On the Nature of Spatial Context

9

Robert Barełkowski

ON THE NATURE OF SPATIAL CONTEXT

O NATURZE KONTEKSTU PRZESTRZENNEGO Abstract. The topic of the present paper is spatial context, its complexity and multi-value. It is an attempt to incline to go beyond the location-oriented understanding of the basic notion, beyond the obvious and the perceptive fea-tures to the psychological or ideological spheres. Grasping the differentiated manifestations of the spatial context allows us to state that its form is impermanent and intangible. Hence the proposal to reflect the context through conventional features, which, according to the author, become the proper point of departure for every redefinition of the concepts resulting from the undertaken designing steps. Streszczenie. Tematem jest kontekst przestrzenny, jego złożoność i wielowartościowość. Jest to próba nakłonienia do wyjścia poza lokalizacyjne rozumienie pojęcia podstawowego, poza cechy oczywiste, dostrzegalne, do sfer takich, jak psychologiczna czy ideowa. Uchwycenie zróżnicowanych manifestacji kontekstu przestrzennego pozwala stwierdzić, że jego postać jest nietrwała, nieuchwytna. Stąd propozycja odzwierciedlenia kontekstu przez umowne własności, które w przekonaniu autora stanowią właściwy punkt wyjścia do każdorazowego redefiniowania pojęcia na potrzeby wynikające z podejmowanych kroków projektowych. Keywords / Słowa kluczowe: context, perception of space, strategies of architectural design, metadesign kontekst, percepcja przestrzeni, strategie projektowania architektonicznego, metaprojektowanie

1. LOSS

Understanding the spatial context and the context of architecture as a research problem and as a concept defined by the process of rationalization and analysis, is so to speak, relatively young. Until the second half of the 20th century the context was an embodiment of a design synthesis perceptively ac-quired by the recipient. This design synthesis most frequently reflected the authorial intuition in its ability to preserve, exhibit or form the intangible harmony of proportion and function, provided with the unspo-ken yet indispensable social acceptance, though not necessarily accompanied by it from the very begin-ning. Modernism with its quasi rational approach to an architectural object superseded many elements which can be included in the concept of spatial context. Corporate architecture, prefabrication and cata-logue solutions intensified the phenomenon of superficiality in formulating the complicated factor respon-sible for the real evaluation of living space.

Robert Barełkowski

10

The 60s and 70s of the 20th century brought both disillusionment with the emptiness of past ideals of unification, seeming rationalization of design, as well as the reopening of the discussion about the sig-nificance of the context, the feeling of unity of space, the understanding of the social needs and the identification of space by its users. Since then the notion of context has become a strong factor deter-mining many spatial decisions, influencing design processes and forming architects’ preferences. On the other hand, it has become a highly mythologized notion, losing its positive role in order to become even a demagogic spell, overused in some clumsy evaluative attempts undertaken without a wider perspec-tive and reflection of the problem. This issue, it has to be said, is a complex and multilayered one, and touches upon the question of the design process, the architectural implementation, the spatial relations between a new object and its surroundings as well as upon the psychological and social perspective of architecture and architectural criticism.

2. NOTION

The notion of spatial context is an exemplification of a cognitive dilemma in which there is an aware-ness of a permanently inaccurate description. The current state of knowledge, narrowed down to this problem which we are able to master, is responsible for the imperfection of the approximations, since the knowledge of an architect is limited by his individual experience, the collective awareness of the problem and the current scholarly paradigm1. The change of the paradigm, however, proceeds always before achieving an epistemological fulfilment, since the scholar discovers in the nature of indeterminacy the subsequent and so far unexplored layer of information, demanding a new interpretation and the broad-ening of perception.

Inaccuracy or maybe indeterminacy is characteristic for every discipline of science. Any physical or social problem reveals cohesion of overthings, a cohesion of fractions of reality2 based on the lack of psychophysical abilities to achieve a homogeneity, to gain a one-dimensional and therefore an easily acquired evaluation of phenomena. The dispersion of light, attributed to Newton, was only the first step leading to the research on the features of light, to the understanding of its corpuscular-wave nature and to getting to know the real range of its radiation, which, based on organoleptic experience, is reduced to a simple word. A prism, as a tool to disperse, visualizes a perceptive relativism, as well as the risk of being deceived by the virtual appearance, whereas it is only a narrow fraction of radiation experienced by the human senses. In comparison to the problem of optics, the spatial context brings more subjective meanings. It cannot function without man and his interpretation, without ego and reasoning in which the cultural sources of personality are juxtaposed with the socially accepted system of values.

The architectural (spatial) context is indefinable in absolute categories and cannot be depicted in a complete way, even any description of the notion in question must – without a proper systematic basis – be dubious in relation to the subject of discourse. Should the adjective ‘spatial’ be narrowed down to the analysis of physical space whose value reveals the nature of context? Or should it also include a general sense enclosed in the space-time of a psychosocial existence? If the meaning of this term is narrowed down, does it allow us to talk about a complementary answer to the question being asked by the de-signer, i.e. is this notion at all usable in evaluation since it originally passes on some important aspects, presenting the relation between an object and its surroundings, described by physical features and a

1 Cf. Kuhn (2001), p. 91-97. 2 Perceived as objective as well as subjective.

On the Nature of Spatial Context

11

comparative pattern which is imposed and not open to discussion? Would it not be excessively abstract to analyze an imaginary objective reality, which is situated beyond the observer?

3. INTERPRETATION

The discovery of the sources of the context requires an interpretative connection of the possible ranges of application of the notion. It also requires an emphasis on problematic approaches or accents which can be conventionally separated. We have to remember, however, that such a selection can or must blur its components. Thus a cognitive distortion of the notion is revealed. Despite the lack of initial premises resulting from the thesis, the choice of accents contains, according to Feyerabend, presump-tions connected with the way of research and usage1. The awareness of this cognitive obstacle must be present in any design process and should not be obscured by arguments that misrepresent the core of the problem, allowing for the evaluation and criticism of architecture, which permits its fully intuitive reception. Considering the usage of intuition as a designing tool cannot entitle an equally spontaneous evaluation of the level of spatial context, because such an evaluation, if is to be a point of reference to the obliging discourse, requires definite frames and criteria of the cognitive structure.

Understanding, and perhaps interpretation of the spatial context, should treat the notion as widely as possible, so that the varied aspects help in the perception and control of the complexity and to give reasons for the con-scious choice of an aspect or aspects that seem the most important in a particular designing task. The following aspects reflect different, sometimes seemingly contradictory, approximations of the spatial context – they exist parallel, dependently but also significantly autonomous. The aspects are meant to be variants of beings of imagin-ing, the context examined from an angle of selectively chosen conceptual spheres.

