mu

błędnie kanonikat płocki. Krótki biogram duchownego po raz pierwszy sporządził

K. R. Prokop, Biskupi kijowscy obrządku łacińskiego XIV-XVIII w. Szkice biograficzne,

Biały Dunajec-Ostróg 2003, s. 40-41. Znaczny zasób nowych informacji dotyczących

życia ks. Franciszka został opublikowany w 2009 r. w słowniku duchowieństwa

katolickiego na Litwie w XIV-XVI w. (V. Ališauskas, T. Jaszczołt, L. Jovaiša, M.

Paknys, Lietuvos katalikų dvasininkai XIV-XVI a., Vilnius 2009 [dalej: LKD], nr 2041, s.

344). Próbę opisania życia ks. Franciszka podjął niżej podpisany po raz pierwszy w

monografii parafii w Surażu, wydanej w 2010 r., ale ze względu na ograniczoną

ilość miejsca oraz specyfikę publikacji, wiele informacji zostało pominiętych lub

błędnie zinterpretowanych. (M. Sokół, W. Wróbel, Kościół i parafia pw. Bożego Ciała w



2

matki nie znamy. Na temat osoby Macieja nie da się powiedzieć zbyt

wiele, przede wszystkim z powodu braku źródeł historycznych.

Pochodzić musiał z rodziny mieszczańskiej, żyjącej we Lwowie

zapewne od kilku pokoleń, bowiem księgi przyjęć do prawa

miejskiego nie przechowały żadnych informacji dotyczących jego

osoby. Przypuszczalnie należał do warstwy miejscowego patrycjatu

lub grona zamożnych rzemieślników, skoro posiadał szkatułę

zasobną na tyle, aby wysłać swego syna na studia do krakowskiej

wszechnicy2. O pozycji społecznej Macieja mogą świadczyć używane

w stosunku do jego osoby określenie nobilis3. Obecny stan wiedzy nie

pozwala stwierdzić, czy Franciszek posiadał męskie rodzeństwo. Z

zachowanych źródeł wynika natomiast, że miał siostrę Zofię

Brodzinę4, która wyszła za jednego z przedstawicieli lwowskiej

rodziny noszącej nazwisko Broda5.

Pierwsze informacje odnoszące się bezpośrednio do osoby

Franciszka pochodzą z 1494 r. W tym roku syn Macieja ze Lwowa

został immatrykulowany na Uniwersytet Krakowski, na Wydział

Surażu. Monografia historyczna do 1939 r., Suraż 2010, s. 229-232). Drobne informacje

dotyczące postaci biskupa kijowskiego znalazły się w wielu różnych publikacjach,

które zostaną wyszczególnione w toku narracji. 2 K. Boroda, Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w późnym średniowieczu, Kraków

2010, s. 254-255. 3 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku [dalej: CPAHB

w Mińsku], f. 1759, op. 2, d. 10, k. 411v. 4 Tamże, k. 393v-394. 5 Nazwisko to pojawia się w księgach przyjęć do prawa miejskiego (Album civium

leopoliensium. Rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388-1783, wyd. A.

Janeczek, t. II, Poznań-Warszawa 2005, s. 35). Znane jest ono również w kontekście

historii dotyczącej pożaru miasta w 1527 r., kiedy to miał zgorzeć prawie cały

Lwów, ocalał jedynie dom Jana Brody. W. Łoziński, Patrycjat i mieszczaństwo

lwowskie w XVI i XVII wieku, Lwów 1902, s. 41; J. B. Chołodecki, Lwów pastwą pożogi

w r. 1527. Wspomnienie w czterechsetną rocznicę katastrofy, Lwów 1927, s. 14.



3

Sztuk Wyzwolonych6. Pierwszy, podstawowy etap nauki zakończył

Franciscus de Leopole promocją na bakałarza w 1498 r., za czasów

dziekanatu Mikołaja Mikosza7. Kolejne lata poświęcił na uzyskanie

tytułu magistra, którym został przed 1508 r.8

Okoliczności wstąpienia Franciszka ze Lwowa do stanu

duchownego pozostają nieznane. Pierwszy raz jako kapłan diecezji

łuckiej wzmiankowany był 10 X 1508 r., dlatego możemy

przypuszczać, że święcenia prezbiteriatu przyjął jeszcze w trakcie

studiów uniwersyteckich, a karierę rozpoczął za ordynariatu

Wojciecha Radziwiłła, który w 1507 r. postąpił z biskupstwa łuckiego

na wileńskie. W 1508 r. ks. Franciszek pełnił już funkcję plebana

kościoła parafialnego w Surażu nad Narwią, był również kanclerzem

nowego ordynariusza łuckiego, Pawła księcia Holszańskiego, który

prowizję na tron biskupi uzyskał 10 IX 1507 r.9 W dokumencie

odnowienia beneficjum kościoła w Kadłubach (Ceranowie)10 w ziemi

drohickiej, dokonanego przez Katarzynę Piotraszkową, wdowę po

Piotrze Paszkowiczu Strumille11, ks. Franciszek określony został

6 Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. II, wyd. A. Chmiel, Kraków 1892, s.

33. Nowe wydanie: Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508, t. I, wyd. A.

Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, Kraków 2004, s. 524. 7 Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate studiorum

Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849, wyd. J. Muczkowski, Kraków 1849, s. 125.

Księga promocji wydziału sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z XV wieku, wyd. A.

Gąsiorowski przy wsp. T. Jurka, I. Skierskiej, W. Swobody, Kraków 2000, s. 97. 8 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Kapicjana, p. 7, s.

397. 9 R. K. Prokop, Sylwetki biskupów łuckich, Biały Dunajec-Ostróg 2001, s. 42. 10 Kościół zlokalizowany w Kadłubach istniał już w 1488 r., kiedy wzmiankowany

był tamtejszy pleban, ks. Jakub. Por.: T. Jaszczołt, Osadnictwo lewobrzeżnej części ziemi

drohickiej w XV i na początku XVI w. – okolice Sokołowa, Węgrowa i Mord, w: Sokołów

Podlaski. Dzieje miasta i okolic, pod red. G. Ryżewskiego, Białystok-Sokołów Podlaski

2006, s. 242. 11 T. Jaszczołt, Piotr Strumiłło z Ciechanowca (1 ćw. XV w. – przed 18 V 1487), w:

Słownik biograficzny białostocko-łomżyńsko-suwalski, z. 2, Białystok 2003, s. 140.



4

ponadto jako commissarius et visitator. Został więc wysłany przez

ordynariusza do Kadłub, jako bezpośredni przedstawiciel jego

władzy, w celu nadzorowania sporządzanego wówczas dokumentu

fundacyjnego. Kilkanaście dni później, 17 X 1508 r., obaj komisarze

przedłożyli dyplom biskupowi, który dokonał oficjalnego

potwierdzenia jego treści, erygując jednocześnie nową parafię12.

