K

Heel de gemeenschap van de israëlieten vertrok uit de woestijn van Sin, om volgens de aanwijzingen van de heer van kamp tot kamp verder te trekken. toen ze hun kamp opsloegen in refidim, had het volk geen water te drinken. (Exodus 17:1)

K.A.K.A.Katholieke actie

K.A.J.K.A.J.Katholieke arbeiders Jeugd

K.A.V.K.A.V.Katholieke Arbeiders

Vrouwen.

K.B.SK.B.SKatholieke Bijbelstichting.

K.L.J.K.L.J.Katholieke Landelijke Jeugd

K.R.O.K.R.O.Katholieke Radio omroep (Nederland)

K.S.A.K.S.A.Katholiek Studerende Jeugd.

K.W.B.K.W.B.Katholieke Werkliedenbond.

KAAKSLAGKAAKSLAGVroeger kreeg men eerst de omhelzing en dan de

306

K

kaakslag, ze hoorden bij het ritueel van het sacramentvan het Vormsel. De bisschop zei: “Pax tecum”, “Vrede zij met U”, daarmee bedoelde hij, nu ben je bij onze groep.In die context heeft men in de commentaar vaker de nadruk (teveel) gelegd op de ridderslag en daaraan verbonden wat men als christen te verduren heeft.

KAARSEGGEKAARSEGGEZie: ‘Tenebraeluchter.’

KAARSENKAARSENZie: kandelaar.Bij de eucharistieviering moeten er minstens twee kaarsen branden,4 bij de ‘requiemmis’;bij de expositie van het Allerheiligste moeten er 6 branden.Het koorgebed vraagt slechts twee kaarsen.Kaarsen zijn van was en moeten wit zijn. Gele kaarsen horen bij de dodenliturgie.Een plechtige kaarswijding gebeurt op Maria Lichtmis.Bij de H. Wijdingen en het H. Doopsel is de paars gebruikelijk.Bij de ‘bediening’ draagt men de sterfkaars.

KAARSENBANKKAARSENBANKVerhoog waarop de kandelaars gezet worden. Ook het onderstuk van de retabel wordt hiertoe gebruikt.

KAJOTTERKAJOTTERKAJ-er.Zie: K.A.J.De vrouwelijke tak heet VKAJ, Kajotsters.

307

K

De K.A.J. werd gesticht door Jozef Leo Cardijn, (1882-1967) Belgisch R. K. geestelijke en sociaal leider. Hij stichtte in 1924 als onderpastoor te Laken de KAJ,die later uitgroeide tot een internationale organisatie voor de jonge werknemers. In 1965 werd hijkardinaal.

KALENDARIUMKALENDARIUMCalendarium.Directorium of Oordop.De lijst van alle vaste kerkelijke feestdagen en een tabel waaruit de datum van de veranderlijke feestdagenaf te leiden zijn.

KALFMAANDAGKALFMAANDAGMaandag van de Goede Week. Op die dag maakte men een kalf en verdronk het als ‘het oude heidendom’, ‘de vasten’, ‘de winter’.

KALOTTEKALOTTEKalot, Kalotje.Zie: ‘Soli Dei’.

KAMERHEER.KAMERHEER.Zie: ‘Pauselijke kamerheer.’

KANDELAARKANDELAARIn het boek Openbaringen worden de kandelaars als symbool voor de kerkelijke gemeenschapen gebruikt. De bijbel zegt dat ons getuigenis als een lamp op de standaard moet zijn. Zo staan de kaarsen te branden als symbool van de gelovigen. In nog meer figuurlijke zin moeten ze de gelovige in de hemelse sfeer brengen

308

K

waar eeuwig verering en licht is.Op het hoofdaltaar stonden zes kandelaars. Er stonden er altijd vier of twee aan de zijaltaren.Eertijds waren er kaarsen van gele was voor de eucharistieviering voor de overledenen en witte waskaarsen voor de andere vierinegen.De paaskaars betekent Christus, de andere kaarsen symboliseren de gelovigen vandaar dat het vuur van de paaskaars genomen wordt om de gewone kaarsen aan te maken. De kneedbaarheid van de was symboliseert de zachtmoedigheid van de gelovige en de ‘offerbereidheid’ van Christus.Kandelabers, voor meer kaarsen, bevinden zich gewoonlijk in het priesterkoor.

KANONIKALE HOOGMISKANONIKALE HOOGMISGezongen eucharistieviering, voorafgegaan aan het maandelijkse samenkomen van de kathedrale kapittels inNederland.In België bestond dat gebruik niet in de jaren ’40. Deliteratuur vergelijkt: “in België waar er dagelijks een koormis wordt opgedragen in alle kathedralen en waar de kanunniken elke dag het koorgebed verrichten bestaat deze naam niet”.

KANSELKANSELPreekstoel.Het is een verdere evolutie van de ambo.Het bestaat uit een kuip met een klankbord en een trap. Dit klankbord is heel dikwijls als troonhemel versierd.In de kathedralen staat de kansel aan de epistelzijde omdat dan de bisschop hem best ziet.Er is geen vaste plaats in de andere kerken. De kansel

309

K

wordt daar meestal op de meest praktische kant gezet.

KANSELIERKANSELIER1. Kanselier van de Roomse Kerk, de kardinaal die aan het hoofd staat van de Apostolische Kanselarij.2. Kanselier van de Apostolische Brieven. Hij is het hoofd van de afdeling Apostolische Brieven van het pauselijk secretariaat.3. Kanselier van een diocees. Is degene die gewoonlijkde secretarissen van de bisschop benoemt. Het is zijn taak de handelingen van de bisschoppelijke Curie te bewaren, te rangschikken en te catalogeren. Ze zijn meestal notarissen.

KANUNNIKKANUNNIKGeestelijk, lid van een kathedraal, metropolitaan of collegiaal kapittel en die rechten en plichten van hetkapittel deelt.De seculiere kanunnik heeft dikwijls via een oud gebruik of door een pauselijke vergunning het recht opbisschoppelijke insigna, bv. het paars, het borstkruis, de mijter.Erekanunniken delen ook in die rechten.De Kanunniken hebben vaste plaatsen in het priesterkoor: kanunnikenbanken of koorgestoelte.De kanunnikprediker noemt kanunnik theologaal.Degene die aangeduid is om biecht te horen noemt kanunnik-penitencier.Kanunniken worden benoemd door de bisschop, hij hoort daartoe het kapittel.In België is het aantal kanunniken in het kathedraal kapittel 10 tot 14.

310

K

KAPKAPMonnikskap, kraag of mantelkap, die hoofd en hals bedekt, ook kapoets of capuce genoemd.Zie: ‘Keuvel’.

KAPELKAPEL“Onder kapel wordt verstaan een plaats, die voor een of ander gemeenschap of groep van gelovigen die er samenkomt, met verlof van de Ordinarius tot de goddelijke eredienst bestemd is, en waar ook andere gelovigen met toestemming van de bevoegde Overste toegang hebben.”De Bisschop heeft die kapel persoonlijk of via iemand anders bezocht en waardig gevonden. Ze mag zonder zijntoelating niet voor iets anders worden bestemd558. De privé kapel valt ook onder de bevoegdheid van de bisschop (vroeger de paus). Ze is ten behoeve van één of meer fysieke personen en enkel voor de eredienst bestemd.Deze oratoria zijn ofwel openbaar en dan kan iedereen er geldig eucharistievieren. Halfopenbaar, bv. in ziekenhuizen, dan zijn ze voor die gemeenschap en daarkan ook iedereen toetreden om geldig eucharistie te vieren. Huiskapellen zijn enkel geldig om de zondagse eucharistie te vieren als ze toebehoren aan een kardinaal of bisschop.

KAPELAANKAPELAANHet woord is ontleend aan het Midden Latijn ‘capellanus’, titel, bij de koningen van de Frankenreeds, van de bewaarders van ‘capella’ (Het woord is ontleend aan Mlat. Capella, een verkleinwoord

558 Kerkelijk recht 1868, nr. 1223-1225.

311

K

van ‘cappa’, mantel). Kapel is immers het heiligdomwaarin de mantel van St. Maarten als een reliek werd bewaard.Kapelaan = geestelijken van de koninklijke huiskapel.Vandaar, in ‘t algemeen: bedienaar van een kapel.Huis- of gestichtgeestelijke; geestelijke in dienstvan een vorst of van een particulier persoon, van een corporatie, van een gesticht enz.Geestelijke die de inkomsten van een kapelanij geniet.Hulppriester van een parochie. Bij ons vroeger ‘onderpastoor’ genoemd.Het Woordenboek van de Nederlandse Taal noemt ook in Zuid-Nederland de priester zonder aanstelling die — al of niet vrijwillig — verschillende hulpdiensten verricht. ‘Mislezer in een kerk’.

KAPELANIJKAPELANIJKapelanij. Kapelaanschap.Woonplaats of beneficie van een kapelaan.