3.1. PLACE The context of the location is the most literal of all the cognitive aspects. It is a reflection of the fea-

tures of place identified with its values and potential. It is of interest for those creators who most strongly identify themselves with the understanding of architectural values as derivatives of composition, a place where they look for the basis for architectural decisions. Urban planning, location-oriented composition, composition of building masses in relation to the surroundings, and façade composition hide the rela-tions and references that are evoked by the existing elements. The location aspect exhibits in fact the idea of inheriting the physical features. It induces to ‘inscribing’, to fitting into the surroundings, proposing the idea of the object as an answer to spatial relations explicite, or pushing a search for forms of the perfect location, the peculiar matrix, justifying and lending credence to the design decisions that were made. In other cases it persuades to an assiduous search for features of the surroundings, enhanced or transformed in the project, significantly, however, marked in the visual architectural rendition.

The features of the location form an important stimulus because they do not require a sophisticated interpretation. An architect uses procedures such as rhythm and proportion reference, an axial system and strict principles of geometry and composition reference; these procedures bind the project and the existing surroundings, they become the intended linking agent. The complementarity of the new object with the surroundings is marked by a repetition, quotation, analogy or other bonds which are, like the visual stimuli coming from the surroundings in the phase that precedes the creation of a new object, a reflection of the perception of its particular features. The world of design ideas and its material form are subjected to the imperative of formal unity (formal cohesion). There is also a certain danger in the power

1 Feyerabend (2001), p. 29.

Robert Barełkowski

12

of impingement of this contextual aspect. A limitation of the understanding of its context, supported by the profile of didactic curricula which force this particular interpretation in the architects’ education, be-comes a trap when it supersedes and negates all other interpretations. Then the argumentation of inher-iting features forms a quasi objective basis for every discussion about architecture and its values.

Fig. 1. Paul Klee Center / Centrum Paula Klee, R. Piano, Bern, 2005, photo: KB

If one wants to search for the most universal pattern of the aspect of location, one has to take up the issue of typology. Typologies, although still focused on the material form of architectural objects, give, however, an insight into the rich relationships that exist between entities and parts as well as into the way of building round abstract patterns of particular types of buildings in forms consisting of these ele-ments. Moreover, they also describe the understanding of the context in varied perspectives depending on the scale as well as on the program matrixes. Typologies also form a bridge in the cognition of the other important contextual aspect.

3.2. DECODING The reading of a spatial code is not identical with the perception of its obvious parameters, propor-

tions, shapes, and visual connections. It is directed at understanding the meaning of material elements in space, at creating particular entireties, as well as the parts which form these entireties – like a square with its surrounding buildings, like a façade with windows adding to its depth. Noticeable features are

On the Nature of Spatial Context

13

only manifestations of individual constructions created from basis bricks. This way of forming an entirety from parts, belonging to a closed, finite collection, should determine the factors of designing in creating a complement of space in the shape of a new building. If finding typology was an advanced action within the range of the aspect of location, then finding the basic parts to build these ideologically and program-matically invariable typologies will be deciphering the code within the architectural object. Building uniqueness of organisms using material like a DNA code may be a far-fetched analogy. Yet, this analogy is rather adequate because it refers to a program, to hidden information, that contains not only the shape and form, but more importantly the way of functioning. In this way the form interlaces with the function and becomes its medium1. Nevertheless, the key to the aspect of the spatial code is the ability to find impingements, to understand these and to show this understanding in the designing encroachment in the environment.

Fig. 2. Edgemar Development, F. O. Gehry, Venice, LA, 2005, photo: RB

One of the effective ways of interpreting this aspect might be an attempt to find a set of processes attributed to particular forms, taken on by the space. From this relationship a critical diagnosis of the attribute may originate, an attribute which Alexander defines by the adjective ‘proper’ or ‘suitable’2. The suitable features of space are sought in the relations of buildings and their users, but also in buildings

1 It sometimes becomes also the carrier of meaning. It has to be, however, attributed to a different aspect of spatial context. 2 Alexander (1979), p. 34-36.

Robert Barełkowski

14

amongst each other – this aspect of spatial context should not be confused with the semantic perception of architecture, straying off too far away towards abstract and idealized considerations.

3.3. MIND Any design process, and even the process of acquiring the space both in the categories of observa-

tion and evaluation as well as in preparing design decisions, is the first thing that occupies the mind of the architect. This is a behavioural aspect in which the context becomes a subjective representation of the reality, reduced to such a range which the mind is able to grasp at the particular moment. Subjectiv-ity is inevitable because it is the mind that is the basic analytic, conceptual, evaluative, verifying tool, capable of genius but also capable of fallibility. The imaginary synthesis of reality leads to a selective discern of those environmental features which the consciousness of the architect acknowledges as valuable.

Fig. 3. Landscape Formation One, Z. Hadid, Weil am Rhein, 2004, photo: RB

The architect makes use of the knowledge and available sources of information about the area of his/her action but the final vision and evaluation of the space referred to within the concept of context of the subject of design, focuses on the psychological context. The state of mind, the consciousness is not something stable and invariable. Sometimes it is the result of an ad hoc synthesis of spatial features of which the architect is aware as a result of a retained and memorized particular frame, at other times it

On the Nature of Spatial Context

15

can be the expression of intensive reflections and analyses, slowly building up a vision of what is impor-tant for the subject. This is always a personal and individual vision of the context1 formed by the architect as a unique. In this behavioural perception the context is a term functioning in psycho-time-space where the state of consciousness directly operates on the image of context.

The state of the creator’s mind limited by the ability to recreate or transform space and its features and values discloses itself by the recipient through an unintentional assessment, forming his attitude to space. The recording of the diagnosis takes place as a series of synthetic representations, including relations which Smith, following Peirce, calls a man-environment relation. Smith regards these relations as more important than the less dynamic, and also less human oriented mapping of a physical form of architecture or an urban complex.2 The behavioural or psychological context shows an exceptional, because personal, aspect of the notion. Reflection upon this aspect persuades that in order to overcome full subjectivity in the contextual perception, negotiation over the sphere of consensus and over the choice of a commonly agreed definition of context between potential interlocutors is needed.