Urząd kanclerza, obok wikariusza generalnego (in spiritualibus)

i oficjała, należał do najważniejszych funkcji w ówczesnej kurii

biskupiej. Kanclerz w hierarchii stał nieco niżej niż wikariusz

generalny i oficjał, a jego bezpośredniemu zarządowi podlegał jeden

lub więcej notariuszy13. W XV i początkach XVI w. kanclerz kierował

zazwyczaj zarówno kancelarią zadworną, a więc kurią właściwą,

prowadzącą w imieniu ordynariusza sprawy administracyjne, sądowe

i dyplomatyczne diecezji, jak i kurią nadworną, czyli prywatnym

dworem aktualnego biskupa14. Pozostawał w bezpośrednim kontakcie

12 AGAD, Kapicjana, p. 7, s. 393-402. 13 Z okresu zarządu kancelarią przez ks. Franciszka ze Lwowa znamy zaledwie

kilku notariuszy biskupich: ks. Stanisław z Warszawy w 1517 r. (Archiwum

Diecezjalne w Siedlcach [dalej: ADS], D 149, k. 209v), ks. Stanisław z Krakowa,

bakałarz, w 1520 r. (Muzeum Narodowe w Krakowie [dalej: MNK], Biblioteka

Czartoryskich [dalej: BCz], sygn. 1777 IV, s. 316), ks. Stanisław Komorowski w

latach 1521-1526 r. (ADS, D 152, k. 30, 98v; w 1522 r. jako kleryk diecezji wileńskiej, z

polecenia Pawła Holszańskiego, archidiakona wileńskiego, sporządził Liber

privilegiorum fundationis et dotationis ecclesiarum dioecesis Vilnensis, w oparciu o

wizytację diecezji przeprowadzoną przez kanonika Jana Albina: J. Kurczewski,

Biskupstwo wileńskie od jego założenia aż do dni obecnych, zawierające dzieje i prace

biskupów i duchowieństwa diecezji wileńskiej oraz wykaz kościołów, klasztorów, szkół i

zakładów dobroczynnych i społecznych, Wilno 1912, s. 117), ks. Marcin Dmochowski, w

1524 r. (MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 360), ks. Józef Jasieński w latach 1527-1533

(ADS, D 12, k. 155v; ADS, D 162, k. 9; MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 420, następnie od

1536 r. archidiakon wileński), ks. Stanisław Bieruński w 1527 r. (ADS, D 11, k. 222v,

ADS D 162, k. 9), ks. Jan Dziacek, w 1533 r. (MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 423). 14 L. Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983, s.

156-160. Por.: J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie,

Poznań 1972, s. 17-20; A. Łosowska, Kancelaria biskupa przemyskiego Jana z Targowisk



5

z biskupem, służąc mu nieustanną pomocą i uczestnicząc w jego

itinerarium (o czym dalej). Pozycja ks. Franciszka ze Lwowa była więc

już w 1508 r. nader wysoka, co należałoby tłumaczyć przede

wszystkim wykształceniem uniwersyteckim, które w niewielkich

rozmiarów kurii biskupstwa łuckiego musiało stanowić istotny

czynnik awansu. Rola ks. Franciszka wzrosła w kolejnych latach,

kiedy swą edukację zwieńczył tytułem doktora obojga praw, z którym

wzmiankowany był po raz pierwszy w 1514 r.

Pod datą tą występował jednocześnie jako główny audytor

spraw, rozsądzając w sposób polubowny spór o dziesięcinę pomiędzy

plebanami z Wistycz i Czarnawczyc15. Oznacza to, że pomiędzy 1508

a 1514 r. ks. Franciszek zdołał połączyć w swoich rękach wszystkie

najwyższe urzędy kurialne – dotychczasowego kanclerza z funkcją

wikariusza generalnego oraz oficjała. Na nowo uzyskanych

stanowiskach zastąpił ks. Marcina, proboszcza kościoła w Janowie,

który z godnościami oficjała i wikariusza generalnego ostatni raz

wspominany był w czerwcu 1511 r., kiedy w imieniu biskupa Pawła

dokonał potwierdzenia fundacji kościoła w Prostyni16. Fakt ustąpienia

ks. Marcina z zajmowanych urzędów potwierdza dokument

fundacyjny kościoła w Górkach, wystawiony 20 X 1515 r. Przy jego

sporządzaniu obecny był ks. Franciszek pełniący już funkcję oficjała

janowskiego17. Natomiast ks. Marcin w kolejnym akcie sporządzonym

(1486-1492), w: Urzędy państwowe, organy samorządowe i kościelne oraz ich kancelarie na

polsko-ruskim pograniczu kulturowym i etnicznym w okresie od XV do XX wieku.

Materiały polsko-ukraińskiej konferencji naukowej w Okunince koło Włodawy 10-12

września 2007 roku, pod red. H. Gmiterka i J. Łosowskiego, Kraków 2010, s. 443-448,

451-462. 15 ADS, D 45, k. 544-544v. 16 ADS, D 149, k. 185-189v; P. Rytel-Andrianik, Sanktuarium i parafia Trójcy

Przenajświętszej i św. Anny w Prostyni, Drohiczyn-Rzym-Oksford 2010, s. 29-34, 627-

630. 17 ADS, D 19, k. 88.



6

w 1516 r., tytułowany był tylko proboszczem kościoła w Janowie18.

Przyszły biskup kijowski, jako wikariusz in spiritualibus

poświadczony jest dopiero w 1519 r., w księdze święceń diecezji

płockiej z lat 1515-153019, możemy jednak przypuszczać, że i tę

funkcję objął najpóźniej w 1514 r., zapewne jednocześnie z urzędem

oficjała.

W najstarszej księdze oficjałatu janowskiego, obejmującej lata

1470-1486, zachowały się na końcu luźne karty, wyrwane z

niezachowanej księgi pochodzącej z okresu ordynariatu Pawła

Holszańskiego20. Znajdujące się na nich wpisy z września i

października 1517 r. poświadczają, że przed ks. Franciszkiem,

generalnym audytorem janowskim, toczyły się najróżniejsze sprawy

sądowe, które ten rozsądzał w imieniu biskupa. W pierwszym

zachowanym akcie z 2 IX 1517 r. duchowny, jako doctore utriusque iuris

auditoreque causarum, rozpatrywał konflikt o dziesięcinę, toczący się

pomiędzy plebanem kościoła w Łubinie i zarządcą erygowanej kilka

lat wcześniej parafii w Boćkach21. W kolejnych wpisach tytułowano go

mianem cancellarius ac generalem auditor reverendissimi domini Pauli

episcopi Luceoriensi.