KAPELHOEVENKAPELHOEVENDoor de Jezuïeten voor 1912 opgerichte kolonisatieposten waar catechese gegeven werd en handwerk verricht door de Kongolezen. Deze missieactiviteit heeft men onder druk van de niet katholieken moeten stopzetten.

KAP EN DEGENKAP EN DEGENToevoeging aan de titulatuur van geheim en Erekamerheren van de paus.

312

K

KAPITTELKAPITTEL1. Het college en de bijeenkomst van de kanunniken.Collegiaal kapittel als ze niet verbonden zijn aan een kathedraal of een metropolitaankerk verbonden zijnDoor hun dagelijks koorgebed geven zij luister aan de eredienst in de kathedraal of voornamere kerken.Het kathedraal of metropolitaan kapittel helpt de bisschop in het bestuur.De gebruiken zijn niet dezelfde in Nederland als inBelgië.In dat kapittel heb je nog waardigheden: deken, aartspriester, aartsdiaken en cantor.2. In religieuze orden en congregaties is het kapittel bevoegd om de overste te kiezen. Zo heb je generaal, provinciaal en kloosterkapittel. Niet alleen de leden, de bijeenkomst en ook de plaats waar die vergadering doorgaat wordt vaak met het woord kapittel (kapittelzaal) aangeduid.Zie: ‘Kanunnik’.

KAPITTELKERKKAPITTELKERKKoorkerkKerk waaraan het kapittel verbonden is. Wanneer ze geen kathedraal of metropolitaans is dan wordt ze ook wel eens collegiaalkerk genoemd.

KAPITTELMISKAPITTELMISZie: ‘Kanoniekale hoogmis’.

313

K

KAPITTELSTOKJEKAPITTELSTOKJEHet stokje waaraan de linten zijn bevestigd die de hoofdstukken, kapittels, bv. feesten in een missaalof brevier aanwijzen.

KAPITTELVICARISKAPITTELVICARISVicarius capitularis.Degene die een bisdom bestuurt gedurende de sedisvacatie of wanneer een bisschop daarin verhinderd is en er geen vicaris generaal aanwezig is en de Apostolische Stoel niet anders heeft beschikt door bv. een Apostolisch administrator aante stellen.De kapittelvicaris moet binnen de acht dagen na de sedisvacatie door het kapittel worden gekozen. De nieuwe bisschop moet aan hem rekenschap afleggen.Zijn titel is: “Zijne Doorluchtige Hoogwaardigheid”.Hij heeft de ererechten van een protonotarius apostolicus.

KAPOETSKAPOETSZie: ‘Kap’.

KARDINAALKARDINAALHoogste kerkelijke waardigheid na de paus.Via de Romeinse congregaties geven zij de paus raad.Zij kiezen ook de nieuwe paus. Het kollege van de Kardinalen kende sedert Sixtus V559 een 70-tal leden, waarvan 6 kardinaal bisschoppen (die een bisdom rond Rome besturen), 50 kardinaalpriesters (die een titelkerk in Rome bezaten), 14

314

K

kardinaaldiakens (die een diaconie in de omgeving van Rome besturen). Ze worden gecreëerd en hun aanstelling gebeurt door het geheim consistorie.De Kardinalen die te Rome resideren zijn Curiekardinalen.De bovenstaande regeling was degene die nog van kracht was 1939.Het Kardinaalcollege is nu560 nog ingedeeld in drie orden: 1. De bisschoppelijke, waartoe de kardinalen behoren aan wie door de Paus de titel toegewezen wordt van een suburbicaire kerk, alsook de Oostersepatriarchen die in het Kardinaalcollege opgenomen zijn.2. De presbyterale3. De diaconale. Het kerkelijk recht voorzieteen rangorde en eenmogelijkheid na 10 jaar over tegaan naar de hogere orde.Iedereen kan tot kardinaalgekozen worden als hij priesteris. Hij wordt bisschop gewijdals hij door de paus gekozen istot Kardinaal. DeKardinaaldeken zit devergadering voor en wordt bij overlijden door de andere kardinalen opnieuw gekozen.Titel: Eminentie.Onderscheidingstekens: een rood-zijden (Advent en veertigdagentijd: paars) toog, een saffieren ring,

560 C.I.C. 1983 canon 349 vv.

315

K

een rode baret (bonnet met drie punten) en een rodekardinaalshoed met 15 kwasten aan de weerszijden.

KARDINAAL-AARTSBISSCHOPKARDINAAL-AARTSBISSCHOPZie afbeelding wapen.

KARDINAAL CAMERLENGOKARDINAAL CAMERLENGOZie: ‘Camerlengo van de Roomse Kerk.’

KARDINAAL DATARIUSKARDINAAL DATARIUSZie: Pauselijke datarie.

KARDINAAL GROOTPENITENTIERKARDINAAL GROOTPENITENTIERZie: ‘Penitentiarie.’

KARDINAAL PROTECTORKARDINAAL PROTECTORBeschermheer van de kloostergenootschappen en andere instellingen. Hij is de verbindingsman met de paus. Sommige kloostergenootschappen hebben geenen andere hebben de paus als protector.

KARDINAAL STAATSSECRETARISKARDINAAL STAATSSECRETARISMinister van binnenlandse zaken van Vaticaanstad.Prefect van de buitengewone kerkelijke aangelegenheden en bestuurder van de Pauselijke Staten. De enige kardinaal die in het Vaticaan woont.

KARDINAALSWAPENKARDINAALSWAPENBestaat uit een zelf gekozen, wapen, waarboven een rode hoed met 15 rode kwasten aan weerszijden en een kardinaalskruis. Geflankeerd door mijter en staf als de kardinaal bovendien bisschop is. Het

316

K

schild is versierd met het pallium indien hij tegelijk aartsbisschop is.

KARDINAAL VICARISKARDINAAL VICARISDe Kardinaal die de paus als bisschop van Rome vervangt in het bestuur van dat bisdom, behalve Vaticaanstad.Hij is geheel zelfstandig en brengt tweemaal in de maand verslag uit van zijn bestuur bij de paus.

KARDINALE DEUGDENKARDINALE DEUGDENDe Hoofddeugden. De 4 kardinale deugden:de Voorzichtigheid draagt meestal een slang,de Gerechtigheid draagt een weegschaal,de Sterkte is uitgedost met een maliënkolder, schild en zwaard,de Matigheid gebruikt twee schalen. Zij giet water van de ene naar de andere, ze doet water bij de wijn.Ambrosius en Augustinus brengen die vier deugden inverband met de vier stromen van het Paradijs561. Pison is dan de Voorzichtigheid, Gichon de Matigheid, Chiddekel (Tigris) de Sterkte en Eufraatde gerechtigheid.In Venetië worden ze in verband gebracht met de 4 evangelisten.Zie: ‘Zedelijke deugden.’

KARMELKARMELKlooster van de Orde van de Karmelieten.

KARMELIETKARMELIETOrdo Fratrum Beatissime Virginis Mariae Monte Carmelo.

317

K

O. Carm.De Karmelieten ontwikkelden zich uit de kluizenaars van de Karmelberg. Ze zijn in twee takken in 1340 naarEuropa gekomen:De geschoeide met de gematigde regel,En de jongere, hervormde tak van de ongeschoeide met een strengere regel.De ongeschoeide karmelieten hadden in België 9 huizen in 1939.De vrouwelijke tak noemt Karmelietessen.Aan de derde orde zijn heel wat zustercongregaties geaffilieerd.Berthold van Calabrië ongeveer 1155 is hun stichter. De regel dateert van 1209.Ze leggen zich toe op een contemplatief leven, Mariaverering en apostolaat.In 1562 hervormd door Teresa van Avila (ongeschoeide nonnen) en Johannes van het Kruis.

318

K

KARMELIETESSENKARMELIETESSENIn België in 1939 waren er 35 huizen van karmelietessen: nonnen van de 2de orde vande Allerheiligste Maagd Maria van den bergCarmel, geschoeid en ongeschoeid. Het zijnslotzusters.

KARTUIZERSKARTUIZERSOrde van kluizenaars, gesticht door Brunode Kartuizer of van Keulen562 bij Grenoble(eerste klooster: La Grande Chartreuse,1084). Strenge handhaving van de regel van Benedictus;daardoor klein gebleven.Hun levensstijl ligt tussen de eremieten en de coenobieten; ze hebben enkel gemeenschapszalen en afzonderlijke huisjes, waar de kloosterlingen zelf voor hun onderhoud zorgen. Hun kloosters worden ‘certosa’ genoemd.

Ze kenden geen hervormingen.In 1150 werd detweede orde: deKartuizerinnen gesticht.

KASPARKASPARGaspar.

KATAFALKKATAFALKGetimmerde opbaring voor een overleden, soms ook ‘loze

319

K

doodskist’ genoemd. De katafalk is gedekt met een zwart lijkkleed en met brandende kaarsen omgeven.Bij de katafalk wordt de absoute verricht.