3.4. CRADLE Community, which – for our purposes – substitutes here society, functions through interpersonal re-

lations, established schemes of behaviours, value systems and preferences. Cultural legacy, manifested in many different ways, is a product of this community. An individual – a man is moulded with an ac-quired image of the above-mentioned relations, schemes and value systems and these elements can influence the understanding of the context more strongly than might result from the determinism of the natural environment. Socio-cultural imprint is the basis for the understanding of the world, the natural environment and the built environment. In this way, man as well as community, interprets reality and evaluates the space he uses. Hence the existence of dominant tendencies, of derivative behaviours of a community, opinions of social groups as well as accepted values. The relations between the sacred and profane in space, traditionally established phenomena, material and immaterial legacies worked out by a certain community in a particular cradle or environmental niche are culturally and socially conditioned.

A community shapes its cultural image by the transformation of environment, and the environment, as a result of its feedback, conditions certain forms of it. This is exactly as in the case of West African houses, presented by Blier, as a tangible example of a simple implementation of natural reserves, where culture is responsible for the creation of a useful building, filled with a harmony with its surroundings that is difficult to grasp and to define in an unambiguous way. Blier shows how a cultural context reveals itself in, as it seems, the most primitive architectural forms, sophisticated however when it comes to the imita-tion of many socio-cultural patterns of the particular circle of users3.

1 The state of architect’s mind is frequently carried and recorded in a visual form which is a basic form of communi-cation, but also a reminder for him. Graphic and visual thinking is the next level of translation of a contextual ab-stract. Cf. Kasprisin and Pettinari (1995). 2 Smith (2002), [4] and [19]. 3 Blier (1995), p. 159-161.

Robert Barełkowski

16

Fig. 4. Sandbag Shelter Prototype / Prototyp schronienia z worków z piaskiem, K. Nader i Cal Earth Institute, 2005, photo: Area

Undoubtedly the elements of coded information are partially intentional and partially intuitive, even in simple architecture that makes use of a relatively limited range of stylistic devices, techniques and tech-nologies in a situation when it is difficult to talk about spatial relations of a city or village, any spatial disposition and systematized planning. Here the cultural context discloses itself in all its might, proving that patterns, engraved in communal behaviours and instilled in every individual, are an integral and powerful part of the globally treated spatial context.

3.5. CONTRARINESS The above considerations have demonstrated the interpretative diversity of the notion of spatial con-

text. It is worth mentioning that the difficulty of subjective defining of the meaning is fully visible in the interpretation of designing activities, which are based on negations, contrasts, reversals and other forms of apparent negation. Apparent, because it is impossible to omit a context and at the same time engage it in a polemic. Even by trying to ignore it, paradoxically, the architect has to choose the proper contex-tual means to achieve the intended effect, so he has to use the context! Spatial contrast and unconven-tional actions dealing with proportions may leave a feeling of harmony and completeness of place. In this way Moneo sees Gehry’s actions, calling them contextual, as they represent the fundamental values of the structure of Los Angeles4. But respect here is revealed in a total negation, in mockery and distortion,

4 Moneo refers to his earlier papers on Gehry’s architecture entitled ”Permanencia de lo efimiero. La construccion como arte transcendente” in: A&V Monografias de Arquitectura y Vivienda 25, Frank Gehry 1985-1990, Madrid, p. 9-12. See Moneo (2004), p. 255.

On the Nature of Spatial Context

17

in ignorance and self-expression. Similarly, Muschamp, being a practitioner himself, comments on the emergence of a new spatial sign, Nouvel's hotel in New York, as a case in which, despite the omission (is it indeed the omission?) of context, the architect achieves the result of a valuable enrichment and a harmonious transformation of space1.

Fig. 5. Wohnausanbau, C. Mackler, Konstanz, 2005, photo: RB

The examples of contestation of a location-oriented context, one of the most frequent aspects re-ferred to by contrast and negation, do not lead to the negation of the context treated as a whole, as a multi-value phenomenon. They show that the true nature of the problem lies in the diversified values of particular aspects of this comprehensive treatment of built or urbanized environment.

3.6. METHOD However risky they may be, the attempts at making the context impartial are necessary. The meth-

odological aspect proposes to see the context in the category of crystallizing the visions of finding ana-lytical patterns. They can serve, and they do, to narrow down the amount of data processed by the architect during the design process, thereby making it easy to encompass the wide spectrum of prob-lems. The selective treatment of these will still be the effect of an intuitive action or will have strong indications of a subjective and autonomous design decision. But this will also be made in relation to a conscious rejection of selected parts.

1 Muschamp (2001).

Robert Barełkowski

18

Fig. 6. Clark Center for Biomedical Engineering and Sciences, N. Foster, 2005, photo: KB

The methodological aspect will reveal itself in the impingement of space on the design process, on the search for proper design strategies, programmatically and methodologically adjusted to the building in question. The set of spatial features determines the notion of context and makes the architect initiate, in a controlled way, established ways of evaluation. This method will refer to every building separately. In the case of Stirling in Staatsgalerie in Stuttgart, Venturi and Scott Brown in Sainsbury Wing in the Na-tional Gallery in London, or Herzog and de Meuron in Dominus Winery in Yountville2 an understanding of the context is mainly the effect of a compilation of the subjective feeling of space and a scheme of action within the object, a design method that proposes a clear system of criteria and evaluation which are the basis for the decision and are at the disposal of outsiders.

4. CORE

The spatial context is unique for every singular place. It is changeable in time. It transforms in accor-dance with the changes of material and spatial delimitations, or even more strongly in a rhythm imposed by cycles of usage of space by people. Moreover, the spatial context has a different meaning for every individual recipient who is also susceptible to the influence of time and is able to modify his perception of hitherto prevailing phenomena in a new depiction. Each of these aspects are prone to be accentuated in a different degree during the phase of analyzing or defining the space. They can be, however, difficult or impossible to interpret. We cannot look for support and a constant element in these aspects – a formula

2 Moneo (2004), p. 39-43, 90-97, 396-398.

On the Nature of Spatial Context

19

is needed in which the aspects will be generated from a property that is deeper, systematized, that maintains the regime structure of the spatial context.

People debating about context have to bear in mind the above-mentioned restrictions. They have to take into consideration that the notion is ambiguous and multifarious, including its aspects which are not specified here due to the limited scope of this study. Such a discourse in any random case demands the creation of a common ground of reference and a common, systematized, initial definition. The aim is to propose this within the definition of context, which may be recognized as a universal property. Attributes of location cannot fulfill this universal role and they are not suitable to create a conceptual platform of context. Conventionally we can introduce a category of property – as opposed to attributes, which refer more to impingements and which have to be included in every architectural work that is regarded as valuable and enriching the urbanized environment.