Postępująca kariera w hierarchii kościelnej zaowocowała

objęciem przed 1516 r. przez ks. Franciszka prebendy kanonickiej

przy katedrze lwowskiej22. W gronie kanoników kapituły łuckiej

18 ADS, D 45, k. 187. Wzmiankowany był we wpisie z 12 X 1517 r. jako in Janow

curatus (ADS, D 1, k. 92v). Na tym stanowisku wzmiankowany był jeszcze w 1522,

1532 i najpewniej w 1540/1541 r. (LKD, nr 1270, s. 227). 19 Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. 4874/I, k. 56, 60. 20 ADS, D 1, k. 90-96. 21 ADS, D 1, k. 90-90v. Kościół ufundowany w 1513 r. przez Jana Sapiehę, w

miasteczku wchodzącym w skład jego prywatnych dóbr. ADS, D 152, k. 96v-98;

Kościół Katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, nr 2 (Boćki),

oprac. J. Maroszek, Białystok 1999. 22 ADS, D 45, k. 187.



7

wzmiankowany był nieco później, bo dopiero w 1518 r.23, ale możemy

przypuszczać, że tamtejszy kanonikat uzyskał wcześniej, choć w tym

przypadku brak źródeł nie pozwala na precyzyjne datowanie.

Jak zostało wyżej zaznaczone, sprawowana przez ks.

Franciszka funkcja kanclerska zmuszała go do podróży razem z

biskupem Pawłem. Widzimy go w otoczeniu ordynariusza w

listopadzie 1518 r.24 w czasie jego pobytu w Wołpie, dobrach

dziedzicznych rodu Holszańskich. Jako cancellarius noster świadczył

na dokumencie uposażeniowym kolegium czterech mansjonarzy przy

wołpieńskiej farze, ustanowionych wcześniej przez jego matkę, Zofię

z Chożowa, córkę Olechny Sudymontowicza25. Następnie ks.

Franciszek udał się z biskupem do Wilna, gdzie obecność

ordynariusza poświadczona jest 14 listopada tego roku26, a stamtąd na

sejm w Brześciu Litewskim. 3 I 1519 r. duchowny pojawił się wśród

testatorów dokumentu, mocą którego Paweł Holszański zapisał

Konstantemu Iwanowiczowi Ostrogskiemu swój spadek w postaci

części dóbr Holszany, Szeszoły, Hłusk i Romanów27. Podróż

23 MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 300. 24 Wcześniej tego roku jego obecność była poświadczona w Krakowie, wśród

domowników profesora Mikołaja z Tuliszkowa. K. R. Prokop, Biskupi kijowscy…, s.

40. 25 MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 300-302: de voluntate illustris Zophiae dominae matris

nostrae charissimae […] quatuor presbiteros pro mansionariis deputaverat, licet nondum

dotaverat. Obecność Pawła w Wołpie i uposażenie mansjonarii przy tamtejszym

kościele miały związek ze śmiercią matki biskupa, Zofii z Chożowa. Wdowa po

Aleksandrze Holszańskim, od dłuższego czasu ciężko chora, przebywając w Wołpie

spisała 29 VII 1518 r. swój testament (AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn.

8443). Zmarła więc pomiędzy 29 VII a 6 XI 1518 r. 26 Tego dnia wystawił przywilej dla swego służebnika Augustyna Fursa na dobra

Romejkiszki położone w Holszanach. Jednak w dokumencie nie ma wymienionych

żadnych testatorów. Lietuvos Metrika, knyga nr 12, užrašymų knyga 12 (1522-1529),

Vilnius 2001, nr 760. 27 Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, t. III (1432-1534), wyd. B.

Gorczak, Lwów 1890, nr 195, s. 187.



8

zakończyła się w lutym 1519 r. powrotem do Janowa. 4 lutego Paweł

potwierdził wystawiony w 1460 r. przywilej fundacyjny kościoła w

Domanowie, dokonując oficjalnej erekcji parafii i dodając jednocześnie

do uposażenia tamtejszego plebana prawo pobierania dziesięcin z

szeregu wsi podległych mu wsi28.

Obecność Pawła Holszańskiego w Janowie w lutym 1519 r.

związana była ze zwołanym do biskupiej rezydencji drugim synodem

diecezji łuckiej29. Stojąc na czele kancelarii i pełniąc funkcję oficjała

oraz wikariusza generalnego, ks. Franciszek niewątpliwie brał udział

w tym istotnym przedsięwzięciu. Nie wiemy, jaką rolę duchowny

odegrał w redakcji statutu, nie zachowały się bowiem żadne

wzmianki źródłowe na ten temat, autorów nie wymieniono również

we właściwym tekście statutu. Niemniej uczestnictwo ks. Franciszka

w synodzie było naturalną konsekwencją zarówno pełnionych

urzędów kurialnych, jak i wykształcenia teologicznego oraz

prawniczego. Podobne przypuszczenia wysuwał Jakub Sawicki, który

twierdził, że kanclerz Franciszek w układaniu statutów łuckich, a raczej

przeróbce statutów gnieźnieńskich dla potrzeb diecezji łuckiej, wydatny brał

udział, a może był nawet wyłącznym ich redaktorem30. Nie inaczej uważał

ks. Jan Fijałek uznając nic pewniejszego nad to, że redaktora statutów

należy szukać w kancelarii i między zaufanymi biskupa, którymi się tenże

posługiwał w rządzie diecezji31.

We wrześniu 1519 r. ks. Franciszek ponownie wzmiankowany

był jako kanclerz biskupa Pawła, przebywającego wówczas poza

28 ADS, D 149, k. 286v-292; ADS, D 152, k. 9-9v. 29 Pierwszy miał miejsce 15 sierpnia 1515 r. w Janowie, ale poza precyzyjną datą i

miejscem odprawienia, nie posiadamy żadnych informacji dotyczących jego

przebiegu i rezultatów. Por.: J. Sawicki, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t.

III (synody diecezji łuckiej i ich statuty), Warszawa 1949, s. 3-4. 30 J. Sawicki, Concilia Poloniae…, t. III, s. 63. 31 J. Fijałek, Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu, Kraków

1914, s. 294.



9

Janowem32. W źródle tym określony został również mianem

wizytatora (hoc tempore visitatoris)33. Być może z racji pełnionych

urzędów został wydelegowany przez ordynariusza do

przeprowadzenia wizytacji diecezji, o której decyzję podjęto w czasie

zakończonego kilka miesięcy wcześniej synodu. Niestety, z braku

większej ilości informacji nie jesteśmy w stanie podać jednoznacznego

wytłumaczenia dla użytego w dokumentach określenia.

Dwuletnia luka w materiale źródłowym nie pozwala na

ustalenie losów ks. Franciszka pomiędzy 1519 a 1521 r. Jego osoba

pojawia się w dokumentach dopiero 29 IX 1521 r., kiedy to

przebywając w Mrozowiczach34 przy boku Pawła Holszańskiego,

razem z grupą kilkunastu duchownych diecezji łuckiej świadczył na

dokumencie potwierdzającym fundusz nadany przez Mikołaja,

Stanisława i Piotra Golimuntów na rzecz tamtejszego kościoła35.

