Gepubliceerd in Geestkracht, No.70 (2012)

Pinkstervuur in Latijns-Amerika

Klaas Bom

Ooit was Sangolqui, gelegen in de groene vallei aan de voet van de hoofdstad van Ecuador, de graanschuur van Quito. De velden om het stadje worden echter langzamerhand volgebouwd: Sangolqui is wat wij een VINEX-locatie zouden noemen. Volgens oude gewoonten brengen de boeren uit de omtrek op donderdag en zondag hun productenhier nog op de markt. De traditionele dracht, met hoedjes, poncho’s en omslagdoeken geeft aan dat de Andescultuur nog wordt doorgegeven. Maar tegelijkertijd gaat de verstedelijking snel. Er komt meer hoogbouw, er verrijzen grote winkelcentra en de files worden langer.

Ook wat religie betreft is er veel dynamiek. Naast de oude tradities van sjamanen en kruidendokters en het overal aanwezige Rooms-katholiek volksgeloof, is er veel invloed van wat ik het ‘pinksterchristendom’ noem. Ik versta onder pinksterchristendom niet alleen de oude, klassieke pinksterkerken, maar ook de charismatische beweging in de historische kerken en de nieuwere, onafhankelijke kerken met pinksterinvloed.1 Ecuador is eentraditioneel Rooms-katholiek land. De pinksterinvloed is dan ook het grootst via de charismatische beweging. In Sangolqui is er elke donderdagmorgen, op de marktdag, eencharismatische viering in de grote kerk op het centrale plein. Lofprijzing, tongentaal en genezingen vormen belangrijke elementen van deze diensten. Daarnaast kent Sangolqui meerdere pinksterkerken die aangesloten zijn bij grote, internationale kerkgenootschappen, zoals de

1 Zie Allan Anderson, ‘Variaties, Taxonomies and Definitions’ in Allan Anderson, Michael Bergunder, André Droogers & Cornelis van der Laan (ed), Studying Global Pentecostalism: Theories and Methods (Berkeley: University of California Press, 2010), 16 – 20.

Assemblies of God. Onder deze internationale zendingskerken bevinden zich ook kerken die hier ‘neo-pentecostal’ worden genoemd, zoals de Braziliaanse kerk die vooral bekend is onder de slogan ‘Pare de sufrir’ (‘Stop met lijden’). En dan zijn er nog de onafhankelijkekerken, die zijn ontstaan op basis van persoonlijk charisma van de voorgangers. Ook aan de traditionele protestantse kerken, zoals de Methodistische kerk en de Baptistenkerk, die hier een kleine minderheid vormen, zijn de pinksterinvloeden niet voorbij gegaan.

Wij wonen nu drie jaar in Sangolqui. Onze drie kinderen gaan hier naar school en Conny Roggeband, mijn vrouw, en ik werken als docenten aan het seminarie (SEMISUD) van deIglesia de Dios (Church of God, Cleveland), een internationale, klassieke pinksterkerk.2 Wij zijn ook lid van een lokale gemeente van deze denominatie. De Protestantse kerk (Kerk in Actie) heeft ons naar dit seminarie uitgezonden om bij te dragen aan de uitbouw vande theologische programma´s.3 Onze studenten komen niet alleen uit de Iglesia de Dios, maar ook uit andere kerkgenootschappen. Een meerderheid van hen is afkomstig uit andere Latijns-Amerikaanse landen. Het zijn vooral hún verhalen die ons een veel breder beeld hebben gegevenvan de ontwikkelingen van het pinksterchristendom op dit continent. Het SEMISUD te Sangolqui is mijn uitkijkpost. Vanuit deze plek zal ik proberen om een breder overzicht te schetsen van de enorme invloed die dit pinksterchristendom heeft in Latijns Amerika.

2 Ik maak in dit artikel onderscheid tussen “klassieke pinksterkerken”, diezijn voort gekomen uit de opwekking van Azusastreet of een andere opwekkinguit die tijd en “neo-pentecostale kerken”. Deze laatste groep kerken is veel later ontstaan en wordt ook wel “charismatische kerken” genoemd. In Latijns-Amerika impliceert “neo-pentecostaal” welvaartstheologie.3 Meer over onze uitzending is te vinden op de website van KerkinActie, zieook ons weblog http://www.kerkinactie.nl/Particulieren/Wat-doen-we/Onze-uitgezonden-medewerkers/Klaas-Bom-Conny-Roggeband/Weblog--bb7314

1. De context: Latijns-Amerika en haar bevrijding

Latijns-Amerika is enorm. Ecuador is ‘slechts’ zeven keerNederland en heeft ruim 14 miljoen inwoners. Maar wat dacht u van landen als Mexico (47 x Nederland, 115 miljoen inwoners) of Argentinië (65 x Nederland, 42 miljoen inwoners)? En dan hebben we het nog niet eens over Brazilië (240 x Nederland, ruim 200 miljoen inwoners). Kortom , een werelddeel waar je als Nederlander en Belg (zelfs samen) compleet in verdrinkt. Bovendien stopt Latijns- Amerika niet bij de grens van Mexico, er leven vele miljoenen zogenaamde Hispanics in de VerenigdeStaten, die daar inmiddels de grootste minderheid vormen. Het lig dan ook voor de hand dat er grote verschillen bestaan tussen de Latijns-Amerikaanse landen. De verovering en eeuwenlange bezetting door de Spanjaarden en Portugezen (op een aantal Caribische eilanden na) heeft echter in al die landen een beslissende invloed gehad, niet in de laatste plaats op de taal en cultuur.