The first property of spatial context is uniqueness, a distinction of features, giving uniqueness to the place. It is the ability to distinguish an individual being, without whose impact, the intellectual effort based on the creation of design solutions would be vain, aimless and without any quality (a second property). Design interference in space must create a tension between the subject of design and its surroundings, and a qualitative tendency, the direction of transformation leading to a negative or positive comparative indexation, expresses the quality of the context. Quality cannot be homogenous and cannot be transmit-ted to balance the values of space as Loegler wants1. This would lead to a situation where the apparatus to validate space disappears without points of reference to what is worse or better. Both properties are relative, demand comparisons hence also buildings to which they are compared. Both are simultane-ously changeable in time and attributed to location. A third property is multi-value, the duration of many aspects in one notion, appearing in different proportions in many places. Multi-value shows the diverse impingement of space on, among others, fields of its usability. What is revealed in value is the fact that space, unable to function properly, can still have a high value in other fields of use and perception. Qualities cannot be reduced to a unified level, because space must carry a function, a form and meaning which demand its specialization, allowing for an egalitarian treatment of its particular components. Multi-value is attributed to space, but as a unique, complex property it is based on transformations in time. The last property is that of the induction of emotion which the context raises in every recipient. A purist, rational form of the context is impossible without a reference to ‘feeling’. This value is not attributed to location but in connection to the recipient.

These properties and their related impingements – on the space, on man, on the community – gen-erate a basic design problem, which becomes a methodological type of quandary. Getting closer to the fulfilment of a design task lies in the proper designation of borders in which these properties achieve a satisfactory level, in imposing limitations (at which he aims – not too close and not too far) by an archi-tect on himself. In this plan of design and strategy of creative actions, a new construct is formed, en-compassing architecture, its proportions and details, the cultural meaning, social impingement and psychological perception of the author and recipient.

1 It is worth emphasizing that Loegler recognizes the complexity of the notion and he treats the context with a high dose of perspicacity signalizing the problem of the evolutionary forming of space, which is not discussed here but which is very significant for the study of context. Loegler (2005), p. 10.

Robert Barełkowski

20

O NATURZE KONTEKSTU PRZESTRZENNEGO

1. ZAGUBIENIE

Rozumienie kontekstu przestrzennego, kontekstu architektury jako zagadnienia badawczego, jako pojęcia defi-niowanego przez proces racjonalizacji, analizy, jest – można by zaryzykować twierdzenie – stosunkowo świeżej daty. Do drugiej połowy XX wieku kontekst był ucieleśnieniem percepcyjnie przyswajanej przez odbiorcę syntezy projektowej, która najczęściej odzwierciedlała autorską intuicję w zdolności zachowywania, eksponowania lub formowania nieuchwytnej harmonii proporcji, funkcji, opatrzonych niewypowiedzianą, aczkolwiek niezbędną spo-łeczną akceptacją, niekoniecznie towarzyszącą dziełu od jego narodzin. Modernizm ze swoim quasi – racjonalnym podejściem do obiektu architektonicznego wyparł wiele elementów i składników, jakie można zmieścić w pojęciu kontekstu przestrzennego, a architektura korporacyjna, prefabrykacja, rozwiązania katalogowe, silnie pogłębiły zjawisko powierzchnowności w ujmowaniu złożonego czynnika odpowiedzialnego za rzeczywiste wartościowanie przestrzeni życiowej.

Lata 60. i 70. przyniosły rozczarowanie pustką po przebrzmiałych ideałach unifikacji, pozornej racjonalizacji pro-jektowania, rozpoczynając na nowo dyskusję o znaczeniu kontekstu, o poczuciu spójności przestrzeni, o rozumieniu potrzeb społecznych i identyfikacji przestrzeni przez jej użytkowników. Od tego czasu pojęcie to jest silnym wy-znacznikiem determinującym wiele decyzji przestrzennych, wpływającym na procesy projektowe, formującym prefe-rencje architektów, terminem nieraz nadmiernie zmitologizowanym, zatracającym swoją pozytywną rolę, by stać się nawet demagogicznym zaklęciem, nadużywanym w nieudolnych próbach ewaluacyjnych, podejmowanych bez szerszej perspektywy i refleksji nad zagadnieniem. Zagadnieniem, dodać należy, złożonym, wielopłaszczyznowym, dotykającym kwestii procesu projektowego, realizacji architektonicznych, relacji przestrzennych między obiektem nowym a otoczeniem, psychologicznej i społecznej percepcji architektury, krytycyzmu architektonicznego.

2. POJĘCIE

Pojęcie kontekstu przestrzennego jest egzemplifikacją dylematu poznawczego, w którym występuje świado-mość permanentnie niedokładnego opisu. Aktualny stan wiedzy, zawężony do tego zakresu, który udaje się nam posiąść, jest odpowiedzialny za niedoskonałość przybliżeń, bowiem wiedza architekta limitowana jest indywidual-nym doświadczeniem, świadomością zbiorową problemu i aktualnym paradygmatem naukowym2. Tymczasem zmiana paradygmatu postępuje zawsze przed osiągnięciem epistemologicznego spełnienia, bowiem badacz odkry-wa w naturze nieokreśloności kolejny, dotychczas niepoddany eksploracji, pokład informacji wymagających nowej interpretacji, rozszerzenia spojrzenia.

Niedokładność czy może nieokreśloność jest charakterystyczna dla każdej dziedziny nauki. Dowolne zagadnie-nie fizyczne czy społeczne ujawnia spójność wszechrzeczy, spójność składników rzeczywistości3, polegającą na braku psychofizycznych możliwości osiągnięcia jednoznaczności, uzyskania jednowymiarowej, a przez to łatwo przyswajalnej oceny zjawisk. Rozszczepienie światła, które przypisujemy Newtonowi, było zaledwie „otwarciem” podjęcia badań nad cechami światła, nad zrozumieniem korpuskularno-falowej jego natury, nad rozpoznaniem faktycznego zakresu tego promieniowania, które opierając się na organoleptycznym doświadczeniu sprowadzamy do prostego słowa. Pryzmat, jako narzędzie do rozszczepienia, unaocznia relatywizm postrzegania, a także ryzyko bycia zwiedzionym przez pozór, że ujawnione w ten sposób fale różnej długości i barwy pokazują całość natury światła, podczas gdy jest to jedynie wąski zakres promieniowania, poznawany zmysłami człowieka. W porównaniu z problematyką optyki kontekst przestrzenny przynosi więcej subiektywnych znaczeń. Nie może funkcjonować bez

2 Por. Kuhn (2001), s. 91-97. 3 Zarówno tej uważanej za obiektywną, jak i tej subiektywnej.

On the Nature of Spatial Context

21

człowieka i jego interpretacji, bez jaźni i rozumowania, w którym kulturowe źródła osobowości zestawione są z wy-pracowanym systemem wartości przyjmowanych przez zbiorowość.