Kolejne informacje o urzędowej działalności ks. Franciszka pochodzą

z 1526 r. 1 lipca tego roku, jako generale causarum auditor i kanclerz

kurii biskupiej, przychylając się do prośby plebana Michała, zezwolił

na wpisanie do ksiąg konsystorskich przywileju fundacyjnego

kościoła w Zembrowie36. Podobną sytuację znajdujemy w

dokumentach parafii w Łubinie, wpisanych w 1799 r. do ksiąg

ziemskich brańskich37. Zgodnie z ich brzmieniem, fundacja

32 13 XII 1519 r. Paweł był obecny w Brześciu Litewskim na sejmie, gdzie świadczył

na potwierdzeniu Zygmunta I Starego dokumentu fundacyjnego Witolda,

wystawionego dla kościoła w Nowogródku. MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 127. W

1547 r. Paweł, już jako biskup wileński, dokonał potwierdzenia dokumentu

Zygmunta I na prośbę ks. Pawła Wyszeńskiego z Ciechanowca, plebana w

Nowogródku. Lietuvos Mokslų Akademijos

Vrublevskių Biblioteka [dalej: LMAVB], f. 1, nr 144. 33 ADS, D 152, k. 186. 34 Wieś przynależąca do dóbr stołowych biskupstwa łuckiego. 35 ADS, D 17, k. 281v. 36 ADS, D 149, k. 189. 37 AGAD, Kapicjana, p. 31, s. 197-198.



10

beneficjum łubińskiego (wówczas we wsi Rudołtowo) dokonana w

1498 r., została wciągnięta do ksiąg konsystorskich 9 XI 1530 r., za

zezwoleniem ks. Franciszka ze Lwowa, oficjała, wikariusza in

spiritualibus i kanclerza biskupa Pawła. W styczniu 1532 r. kanclerz i

pleban suraski ponownie obecny był w Wołpie u boku biskupa

Pawła38 i razem z nim powrócił do Janowa, gdzie przebywał w

czerwcu tego roku, w czasie sporządzania aktu nadania dziesięciny z

wsi biskupiej Rudniki plebanowi w Skrzeszewie39.

We wspomnianym wypisie z akt oficjałatu dokumentu

fundacyjnego kościoła w Łubinie, ks. Franciszek, poza godnościami i

urzędami wyżej wymienionymi, poświadczony jest również jako

protonotariusz apostolski. Pierwszy raz z tym tytułem pojawił się już

w 1528 r.40, ale mógł go uzyskać kilkanaście lat wcześniej. Honorowa

godność protonotariusza, którą nadawał papież na wniosek

ordynariusza właściwego dla wyróżnianej osoby41, może świadczyć o

zaufaniu, jakim Paweł Holszański darzył swego kanclerza.

Lwowianin w latach 20. XVI w. dzierżył w zasadzie całą władzę

administracyjno-sądową w kurii biskupstwa łuckiego, co de facto

czyniło go bezpośrednim zastępcą ordynariusza i jego najbliższym

współpracownikiem. Przypieczętowaniem pozycji ks. Franciszka w

kurii diecezjalnej było niewątpliwie uzyskanie nominacji na prałaturę

archidiakona łuckiego, ustanowioną przez biskupa Holszańskiego po

1530 r.42 Nie wiemy kiedy nastąpiła nominacja na to stanowisko, ale

38 MNK, BCz, sygn. 1777 IV, s. 414-415. 39 ADS, D 11, k. 223v. 40 Lietuvos Metrika, knyga nr 224, 4-oji teismų bylų knyga (1522-1530), Vilnius 1997,

nr 333, s. 275. 41 Podręczna encyklopedia kościelna, t. XXXIII-XXXIV, Warszawa-Lublin-Łódź 1914, s.

39-40. 42 Warto w tym miejscu zweryfikować informacje, podane przez ks. L. Królika w

jego monografii diecezji łuckiej i brzeskiej (L. Królik, Organizacja diecezji…, s. 198-

199), gdzie twierdził, że pierwszym archidiakonem łuckim był ks. Jerzy Albin,

kanonik wileński, a fundatorem tej prałatury był biskup Jerzy Chwalczewski (1536-



11

po raz pierwszy wymieniane było wśród tytułów używanych przez

lwowianina w sierpniu 1533 r.43

Świadectwem wpływu kanclerza na decyzje Pawła

Holszańskiego był dobór niektórych osób wchodzących w skład jego

kurii nadwornej. W 1533 r. w otoczeniu ordynariusza pojawił się po

raz pierwszy Maciej Lewart zwany Duborowskim, piastujący

wówczas urząd biskupiego podskarbiego44. Z dokumentów sprawy

dotyczącej spadku po nim i po ks. Franciszku ze Lwowa

dowiadujemy się, że był on synem Zofii Brodziny, rodzonej siostry

kanclerza45. Najpewniej więc urząd na dworze biskupa łuckiego

uzyskał za poparciem swego stryja. Protekcji Holszańskiego

zawdzięczać musiał także nobilitację i adopcję do herbu Lewart

dokonaną w 1531 r.46 oraz nominację w 1533 r. na urząd wojskiego47, a

1547). W świetle tytulatury ks. Franciszka użytej w sierpniu 1533 r. (por. przyp. 43).

możemy przyjąć, że to biskup Holszański dokonał erekcji i uposażenia

archidiakonii, a ks. Franciszek był jej pierwszym posiadaczem. Ks. Jerzy Albin

przejął po ks. Franciszku większość jego funkcji (kanclerza, oficjała i wikariusza in

spiritualibus oraz archidiakona; por.: LKD, nr 1058, s. 189). 19 IV 1541 r., po

rezygnacji ks. Macieja Brzumińskiego z plebanii janowskiej, biskup Chwalczewski

dokonał inkorporacji jej uposażenia do istniejącej już prebendy archidiakona (ADS,

D 2, k. 24-24v). 43 Ks. Franciszek ze Lwowa, jako protonotariusz apostolski, archidiakon i kanclerz

był obecny 1 VIII 1533 r. w Wilnie, podczas sporządzania dokumentu, na mocy

którego biskup Holszański zapisał królowej Bonie plac i dom na zamku wileńskim.