De bevrijding van de Spaanse/Portugese overheersing (begin 19e eeuw, in Brazilië later) vormt in alle landen een enorm belangrijk historisch feit. Het vrijheidsstreven en de daarbij horende strijd blijkt echter een terugkerend gegeven in de geschiedenis van de verschillende landen. De grote sociaaleconomische ongelijkheid, de dominante rol van de Rooms-katholieke kerk, de tegenstelling tussen mestiezen en inheemsen, de corruptie, het zijn vaste onderdelen van de Latijns-Amerikaanse samenlevingen die grotendeels zijn terug te voeren op de Europese overheersing en die de aanleiding zijn voor politieke en sociale instabiliteit. De Noord-Amerikaanse invloed en het verzet daartegen is een anderedestabiliserende factor van betekenis, evenals de alomtegenwoordige drugsmaffia.

Hoewel het continent rijk is aan grondstoffen en de productie van de landbouw een geweldige vlucht heeft genomen, leven vele miljoenen nog in grote armoede. Op het vaste land zijn Bolivia en Nicaragua de armste landen. Alleen Chili heeft inmiddels een ‘eerste wereld –status’ verkregen, terwijl de economie van Brazilië geldtals één van de grootste groeiers van de wereld. Maar dat betekent nog niet dat armoede in deze landen ook tot het verleden behoort: de krottenwijken van Rio de Janeiro en andere miljoenensteden zijn berucht. Het grote contrast tussen arm en rijk is kenmerkend voor de Latijns-Amerikaanse landen. Neem nu bijvoorbeeld Bogotá, de hoofdstad van Colombia: een stad met een indrukwekkend, ultramodern zaken- en uitgaanscentrum én met uitgestrektewijken waar de gevluchte bevolking uit de door geweld geplaagde regio´s in armoedige huisjes woont. Het geweld,tot binnen het gezin, en de corruptie bezorgen de Latijns-Amerikanen bovendien een groot gevoel van onveiligheid en wakkert het wantrouwen aan.4 Dit alles levert een rijke voedingsbodem voor conflicten en strijd.Daarom klinkt ook de taal van de bevrijding steeds opnieuw, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de uitspraken van de Venezolaanse president Hugo Chávez en zijn vienden EvoMorales (Bolivia) en Rafael Correa (Ecuador).

De Rooms-katholiek kerk is van oudsher de trouwe bondgenoot van de Spaanse en Portugese bezetter geweest (en omgekeerd). Na de revoluties is deze relatie stilzwijgend voortgezet met de nieuwe nationale regeringen. Deze relatie kwam echter onder druk te staan door de invloed van Marxistisch denken in de zestiger jaren van de vorige eeuw. Theologen zoals Peruaan GustavoGutierrez lanceerden in diezelfde tijd een theologie die de kerk duidelijk maakte dat ze in het voetspoor van

4 Zie bijvoorbeeld http://www.worldvaluessurvey.org/ voor de specifieke landen. Zie ook het model dat Geert Hofstede heeft ontworpen voor de karakterisering van verschillende culturen, http://geert-hofstede.com/countries.html.

Jezus niet langer voor de machthebbers, maar voor de rechtelozen en gemarginaliseerden moest kiezen.5 De zogenaamde basisbeweging die hieruit voortvloeide heeft in de zeventiger en tachtigerjaren grote aanhang gehad, met name in landen als Brazilië en Nicaragua. Het indrukwekkende protest van de Salvadoraanse bisschop Romero tegen regeringsmaatregelen en zijn liquidatie in de kathedraal van San Salvador (1980) markeert een tijdperk. Een andere bekende figuur uit deze beweging is de Braziliaanse bisschop Hélder Câmara, die zich openlijke verzette tegen de militaire dictatuur in zijn land. Zijn verbondenheid met de rechtelozen ging samen met een sterk charismatisch engagement.6 Deze bevrijdingstheologie heeft ook invloed gehad in protestantse kring.7 De traditionele protestantse kerken bleven echter een kleine minderheid in het sterk rooms-katholieke Latijns Amerika. In de Rooms-katholieke kerk bleek de invloed van de bevrijdingstheologie en de basisbeweging op weinig plaatsen van blijvende betekenis.Naar het einde van de twintigste eeuw toe werd het steedsduidelijker dat de pinksterkerken de kerk van en voor de armen waren geworden.

2. Specifieke kenmerken van de beweging in LA

De geschiedenis van de pinksterbeweging in Latijns Amerika heeft zich aanvankelijk in de schaduw van de traditionele protestantse kerken en de bevrijdingstheologie afgespeeld. Het begon allemaal met een ‘zelfstandige’ opwekking in Chili. In de tijd van Azusastreet (1906, Los Angeles) kwamen vergelijkbare

5 Zie met name zijn beroemde boek Teología de la liberación (Bevrijdingstheologie)uit 1971.6 Zie het boek dat hij samen met kardinaal Suenens schreef, Charismatic renewal and social action: A dialogue (London: Darton, Longman and Todd, 1980).7 Belangrijke vertegenwoordigers van deze protestantse variant zijn Jorge Pixley en Milton Schwantes.

pinksteropwekkingen ook op andere plaatsen voor.8 Eén van deze andere kernen bevond zich in Valparaiso, een kustplaats niet ver van de hoofdstad Santiago. Deze opwekking vond plaats in de Methodistische kerk van Chilien heeft een eigen karakter. De tongentaal wordt niet alshét teken van de doop in de Geest gezien, bijvoorbeeld, en ook ten aanzien van rituelen is er grotere vrijheid dan gebruikelijk in pinksterkring.9