Kontekst architektoniczny (przestrzenny) jest zatem niedefiniowalny w kategoriach absolutnych, nie może być opisany w sposób pełny, nawet określenie omawianego pojęcia musi – bez stosownej podbudowy systematyzującej – budzić wątpliwości co do przedmiotu dyskursu. Czy bowiem przymiotnik "przestrzenny" zawężać do analizy prze-strzeni fizycznej, której wartościowanie ma ujawniać naturę kontekstu, czy też obejmuje sens ogólny, zawarty w za-soprzestrzeni psychospołecznej egzystencji? Jeśli zatem pojęcie zawężać, to czy pozwala to wówczas mówić o komplementarnej odpowiedzi na problem, jaki stoi czy stał przed projektantem – innymi słowy, czy w ogóle byłoby to pojęcie użyteczne ewaluacyjnie, skoro z założenia pomijałoby wiele ważnych wątków, prezentując relację obiekt – otoczenie w ujęciu fizycznych cech i narzuconanego, a nie poddawanego dyskusji, wzorca porównawczego? Czy nie byłoby to nadmiernie abstrakcyjne rozważanie urojonej rzeczywistości obiektywnej, pozostającej poza obserwa-torem?

3. INTERPRETACJA

Odkrycie źródeł kontekstu wymaga interpretacyjnego złożenia możliwych zakresów stosowania pojęcia. Obligu-je do uwypuklenia dających się umownie wydzielić ujęć problemowych bądź akcentów. Musimy jednak pamiętać, że selekcja taka sprawi, że komponenty eksponowane zacierać mogą lub muszą inne. Choćby w ten sposób ujawnia się deformacja poznawcza pojęcia. Bo pomimo braku wstępnych założeń wynikających z tezy, wybór akcentów zawiera, zgodnie z poglądami Feyerabenda, presupozycje związane ze sposobem badania i użycia1. Świadomość tej przeszkody poznawczej musi być obecna w każdym procesie projektowym, niezaćmiona argumentacją fałszują-cą istotę problemu, przyzwalającą na ocenę i krytykę architektury, która dopuszcza w pełni intuicyjny jej odbiór. Dozwolone korzystanie z intuicji jako narzędzia projektowego nie może uprawniać do równie spontanicznej ewalu-acji poziomu kontekstu przestrzennego, ponieważ ewaluacja taka, o ile ma być punktem odniesienia do zobowiązu-jącego dyskursu, wymaga określonych ram i kryteriów, rozumowej struktury.

Rozumienie, a może interpretacja kontekstu przestrzennego, winno traktować pojęcie możliwie jak najszerzej, by zróżnicowane aspekty pomagały w percepcji i kontroli złożoności, by dawały asumpt do świadomego wyboru tego aspektu lub aspektów, które w danym zadaniu projektowym wydają się być najistotniejsze. Poniżej omówione aspekty odwzorowują odmienne, czasem sprawiające wrażenie sprzecznych, aproksymacje kontekstu przestrzen-nego – egzystują one równolegle, zależnie, ale w znaczący sposób autonomicznie. Aspekty to inaczej warianty bytów wyobrażenia kontekstu analizowanych pod kątem wybiórczo potraktowanych sfer pojęciowych.

3.1. MIEJSCE Kontekst lokalizacyjny jest najbardziej dosłownym z aspektów pojęcia. Jest odbiciem cech miejsca utożsamia-

nych z jego wartościami, potencjałem. To tu kieruje się zainteresowanie tych twórców, którzy najsilniej utożsamiają się z rozumieniem wartości architektonicznych jako pochodnych kompozycji, w niej poszukując umocowania decyzji architektonicznych. Kompozycja urbanistyczna, lokalizacyjna, kompozycja mas budynku w relacji do otoczenia czy kompozycja fasad ukrywają relacje i odniesienia ewokowane przez zastane składniki. Aspekt lokalizacyjny eksponu-je w istocie ideę dziedziczenia cech fizycznych. Nakłania do "wpisywania", dopasowywania do otoczenia, proponu-jąc ideę obiektu jako odpowiedzi na relacje przestrzenne explicite, innym razem forsuje poszukiwanie form wzorcowych lokalizacji, swoistych matryc, uzasadniających, czy może uwiarygadniających, podejmowane decyzje projektowe. W odmiennych przypadkach przekonuje do pieczołowitego wyłaniania cech otoczenia, wzmacnianych lub przetwarzanych w projekcie, wyraźnie jednak oznaczanych w wizualnym przekazie architektonicznym.

Cechy lokalizacyjne stanowią potężny bodziec, bo nie wymagają wyrafinowanej interpretacji. Architekt korzysta więc z procedur takich, jak referencja rytmu, proporcji, układu osiowego, silnych zasad geometrii i kompozycji, które łączą projekt i istniejące otoczenie, stają się intencjonalnym spoiwem. Komplementarność nowego obiektu z oto-czeniem przypieczętowana jest repetycją, cytatem, analogią bądź innymi więzami, które są – podobnie jak wizualne bodźce pochodzące z otoczenia w fazie poprzedzającej kreację nowego obiektu – odzwierciedleniem dostrzeżenia

1 Feyerabend (2001), s. 29.

Robert Barełkowski

22

w nim określonych cech. Świat idei projektowej i materialna postać podporządkowują się imperatywowi jedności formalnej (spójności formalnej). W sile oddziaływania tego aspektu kontekstu leży też niebezpieczeństwo. Ograni-czanie rozumienia kontekstu do niego, wzmacniane profilem programów dydaktycznych, które właśnie ową interpre-tację forsują w edukacji architekta, staje się pułapką, gdy wypiera i neguje wszelkie inne interpretacje. Wówczas argumentacja dziedziczenia cech kształtuje quasi-obiektywne podłoże każdej dyskusji o architekturze i jej warto-ściach.

Gdyby poszukiwać najbardziej uniwersalnego wzorca aspektu lokalizacyjnego, należałoby podjąć zagadnienie typologii. Nadal skupione na materialnej formie obiektów architektonicznych, typologie dają jednakże wgląd w bo-gate relacje występujące między entycjami i częściami, w sposób obudowywania abstrakcyjnych wzorców poszcze-gólnych typów obiektów w formy złożone z tych elementów. Ponadto przybliżają także rozumienie kontekstu w zróżnicowanych perspektywach zależnych od skali, ale i matryc programowych. Typologie stanowią też pomost w rozumieniu drugiego ważkiego aspektu kontekstualnego.