KATHEDRAALKATHEDRAALDe bisschopskerk waar de katheder of bisschopstroon staat.

KATEDRAAL KAPITTELKATEDRAAL KAPITTELKapittel dat de koordienst waarneemt en de bisschop bijstaat in het bestuur van het bisdom.Als de bisschopszetel vacant is wordt de kapittelvicaris benoemd.

KATHARENKATHARENLetterlijk: reinen.12de- en 13de eeuwse sekte in Duitsland en Italië.In Frankrijk was de sekte bekend als de albigenzen (albigeois). Ze bouwden voort op het denken van het vroegere manicheïsme dat nadruk legde op de strijd vantwee beginselen, goed en kwaad.Ze zijn verwant met de sekte van de bogomilen (= Godsvrienden) van de Balkan.Ze wijzen de wereld (vlees, seksualiteit) af, maken onderscheid tussen volmaakten (perfecti) en gelovigen (credentes).Hun aanhang situeerde zich vooral bij de stedelijke handwerkers. Omstreeks 1300 door de Inquisitie tot zwijgen gebracht.

KATHOLICITEITKATHOLICITEITVoor alle volken, voor alle tijden en een leer in alles: kat olhn (ghn), en over de geheel wereld. Dit

320

K

moet de eigenschap zijn van de ware kerk, zo ziet zichook de R. K. kerk.

KATHOLIEKE ACTIEKATHOLIEKE ACTIEOm zoveel mogelijk leken zelfstandig maar onder de centrale leiding van Rome aan het apostolaat in de maatschappij te laten deelnemen werd door Pius XI563 dekatholieke actie in het leven geroepen.In zijn encycliek “Ubi arcano Dei”, 23 december 1922, worden de principes vastglegd..

KATHOLIEKE ARBEIDERSJEUGDKATHOLIEKE ARBEIDERSJEUGDKAJBelgische organisatie voor werkende jongeren, ontstaanin 1924 uit verschillende kleinere bewegingen, met name door het werk van Jozef Cardijn. Naast het functioneren als vertegenwoordigend orgaan wil de KAJ de leden (arbeiders) begeleiden naar een volwassen christelijk bestaan.Er zijn samenwerkingsverbanden met het ACV.

KATHOLIEKE BIJBELSTICHTINGKATHOLIEKE BIJBELSTICHTINGKBSNederlandse rooms-katholieke organisatie, opgericht in1961, met als doel de Bijbel dichter bij de rooms-katholieke gelovigen te brengen. De Bijbelstichting voltooide de Willibrordvertaling en voert een boekenfonds. Op haar initiatief ontstond in 1969 de World Catholic Federation for the Biblical Apostolate,die samenwerkt met Wereldbond van Bijbelgenootschappen.In 1995 werd de laatste Bijbelvertaling verzorgd.

321

K

KATHOLIEKE BRIEVENKATHOLIEKE BRIEVENVerzamelnaam van zeven korte brieven in het Nieuwe Testament: Een van Jakobus, twee van Petrus, drie van Johannes en een van Judas. Reeds de kerkhistoricus Eusebius564 gebruikte deze naam, die misschien aangeeftdat de brieven voor de hele Kerk (katholiek) bestemd waren en niet aan één gemeente gericht, zoals de brieven van Paulus.

KATHOLIEKE KERKKATHOLIEKE KERKDe R. K. kerk weet zich door Christus gesticht en zietzichzelf als geroepen genade van Christus door te geven. Tot de zichtbare kerk behoren degene die gedoopt zijn: het Lichaam van Christus. Bij de onzichtbare kerk horen ook de ‘te goeder trouw’ dwalende. Er wordt gesproken over de zegevierende, de strijdende en de lijdende kerk.De Katholieke kerk heeft daartoe volgens hun leer de wijdingsmacht en de herderlijke macht: leergezag en bestuursmacht.Ze zijn het grootste kerkgenootschap van de wereld. Zenoemen zich apostolisch omdat ze gefundeerd op de bisschoppen, als opvolgers van de apostelen. De paus neemt de eerste plaats in in navolging van Petrus onder de apostelen.Ze is hiërarchisch gestructureerd. En groeide aldus uit de geschiedenis.Ze noemt Rooms omdat de paus die het dagelijks bestuurvoert samen met de kardinalen (de curie) te Rome in het Vaticaan woont. De gezamenlijke bisschoppen bespreken zaken van geloof en kerkelijk leven soms op een oecumenisch concilie. De rooms katholieke kerk

322

K

kent een uitgebreid kloosterleven.De leer van de Kerk is gebaseerd op de Bijbel en de uitspraken van pausen en concilies (de traditie). De kerkelijke regels zijn neergelegd in de Codex Iuris Canonici. In België zijn er acht bisdommen, waaronder het aartsbisdom Mechelen- Brussel, in Nederland zeven,waaronder het aartsbisdom Utrecht.

KATHOLIEKE RADIO OMROEPKATHOLIEKE RADIO OMROEPKRONederlandse omroepvereniging, opgericht in 1925. Doel:uitzendingen te verzorgen die strekken tot geestelijkeontplooiing, voorlichting en ontspanning volgens de waarden van de R. K. Kerk.Ledental (1988): 639.125. Organen: Studio en Mikrogids.

KATHOLIEKE REFORMATIEKATHOLIEKE REFORMATIEHervormingen in de R. K. Kerk van de 15de-17de eeuw. Aanvankelijk door enkelingen als Savonarola565 en bewegingen als de strenge franciscanen (observanten) en de moderne devotie gepropageerd.Na de (protestantse) Reformatie op het concilie van Trente566 (1545-63) doelbewust aangepakt (interne vernieuwing, nieuwe orden, o.a. oratorianen en jezuïeten, contrareformatie en inquisitie).

KAZUIFELKAZUIFELHet opperkleed van de priester. Het moet van zijde of halfzijde zijn en in de liturgische kleur van de dag.De oorspronkelijke aan alle zijden even wijde klokvormwerd voortdurend aan de zijden versmald zodat na het gotische en het Boromeus kazuifel, modellen ontstondendie alleen borst en rug bedekten (scapulier, viool of

323

K

Die gebeden waren allemaal in het Latijn.Op de kazuifel staat een kolom vooraan, en achteraan een kruis. De kolom verwijst naar de geselpaal van Christus en achteraan doet het denken op het kruis vanChristus.

KELKKELKDe kelk is het liturgisch vaatwerk dat minstens aan debinnenkant canoniek uit goud moest zijn. De kelk werd voorbereid voor de eucharistieviering. Dit betekende dat er een kelkdoekje werd ingelegd dat overhing aan beide zijden, er werd een lepeltje ingelegd, de pateenmet de grote hostie overdekte dit en een doek in de liturgische kleur van de periode dekte het geheel af.

324

K

Daarop kwam de bursa met hetcorporale.Omdat kelk en pateen dicht met degeconsacreerde hostie te maken hebbenworden ze door de bisschopgeconsacreerd.Ze worden ontwijd door vervorming,ernstige beschadiging, verkoop ofmisbruik.

KELKDOEKJEKELKDOEKJEPurificatorium.Een gewoon rechthoekig linnen doekjedat in de kelk hangt en dat dient om de lippen mee af te dragen na het nuttigen van het Bloed van Christus en om de kelk te reinigen na of gedurende de communie.

KELKLEPELTJEKELKLEPELTJEGouden of verguld lepeltje waarmee de priester water in de wijn doet. Hij schept wat water uit de ampul diede misdienaar aanreikt. Dit was geen verplicht ritueelen is dus ook weggevallen.

KERKBANKERKBANExcommunicatie.Strafmiddel van de Kerk. De kerk ontneemt de persoon bepaalde rechten, bv. deelneming aan de eucharistie (met behoud van lidmaatschap).

325

K

Aanleidingen: losbandig leven, verkeerde geloofsopvattingen. Communisten vallen sinds 1949 in de R. K. Kerk onder de ban. Binnen het lutheranisme werd de excommunicatie meer en meer een burgerlijke straf; sinds de Verlichting niet meer toegepast. Opheffing van de excommunicatie kan door de persoon die in de ban sloeg door absolutie na schuldbelijdenis.

KERKCONSECRATIE.KERKCONSECRATIE.De kerkwijding gebeurt door de bisschop.1. Zij bestaat uit voorbereidende gebeden bij de relieken.2. Daarop volgt de inbezitneming door de besprenkelingmet wijwater en doordat de bisschop op de met as bedekte vloer met zijn staf in twee gekruiste lijnen het Griekse en Latijnse alfabet schrijft.3. Het wijdingsgebed.4. De bijzetting van de relieken.5. Zalving van de altaartafel en de kerkwanden (apostelkruisjes).6. Zegening van dealtaaruitrusting.7. De wijdingsmis.Op dezelfde manier wordt dealtaarwijding gedaan.