AGAD, tzw. Metryka Litewska, sygn. III A 28, k. 254-255; regest tego dokumentu w:

Lietuvos Metrika, nr 1 (1), nr 59, ale bez świadków. 44 Obecny był w Puniach, gdzie świadczył na dokumencie uposażeniowym

tamtejszego kościoła, sporządzonym 25 VII 1532 r. MNK, BCz, 1777 IV, s. 423. 45 Za wskazanie szczegółów pokrewieństwa między tymi osobami składam

podziękowania dr. Tomaszowi Jaszczołtowi. 46 Album armorum Regni Poloniae XV-XVIII saeculi. Herby nobilitacji i indygenatów XV-

XVIII w., oprac. B. Trelińska, Lublin 2001, nr 133, s. 89. Nobilitacja z rekomendacji

Piotra Tomickiego biskupa krakowskiego i podkanclerzego królestwa i Andrzeja

Tęczyńskiego wojewody krakowskiego, dopuszczony do herbu Lewart przez Piotra

z Dąbrowicy Firleja, kasztelana chełmskiego. Z. Wdowiszewski, Regesty nobilitacji w



12

w rok później na pisarza ziemskiego drohickiego48. Posiadał majątek

w postaci wsi Rogów, ziemi w Patkowiczach oraz domu w

Drohiczynie49. Piastowane urzędy uczyniły z Macieja człowieka

zamożnego, o czym świadczy fakt kupna w latach 30. XVI w. od

Żydów brzeskich Awraszka i Chejma Michelewiczów za sumę 400

kóp groszy litewskich mostu na Bugu w Drohiczynie50. W grudniu

1534 r. Duborowski był obecny w stolicy Podlasia podczas spisywania

dokumentu fundacyjnego altarii przy kościele parafialnym w

Prostyni. Udał się następnie z dyplomem do Janowa, gdzie 10 I 1535 r.

uzyskał od ordynariusza jego potwierdzenie51. W przeciągu

następnych kilku tygodni wyjechał z Holszańskim do Wilna. Tam w

kwietniu 1535 r., razem z innymi urzędnikami kurii biskupiej,

świadczył na dokumencie erekcji prepozytury w Bielsku Podlaskim52.

Zmarł przed 10 X 1535 r., gdyż tego dnia na urząd wojskiego

drohickiego mianowano Jana Święcickiego53. Możliwe, że dalsze

badania nad składem osobowym kurii biskupiej pozwolą na

wskazanie innych powiązań między osobą ks. Franciszka a

konkretnymi nominacjami.

Polsce (1404-1794), w: Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej, t. IX, Buenos

Aires-Sztokholm 1987, s. 12. 47 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 1125; CPAHB w Mińsku, f. 1715, op. 1,

d. 40, k. 16-18; Urzędnicy podlascy XIV-XVIII w. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz,

W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik 1994, nr 703, s. 97 (jako Marcin

Lewart Zaborowski). 48 Urzędnicy podlascy…, nr 435, s. 75 (jako Marcin Lewart Zaborowski). 49 W dyplomie Zygmunta I Starego z nominacją na urząd wojskiego drohickiego,

Maciej Lewart Duborowski określony został jako właściciel wsi Crosthi (CPAHB w

Mińsku, f. 1715, op. 1, d. 40, k. 16v). Autorowi nie udało się zlokalizować tej

miejscowości w historycznych granicach województwa podlaskiego. 50 T. Jaszczołt, Most w Drohiczynie i jego właściciele w I połowie XVI wieku, w: Małe

miasta. Gospodarka, pod red. M. Zemło, Lublin-Supraśl 2007, s. 21-23. 51 ADS, D 156, k. 1 (dokument pergaminowy); kopia w: ADS, D 45, k. 43v-50. 52 ADS, D 152, k. 47. 53 Urzędnicy podlascy…, nr 704, s. 97.



13

Ks. Franciszek ze Lwowa był nie tylko wysoko postawionym

urzędnikiem diecezji łuckiej. Posiadał również w zarządzie dwa

beneficja parafialne – wspomnianego wcześniej kościoła w Surażu

oraz kościoła w należącej do Pawła Holszańskiego Wołpie.

Plebanem w Surażu był już w październiku 1508 r. i

pozostawał nim aż do śmierci w 1536 r. Placówkę tę objął po ks.

Stanisławie Wenecie, notariuszu łacińskim wielkiego księcia

litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, wzmiankowanym jako

zarządca suraskiej parafii w latach 1501-150254. Ks. Wenet znany jest

przede wszystkim z faktu uzyskania od Aleksandra, wówczas już

króla-elekta, obszernego dokumentu uposażeniowego kościoła w

Surażu, wystawionego 27 X 1501 r. w Mielniku55.

Jednym z najwcześniejszych przejawów aktywności ks.

Franciszka jako suraskiego plebana, były starania o uzyskanie

biskupiego potwierdzenia przywileju uposażeniowego z 1501 r. Na

prośbę swego kanclerza, najprawdopodobniej 11 XII 1510 r.56, Paweł

zatwierdził przedłożony mu w Janowie dyplom. Sporządzony

wówczas dokument nie zachował się do naszych czasów, ale o jego

istnieniu dowiadujemy się z późniejszych wizytacji kościoła

suraskiego57. Odnotowano w nich, że biskup oprócz potwierdzenia

przywileju Aleksandra, rozsądził również spór o suwerenność lub

afiliację kaplicy pw. św. Marcina w Wielkogrzebach-Poświętnem,

toczący się pomiędzy plebanem w Surażu a okoliczną szlachtą58.

Kolejne działania kanclerza związane z zarządzaną parafią

pochodzą dopiero z 1525 r. W Metryce Litewskiej zachowały się dwa

54 M. Sokół, W. Wróbel, Kościół i parafia…, s. 228-229. 55 ADS, D 149, k. 29-29v; ADS, D 152, k. 223v-224. 56 D 149, k. 249v-251v (odpis dokumentu sporządzony w 1664 r.); ADS, D 157, k.

318-321v (odpis dokumentu z 1699 r.). 57 ADS, D 149, k. 30; ADS, D 152, k. 224, 227v. 58 P. Sobieszczak, Poświętne wczoraj i dziś. Zarys dziejów parafii i gminy do końca XX

wieku, Łapy 2008, s. 89-98. Inaczej o genezie sporu i jego przebiegu: M. Sokół, W.

Wróbel, Kościół i parafia…, s. 62-64, 91-92, 227-229.



14

listy Zygmunta I Starego, pisane z Krakowa do biskupa łuckiego,

Pawła Holszańskiego oraz wojewody wileńskiego, Olbrachta

Gasztołda, w których monarcha informował o skargach składanych

przez mieszczan suraskich na ks. Franciszka ze Lwowa59. Dotyczyły

one niesprawiedliwego ich zdaniem pobierania dziesięciny snopowej

z obszaru całego miasta. W 1501 r. doszło bowiem do nowego

rozmierzenia i powiększenia zasięgu granic Suraża, a w dyplomie,

wydanym 28 sierpnia tego roku przez Aleksandra Jagiellończyka,

znalazła się klauzula, która nakazywała oddawać do kościoła

parafialnego dziesięciny tylko z nowych pól przydzielonych wówczas

mieszczanom60. Natomiast ks. Franciszek domagał się od

mieszkańców Suraż oddawania daniny w pełnym wymiarze i ze

wszystkich gruntów znajdujących się w granicach nadnarwiańskiego

grodu. Zygmunt I Stary we wspomnianych listach nakazał biskupowi

Pawłowi Holszańskiemu oraz dzierżawcy bielskiemu, Olbrachtowi

Gasztołdowi, aby przyjrzeli się bliżej tej sprawie i podjęli

odpowiednie kroki zmierzające do zażegnania konfliktu. Wyników

ich prac nie znamy, nie wiemy też, czy w ogóle dotarli do Suraża.

Sprawa nie została jednak rozstrzygnięta, a spór trwał jeszcze w 1528

r.