Dit ‘autochtone’ pinksterdom is relatief klein. Weliswaarheeft Chili de oudste pinksterkerken, maar de grote groeivan het pinksterchristendom is vooral te danken aan zending, vanuit de VS, maar ook vanuit Europese landen als Zweden, Italië, Bulgarije.10 De ontwikkelingen in Brazilië zijn interessant, omdat Brazilië, samen met Guatemala, het hoogste percentage pinksterchristenen kent. Anderson signaleert na de eerste zendingsgolf aan het begin van de twintigste eeuw, een tweede groeiperiodein de vijftiger jaren, waarin het eigen Braziliaanse karakter van de klassieke pinksterbeweging vorm krijgt. Tenslotte noemt hij de enorme groei aan het einde van de jaren zeventig, waaraan de zogenaamde welvaartstheologie een belangrijke bijdrage levert. De Braziliaanse casus isbijzonder, omdat het charismatisch christendom hier in decontext staat van het spiritisme (onder andere door de Afrikaanse invloeden, dat is ook het geval in het Caribische gebied).11 De charismatische stroming binnen deRooms-katholiek kerk is in Brazilië sterk vertegenwoordigd. Marcelo Rossi, alias Padre Marcelo,

8 Zie Allan Anderson, An Introduction to Pentecostalism: Global Charismatic Christianity (Cambridge: CUP, 2004), 35 – 38.9 Zie Juan Sepúlveda, “El “Principio Pentecostal”. Reflexiones a Partir de ls Orígenes del Pentecostalismo en Chile” in Daniel Chiquete & Luis Orellana, Voces del Pentecostalismo Latinoamericano: Identidad, teología e historia (Concepción (Ch): RELEP, 2003) en Anderson Introduction, 64 - 69.10 Eén van de studenten van het Ph.D programma van SEMISUD doet onderzoek naar de zendingsgeschiedenis van Bulgaren in het Noorden van Argentinië.11 Anderson, Introduction, 69 – 74. Zie ook de vele publicatie van André Droogers over de Braziliaanse pinksterbeweging.

prediker en zanger, is een invloedrijk boegbeeld van dezebeweging.12 In de Andeslanden is de groei van de pinksterkerken minder spectaculair geweest. Wel is de charismatische beweging in de Rooms-katholieke kerk hier duidelijk aanwezig. Hoewel getalsmatig de pinksterkerken hier niet zo groot zijn, hebben ze relatief veel leden onder de inheemse bevolking. In één van de provincies van Ecuador,Chimborazo, waar veel indigena´s wonen, behoort 70% van de bevolking bij een evangelische of pinksterkerk.13 Deze relatie tussen pinksterkerken en indigena´s is ook in andere landen aanwezig. Colombia kent enkele bekende charismatische megakerken, die niet alleen op de Spaanstalige pinksterwereld, maar ook op de nationale politiek grote invloed uitoefenen.14 Centraal-Amerika is, naast Brazilië, dé regio van de grote groei van de pinksterkerken. Guatemala gaat hierbijvoorop. Tijdens de burgeroolog (1960 – 1996) groeiden de pinksterkerken enorm, vooral onder de vele inheemse volken van dit land.15 Op verschillende Caribische eilanden heeft de pinksterbeweging grote aanhang. Mexico kent eveneens een rijke pinkstertraditie, die begint bij de Iglesia apostólica de la Fé en Cristo Jesús in 1914 gesticht doorRomanita Carbajal de Valenzuela. Deze kerk kent een unitarische theologie en heeft zich vanuit Mexico verder

12 De webpagina van deze priester: http://www.padremarcelorossi.com.br/. 13 Etnograaf Susana Andrade deed uitgebreid onderzoek naar de bewoners van Chimborazo en hun bekering tot het protestantisme/pinksterchristendom, zie bijvoorbeeld haar boek Protestantismo Indigena: Proceso de conversión religiosa en la provincia de Chimborazo, Ecuador, (Quito: FLACSO, 2004).14 Zie met name Misión Carismática Internacional en de bijbehorende bewegingG12 van de dominee Cesar Castellanos, http://www.mci12.com/.15 Hoewel de laatste tijd de neo-pentecostale kerken in Guatemala groeien (zie bijvoorbeeld de bekende en omstreden kerk van Cash Luna, http://cashluna.org/) was het aanvankelijk vooral de de Iglesia de Dios, een klassieke pinksterkerk, die veel mensen trok. Deze laatstgenoemde is nog steeds, na de R-k kerk, de grootste kerk van het land, zie http://idecguatemala.org/inicio.html.

over Latijns Amerika verspreid.16 Het totale aantal pinksterchristenen in Latijns Amerika werd in 2005 op 157miljoen geschat (ruim 28% van de bevolking).17

In dit geografische overzicht komen reeds enkele belangrijke kenmerken van het Latijns-Amerikaans pinksterchristendom naar voren. Duidelijk is dat de godsdienstige en culturele context een belangrijke rol speelt. Er is veel impliciete invloed van de rooms-katholieke theologie en praktijk binnen de pinksterkerken. Onze lokale kerk kan hierbij als voorbeeld dienen: met regelmaat zegenen de dominees na dedienst de auto´s die door gemeenteleden recentelijk zijn aangeschaft, een ritueel dat in Ecuador vooral plaatsvindt in belangrijke Maria bedevaartsoorden. Aangezien er in veel landen een sterke rooms-katholieke charismatische beweging is, lijkt er genoeg basis te zijnvoor oecumenische contacten. Die zijn er echter slechts op zeer kleine schaal, het profiel van vrijwel alle pinksterkerken is sterk anti Rooms-katholiek. De meeste pinkstergelovigen willen dan ook niet veel weten van de genoemde overeenkomsten en ook in de Latijns Amerikaanse pinkstertheologie is dit een veelal verzwegen thema.