KERKELIJKE BANKERKELIJKE BANZie: ‘Kerkban’.

KERKELIJKE BEGRAFENISKERKELIJKE BEGRAFENIS1. De overledene wordt op dekatafalk gelegd vooraan met de

326

K

voeten naar het altaar. De priesters worden met de voeten naar de uitgang.2. De ‘requiemmis’ is de uitvaartliturgie.3. De absoute.4. De begrafenis in gewijde grond.De begrafenis werd geweigerd aan niet-gedoopten:- catechumenen,- kinderen, die in de moederschoot met de gedoopte moeder zijn gestorven,- die openlijk het christelijk geloof zijn afgevallen- of ketterse en/of ‘schismatieke’,- ‘maçonnieke’ of andere sectaire leer hebben verkondigd.- die een excommunicatie of interdict kregen- die in een duel stierven,- zelfmoordenaars (zelfdoding),- die hun lijk verbrandden,- openbare of algemeen bekende zondaars.De pastorale ontwikkelingen hebben hierin al bepaalde gebruiken aangepast.

KERKELIJKE FEESTDAGENKERKELIJKE FEESTDAGENIn strikte zin, de herinneringsdagen aan heilige personen en gebeurtenissen op een vastgestelde datum en op liturgische wijze, dus met eucharistieviering enofficie gevierd.Hun geordende opeenvolging noemt men het kerkelijk jaar.1. Feesten ‘des Heren’, van de H. Maagd en van de Heiligen.2. Geboden en niet geboden feestdagen.3. Algemene feesten, die voor de gehele kerk en bijzondere, die voor een bepaald bisdom gelden.

327

K

4. Beweeglijke feestdagen, ‘festa mobilia’, en onveranderlijke (steeds op dezelfde datum).De feesten hebben een verschillende liturgische rangorde: enkelvoudig, halfdubbel, dubbel (maius of minus); 1ste of 2de klasse; met of zonder vigilie of octaaf.

KERKELIJKE GEWADENKERKELIJKE GEWADENZie: ‘Liturgische gewaden’.

KERKELIJKE SCHRIJVERSKERKELIJKE SCHRIJVERS1. Kerkvaders2. Christelijke schrijvers in strikte zin: de schrijvers uit de 7 eerste eeuwen van de kerk, die niet alle voorwaarden voldoen om Kerkvaders te heten omdat hun heiligheid niet ‘à point’ is, bv. Clemens van Alexandrië567 of als de zuiverheid van leer ontbreekt zoals bij Origines568 dan spreekt men van Christelijke Schrijvers.

KERKELIJKE STAATKERKELIJKE STAATPatrimonium Petri : het erfdeel van Petrus.Vaticaan. Cita del Vaticano.Gebied waarover de paus, als bisschop van Rome, wereldlijk gezag uitoefende; omvatte gebieden in Italië en Frankrijk.Basis vormde de door Pepijn de Korte569 bekrachtigde “donatio Pepini” (756). Het Italiaanse eenheidsstrevenleidde tot de inname van Rome (1870) en de aansluitingbij Italië. Deze ‘Romeinse kwestie’ werd opgelost doorhet Lateraanse Verdrag (11.02.1929) tussen Pius XI570

567 Voetnoot 131.568 Voetnoot 132.

328

K

en Mussolini. De paus werd hoofd van de soevereine staat: Vaticaanstad.

KERKELIJK HUWELIJKKERKELIJK HUWELIJKIeder huwelijk van de katholieke gedoopte moe op straffe van ongeldigheid voor de pastoor van de parochie, of een bevoegd priester, gebeuren.Daaraan vooraf gaat het onderzoek naar de huwelijksbeletsels (met de afroepingen, huwelijksafkondigingen). Bij gemengde huwelijken is alle openbaarheid verboden.Zie: ook ‘besloten tijd’.

KERKELIJK JAARKERKELIJK JAARJaar waarin de kerkelijke feesten plaatsvinden, lopendvan eind november (Advent), via de kerstkring naar de paaskring en Pinksteren. Daarnaast zijn in het kerkelijk jaar de heiligenfeesten opgenomen.Zie: ‘Kerstkring’, ‘Paaskring.’

KERKELIJK RECHTKERKELIJK RECHTC.I.C.Codex Iuris Canonici.Wetboek van het R. K. kerkelijk recht van de Westerse Kerk. Verzameld en geredigeerd op last van paus Pius X571 en van kracht geworden onder Benedictus XV572 in 1918. In 1963 is men begonnen met een herziening.15 januari 1983 heeft Johannes Paulus II de laatste herverwerking573 gepromulgeerd.Het bijzonde of particulier recht voor een bepaald territorium of instituut geldt door de instantie die voor dit territorium bevoegd is, de Nationale, interprovinciale, Provinciale Concilies of diocesane Synoden.

329

K

KERKELIJK TAFELGEBEDKERKELIJK TAFELGEBEDBendictio Mensae.Liturgische gebeden, die vooral in kloosters voor en na de maaltijd worden gezegd.

KERK EN STAATKERK EN STAATIn België is er een geldelijke regeling, de staat neemt het loon en de pensioenen van de bedienaars van de eredienst op zich (Ministerie van Justitie).Er zijn vier mogelijkheden die de verhouding regelen:1. Concordaat.2. Conventie.3. Modus vivendi.4. Accoord.

KERKFABRIEKKERKFABRIEK1. Vereniging met beperkte rechtspersoonlijkheid. In België regelt de kerkfabriek de ‘tijdelijke belangen’ van de parochie. De pastoor maakt er van rechtswege deel van uit. Hij hoeft helemaal de voorzitter niet tezijn.2. Benaming voor het kerkgebouw, kerkvermogen (bezit en inkomsten) en bestuur.

KERKBOEKKERKBOEKZie: ‘Gebedenboek.’

KERKGANGKERKGANGHet eerste kerkbezoek van de moeder na de geboorte vanhet kind.

330

K331

K

1. De vrouw wordt met wijwater besprenkeld om ‘gezuiverd te worden’ omdat zij in innige aanraking isgeweest met het door erfzonde bevlekte kind.2. De vrouw krijgt dan een brandende kaars door de priester als blijk van waardering voor haar moederschap.3. Om Gods genade en hulp te krijgen wordt opnieuw wijwater gesprenkeld.De plechtigheid is bedoeld om Maria’s zuivering574 te gedenken en geschiedt daarom bij voorkeur aan het Maria altaar. Het was gebruikelijk dat de moeder dan de eucharistieviering bijwoonde.De verplichting om alle eerstgeborenen in dienst te stellen van God575 kon volgens Numeri576 tegen betaling van vijf sikkels worden afgekocht. Hun plaats werd ingenomen door de Levieten. De betaling van die vijf sikkels wordt in Lucas niet vermeld. Misschien laat Lucas de vrijkoop van Jezus achterwege omdat hij een relatie wil leggen tussen Jezus en Samuël577, die naar het heiligdom van Silo werd gebracht om daar te blijven. Wel verbindt Lucas de toewijding van Jezus aan God met het offeren van een koppel tortels of tweejonge duiven. Dit gebruik vinden we in het Eerste Verbond, waar dit offer wordt voorgeschreven om de reiniging van de moeder578.De reiniging van de moeder is misschien vanuit het dualisme ‘geest-lichaam’ ontspoord. De joodse reiniging had te maken met de ‘onreinheid door

574 Lucas 2:22-24: “22 Toen de tijd gekomen was dat zij zich volgens de wet van Mozes moesten reinigen, brachten ze Hem naar Jeruzalem om Hem aan te bieden aan de Heer, 23 zoals in de wet van de Heer geschreven staat: Al het mannelijke dat de moederschoot opent, zal de Heer worden toegewijd, 24 en om een offer te brengen, volgens de wet van de Heer: een koppel tortels of twee jonge duiven.”

332

K

het bloed’ en niet ‘de angst voor het lichamelijke’.

KERKGEBOUWKERKGEBOUWDe architectuur van kerken wordt bepaald door de specifieke eisen. Aangezien in die ruimte de eredienstwordt verzorgd moet het plaats bieden aan heel wat gelovigen. Er moet een leesgestoelte zijn voor de schriftlezing en – in R. K. kerken - een altaar om de eucharistie te vieren.In de begintijd van het christendom waren er diverse typen, vanaf de 4de eeuw vinden we de basilica (langwerpig, met twee/vier evenwijdig aan de lengteas lopende rijen zuilen).De Byzantijnse kerk neigde tot centraalbouw, zoals de Aya Sofia te Istanboel. In de 8ste en 9de eeuw ontstonden grote kerken met transept en westwerk, later ook de crypte (onder de kerk gelegen ruimte waarde relieken van martelaren bewaard werden).In de eerste helft van de 13de eeuw werden de grote gotische kerken (Chartres, Amiens, Parijs) gebouwd.In de Renaissance kruiskerken met een koepel over de viering (Sint Pieter Rome, Dom Florence).Na de Reformatie bouwden de protestanten hun eigen kerken. Ze zijn meer op de leesdienst afgestemd, vandaar meer centraalbouw.In de 20ste eeuw was de kerk aanvankelijk een randverschijnsel van de moderne architectuur, na WO IIbeleefde zij een belangrijke opbloei.Bezinning op de functie van de kerk in de hedendaagse maatschappij leidde tot de opvatting dat het kerkgebouw vooral een ontmoetingsplaats moet zijn en daarom voor meerdere doeleinden geschikt moet zijn.