3.2. DEKODOWANIE Odczytywanie kodu przestrzeni nie jest tożsame z percepcją jego oczywistych parametrów, proporcji, kształtów

czy połączeń wizualnych. Jest ukierunkowane na zrozumienie znaczeń elementów materialnych w przestrzeni, na wytwarzanie określonych całości, a także części, które te całości formują – jak plac wraz z otaczającymi budynkami, jak fasada z nadającymi jej głębię oknami. Cechy dostrzegalne, ewidentne, są jedynie manifestacjami indywidual-nych konstruktów wytworzonych z podstawowych cegiełek, i to sposób formowania całości z części, należących do zamkniętego, skończonego zbioru, jest tym, co powinno przesądzać o przesłankach projektowych w kreacji dopeł-nienia przestrzeni w postaci nowego obiektu. Jeśli odnalezienie typologii było zaawansowanym działaniem w ra-mach aspektu lokalizacyjnego, odnalezienie podstawowych składników do zbudowania tych typologii, ideowo i pro-gramowo niezmiennych, będzie odcyfrowaniem kodu zawartego w obiekcie architektonicznym. Budowanie nie-powtarzalności organizmów z użyciem budulca, jakim jest kod DNA, może być daleką analogią. Analogią o tyle udatną, że odwołującą się do programu, zaszytej informacji, która mówi nie tylko o kształcie, postaci, ale – co waż-niejsze – o sposobie funkcjonowania. W tym ujęciu forma splata się z funkcją, dla jakiej staje się nośnikiem2. Nie-mniej kluczem do aspektu kodu przestrzennego jest zdolność odnajdywania oddziaływań, rozumienia ich i ujawnia-nia tego zrozumienia w ingerencjach projektowych w środowisko.

Jednym ze skutecznych sposobów odczytania tego aspektu może być próba odnalezienia zestawu procesów przypisanych do poszczególnych form, jakie przybiera przestrzeń. I z tego związku rodzić się może krytyczna dia-gnoza atrybutu, który Alexander określa przymiotnikiem „właściwy” lub „odpowiedni”3. Odpowiednich cech prze-strzeni poszukuje się w relacjach obiektów z użytkownikami, ale i obiektów między sobą – nie można więc mylić tego aspektu kontekstu przestrzennego z semantycznym ujęciem architektury, odbiegającym zbyt daleko w kierun-ku abstrakcyjnych, wyidealizowanych rozważań.

3.3. UMYSŁ Każdy proces projektowy, a nawet proces przyswajania sobie przestrzeni zarówno w kategoriach obserwacji

i oceny, jak i przygotowania decyzji projektowej, angażuje najpierw umysł architekta. To aspekt behawioralny, w któ-rym kontekst staje się subiektywną reprezentacją rzeczywistości, zredukowaną do takiego zakresu, jaki umysł jest w danym momencie zdolny ogarnąć. Subiektywizacja jest nieunikniona, gdyż to umysł stanowi podstawowe narzę-dzie analityczne, konceptualne, ewaluacyjne, weryfikacyjne, zdolne do geniuszu, ale w innych przypadkach zawod-ne. Synteza wyobrażeniowa rzeczywistości prowadzi do wybiórczego uchwycenia cech środowiska, tych cech, które świadomość projektanta uznała za wartościowe.

Architekt wykorzystuje wiedzę i dostępne zasoby informacji o obszarze działania, ale ostateczna wizja i ewalu-acja przestrzeni odnoszonej w ramach pojęcia kontekstu do przedmiotu projektowania skupia się na kontekście psychologicznym. Stan umysłu, świadomości, nie jest czymś stabilnym, niezmiennym. Czasem to wynik podejmo-wanej ad hoc syntezy cech przestrzennych, uświadomionych niczym wskutek zatrzymania i zapamiętania określo

2 Czasem staje się też nośnikiem znaczenia, to jednak należy przypisać odmiennemu aspektowi kontekstu prze-strzennego. 3 Alexander (1979), s. 34-36.

On the Nature of Spatial Context

23

nego kadru, innym razem wyraz żmudnych refleksji i analiz, z wolna budujących wizję tego, co ważne dla podmiotu. Jest to zawsze własna, indywidualna wizja kontekstu1, formowana przez architekta jako niepowtarzalna. W tym behawioralnym ujęciu kontekst to pojęcie funkcjonujące w psychoczasoprzestrzeni, w której stan świadomości bezpośrednio oddziałuje na wyobrażenie kontekstu.

Stan umysłu twórcy, ograniczony zdolnością do odtwarzania czy przetworzenia przestrzeni z jej cechami i war-tościami, u odbiorcy ujawnia się przez mimowolną ocenę, przez ukształtowanie stosunku do przestrzeni. Zapis diagnozy następuje jako seria syntetycznych reprezentacji, w tym związków, które Smith za Peircem nazywa relacją człowiek – środowisko, a które uznaje za ważniejsze od mniej dynamicznego, ale też mniej zorientowanego na człowieka, odwzorowania fizycznej postaci architektury czy kompleksu urbanistycznego2. Kontekst behawioralny, czy też psychologiczny, pokazuje wyjątkowy, bo osobisty aspekt pojęciowy. Refleksja nad tym aspektem przekonu-je, że do przezwyciężenia pełnej subiektywizacji w postrzeganiu kontekstu potrzebne jest negocjowanie między potencjalnymi dyskutantami płaszczyzny porozumienia, odniesienia do tego, jaką wspólnie uzgodnioną definicją kontekstu mogą się oni posługiwać.

3.4. KOLEBKA Zbiorowość, którą substytuujemy tu umownie społeczność, funkcjonuje przez relacje interpersonalne, ugrunto-

wane schematy zachowań, systemy wartości, preferencji. Produktem zbiorowości staje się dorobek kulturowy, ujawniany w różnorodnych manifestacjach. Jednostka–człowiek zostaje ukształtowany z przyswojonym obrazem wymienionych relacji, schematów i systemów wartości, a te elementy potrafią silniej wpływać na rozumienie kontek-stu, niż wynikałoby to z determinizmu środowiska materialnego. Imprint społeczno-kulturowy jest oparciem dla pojmowania świata, rozumienia środowiska naturalnego i środowiska zbudowanego. Tak człowiek, a także zbioro-wość, odczytuje rzeczywistość i wartościuje przestrzeń, którą użytkuje. Stąd biorą się dominujące tendencje, po-chodne zachowań zbiorowości, poglądów grup społecznych, wartości akceptowane. Kulturowo i społecznie uwa-runkowane są relacje między sacrum i profanum w przestrzeni, zjawiska ugruntowane tradycją, dziedzictwem materialnym i niematerialnym, wypracowanym przez określoną zbiorowość w danej kolebce, niszy środowiskowej.