De interactie tussen de vele verschillende inheemse culturen en pinkstergeloof is eveneens een belangrijk gegeven. In de verschillende regio´s leidt dit echter totuiteenlopende stellingnames, met name binnen de klassiekepinksterkerken. In de Andes en in veel Braziliaanse kerken lijkt men meer open om bepaalde gebruiken uit oorspronkelijke culturen (inheems, Afrikaans) op te nemen

16 Zie Anderson, Introduction, 77. Vrouwen waren, zeker in de begin jaren, zeer actief betrokken in de leiding en de zending van de Pinksterbeweging, ook in Latijns-Amerika. Meer over het unitarische (“Oneness”) pinksterchristendom (= expliciete afwijzing van de triniteitstheologie), zie Anderson Introduction, 45 – 51.17 Zie http://www.pewforum.org/Christian/Evangelical-Protestant-Churches/Overview-Pentecostalism-in-Latin-America.aspx (laatst bezocht op 27 juni 2012)

dan in Centraal-Amerika.18 De vraag naar het zogenaamde syncretisme is dan ook een belangrijk theologische onderwerp.19 Dit onderwerp ligt extra gevoelig binnen klassieke pinksterkerken omdat de neo-pentecostale kerkenin het algemeen zeer open zijn voor rituelen en inheemse gebruiken.

Een tweede kenmerk is gegeven door de sociaaleconomische situatie. Het pinksterchristendom in Latijns-Amerika is traditioneel het geloof van en voor de armen. De vele duizenden kleine kerkjes die in de arme wijken van de stad en op het platteland hun diensten via grote geluidsboxen aan de omgeving aanbieden, bezorgen vele miljoenen armen een thuis. De Rooms-katholieke charismatische beweging is eveneens grotendeels ‘volks’ te noemen. De boodschap dat wat voor mensen onmogelijk is, voor God mogelijk is, blijkt vooral bij verschillendegroepen kanslozen aan te slaan, zoals ook blijkt uit de weerklank bij de inheemse bevolkingsgroepen. Om verschillende redenen is er binnen de pinksterkerken gedurende de laatste twintig jaar meer aandacht gekomen voor de hogere sociale lagen.

Een derde kenmerk betreft de sociale en politieke participatie van de pinksterkerken.20 Traditioneel waren de pinksterkerken vooral gericht op bekering. Sociale actie, en zeker politieke betrokkenheid, stonden laag op de agenda. Dit is in Latijns-Amerika op vrij grote schaalveranderd gedurende het laatste decennium van de vorige

18 Zie de Masterthesis van Guillermo Moreno, Aportes a la dialéctica entre experiencia ydoctrina para la sistematización de la teología pentecostal, (Quito: SEMISUD, 2010).19 Juan Sepúlveda, één van de belangrijkste theologen van de Latijns-Amerikaanse pinksterbeweging, schreef hierover al in zijn proefschrift Gospel and Culture in Latin American Protestantism: Toward a New Theological Appreciation of Syncretism (Birmingham: University of Birmingham, 1996). 20 Er wordt veel sociaal-wetenschappelijk onderzoek gedaan naar deze participatie. Een aantal onderzoekers die recent hierover hebben gepubliceerd zijn Timonthy Steigenga, David Smilde, Edward Cleary, Paul Freston en Henri Gooren.

eeuw. Veel pinksterkerken zijn inmiddels betrokken bij wijkprojecten, hebben scholen, klinieken of gaarkeukens etc. en geven zo vorm aan integrale zending. Dit is een enorm populair thema onder onze studenten. Wat de participatie in de politiek betreft, heeft zich een ware revolutie voltrokken. In de traditionele pinkstervisie werd het politieke bedrijf als corrupt gezien waar je alschristen niet aan mee kon doen. Bovendien was in deze visie de tweede komst van de Heer zozeer nabij, dat een investering in de politiek ook zonde van de tijd leek. Daar wordt nu, door de nieuwe visie op zending, heel anders tegen aangekeken. Er zijn veel christenen uit zowel klassieke als neo-pentecostale pinksterkerken betrokken bij de politiek. In veel gevallen is de politieke participatie verbonden met de denominatie of met de etnische groep. 21

Tenslotte is de specifieke rol van het lichaam in de geloofsbeleving een belangrijk kenmerk van het Latijns-Amerikaanse pinksterchristendom. Hoewel de pinksterbeweging in het algemeen, in vergelijking met de traditionele protestantse geloofsbeleving, een veel belangrijkere rol aan het lichaam toekent, lijkt dit nog te worden versterkt door de Latino cultuur. De uitingsvormen van deze geloofsbeleving zijn behoorlijk verschillend in de diverse regio´s. Het dansen in het zuiden van het continent, de bijzondere rituelen in de Chileense kerken, de extraverte lofprijzing in de kustgebieden, de betekenis van de tranen in Guatemala, dedansen met de kleine passen van de inheemse bevolking uitde Andes, in al die expressies speelt het lichaam een

21 Zie bijvoorbeeld de politieke activiteiten van de megakerk Misión Carismática Internacional (uit Bogotá) via de Partido Nacional Cristiano (deze partij is later gefuseerd met een andere partij tot de Partido Socialde la Unidad Nacional) en die van de protestantse indigena´s uit Ecuador (FEINE), via de partij Amauta Yuyai. In Guatemala was Harold Caballeros, stichter van Ministerios El Shaddai, één van de presidentskandidaten van delaatst gehouden verkiezingen. Hij werd weliswaar niet verkozen, maar is inmiddels wel minister van buitenlandse zaken.

fundamentele rol, waardoor steeds weer andere aspecten van de beleving van het geloof naar voren worden gehaald.