333

K

KERKHOFKERKHOFReeds in de tijd van de catacomben ontstond het christelijk kerkhof. Het was in die eerste christenheid rond een martelaarsgraf. Later is het gebruikelijk voor (atrium) of rond de kerk.Het katholieke kerkhof moet gesloten zijn, afzonderlijk plaats bieden voor priester, kinderen en leken.Centraal staat nu meestal een kerkhofkruis met of zonder dodenlantaren.Diegene die voor dat kruis 5 Onze Vaders en 5 Wees Gegroeten bidt verdient eenmaal daags een op de gelovige zielen toepasselijke aflaat van 5 jaren.

KERKLATIJNKERKLATIJNLatijn zoals het zich heeft ontwikkeld binnen de R.K. kerkliturgie.

KERKLERAARKERKLERAARDoctor Ecclesiae.Titel door de kerk verleend aan schrijvers, die om hunheiligheid, wetenschap en zuiverheid in de leer wordenvereerd.Ambrosius579, Augustinus580, Gregorius de Grote581, Hieronimus582 (die door Paus Bonifatius VIII583 doctores ecclesiae werden genoemd).De titel werd later toegekend aan de volgende door de respectievelijke pausen:Albertus Magnus584 (Pius XI), Alphonsus de Liguori585 (Pius IX), Anselmus586 (Leo XIII), Athanasius587 (Leo XIII), Basiulius de Grote588 (Leo XIII), Beda589(Leo XIII), Robertus Bellarminus590 (Pius XI), Bernardus591 (Pius VIII592), Bonaventura593 (Sixtus V), Cyrillus van

334

K

Alexandrië594 (Leo XIII), Cyrillus van Jeruzalem595 (Leo XIII), Efrem596 (Benedictus XV), Franciscus vanSales597 (Pius IX), Gregorius van Nanzianze598 (Pius IX), Hilarius van Poitiers599 (Pius IX), Isidorus600 (Pius X),Johannes Chrysostomos601 (Pius X), Johannes Damascenus602

(Leo XIII), Joahannes van het Kruis603(Leo XIII), Leo Ide grote604 (Pius XI), Petrus Canisius605 (Pius XI), Petrus Chrysologus606 (Leo XIII), Petrus Damianus607 (LeoXIII), Thomas van Aquino608 (Pius V), Theresia van Avila609 (1970)

KERKMEESTERKERKMEESTERHoren bij het kerkbestuur (Ned.) of de kerkfabriek.

KERKPATROONKERKPATROONHistorische naam van degene die het patronaatsrecht bezit. Ook wel gebruikt voor de titelheilige.

KERKPROVINCIEKERKPROVINCIEMeerdere bisdommen maken een kerkprovincie De overige bisdommen worden suffragaan bisdommen genoemd.De Belgische kerkprovincie is opgericht 29 11 1801 metde bul “Qui Christi Domini vices”. Ze bestond toen uitMechelen en de vier suffragaanbisdommen: Gent, Doornik, Namen, Luik.In 1834 werd het oude bisdom Brugge hersteld.

Mechelen:Eerste oprichting 12 05 1559.Patroon de Heilige Rumoldus, bisschop en

martelaar.Titelheilige van de Metropolitaanse kerk: H. Rumoldus610.

335

K

Wijdingsdag van de Metropolitaankerk 28 april.

Gent:Eerste oprichting 12 05 1559 en bevestigd 11 03 1560.Patroon de H. Bavo, belijder.Titelheilige van de Kathedrale kerk H. Bavo611

Wijdingsdag van de Kathedrale kerk 7 juli.

DoornikGesticht in de 4de eeuw, vervolgens

verenigd met Noyon, afgescheiden in 1146.

Patroon de H Eletherius612, bisschopen belijder.

De H. Piatus613 is de tweedepatroon,

priester en martelaar.Titelheilige van de Kathedrale kerk Onze Lieve Vrouw.Wijdingsdag van de kathedrale kerk 9 mei.

NamenVoor het eerst opgericht 12 mei 1559 en bevestigd 11 maart

1560.Patroon de H. Albanus614, martelaar.Titelheilige van de kathedrale kerk de H. Albanus.Wijdingsdag van de Kathedrale kerk 20 september.LuikGesticht te Tongeren in de 4de eeuw en

overgebracht naar Maastrickht rond 560, gevestigd te Luik in 720,

336

K

hersteld den 10 april 1802.In 1925 werden Eupen en Malmedy er nog aan toegevoegd.

Patroon de H. Lambertus615, bisschopen

martelaar.Tweede patroon Onze Lieve Vrouw.Titelheilige van de Kathedrale kerk de bekering van Paulus.Wijdingsdag van de kathedrale kerk 7 mei.Hier waren twee kathedralen: Eupen Malmedy en Luik.

BruggeGesticht Voor het eerst 12 mei 1550,

bevestigd 11 mart 1560: opgeheven en ingedeeld bij het bisdom Gent 1801, opnieuw hersteld 1 juni 1834.

Patroon de H. Donatianus616, bisschop en

belijder.Tweede patroon Zalige Karel de Goede617, martelaar.Titelheilige van de Kathedrale kerk Allerheiligste Verlosser en de H. Donatianus.Wijdingsdag van de Kathedrale kek 20 juli.Antwerpen en Hasselt zijn na 1940 als bisdommen erbij gekomen.Er is een tijd ook een bisdom Ieper geweest.

337

K

KERKTITELKERKTITELTitelheilige.Iedere kerk moet een titel hebben, d.w.z. toegewijd aan een bepaald geloofsmysterie, heilige of Heilige zaak.

KERKTONENKERKTONENDe acht toonladers die aan de grondslag liggen van de Gregoriaanse zang.

KERKVAANKERKVAANVexillum.Doek aan een beweegbare dwarsstaf aan een kruis bevestigd en gewoonlijk met godsdienstige motieven versierd.

KERKVADERKERKVADERLatijn: patres ecclesiae.Christelijke schrijvers vóór 800.De R. K. Kerk stelt bovendien als eis dat zijn geschriften overeenkomen met de kerkelijke leer, door de Kerk zijn goedgekeurd en dat hij heilig heeft geleefd. Anders heeft men te maken met een zg. kerkelijke schrijver. Zeer geleerde kerkvader heten kerkleraar. De studie van de kerkvader noemt patristiek en patrologie.De bekendste kerkvaders van het Westen zijn: Ambrosius, Augustinus, Hiëronimus en Bernardus.De bekendste van het Oosten is Johannes Chrysostomus.

KERKVERVOLGINGKERKVERVOLGINGIn de eerste tijden van het christendom was er nogal wat kerkvervolging. Na Constantijn toen de kerk

338

K

vrijheid kreeg en vaker met de staat meeëvolueerde wasdie vervolging minder.“U zult door iedereen gehaat worden vanwege mijn naam618”. Een christen weet dat hij niet hoger staat dan Zijn meester.Vervolging, spot, marteling of intimidatie horen bij het ritueel van diegene die denken de christen van zijn overtuiging af te brengen. Inbeslagneming van eigendom, arrestatie, terechtstelling waren pogingen om de steun van de groep te ontzenuwen.Nero619 spreekt als Christenvervolger wellicht het meest tot de verbeelding. Er waren echter periode die effectiever waren. Het is bekend dat de christenen ondergedoken leefden in de catacomben.De vervolging was tot ongeveer 250 incidenteel en plaatselijk. Voor het eerst algemeen in het hele Romeinse Rijk onder keizer Decius620, daarna onder Valerianus621, Diocletianus622 en Galerius623.Al kennen we het best die periodes. Er zijn in de geschiedenis en ook nu nog voortdurend vervolgingen.

KERKVISITATIEKERKVISITATIEZie: ‘Visitatie’.

KERKVORSTKERKVORSTBisschop is in eigen diocees mits herkenning van de paus als soeverein.

KERKWIJDINGKERKWIJDINGKerkconsecratie.Dedicatie.De kerk wordt door de bisschop gewijd. In de kerk kan men meestal nog duidelijk de punten zien waar de bisschop met het chrisma een kruisje maakte. Daar is

339

K

meestal een min of meer versierd kruisje aangebracht op de muur.De kerk kan geconsacreerd worden door de bisschop, eenkardinaal, een abt of een prelaat gevolmachtigd door de bisschop.