Z wydanych w Wilnie w grudniu 1528 r.61 wyroków Zygmunta

I Starego dowiadujemy się, że konflikt dotyczył nie tylko zakresu

daniny dziesięcinnej, ale także tego, kto ma ją oddawać. Pierwszy

wyrok rozsądzał sprawę z mieszkańcami Suraża wyznającymi

katolicyzm, drugi zaś z wyznawcami prawosławia. Spór między

wszystkimi stronami musiały mieć bardzo burzliwy przebieg, skoro

biskupi kanclerz uciekał się do rozwiązań siłowych, zagarniając

59 Lietuvos Metrika, knyga 14, užrašymų knyga 14, Vilnius 2008, nr 552, 562. 60 AGAD, Kapicjana, p. 32, s. 266-267. 61 Lietuvos Metrika, knyga nr 15, užrašymų knyga 15 (1528-1538), Vilnius 2002, nr 55

oraz Lietuvos Metrika, knyga nr 224, 4-oji teismų bylų knyga (1522-1530), Vilnius

1997, nr 333, 337.



15

mieszczańską trzodę chlewną i bydło. Wiemy, że ks. Franciszek nie

czynił rozgraniczenia ani w kwestiach związanych z tym, z których

pól mieszczanie surascy mieli oddawać dziesięciny, ani też pomiędzy

wyznaniami. Działania swe opierał o zapisy znajdujące się w dwóch

przywilejach wielkoksiążęcych Kazimierza i Aleksandra

Jagiellończyków. Przedłożył je osobiście królowi Zygmuntowi I

Staremu w Wilnie w 1528 r., gdzie przebywał razem z Pawłem

Holszańskim. W nieznanym bliżej przywileju wielkiego księcia

litewskiego Kazimierza znajdował się zapis, nakazujący nowo

osadzonym mieszczanom suraskim oddawanie daniny dziesięcinnej

miejscowej plebanii, ale po upływie okresu wolnizny. Najpewniej

dlatego ks. Franciszek domagał się wypełniania powinności

parafialnych od wiernych gospodarzących na wszystkich gruntach

miejskich, zarówno na tych, o których była mowa w

kazimierzowskim dyplomacie, jak i na nowo rozmierzonych w 1501 r.

Z kolei król-elekt Aleksander Jagiellończyk w wystawionym 27 X

1501 r. przywileju rozciągał obowiązek wobec świątyni katolickiej

zarówno na mieszczan katolickich, jak i tych, wyznających obrządek

wschodni. Podparta niezbitymi dowodami argumentacja ks.

Franciszka zakończyła spór wspominanymi już wyrokami, w których

Zygmunt I Stary nakazywał wszystkim mieszczanom suraskim, bez

względu na wyznanie i posiadane grunta, wypełniać powinności

dziesięcinne wobec miejscowego kościoła parafialnego zgodnie z

zapisami zawartymi w przywilejach wielkich książąt litewskich,

Kazimierza i Aleksandra.

Ks. Franciszek jako pleban suraski dbał również o stan

posiadania swej świątyni. W styczniu 1529 r. dokonał zakupu od

Stanisława Trzeciny i jego żony Jadwigi gruntów położonych nad

brzegiem Narwi, zwanych Piszczewo, za sumę 20 kóp groszy

litewskich. Przy akcie tym byli obecni ks. Andrzej Buski komendarz w

Surażu i ks. Jakub Brzozowski, komendarz w kaplicy w Poświętnym,

ks. Adam wikariusz w Janowie, a także wielu przedstawicieli



16

świeckich władz suraskich62. W okresie beneficjatu lwowianina

świątynia farna, ufundowana przypuszczalnie w początkach XV w.

przez wielkiego księcia Witolda, położona była na południe od

miasta, na charakterystycznym wyniesieniu terenu w formie wyspy

lub obszaru okresowo zalewanego podczas wylewów Narwi. Nosi

ono nazwę „Piszczewo” do dziś. Tam zlokalizowana była plebania,

cmentarz i zabudowania gospodarcze63. Zakup dokonany przez ks.

Franciszka był zapewne spowodowany chęcią powiększenia

dotychczasowego beneficjum o dodatkowe grunta uprawne. Za jego

też czasów mogła zostać założona rezydencja plebańska i kaplica pw.

św. Stanisława, zlokalizowane we wsi uposażeniowej Uhowo. Przed

1536 r. rozpoczął się także trwający do 1593 r. konflikt o wieś

Borowiki (Bojary) należącą do beneficjum kościoła suraskiego, którą

zajęli właściciele sąsiedniego majątku Bokiny64.

Zaufanie Pawła Holszańskiego zaowocowało obsadą ks.

Franciszka na beneficjum kościoła parafialnego w Wołpie65,

miasteczku należącym do prywatnych dóbr biskupa łuckiego66.

62 Wpis do ksiąg grodzkich brańskich na podstawie odpisu z aktu znajdującego się

w księgach wójtowskich Suraża. CPAHB w Mińsku, f. 1708, op. 1, d. 204, k. 1-1v. 63 M. Sokół, W. Wróbel, Kościół i parafia…, s. 93-95, 157-158. 64 ADS, D 152, k. 229-229v. 65 Beneficjum to nie zostało odnotowane przez autorów słownika duchowieństwa

litewskiego w XIV-XVI w. Por.: LKD, nr 2041, s. 344. 66 W. Karpyza, Kościół w Wołpie, „Białostocczyzna” 1990, nr 4, s. 25. Po śmierci ks.

Franciszka plebanem w Wołpie został ks. Andrzej Czarkowski, pełniący wcześniej

funkcję kapelana Pawła Holszańskiego (LKD, nr 216, s. 53). Podobną politykę

obsadzania beneficjów, położonych w dobrach własnych lub dzierżawionych przez

Holszańskiego, znajdujemy w Puniach, gdzie na tamtejszego plebana biskup

prezentował swego zaufanego skarbnika i sekretarza, późniejszego archidiakona

wileńskiego, ks. Józefa Jasieńskiego (LMAVB, f. 6, nr 143). Jego też w 1536 r.

prowizował na plebanię w Surażu, wakującą po śmierci ks. Franciszka ze Lwowa

(ADS, D 149, k. 251v-252v).