3. Een korte analyse van deze specifieke kenmerken

De zojuist genoemde kenmerken zal ik in omgekeerde volgorde van dichterbij bekijken en vanuit de context belichten.

De rol die het lichaam in het Latijns-Amerikaansepinksterchristendom vervult, is nauw verbonden met deculturen in de regio. Bekende beelden van het carnaval inRio de Janeiro of van een tango voorstelling maken datonmiddellijk duidelijk. Lichamelijke expressie zit diepverankerd in deze culturen. Het belang van rituelen hangtsamen met deze expressiviteit. Omdat hetpinksterchristendom veel meer tegemoet komt aan dezebehoefte aan lichamelijkheid dan het klassiekeprotestantisme, is dit waarschijnlijk één van deverklaringen van haar groei in deze wereldregio. EenChileense collega vertelde dat in de klassiekepinksterkerken in zijn land genezingsdiensten vaak wordenvormgegeven als spirituele operaties. Braziliaansedeelnemers van ons PhD programma melden ons (enigszinsgealarmeerd) dat in hun (klassieke) pinksterdenominatieveel gebruik wordt gemaakt van foto ´s om mensen die nietaanwezig zijn in de dienst te zegenen. In neo-pentecostale en charismatische kring wordt gemiddeld nogveel meer gebruik gemaakt van dit soort rituelen enbijbehorende symboliek.

Politiek is in Latijns-Amerika een enorm belangrijk aspect van het leven. Het lijkt overal om “poder” (macht/kracht) te gaan. Aangezien de hiërarchische structuren zeer dominant zijn, wordt macht weinig gedeeld. In de vorige eeuw zijn er in vrijwel alle landen

dictaturen geweest, van uiterst rechts tot zeer links. Dehiërarchische structuur en de bijbehorende machtsstrijd is er niet alleen in het groot, maar ook in het klein, tot in de kerken toe. Toen de ban op de politieke participatie werd verbroken, begonnen pinksterchristenen politiek actief te worden, meestal door middel van een eigen politieke partij. De politieke participatie is vaakeen belangrijke stap in de emancipatie van een kerk of groep. Omdat de pinksterchristenen in veel landen een substantiële groep van de samenleving vormen, zijn ze bovendien een groep die in verkiezingscampagnes speciale aandacht krijgt van politieke partijen en presidentskandidaten. Zo ontstond in verschillende landende strijd om de pinksterstem.22

De manier waarop is deelgenomen aan de politiek is tot nutoe nog weinig vernieuwend geweest. Guatemala is het enige land dat een pinksterpresident heeft gehad: Rios Montt is lid van de neo-pentestale kerk Verbo en stond aan het hoofd van de dictatuur in de jaren 1982-1983. Er zijn inmiddels in vele landen senatoren, parlementsleden en presidentskandidaten uit pinksterkring die een betere reputatie hebben opgebouwd, maar nog te vaak worden deze politici achtervolgd door schandalen. Zo is Claudia Rodriguez de Castellanos, samen met haar man dominee van een megakerk, senator in het Colombiaanse congres namens de Partido Social de la Unidad Nacional, maar heeft de reputatie opgebouwd als de ‘meest afwezige senator’. Het is jammer dat het bewustzijn uit de jaren vóór de politieke participatie, toen de politiek onder andere werd gemeden omdat ze corrupt was, niet geleid heeft tot

22 Belangrijke voorbeelden hiervan vormend e campagnes van Hugo Chavez (Venezuela) en Lula da Silva (Brazilië), meer hierover zie, over Chávez, David Smilde and Coraly Pagan, “Christianity and Politics in Venezuela’s Bolivarian Democracy” in David Smilde and David Hellinger, Venezuela’s Bolivarian Democracy: Participation, Politics and Culture under Chávez (Durham: Duke University Press, 2011). Zie over Lula, Simone Bohn, “Evangélicos no Brasil. Perfil socioeconomico, afinidades ideológicas e determinantes do comportamento eleitoral” in Opinião Pública, Vo.10, no 2 (2004), 288 – 338.

een brede visie op de vernieuwing van de politiek. Vaak stijgt de deelname aan de debatten niet uit boven het verdedigen van de belangen van de eigen groep en, zij aanzij met de Rooms-katholieke kerk, de verdediging van de traditionele waarden op het gebied van huwelijk, gezin enseksualiteit. Het politieke gedachtegoed vanuit pinksterkring is dan ook nog nauwelijks ontwikkeld.

De sociale participatie, of misschien is het beter om vanintegratie te spreken, verloopt gemiddeld beter. Soms met(financiële) hulp uit het buitenland maar ook op eigen kracht dragen de pinksterkerken bij aan de samenleving, met name door programma´s die op de jeugd en vrouwen zijngericht. Zo heeft onze lokale kerk onlangs een pand gehuurd in d wijk waar een dokter en tandarts wekelijks spreekuur houden en waar psychologische en pastorale hulpwordt aangeboden. Daarnaast worden er bijeenkomsten voor vrouwen en kinderen georganiseerd en is er een winkel vantweedehands spullen. Men wil een ontmoetingsplek bieden voor de wijkbewoners, waarbij evangelisatie niet het eerste en enige doel is.