KERKWAGENKERKWAGENAfbeelding van de kerk met de bekende attributen.

KERKWIJDINGFEESTKERKWIJDINGFEESTDit was vroeger het grote feest voor de parochie. Het feest van de patroon van de parochie valt daar gewoonlijk mee samen. Dit kerkfeest, kerkmis, gaf het ontstaan aan de kermis. ‘Feest’ en ‘mis’ gingen de

340

K

vorige eeuwen in onze christelijke gewesten zeker samen. Zo spreekt men van ‘Baemesse’, het feest van Sint Bavo.

KERSTBOOMKERSTBOOMEen boom, graag een ‘evergreen’, met kaarsen versierd en opgetooid die men bij de kerstal of als straatversiering aanbrengt. Het licht in de boom moet de komst van Christus, “het licht”, onderlijnen.Het gebruik ontstond in Duitsland omstreeks 1550.De Germanen zagen al vroeg de ‘evergreen’ als aankondiging van de nieuwe lente. Er waren ook volksfeesten rond de boom gevierd.Commentatoren hebben geprobeerd te bewijzen dat deze kerstboom een overblijfsel was van de paradijsboom. Maar dit blijkt niet op de historische gegevens te steunen. De boom uit de tijd, de paradijsboom was, volgens de populaire exegese624, een appelboom, en de boom symboliseerde de vruchtdragende boom, de boom deslevens, het kruis waar de vrucht Christus van kwam.In de kerstboom hingen eerst geen lichten. Later is dat wel gebruikelijk geworden. De geschenken waren aanvankelijk gouden appels. Dit verwees wel naar de paradijsboom, ‘de boom des levens’.

In boeken van de jaren 1930 kan men het fenomeenvan de kerstboom beschreven zien als echt Duits-protestantse gewoonte – even hatelijk als hun beoefenaars -. Wat zouden die mensen schrijven van onze

341

K

‘Djingle bell’ en de ‘kerstman’?

KERSTKRIBBEKERSTKRIBBEDe kribbe zou voor het eerst uitgestald geweest zijn door de H. Franciscus625. Ze was wel vroeger reeds bekend.Er bevond zich een reliek van de kribbe in de Sancta Maria Maggiore in Rome. Men plaatse er de figuren van Kerstmis rond.De minderbroeders hebben eraan meegeholpen om het gebruik te verspreiden.De kribbe blijft in de kerken staan tot Driekoningen of Maria Lichtmis.

KERSTKRINGKERSTKRINGDeel van het kerkelijk jaar.- Kerstmis en de geboorte van Christus wordt voorbereid door de Advent.- Kerstmis heeft een octaaf.- Ook driekoningen heeft een octaaf.- Daarop volgen de zondagen na driekoningen.

KERSTMISKERSTMISOp kerstmis mocht de priester, evenals op Allerzielen drie ‘missen celebreren’.Alhoewel ‘bineren’ toen slechts per uitzondering mocht.De eerste eucharistieviering moest gebeuren na de Metten en vóór de Lauden, de tweede eucharistievieringwerd gecelebreerd na de Lauden en Priemen en de derde viering na de Tertsen, tenzij door apostolische dispensatie anders beschikt is.Kerstmis is sinds de 4de eeuw op 25 december gevierd.

342

K

Het is duidelijk dat dit niet de exacte dag kan zijn van de geboorte van Christus die op die dag wordt gevierd.Kerstmis is in de traditie verbonden geweest met het joelfeest van de Germanen626 en rond de het feest van de ‘sol invictus627’ van de Romeinen.Toen in 1285 A.U.C (vanaf de stichting van de stad Rome) d.i. 532 A.D. (Onze tijdrekening ) Dionysius de kleinere de opdracht kreeg de reële datum te berekenenvan het jaar Onzes Heren heeft hij zich misrekent . Men heeft later de juiste datum van de dood van Herodes achterhaald en het zou zo kunnen dat Herodes enkele jaren voor onze tijdrekening stierf (april 750 A.U.C.).De berekeningen hadden het begin vastgelegd op 754 A.U.C. We kunnen dus zes jaar uit de tijd zijn want Herodes beval volgens de overlevering628 alle kinderen tussen 0en 2 jaar te vermoorden. Dat Herodes, de Idumeeër, zo’n wreed mens was, staat geschiedkundig vast629.De kindermoord zelf past goed in de voorstelling van Jezus die een nieuwe Mozes is. Ook de Farao in Egypte liet de kinderen doden bij de Hebreeën .

KERSTWIEGJEKERSTWIEGJEEr is een tijd geweest dat het kerstkindje gewiegd werd in de kerk.

KETTERKETTERMensen met ketterse (van de R. K. leer afwijkende) opvattingen; vooral opgetreden in de Hoge en Late Middeleeuwen. Brede ketterijen waren die van de katharen630, albigenzen, waldenzen631 (11de-13de eeuw), lollarden632, hussieten633 en flagellanten634 (14de eeuw).

343

K

Reeds de apostel Paulus sprak over ai‘re,seij635, Letterlijk: scheuring, ook in de gemeente van Korinthe.Ketters, zoals de waldenzen en albigenzen, kregen vaakmet de kerkelijke opsporingsorganen (inquisitie) te maken.Materieel ketter zijn degene die te goeder trouw dwalen. Zij doen geen zonde.De andere moeten absolutie van de belopen censuren na het afzweren van hun ketterij vragen en krijgen.Formele ketters krijgen de kerkelijke ban, de excommunicatie.

KEUVELKEUVELDe wijde koormantel met mouwen, gedragen door de monniken (Benedictijnen, Cisterciënzers) in tegenstelling met de koormantel zonder mouwen die gedragen wordt door de bedelorden (Minderbroeders, Dominicanen, enz.)De Augustijnen, alhoewel ze een bedelorde zijn, drageneen gewaad, dat meer op de keuvel lijkt dan op de koormantel.

KINDERCOMMUNIEKINDERCOMMUNIEIn de eerste tijden van het christendom werd na de kinderdoop aan de kinderen ook de communie gegeven. Sinds de 9de eeuw kwam daarin de verandering totdat Pius X636 het gebruik van de veelvuldige communie propageerde.

KINDERMISKINDERMISDe eucharistie speciaal gecelebreerd voor de kinderen.Omdat de school hier begeleidt wordt ze ook de

344

K

‘schoolmis’ genoemd.Specifiek is de ‘schoolmis’ de dagelijkse mis op moment dat de schoolkinderen er ook waren.De ‘kindermis’ is een viering aangepast aan de kinderen op zondag.

KINDERMOORDKINDERMOORDZie ‘onnoozele kinderen’.

KINDJE JEZUS VAN PRAAGKINDJE JEZUS VAN PRAAGSchutskruisje van het Kindje Jezus van Praag.Het Schutskruisje heeft de vorm van het Malta-kruis en omvat in zijn middenronde de afbeelding van het Goddelijk kind Jezus van Praag, omgeven met de volgende aanroeping “Goddelijk Kind Jezus, zegen ons”.Op de voorzijde van het schutskruisje staan de woordenEt Verbum caro factum est (Het woord is vlees geworden). De prentjes noemen deze zin “Schrikwekkende woorden voor de duivel, daar zij de verlossing van de mensheid hebben aangekondigd: de Menswording van de Zoon van God.”Verder de drie beginletters van Jezus’ uitspraak “V.R.S.”, vade, retro, Satanas, (ga heen Satan), daarboven staat het kruis, symbool van de verlossing. Dit geldt als een exorcisme.

Op de keerzijde: De “liefde-en verenigingskreet” van de H. Franciscus van Sales “Leve Jezus”.Kommentaar: ‘De Naam Jezus is schrikwekkend in de hel. Door de aanroeping van die aanbiddelijke Naam werden door de Apostelen de zieken

genezen en verrezen de doden637.’Verder “Rex sum ego”, (Koning ben ik.)