Społeczność kształtuje swój kulturowy wizerunek przez przetworzenie środowiska, a środowisko w ramach sprzężenia zwrotnego warunkuje pewne jej postaci. Zupełnie jak w przypadku zachodniafrykańskich domostw, prezentowanych przez Blier jako namacalny przykład prostej implementacji zasobów środowiskowych, w którym kultura jest odpowiedzialna za powstanie obiektu użytecznego, przepełnionego trudną do uchwycenia i jednoznacz-nego określenia harmonią z otoczeniem. Blier ukazuje, jak kontekst kulturowy ujawnia się w najprymitywniejszych – jak mogłoby się nam zdawać – formach architektonicznych, wysublimowanych jednak, jeśli chodzi o odwzorowanie wielu społeczno-kulturowych wzorców danego kręgu użytkowników3.

Niewątpliwie po części intencjonalne, a po części intuicyjne są elementy przekazu zaszyfrowanego nawet w prostej architekturze, posługującej się relatywnie niewielką ilością środków stylistycznych, technik i technologii, w sytuacji, gdy trudno również mówić o relacjach przestrzennych miasta czy wsi, jakiejkolwiek dyspozycji prze-strzennej czy usystematyzowanym planowaniu. Tu kontekst kulturowy ujawnia się z całą mocą, udowadniając, że wzory zapisane w zachowaniach zbiorowości, zaszczepianych każdej jednostce, są integralną i silną częścią kom-pleksowo traktowanego kontekstu przestrzennego.

3.5. PRZEKORA Powyższe rozważania demonstrowały różnorodność interpretacyjną pojęcia kontekstu przestrzennego. Warto

jednak wskazać, że trudność definiowania przedmiotowego znaczenia najpełniej widać w interpretacji działań pro-jektowych, które opierają się na przeczeniach, kontrastach, odwróceniach i innych formach negacji pozornej. Pozor-nej dlatego, że w istocie nie można pomijać kontekstu, polemizując z nim. Nawet próbując go ignorować – paradoksalnie – architekt zmuszony jest dobrać właściwe kontekstualnie środki do uzyskania zamierzonego efektu,

1 Stan umysłu architekta jest często przenoszony i zapisywany w postaci wizualnej jako podstawowej formie komu-nikacji, ale i przypomnienia dla autora. Myślenie obrazowe, myślenie wizualne jest kolejnym poziomem translacji abstrakcji kontekstu. Por. Kasprisin i Pettinari (1995). 2 Smith (2002), [4] i [19]. 3 Blier (1995), s. 159-161.

Robert Barełkowski

24

a więc wykorzystać kontekst! Kontrast przestrzenny i działanie niestandardowo traktujące proporcje, mogą pozo-stawiać poczucie harmonii i kompletności miejsca. Tak Moneo widzi działanie Gehry'ego, nazywając je kontekstual-nym, jako respektującym fundamentalne wartości struktury Los Angeles4. Lecz respekt ujawnia się tu w całkowitym zaprzeczeniu, w drwinie, w deformacji, w ignorowaniu i samoekspresji. Podobnie Muschamp, sam będący prakty-kiem, komentuje wyłonienie się nowego znaku przestrzennego, nowojorskiego hotelu Nouvela, jako przypadku, w którym pomimo pominięcia (czy rzeczywiście?) kontekstu, architekt osiąga skutek wartościowego wzbogacenia i harmonijnej transformacji przestrzeni5.

Przykłady kontestowania kontekstu lokalizacyjnego, bo do tego aspektu najczęściej odwołuje się kontrast i ne-gacja architektoniczna, nie prowadzą zatem do negowania kontekstu traktowanego jako całość, jako zjawisko wie-lowartościowe. Pokazują, że prawdziwa natura zagadnienia tkwi w różnorodnie rozłożonych wartościach poszcze-gólnych aspektów tego kompleksowego ujmowania cech środowiska zbudowanego czy poddanego urbanizacji.

3.6. METODA Jakkolwiek ryzykowne, próby obiektywizowania kontekstu są potrzebne. Aspekt metodyczny proponuje widze-

nie kontekstu w kategorii krystalizowania się wizji znajdowania wzorców analitycznych. Mogą one służyć i służą do zawężania ilości danych przetwarzanych przez architekta w procesie projektowym, ułatwiając ogarnięcie szerokiego spektrum problemów. Selektywne ich potraktowanie nadal będzie efektem działania intuicji bądź będzie nosiło silne znamiona subiektywnej i autonomicznej decyzji projektowej. Ale będzie też podejmowane w relacji do świadomego odrzucenia wybranych składników.

Aspekt metodyczny ujawniać się będzie w oddziaływaniu przestrzeni na proces projektowy, na poszukiwanie odpowiednich strategii projektowych, dostosowanych programowo i metodycznie do rozpatrywanego obiektu. Ze-staw cech przestrzeni determinuje pojęcie kontekstu i skłania architekta do zainicjowania w kontrolowany sposób uznanych sposobów wartościowania. Metoda odnosić się będzie do każdego obiektu odrębnie. U Stirlinga w Sta-atsgalerie w Stuttgarcie, Venturiego i Scott Brown w Sainsbury Wing w National Gallery w Londynie czy Herzoga i de Meurona w Winiarni Dominus w Yountville6 rozumienie kontekstu jest w znacznej mierze efektem kompilacji subiektywnego poczucia przestrzeni i wewnątrzobiektywnego schematu działania, metody projektowej, proponującej przejrzysty i możliwy do wglądu dla osób postronnych system kryteriów i ocen leżących u podstaw decyzji.

4. ISTOTA

Kontekst przestrzenny jest unikalny dla każdego miejsca. Jest zmienny w czasie. Transformuje on zgodnie z przemianami materialnych delimitacji przestrzennych, ale nawet silniej, w rytmie wyznaczanym przez cykle użyt-kowania przestrzeni przez ludzi. Kontekst przestrzenny jest ponadto odmiennym pojęciem dla każdego indywidual-nego odbiorcy, także podatnego na wpływ czasu i zdolnego do modyfikacji swojego postrzegania dotychczasowych zjawisk w nowym ujęciu. Każdy z aspektów podlega w różnym stopniu akcentowaniu na etapie analizy czy definio-wania przestrzeni. Mogą być one jednak trudne lub niemożliwie do odczytania, nie w aspektach poszukiwać bowiem można oparcia, elementu stałego, potrzebujemy formuły, w której aspekty wygenerowane zostaną z głębszej, usystematyzowanej i zachowującej reżim struktury własności kontekstu przestrzennego.