17

Świątynię ufundował w 1478 r.67 dziad macierzysty Pawła i ówczesny

właściciel Wołpy, Olechno Sudymontowicz68, biskup zaś, dbając o

należyty status świątyni dokonał jej kilkukrotnego uposażenia69. W

tych okolicznościach prezenta i prowizja ks. Franciszka na parafię w

Wołpie musiała wynikać z chęci utrzymania świątyni zarówno w

najlepszym stanie, jak i w zaufanych rękach. Nie wiemy, kiedy

przyszły biskup kijowski objął powierzoną mu placówkę, musiało to

jednak nastąpić po 1525 r., skoro tamtejszym plebanem był wówczas

ks. Maciej70. Proboszczem w Wołpie ks. Franciszek był z całą

pewnością w 1531 r., kiedy to Paweł Holszański dokonał poszerzenia

uposażenia kościoła o 8 ogrodników, karczmę i dziesięciny z dworu

zwanego Nowydworzec oraz ziem należących do miejscowych

bojarów. W dokumencie znalazło się również udzielone dożywotnio

ks. Franciszkowi zezwolenie na budowę młyna i stawów rybnych na

rzece Wołpie, jak też karczmy w mieście oraz wolnego wrębu do

lasów71. W 1532 r. kanclerz świadczył na dokumencie kolejnego

uposażenia kościoła w Wołpie, gdzie przebywał razem z Pawłem

Holszańskim72, a jego obecność mogła mieć związek z zarządzaniem

beneficjum wołpiańskim. Niestety, nie znamy większej ilości faktów

historycznych dotyczących działalności ks. Franciszka w Wołpie.

67 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, oprac. J. Fijałek, W. Semkowicz, t. I

(1387-1501), Kraków 1932, nr 307, s. 361-363. 68 Wołpę Olechno otrzymał z nadania Kazimierza Jagiellończyka w 1449 r. Zapisał ją

następnie w 1490 r. swej córce Zofii, która wyszła za Aleksandra Juriewicza

Holszańskiego. W ten sposób dobra wołpieńskie weszły w skład posiadłości rodu

Holszańskich. Lietuvos Metrika, knyga nr 1, užrašymų knyga 1 (1380-1584), Vilnius

1998, nr 370, 374. 69 W 1518 r. ufundował mansjonarię, w 1531 r. powiększył fundusz o dziesięciny i

nowych poddanych, w 1532 r. poszerzył beneficjum o kolejne grunta. 70 LMAVB, f. 6, nr 128, świadczy na potwierdzeniu stanu posiadania Wojciecha

Duba, serwitora Pawła Holszańskiego w Wołpie. 71 LMAVB, f. 3, nr 100; BCz, sygn. 1777 IV, s. 158-159. 72 BCz, sygn. 1777 IV, s. 414-415.



18

W okresie swej najwyższej aktywności kancelaryjnej i

działalności u boku biskupa Holszańskiego, ks. Franciszek został

włączony do grona sekretarzy Zygmunta I Starego i Bony, choć

możemy domyślać się, że był to urząd jedynie honorowy i nie łączył

się z żadnymi dodatkowymi obowiązkami73. Na tym zaszczytnym

stanowisku w kancelarii królewskiej duchowny wzmiankowany był

jedynie w 1533 r.74

Zwieńczeniem kariery wówczas już ok. 50-letniego ks.

Franciszka ze Lwowa było uzyskanie prowizji na biskupstwo

kijowskie. Nie powinno budzić wątpliwości, że osiągnięcie jej przez

duchownego wywodzącego się ze stanu mieszczańskiego było

możliwe dzięki poparciu ze strony Pawła Holszańskiego. Fakt

wyniesienia do godności biskupiej wiernego współpracownika

ukazuje, jak silną pozycję miał ks. Franciszek w otoczeniu księcia na

Holszanach. Choć samo biskupstwo kijowskie w precedencji

biskupstw Wielkiego Księstwa Litewskiego znajdowało się w

zasadzie na samym końcu listy75, oficjalnie jednak objęcie tej godności

umożliwiało ks. Franciszkowi wejście do rady panów litewskich i

zasiadanie w niej razem ze swym dotychczasowym protektorem.

Okazją do objęcia biskupstwa kijowskiego było przesunięcie

dotychczasowego nominata, Wacława Wierzbickiego, na biskupstwo

73 A. Wyczański, Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego

(1506-1548), Warszawa 1990, s. 21-23. 74 Acta Tomiciana, t. XV (1533), oprac. W. Pociecha, Wrocław-Kraków 1957, nr 512, s.

712-713. 75 Jeden z najwcześniejszych opisów składu rady wielkoksiążęcej z poł. XVI w.

wymieniał: senatus magni ducis, cum quo de summa rerum consultat, constat episcopo,

palatino et castellano Vilnensibus, palatino item et castellano Trocensi, qui quidem

castellanus Trocensis idem est praefectus Samogitiae. […] Sunt praeterea episcopi

Mednicensis, Luceoriensis et Kiioviensis […]. Polonici regni cum adiunctis provinciis

descriptio, oprac. J. Korzeniowski, w: Scriptores rerum Polonicarum, t. XV, Kraków

1894, s. 173; G. Błaszczyk, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492-1569,

Poznań 2002, s. 73, 236-238.



19

żmudzkie76, co ponownie otwierało wakat na tronie ordynariuszy

kijowskich. Potrzeba obsadzenia biskupstwa dała Holszańskiemu

możliwość zaprotegowania przed królem osoby ks. Franciszka,

człowieka o odpowiednio wysokim wykształceniu, ale i dużym

doświadczeniu administracyjnym, uzyskanym po ponad 25 latach

udziału w rządach diecezją łucką. Nie mniejsze znaczenie musiał mieć

dla biskupa Pawła fakt wprowadzenia do rady wielkoksiążęcej osoby

lojalnej i oddanej, na której głos mógł zawsze liczyć.

Suplika królewska wysłana 20 X 1533 r. do papieża Klemensa

VII zawierała prezentę lwowianina. Zygmunt I Stary prosił w niej

biskupa Rzymu o potwierdzenie nominacji ks. Franciszka na

wakujące biskupstwo kijowskie. Jednocześnie zabiegał o uzyskanie

dyspensy papieskiej, która zezwoliłaby na pozostawienie w rękach

duchownego wszystkich posiadanych przez niego prebend i

beneficjów parafialnych. Monarcha powodowany był chęcią

zapewnienia przyszłemu biskupowi właściwych dochodów, gdyż

dobra uposażeniowe ordynariuszy kijowskich były niewielkich

rozmiarów i zniszczone przez nieustanne najazdy tatarskie. Papież

zatwierdził 11 II 1534 r. prezentę ks. Franciszka na biskupstwo77 i

przychylił się do próśb królewskich, zwalniając nominowanego z

tradycyjnej opłaty annatowej oraz zachowując go na wszystkich

stanowiskach, urzędach i beneficjach kościelnych. Potwierdza to

cytowany wcześniej dokument erekcji altarii w kościele parafialnym

w Domanowie, wystawiony 21 V 1534 r., w którym ks. Franciszek

poświadczony jest jako Dei gratia electo confirmatoque episcopo

Kijoviensi, archidiacono, canonico, in spiritualibus vicario et officiali generali

76 Na biskupstwo kijowskie został nominowany 8 IV 1533 r., ale niespodziewana

śmierć latem 1533 r. ordynariusza żmudzkiego, Jerzego Talata, spowodwała

cofnięcie nominacji Wieżgajły na Kijów i przeniesienie go na biskupstwo żmudzkie,

które objął 13 IV 1534 r. G. Błaszczyk, Diecezja żmudzka od XV do początku XVII wieku.