345

K

En nog de drie beginletters van de zin uit het Onze Vader “Adveniat Regnum Tuum” (Uw Rijk kome) - A. R. T.Om de drager te inspireren tot gebed ontbreekt ook het“Ave Maria” (Wees gegroet, Maria) niet.Door Haar kregen we Jezus. Ze noemt ‘Moeder van alle genaden’. Op een van de armen staat “Vivat Maria”.Het kruisje wordt de volgende gunsten toegeschreven:“Men noemt het een schutskruisje. Zij die het kruis met vertrouwen dragen worden van “allerlei ongelukken gevrijwaard, of worden genezen door het te omhelzen.”De aanbevelingen zijn duidelijk: “Huismoeders, schenktdit Schutskruis aan uw kinderen, laat er hun ‘s morgens en ‘s avondseen zoen op drukken;geeft het ook aan uwechtgenoten, opdathet ter beschuttingdiene bij hunondernemingen; hunstrijd en hunreizen”.“Zieken, omhelst hetmet innige devotie,plaatst het op uwhart, herhaalt enbidt de woorden,welke er ingegriftstaan, en zo u nietde genezing ontvangt,zult u toch grotetroost ondervinden.”“Soldaten, zeelieden,draagt dit kruis met volle vertrouwen, het zal U te

346

K

midden van de strijd beschermen en U in de gevaren naar ziel en lichaam beschutten.”“Landbouwers, plaatst dit kruis in uw stallen, op uw velden: het zal uw vee en landerijer vrijwaren tegen alle besmettelijke ziekte en ongedierte en het zal u behoeden tegen de kwalen en rampen, welke U beangstigen en U kunnen ruïneren.”“Vliegeniers (piloten), automobilisten, reizigers, draagt het op uw hart; het zal u bewaren tegen de gevaren er ongelukken langs de baan en in de lucht. Dit kruis is ook een schat voor de zielen van het vagevuur. Talrijke aflaten heeft Pius X eraan verbonden.”- 50 dagen toepasselijk op de zielen van het vagevuur,aan al degenen, die het Schutskruisje dragen en die met een berouwvol hart telkens zij het kruisje omhelzen en bidden; ‘Goddelijk Kind Jezus, zegen ons”.- Hij verleende ook een volle aflaat in stervensgevaar aan al degenen, die na biecht en communie, of ten minste na een echt berouw te hebben verwekt, een van die kruisjes-médailles zullen hebben omhelsd, terwijl zij met de mond of met het hart de Allerheiligste Naam Jezus aanroepen.Het Kindje Jezus, Santo Bambino Het wordt vereerd in de kerk van Aracoeli te Rome.Het is een aangekleed en rijk versierd beeldje van eenkindje van vijf zes maanden maar met een volwassen gezicht. De inwoners van Rome vereren het reeds vier eeuwen.Het werd gemaakt van Olijfhout van de tuinen van Jeruzalem door een van de broeders van de H. Franciscus. Toen hij het beeld ter bestemming wilde brengen werd het op de Middellandse zee door de

347

K

kapitein van de boot die dreigde te verzinken over boord gegooid. De broeder was niet te troosten. Aan wal verbleef hij bij de minderbroeders toen hij hoorde

dat schippers een kist wilden aan boord krijgen maar dat die altijd wegdreef. Hij begreep dat het de bambiono was en ging er met een schuitje op af. En ja hoor het beeld was nog mooier en had helemaal geen schade ondervonden van het zoutwater.Hij kon er naar Rome mee varen waarze het verhaal al kenden.Een rijke dame liet er een namaak voor in de plaats stellen, maar ongelooflijk, het echte beeld keerde zelf naar de kerk terug.Onder de Franse revolutie wilden soldaten het verbrandden maar een

rijke burger van Rome kocht het op.Kinderen komen op de preekstoel voor de kribbe op kerstdag preken en slotgedichten opzeggen. Op driekoningen wordt de menigte met het beeld gezegend.

348

K

Op 2 mei 1897 werd het door Leo XIII gekroond.

KIND JEZUSKIND JEZUSIn de iconografie is er een periode geweest dat men het kind Jezus graag uitbeelde. Dit gebeurde in alle omstandigheden. Weillustreren met deafbeelding van het kindJezus als herder. We vindenvoor ons vreemdeafbeeldingen bv. het kindjeJezus op het kruis.

KIPAKIPAWas de vooroorlogse (TweeWereldoorlog) Katholiekepers. “KatholischeInternationale PresseAgentur” door J.F. Rüegg in1917 opgericht. In 1932Kipa. A.G. gevestigd teFreiburg.

KLAAGLIEDERENKLAAGLIEDERENLamentaties.Het boek Klaagliederen (Kl) bestaat uit een verzameling van vijf liederen, die treuren en klagen over de verwoesting van Jeruzalem in 587 voor Christus. In de Hebreeuwse canon staan deze liederen bij de Geschriften; de Griekse Bijbel en de Vulgaat plaatsen ze na de profeet Jeremia en leiden ze in met de woorden: ‘Nadat Israël in gevangenschap gevoerd en Jeruzalem verwoest was, zette Jeremia zich neer, klaagde over Jeruzalem en sprak.’ Zij gaan er dus van

349

K

uit dat Jeremia, van wie gezegd wordt dat hij een klaaglied dichtte638 op koning Josia, deze liederen dichtte. Vandaar trouwens ons woord ‘jeremiëren’.Die klaagliederen werden de liturgie van de Goede Weekgebruikt.

KLEINE GETIJDEN VAN ONZE LIEVE VROUWKLEINE GETIJDEN VAN ONZE LIEVE VROUWKlein Officie.Officium parvum.Het is een officie van kleinere omvang dan wat vroegerdeel uitmaakte van het breviergebed.

KLEINE HEILIGE THERESIA VAN LISIEUX .KLEINE HEILIGE THERESIA VAN LISIEUX .Theresia van Lisieux (Theresia van het kindje Jezus; de kleine Theresia; eig. Marie Françoise Thérèse Martin; 1873-1897) Franse heilige, reeds met zestien jaar karmelietes te Lisieux.Autobiografie: ‘Histoire d’une âme’ (1897). Haar boodschap van de kleine weg (Jezus volgen als een kind) sloeg aan. Lisieux werd een pelgrimsoord. In 1925 heilig verklaard en benoemd tot patrones van de missie (1927) en Frankrijk (1944). Feestdag 1 okt.

KLEINE LITANIEKLEINE LITANIEZie: “’Kruisdagen’.

KLEINE PROFETENKLEINE PROFETENHosea (Osee), Joël, Amos, Obadja (Abdias), Jona (Jonas), Micha (Mikeas), Nahum, Habakuk, Zefanja (Sofonias), Hagai (Aggeus), Zacharia (Akarias) en Maleachi (Malakias) worden omwille van hun kleine tekstomvang de kleine profeten genoemd.

350

K

KLEINE URENKLEINE URENDe gedelten van het breviergebed die op het 1ste uur (Prieme), op het 3de uur (Terts), op het 6de uur (Sext) en het 9de uur (None) gebeden worden. Ze noemen ‘klein’getijden omwille van hun geringetijsduur.

KLEINE WIJDINGENKLEINE WIJDINGENMindere orden.De vier wijdingen die de wijding vansubdiaken vooraf gingen, nl.:1. Deurbewaarder, ‘ostiarius’.2. Lezer, ‘lector’.3. Bezweerder, ‘exorcist’.4. Misdienaar, ‘acoliet’.Men noemt het sacramentaliën. Ze kunnenook door priesters worden toegediend,doorgaans was dat de taak van debisschop, de abt of de apostolischeprefect.

KLEINE ZUSTERS DER ARMENKLEINE ZUSTERS DER ARMENIn 1812 gesticht voor de armen en de ouden van dagen. Ze aten wat ze kregen waar ze hielpen en ‘als ze nagerecht kregen dan deelden ze dat uit.’

KLEIN SEMINARIEKLEIN SEMINARIEAfdeling van het bisschoppelijk college waar de priesterstudenten hun filosofie studerenKleine seminaria waren er voor het bisdom Mechelen te Mechelen, Hoogstraten en Waver, voor Brugge in Roeselare, voor Gent in St.-Niklaas, voor Doornik te Bonne Espérance, voor Luik, te St. Roche en St.

351

K

Truiden, voor Namen in Floreffe en Bastogne.

KLEURENKLEURENZie: ‘Liturgische kleuren’.

KLOKKENDOOPKLOKKENDOOPDe wijding van de kerkklokken.Ze worden gezalfd met ziekenolie en chrisma en ontvangen een naam.Zie: ‘Klokken’.

KLOKKEN KLOKKEN De Keltische monniken voerden reeds in de 6de eeuw het gebruik in Frankrijk in.Klokken worden gewijd. De bisschop zalft ze van buitenmet de olie van de catechumenen en van binnen met het chrisma, er komt wijwater en wierook bij te pas. Ze krijgen een naam, een vrome spreuk “vivos voco”, ik roep de levenden op, of ze herinneren aan een heilige. De naam van de weldoeners, de naam van de pastoor van hetjaar waarop de klok werd gewijd, de datum worden ingegrift. De klokken zijn als sacramentale bedoeld inde kerk. In 1929 schreef men, op het grensgebied tussen magie en kracht van het gebed, “de klokken verwittigen niet alleen bij brand of dreiging van bliksem, ze behoeden voor brand en bliksem.”Er waren eind XIXde eeuw vijf soorten klokken: de beeklok, de misklok, de grote klok, de doodsklok en defeestklok.

KLOOSTERKLOOSTERHet gebouw waar religieuzen teruggetrokken leven. Meestal een hof met errond een kruisgang of

352

K

kloostergang, een overdekte wandelgang. Klassiek hebben de andere ruimtes ook hun eigen naam: kloosterkerk, refectorium (eetzaal), dormitorium (slaapzaal), ambulatorium (wandelgang), claustrum (woonruimte, slot), kapittelzaal (waar het kapittel gehouden wordt), boekerij en hospitium (gastenverblijf, gastenkwartier).