Veel pinksterkerken maken enthousiast gebruik van massamedia. Grote kerken hebben hiervoor een eigen organisatie, waarvan de neo-pentecostale Kerk van het Koninkrijk van God uit Brazilië, met haar lemma “Stop metlijden” wellicht het bekendste voorbeeld is. Dat biedt mogelijkheden om invloed uit te oefenen op de publieke opinie. Henri Gooren, een Nederlandse onderzoeker van hetLatijns-Amerikaans pinksterchristendom, spreekt zelfs over de “pentecostalisering van de samenleving”.23 Deze uitspraak gaat naar het idee van onze studenten te ver, maar de invloed op de samenleving kan niet worden ontkend. Er wordt met name gewezen op de transformatie van het gezin en de man-vouw relatie in pinksterkringen.

23 Zie Henri Gooren, “The pentecostalization of religion and society in Latin America” in Exchange, 39, no 4 (2010), 355 – 376.

Mede door een strikte ethiek rond alcohol, door de waardering van vrouwen die in de kerk een actieve rol krijgen en door het benadrukken van de verantwoordelijkheid van de vaders, verandert het pinkstermilieu het traditionele gedrag van de Latino man.Het afkicken van drank en andere vrouwen leidt tot een (stille) sociale revolutie en wordt wel de “domesticeringvan de macho genoemd”.24

Het Latijns-Amerikaanse pinksterchristendom heeft haar basis onder de armen. Dat lijkt voorlopig ook een stevigebasis, omdat er op verschillende plaatsen om diverse redenen nieuwe armoede ontstaat. Zo zorgt de politiek vanChávez voor schaarste en armoede in een rijk (olie)land als Venezuela. En in het sterk ontwikkelde buurland Colombia heeft de 50 jaar durend burgeroorlog een enorm segment aan berooide en getraumatiseerde vluchtelingen opgeleverd. De groei van de economieën van Chili, Mexico en Brazilië, zorgt weliswaar voor de groei van de middenstand, maar roeit de marginaliserende werking van de armoede niet uit. Bovendien neemt het verband tussen geweld en armoede steeds weer op andere plaatsen afschrikwekkende vormen aan, zoals momenteel in Mexico. De armoede van deze wereldregio is dan ook helemaal vervlochten met de strijd om de macht. In hoeverre is de “poder del Espíritu Santo” (de kracht van de heilige Geest), die zo centraal staat in de pinksterkerken, opgewassen tegen deze hardnekkige geschiedenis van onmacht en armoede van de massa? Toen wij in Nicaragua werkten, vertelde één van de studenten me dat Gods rechtvaardigheid ook blijkt uit het feit dat zoveel armenin de wereld op wonderlijke wijze worden genezen, terwijldat in de rijke landen veel minder gebeurt. Hoewel niet

24 Zie Elisabeth Brusco, “Gender and power” in Anderson e.a., Studying Global Pentecostalism, 74 – 92. Hoewel deze positieve effecten er zeker zijn, is er ook nog steeds sprake van grote problemen rond geweld in gezinnen en relaties binnen de pinksterkerken: de macho-cultuur is zeer hardnekkig (maar niet alleen in Latijns - Amerika).

alle pinksterchristenen geloven dat geloof altijd leidt tot voorspoed, zoals de welvaartstheologie predikt, toch is er een sterk vertrouwen dat God ook zorgt voor je welbevinden en je financiële situatie. We hebben talrijkeverhalen gehoord van mensen die zomaar van iemand precieshet bedrag aan geld ontvingen dat ze op dat moment hard nodig hadden, of een auto waarmee ze geld konden verdienen etc.. “Gezegend zijn” wordt hier vaak gebruikt als een uitdrukking die verwijst naar het ontvangen van geld: “Dankjewel dat God me heeft gezegend met wat jullieme gegeven hebben.” zegt de Argentijnse student als ze geld van ons krijgt voor het oppassen. Deze zegen verandert echter niet de onrechtvaardige structuren van de samenleving, al maakt ze die wel minder belangrijk. Die structuren komen gelukkig steeds meer in beeld bij kerkleiders en met verschillende projecten wordt geprobeerd om ook daar veranderingen te bewerkstelligen. Het machtsmisbruik buiten en binnen de kerk komt steeds meer op de agenda te staan van de kerken die een landelijke of zelfs internationale structuur kennen. Maarvoor de vele (vaak ongebonden) lokale gemeenten gaat het in de eerste plaats om de strijd om te overleven of om het net iets beter te krijgen. In die strijd ervaren ze de kracht van de Geest, vaak op wonderlijke wijze.

Hoezeer ook verbonden met de armen, toch blijft het pinksterchristendom niet beperkt tot deze sociale groep. In de tweede en volgende generaties pinkstergelovigen is er een sterk verlangen naar emancipatie. Door scholing endoor de manier waarop de kerken de gelovigen leren om metgeld om te gaan, is er vaak ook meer mogelijk voor die generatie. Bovendien is de middenstand in sommige landen groeiende en vormt een nieuw zendingsveld. De nieuwe kerken die door deze evangelisatie ontstaan, streven meestal niet naar integratie van arm en rijk(er). Het pinksterchristendom in Latijns-Amerika laat de

sociaaleconomische barrières tot nu toe grotendeels bestaan.