Ustrój, Poznań 1993, s. 55-56. 77 J. Korzeniowski, Excerpta ex libris manu scriptis Archivi Consistorialis Romani, w:

Scriptores Rerum Polonicarum, t. XV, Kraków 1894, nr 73, s. 91.



20

Luceoriensi78. W styczniu 1535 r. funkcję oficjała janowskiego

sprawował już inny duchowny, ks. Walenty, pleban w

Czarnawczycach i magister sztuk wyzwolonych79, natomiast przed 26

IV 1535 r. na tym urzędzie zastąpił go ks. Stanisław Bieruński80.

Pozwala to na wniosek, że biskup kijowski zrezygnował dobrowolnie

w 2 poł. 1534 r. z zajmowanych przez ponad 20 lat prałatur i

stanowisk.

Żadne znane źródła historyczne nie przekazują informacji, czy

ks. Franciszek objął osobiście rządy w powierzonym sobie

biskupstwie. Pozostał najpewniej jego tytularnym zwierzchnikiem,

nigdy nie będąc w Kijowie. Zmarł zresztą w niecałe dwa lata od

nominacji papieskiej, co nie dało mu dużo czasu na zajęcie się

sprawami diecezji. Nie wiemy, czy Franciszek podejmował

jakiekolwiek działania jako biskup. Jedynie 16 III 1536 r.

poświadczona jest jego obecność w Wilnie, gdzie obok Pawła,

wówczas już biskupa-elekta wileńskiego i Wacława Wierzbickiego,

biskupa żmudzkiego, zasiadał wśród panów litewskich na

odbywającym się w tym mieście sejmie81.

Sporządzona niemal współcześnie z opisywanymi

wydarzeniami notatka Szymona z Łowicza, uniwersyteckiego

przyjaciela ks. Franciszka, przekazała precyzyjną datę śmierci biskupa

kijowskiego: Reverendissimus in Christo pater et dominus, dominus

Franciscus episcopus Kioviensis canonicusque Leopoliensis, clausit diem

extremum vitae suae feria quarta post dominicam conductus pasche in

Vchowo anno ab orde redempto 153682. Biskup zmarł więc 26 IV 1536 r.

Pozostaje do wyjaśnienia kwestia miejsca śmierci i pochówku

kijowskiego ordynariusza. 78 ADS, D 152, k. 37v. 79 ADS, D 156, k. 1 (dokument pergaminowy). 80 ADS, D 152, k. 45v. 81 LMAVB, f. 43, nr 202, k. 200v; tekst dokumentu także w MNK, BCz, sygn. 1777 IV,

s. 461, ale z błędną datacją 1532 r. 82 Monumenta Poloniae Historica, t. V, Lwów 1888, s. 962.



21

Odnotowana w zapisce Szymona z Łowicza miejscowość

identyfikowana była dotychczas w literaturze jako

Wchowo/Wechowo. Już Władysław Abraham w 1937 r. podejmował

próbę jej zlokalizowania. Przyjmując, że Franciszek rezydował w

stolicy swego biskupstwa umiejscawiał ją gdzieś w okolicach Kijowa.

Przyznawał jednak, że nie udało mu się ustalić dokładnego położenia

owego „Wechowa”. Podobnie sprawę stawiał K. R. Prokop w krótkim

biogramie ks. Franciszka, nie rozstrzygając jednak tego problemu.

Trwające od dziesięcioleci zamieszanie spowodowane było

transliteracją XVI-wiecznego rękopisu, w którym literę „u” zapisano

jako „v”. Jeśli tak, to nazwę miejscowości należałoby odczytać jako

Uchowo83. Konkluzja ta wydaje się w pełni uzasadniona, jeśli

przypomnimy, że wieś Uhowo należała do beneficjum kościoła

parafialnego w Surażu, którego plebanem ks. Franciszek był w latach

1508-1536. Nie powinno więc ulegać wątpliwości, że biskup kijowski

zmarł w swej rezydencji plebańskiej w Uhowie. Do suraskiej parafii

przebył po zakończeniu sejmu wileńskiego i w nad Narwią spędzał

okres wielkanocny.

Miejsca pochówku ks. Franciszka ze Lwowa nie poświadcza

żadne źródło współczesne jego śmierci. Zaznaczyć trzeba, że

biskupiego nagrobka nie odnotował Szymon Starowolski w dziele

Monumenta Sarmatorum, wydanym w Krakowie w 1655 r., w którym

przepisał treść nagrobków wielu innych ordynariuszy tego okresu84.

Warto jednak rozważyć możliwość pochówku ks. Franciszka w tym

samym miejscu, w którym zmarł. O takim rozwiązaniu kwestii

pochówku biskupa informuje znacznie późniejszy, bo sporządzony w

1723 r. inwentarz kościoła parafialnego w Surażu. Jego ówczesny

prepozyt, ks. Jan Szymon Fursz miał doskonałe rozeznanie w zasobie

archiwum parafialnego, o czym świadczą sporządzane przez niego

liczne regesty dokumentów oraz szczegółowa znajomość dziejów

83 Poprawnie nazwę miejscowości odczytali w 2009 r. autorzy LKD, nr 2041, s. 344. 84 S. Starowolski, Monumenta Sarmatorum beatae aeternitati adscriptum, Kraków 1655.



22

suraskiej świątyni. Na tym tle zwraca więc uwagę notatka, że

współczesna mu świątynia została przeniesiona z wyspy, locus vero

ubi vetus ecclesia sita erat, nunc pinetis est obsitus, sola fundamentorum

rudera extant et apparent, ubi etiam iacet illustrissimus Francissus

episcopus Kijoviensis, qui possidebat ante ducentos annos hoc beneficium

Surazense, prout ex actis liquet85. Sankcję poprawności nadaje tej

informacji fakt, że ks. Jan Szymon Fursz, pisząc o beneficjacie ks.

Franciszka „przed dwustu laty”, powołuje się na pewne, znane sobie

tylko dokumenty. Trzeba zaznaczyć jednak, że jest to także jedyna

tego typu informacja zawarta w powizytacyjnych protokołach

kościoła w Surażu.

W takim razie możemy założyć, z dużym

prawdopodobieństwem, że ks. Franciszek, biskup kijowski, kanonik

łucki, kanclerz Pawła Holszańskiego i pleban w Surażu, został

pochowany w najstarszym suraskim kościele, który w 1 poł. XVI w.

zlokalizowany był na uroczysku zwanym „Piszczewo”. Pozostaje

mieć nadzieje, że planowane w tym miejscu prace archeologiczne

potwierdzą powyższą hipotezę i wskażą nieznany dotychczas

pochówek jednego z łacińskich biskupów Rzeczypospolitej.

85 ADS, D 152, k. 228v-229.

Franciszek ze Lwowa (około 1475-1536), kanonik łucki i biskup kijowski. Próba biografii

Documents

Transcript of Franciszek ze Lwowa (około 1475-1536), kanonik łucki i biskup kijowski. Próba biografii