Debatujący o kontekście muszą się mierzyć z powyższymi ograniczeniami. Muszą uwzględniać wieloznaczność i wielopłaszczyznowość pojęcia, w tym jego aspektów niewyszczególnionych z racji ograniczeń tej wypowiedzi. Dyskurs taki w dowolnym przypadku wymaga wypracowania wspólnej płaszczyzny odniesienia, wspólnej, usyste-matyzowanej definicji początkowej. Celem jest zaproponowanie tego w definicji kontekstu, co może być uznane za uniwersalne własności. Atrybuty lokalizacji nie mogą pełnić tej uniwersalnej roli i do stworzenia platformy pojęciowej kontekstu się nie nadają. Umownie wprowadźmy zatem kategorię własności – w odróżnieniu od atrybutów – które

4 Moneo odwołuje się do swojego wcześniejszego opracowania na temat architektury Gehry'ego pt. "Permanencia de lo efimiero. La construccion como arte transcendente" w A&V Monografias de Arquitectura y Vivienda 25, Frank Gehry 1985-1990, Madrid, p. 9-12. Patrz Moneo (2004), s. 255. 5 Muschamp (2001). 6 Moneo (2004), s. 39-43, 90-97, 396-398.

Architecture and Values

25

bardziej odwołują się do oddziaływań, a które muszą być obecne w każdym dziele architektonicznym, jakie uznać można za wartościowe i wzbogacające środowisko zurbanizowane.

Pierwszą własnością kontekstu przestrzennego jest unikalność, odrębność cech, nadająca miejscu niepowta-rzalność. Jest to zdolność do wyróżnienia bytu jednostkowego, bez wpływu którego wysiłek intelektualny, polegają-cy na kreacji rozwiązania projektowego, byłby bliższy matematycznym algorytmom. Unikalność byłaby próżna, bezcelowa bez jakości (drugiej własności). Ingerencja projektowa w przestrzeń musi wytwarzać napięcie pomiędzy przedmiotem projektu a otoczeniem. Negatywna lub pozytywna waloryzacja przestrzenna wyraża jakość kontekstu uwypuklając tendencje jakościowe, kierunki przemian. Jakość nie może być jednorodna, nie może przenosić się na zrównoważenie walorów przestrzeni, jak chciałby Loegler1. To musiałoby prowadzić do zaniku aparatu walidacji przestrzeni, bez punktów odniesienia dla tego, co gorsze i lepsze. Obie własności są relatywne, wymagając porów-nań, a więc także obiektów, z którymi porównanie jest dokonywane. Obie są równocześnie zmienne w czasie i przypisane do lokalizacji. Trzecią własnością jest wielowartościowość, trwanie wielu aspektów w jednym pojęciu, które dla wielu miejsc występują w zróżnicowanych proporcjach. Wielowartościowość ukazuje zróżnicowane oddzia-ływanie przestrzeni między innymi na polach jej użyteczności. W wielowartościowości ujawnia się fakt, że prze-strzeń niezdatna do prawidłowego pełnienia pewnych funkcji nadal może utrzymywać wysokie walory na innych polach wykorzystania i percepcji. Jakości nie można sprowadzić do zunifikowanego poziomu, bo przestrzeń musi nieść funkcję, formę, przekaz, które wymuszają jej specjalizację, tym samym uniemożliwiając egalitarne traktowanie jej poszczególnych komponentów. Wielowartościowość jest przypisana do przestrzeni, ale jako jedyna złożona własność opiera się przemianom w czasie. Na koniec ostatnią własnością jest indukcja emocji, jaką kontekst inicjuje w każdym odbiorcy. Niemożliwa jest purystyczna, racjonalna postać kontekstu, bez odwołania się do "odczuwania". To ten walor, który przypisany jest nie do lokalizacji, lecz jej związku z obserwatorem.

Te własności i powiązane z nimi oddziaływania – na przestrzeń, na człowieka, na zbiorowość – generują pod-stawowy problem projektowy, który staje się problemem natury metaprojektowej. Przybliżenie w poszukiwaniu speł-nienia w zadaniu projektowym tkwi w poprawnym określeniu progów, w których własności osiągają poziom zadowa-lający, w narzuceniu przez architekta samemu sobie granic, do których dąży, – ani nie zbyt blisko, ani nie za daleko. W tym planowaniu projektowania, strategii działań twórczych, formuje się nowy konstrukt ogarniający architekturę, jej proporcje i detale, przekaz kulturowy, oddziaływanie społeczne oraz psychologiczną percepcję autora i odbiorcy.

BILBIOGRAPHY / BIBLIOGRAFIA

Alexander, C.: 1979, The Timeless Way of Building, Oxford University Press, New York Blier, S. P.: 1995, The Anatomy of Architecture : Ontology and Metaphor in Batammaliba Architectural Expression,

University of Chicago Press, Chicago Feyerabend, P.: 2001, Przeciw metodzie <Against method>, Siedmioróg, Wrocław Kasprisin, R. and Pettinari, J.: 1995, Visual Thinking for Architects and Designers. Visualizing Context in Design,

John Wiley and Sons, New York Kuhn, T. S.: 2001, Struktura rewolucji naukowych <The Structure of Scientific Revolutions>, Fundacja Aletheia,

Warszawa Loegler, R.: 2005, Definiowanie wartości miejsca <Defining of value of the place>, katalog wystawy, RAM, Kraków Moneo, R.: 2004, Theoretical Anxiety and Design Strategies, The MIT Press, Cambridge Muschamp, H.: 2001, Architectural Trendsetter Seduces Historic SoHo, New York Times, 11 Apr 2001, New York Smith, D.: 2002, Architectural Context: A Peircean Frame, Arisbe Website, Brisbane

1 Warto jednak podkreślić, że Loegler rozpoznaje kompleksowość pojęcia i kontekst ujmuje z dużą przenikliwością, sygnalizując problem, którego w niniejszej pracy nie rozwijano, ale który dla kontekstu ma bardzo duże znaczenie – ewolucyjnego formowania przestrzeni. Loegler (2005), s. 10.