Tenslotte wil ik ingaan op de theologische ontwikkelingenvan de Latijns-Amerikaanse pinksterbeweging. Nog steeds geldt dat de meeste voorgangers uit de pinksterkerken weinig scholing hebben gehad, laat staan theologisch geschoold zijn. Ook al kennen de klassieke pinksterkerken, zoals de Asambleas de Dios en Iglesia de Dios, al lange tijd hun eigen opleidingsinstituten en ontvangen ook veel pinkstervoorgangers hun theologische vorming aan opleidingen van traditionele protestantse kerken, toch blijft dit beperkt tot een relatief klein deel van de dominees en kerkelijk werkers. Paulus’ woorden over de letter die doodt, verwijst volgens velen aan de pinksterbasis naar de gevaarlijke invloed van theologische vorming en dus kan iemand die geroepen is maar beter bij een oudere predikant in de leer gaan dan op een seminarie, zelfs als dat van de eigen denominatie is. Tegelijkertijd gaan de ontwikkelingen door. Jongeren willen graag een goede opleiding, zeker als ze de tweede of derde generatie pinksterchristenen zijn. In de Verenigde Staten is de houding ten aanzien van theologische vorming onder pinksterchristenen langzamerhand veranderd en daar wordt momenteel veel academische pinkstertheologische literatuur geproduceerd.25 Deze literatuur begint ook in Latijns-Amerika binnen te druppelen.Opvallend verschil is echter dat de Latijns Amerikaanse pinkstertheologie zich veelal expliciet presenteert als protestantse theologie en (nog) niet zozeer de behoefte voelt om zich als een zelfstandige theologische stroming te profileren.26

25 Zie mijn artikel over drie toonaangevende pinkstertheologen uit de VS in Kerk en Theologie 62 (2011), 123-137, “Broden van een nieuwe oogst. Een verkenning van recente systematische theologie uit de pinksterkerken”.26 Zie bijvoorbeeld hierboven de titel van het proefschrift van Juan Sepúlveda, en diens eerder aangehaalde artikel “El “Principio Pentecostal”.

Bij de belangrijkste Latijns Amerikaanse pinkstertheologen is duidelijk te merken dat ze hun opleiding genoten hebben aan universiteiten of seminarieswaar veel aandacht was voor bevrijdingstheologie.27 Bevrijdingstheologen uit de klassieke protestantse kerkenhebben regelmatig geschreven over de pinksterkerken en detheologische betekenis van hun praktijk. Deze theologen hebben invloed uitgeoefend op het theologisch zelfverstaan in pinksterkringen.28 Helaas zorgt de bevrijdingstheologische invloed er voor dat deze theologie voor de lokale kerken en gemeenten weinig herkenbaar is. Zo wordt het vooroordeel tegen academischevorming eerder versterkt. Andere pinkstertheologen, die hun vorming in de Verenigde Staten hebben genoten, zijn veelal op conservatievere theologische instituten opgeleid. Vanuit deze kring wordt echter niet zoveel gepubliceerd op academisch terrein. Binnen de zogenaamde Hispanic-theology in de VS is er wel enige aandacht voor de thema´s van de charismatische theologie.29

Langzamerhand begint er aandacht te komen voor het specifieke verband tussen Rooms-katholieke context en de pinksterpraktijk in Latijns-Amerika. Dit bewustzijn heeftzich echter nog niet in theologie vertaald. Een andere theologische ontwikkeling is onder invloed van pinkstertheologen als Hollenweger en Anderson wel ingezet: in verschillende theologische werken wordt

Reflexiones a Partir de ls Orígenes del Pentecostalismo en Chile”.27 Dit is vrij sterk het geval bij de Peruaanse pinkstertheoloog Dario López, maar ook aanwijsbaar bij auteurs als Juan Sepúlveda, Luis Orellana, Elizabeth Salazar (alle drie Chileens) en Daniel Chiquette. Met dank aan deeerder genoemde masterthesis van Guillermo Moreno.28 Deze invloed kwam met name via CLAI (Latijns-Amerikaanse Raad van kerken)en de UBL (Latijns-Amerikaanse Bijbelse Universiteit, Costa Rica). Zie met name het werk van Carmelo Álvarez, maar ook het boek van onze collega Israel Batista, El Espíritu Santo sorprende a las iglesias pentecostales. Desafíos y dilemas para una Agenda de misión en el Siglo XXI (Quito: SEMISUD, 2009).29 Eldin Villafane is een bekende Hispanic pinkstertheoloog van de oudere generatie, Daniel Castelo is een vertegenwoordiger van de jongere generatie(de laatstgenoemde publiceert overigens meestal in het Engels).

ingegaan op de vragen naar de inculturalisering van de charismatische geloofspraktijk . Hier is het echter de protestantse inbedding, met name het strikt omgaan met de“bijbelse onderbouwing”, die er voor zorgt dat de doordenking van deze vragen wordt beperkt.

4. Wat kunnen Europese christenen leren van de ontwikkelingen in Latijns Amerika?

Het leren van een andere geloofsbeleving is mijns inzienseigenlijk pas mogelijk als je de interne samenhang of logica ervan in beeld krijgt. Dat is een heel proces, wijzitten hier middenin. Ik zal drie onderwerpen noemen die in de loop van deze drie jaar steeds terugkomen in de gesprekken tussen Conny en mij als het over het leren vanLatijns Amerikaanse pinkstergelovigen gaat.

God is er altijd en in alle dingen wil God het beste voorons. Gods aanwezigheid is de grootste realiteit in het leven van onze zusters en broeders in de kerk. Die realiteit is in de ervaring van de mensen veel groter dande ervaring van het eigen ‘ik’. Dit heeft een heel anderelevenshouding dan de onze tot gevolg. We voelen hier behoorlijk sterk dat we uit een geseculariseerde cultuur komen. Hoe gelovig of toegewijd Noorderlingen ook kunnen zijn, het basisgevoel is anders, de relatie met God is minder vanzelfsprekend. Dat betekent niet dat dit altijd nadelig is voor de geloofsbeleving uit het Noorden. God´saanwezigheid heeft immers ook niet-vanzelfsprekende kanten en het is belangrijk om te onderkennen dat God niet een verlengstuk kan zijn van mijn verlangens en behoeften.30 Een sterker ontwikkeld gevoel voor het ‘ik’

30 De grote aandacht voor de A/ander in theologie en ethiek in de twintigsteeeuw hangt nauw samen met die cultuur van het ik. De radicaliteit die

is ook heel behulpzaam om belangrijke keuzes te maken. Maar tegelijkertijd komt ons dominante ‘ik’, of dit nu sterk of zwak is, sneller in aanvaring met God’s aanwezigheid (of leidt tot twijfel aan die aanwezigheid).Ons ‘ik’ speelt een veel grotere controlerende functie, waardoor allerlei gevoelens en uitingen niet door het filter komen. Soms is dat positief omdat we zo verantwoordelijkheid kunnen nemen voor onze daden, maar het heeft ook een grote schaduwkant als het over de ervaringen met God gaat. Dan is het belangrijk om controle los te laten en je over te geven.

Dat laatste lijkt me dan ook de grootste uitdaging op hetgebied van geloofsbeleving. De lichamelijke participatie,die hier zo vanzelfsprekend is, maakt het voor mij heel duidelijk. In het zingen, dansen en aanbidden van God kunnen mensen zich enorm laten gaan, terwijl ze op dat moment toch grote zorgen kunnen hebben. Extatische ervaringen, zoals tongentaal, liggen dan ook meer in de lijn van de verwachting en zijn minder bedreigend dan voor iemand met een controlerend ‘ik’.

Een tweede punt betreft het concrete karakter van geloven. De aanwezige God zorgt ervoor dat je werk vindt en de bus haalt, God helpt je bij het overwinnen van je alcoholprobleem, je gewelddadige optreden, en de steeds terugkerende ontrouw in relaties. Geloven is dan ook nietzozeer spiritueel, in de zin zoals dat woord wel gebruiktwordt, als of het om een eigen werkelijkheid zou gaan, maar helemaal ingebed in het dagelijkse leven. Soms lijkthet in onze ogen zelfs wat plat, omdat het materiële zozeer op de voorgrond kan staan. De welvaartstheologie wordt hier dan ook niet zo ontzettend verkeerd gevonden. Dat concrete karakter van wat God doet en de grote plaats

sommige van deze benaderingen kenmerkt, is dan ook moeilijk invoelbaar voortheologen uit Latijns-Amerika.

die wonderen innemen, levert ook een concreet missionair verhaal op. Vanwege de sterke familiebanden worden eerst de naaste familieleden meegenomen naar de kerk om dit ookte ervaren. Zij kampen immers vaak met vergelijkbare problemen. In onze lokale kerkgemeenschap heeft vrijwel iedereen heftige perioden van huwelijkscrisis meegemaakt,waarin sprake was van terugkerende ontrouw en geweld. Daar wordt veel over gesproken, omdat mensen elkaars verhaal herkennen en omdat ze hier zo wonderlijk uit gered zijn. Deze kerk heeft jarenlang een speciale huwelijkstherapie aangeboden, om vervolg te geven aan hetwonderlijke herstel. Voor mensen uit onze gemeente is hetdan ook helemaal niet moeilijk om uit te leggen waarom jenaar de kerk zou gaan of waarom je op deze manier in God zou geloven. Dat bewijst zich vanzelf. Zo concreet, tastbaar en dagelijks is in het geloof in het Noorden niet zo vaak. We brengen vaak onbewust toch een scheidingaan tussen het concrete en materiële (dat waar we zelf verantwoordelijk voor zijn) en het spirituele. Het is eenenorme uitdaging om geloven zoveel dagelijkser te belevenen die onheilige scheiding van levensterreinen stukje bijbeetje af te breken.

Tenslotte lijkt me de nadruk op de verandering een bron van inspiratie. Het is geweldig om te zien dat de hedendaagse pinksterwereld in Latijns Amerika zich met zoveel enthousiasme stort op de verandering van de leefwereld. Veel gemeenten beginnen sociale projecten en politieke participatie is niet meer uit den boze. Ik hoorde onlangs een verhaal van een student uit Uruguay, die in een kinderproject nauw samenwerkt met de lokale kerk én overheid. Iemand anders vertelde over een Argentijnse kerk die een project heeft opgezet voor scholing en werk om een inheemse gemeenschap uit de spiraal van armoede en het isolement te halen. In dit soort projecten worden structurele maatschappelijke

problemen aangepakt. Mijns inziens is het heel belangrijkdat deze sociale acties en projecten nauw verbonden zijn met de theologische visie. Als gezien wordt dat persoonlijke bekering ook te maken heeft met maatschappelijke veranderingen, kunnen die twee processenelkaar onderling versterken. Dat opent ook de mogelijkheid om ethisch een bijdrage te leveren die niet zomaar als moralisme kan worden geclassificeerd. In een tijd van bezuinigingen, liberalisering en populisme komener nieuwe kansen voor de kerken in het Noorden om zich maatschappelijk actief op te stellen. Daarmee wordt de theologie op straat zichtbaar en krijgt de kerk contact met bevolkingsgroepen waarvan ze zich heeft vervreemd.