KLOOSTERGEMEENSCHAPKLOOSTERGEMEENSCHAPVereniging van gelovigen door de overheid als kloostergemeenschap goedgekeurd. De leden hebben door openbare gelofte aan God zich met God en onder elkaar verenigd.Orden hebben de plechtige geloften afgelegd.Religieuze congregaties hebben een eenvoudige gelofte.Er zijn actieve en contemplatieve gemeenschappen, of gemengde kloostergemeenschappen.De exempte orden hangen rechtstreeks van Rome af.Kloosters waren oorspronkelijk lekengemeenschappen.Zie: ‘Privémis’.

KLOOSTERLINGKLOOSTERLING1. Degene die de drie kloostergeloften: armoede, zuiverheid en gehoorzaamheid heeft afgelegd in een door de overheid erkende kloostergemeenschap.2. Degene die zich op dat kloosterleven voorbereiden.3. Degene die in een kloostergemeenschap leven, maar geen of niet alle geloften hebben afgelegd. Kluizenaars, eremieten en anachoreten zijn geen kloosterlingen want ze hebben geen gemeenschappelijk leven.

KLOOSTERREGELKLOOSTERREGELEen regel die opgemaakt werd door de stichter, al of

353

K

niet aangepast, waarnaar de kloosterlingen leven. De meest bekende regels zijn die van Augustinus en die van Benedictus.

KLOOSTERSCHOOLKLOOSTERSCHOOLAbdijschool.Scholen die in de vroege middeleeuwen door de kerk (bisschop, klooster of abdij) werd opgericht, oorspronkelijk voor de catechese en de wetenschappelijke vorming van de geestelijkheid, latervoor algemeen en hoger onderwijs. Door de renaissance en de reformatie verloren ze hun betekenis.De contrareformatie heeft het onderwijs weer geregeld en voor de priesters de seminaria geopend en verplicht. Talrijke orden en congregaties zetten zich in voor het onderwijs.

KLOOSTERZUSTERKLOOSTERZUSTERZie: ‘Non’, ‘Zuster’.

KLOPPEN OP DE BORSTKLOPPEN OP DE BORSTHet was begin XXste eeuw gebruikelijk dat men zich op de borst klopte bij:- het “mea culpa” van het Confiteor,- bij het “nobis quoque peccatoribus”, het gebed na het gebed voor de overledenen na de consecratie,waarinde priester bad voor zichzelf ‘ook voor onszelf, zondaars”,- bij het ‘Miserere nobis’, ontferm U onzer, van het Agnus Dei.- Dit Agnus Dei werd vaak ook aan het einde van een Litanie gebeden en dan was het ook gebruikelijk op de borst te kloppen.

354

K

KNEKELPRENTJESKNEKELPRENTJESKnekelDe epidemieën en de pest brachten een realistische benadering in de iconografie van de bidprentjes. Laterzal de schedel verkleinen van formaat maar hij zal noglang blijven onder het kruis. Dit dooshoofd, de schedel, verwees naar de oude Adam, die afsterft met de dood van de nieuwe Adam: Christus.Minder vaak zal men uiteindelijk de attributen van deze vormgeving (de zandloper, de zeis, het skelet en de knekels) terugvinden.Zie: “Adam”.Zie: “Dodendans”.

KNIEBUIGINGKNIEBUIGINGEerbied en aanbidding.Kniebuiging gebeurt voor de bisschop.Kniebuiging hoort ook bij de aanbidding wanneer het Allerheiligste is uitgesteld. Als de tabernakel open is dan knielt men op de twee knieën. Op Witte Donderdag bv.Men knielt op één knie als men het altaar voorbijgaat tussen de consecratie en de communie, als men het tabernakel voorbijgaat.Als men bij het dragen van de communie aan huis voorbijging of als de processie met het allerheiligstevoorbij kwam knielde men op de twee knieën.

KOEPELKERKKOEPELKERKVeelhoekig of cirkelvormig gebouwde kerk bestaande uiteen middenbouw of koepel op zuilen of pilaren die gesteund worden door een lagere omgang.In zo’n kerk stond het altaar meestal in het midden

355

K

van de kerk onder koepel.Deze bouwstijl is ontstaan uit de profane Romeinse rotonde, rondbouw. Deze trant werd vooral gebruikt bijgrafmonumenten.Omdat deze stijl ondoelmatig (geen priesterkoor) was werd hij vaak met de basiliekstijl verbonden.

KOLOMMENKOLOMMENIn veel kerken zijn er precies twaalf kolommen. Dit heeft te maken met de twaalf steunpilaren van de kerk,de apostelen.

KONINGSBRIEFJESKONINGSBRIEFJESZie: ‘Driekoningen’

KOORKOORPresbyterium.De plaats in het kerkgebouw waar het koorgebed gebedenwordt.Het koor bevindt zich in de absis die soms met een koorhek van het kerkschip wordt afgescheiden.De gestoelten in het koor bestemd voor de kanunniken of de koormonniken noemt het koorgestoelte. Omdat het ook de plaats is van de geestelijkheid noemt het ook het priesterkoor.

KOORDKOORDZie: ‘Gordel’.

KOORGEBEDKOORGEBEDHet liturgisch gebed, breviergebed dat vooral in de kloosters om beurt, links en rechts, gezongen wordt.

356

K

KOORGESTOELTE.KOORGESTOELTE.Koorstoel = elk der zitplaatsen in kathedrale en kloosterkerken, aan beide zijden van den koorwand.

KOORGEWAADKOORGEWAADHet liturgisch gewaad, voorgeschreven bij het bidden van het koorgebed.

KOORHERENKOORHERENAugustijner (reguliere kanunniken van St.-Augustinus).Augustijner monniken die als kanunnik verplicht zijn de plechtige koordienst bij te wonen.Zie: ‘Reguliere Kanunniken.’

KOORHEKKOORHEKGesmeed en sierlijk hek dat tussen het priesterkoor enhet schip van de kerk het koor afsloot. Het staat vaakonder de triomfboog.

KOORHEMDKOORHEMDDiaken en onderdiaken, de ceremoniarius eertijds en demisdienaar tot voor kort nog droegen het koorhemd. Datkoorhemd noemde men ook “superplie”. Het is een ingekorte albe. Bij het toedienen van de andere sacramenten dan de eucharistieviering en de sacramentaliën droeg de priester dat koorhemd. Vaak hoort men ook de naam ‘rochet’.De rochet is echter het koorhemd van de bisschop. Het wijkt enigszins af van dat van de priester. Het wit moet doen denken aan het ‘kleed van de verrijzenis’, of ‘de inwendige vernieuwing van de ziel’.

KOORKAPKOORKAPKoor- of verspermantel.

357

K

De koorkap is een rijke schoudermantel, gedragen gedurende het Lof, de Vespers en de processie. Men noemt die grote mantel soms “pluviale” (Latijn: regenmantel).Het gewaad hing tot aan de voeten. Het was vooraan opgehouden. En achteraan met een rugschild versierd.Het is het eigenlijke gewaad van de cantor. Het werd geleidelijk het opperkleed van de celebrant tijdens devespers, het lof, een processie.Ook de presbyter assistens tijdens de eucharistieviering droeg vroeger de koorkap.Die koorkap is ook afhankelijk van de liturgische kleur van die tijd.

KOORKERKKOORKERKKerk die hoofdzakelijk dient om er het koorgebed te bidden en het celebreren van de conventsmis door de kanunniken, regulier of seculier of de kloosterlingen.

KOORKNAAPKOORKNAAP1. Kinderzangers in de schola cantorum. Kinderstemmen waren altijd geëerd in de kerkzang. De schola had dus meestal zijn getal kinderstemmen.2. Misdienaar.

KOORMANTELKOORMANTELZie: ‘Keuvel’.

KOORMONNIKKOORMONNIKKloosterling die tot het gemeenschappelijk koorgebed verplicht is.

358

K

KOORROKKOORROKKoorkleed.

KOORSLUITINGKOORSLUITINGVeelhoekige, ronde of rechthoekige, oostelijke uitbouwvan een kerkgebouw.

KOORSTOELENKOORSTOELENSedilia.Koorbanken. Vaak waren er in de kerken fraaie koorbanken. De houtsnijwerken, beelden en reliëfs op en binnen de leuningen van de koorbanken en hekken horen bij het patrimonium van de kathedralen. Misericordes zijn de aan den onderkant van de koorbankzittingen aangebrachte brede richels, waartegen men, wanneer men stond, en de zitting opgeklapt was, kon leunen. De monniken of kanunniken hebben hun plaats voor of achter het altaar, in koorbanken of koorstoelen, die in opgaande rijen, links en rechts het koor afsluiten van zij- of dwarsbeuken, en voorzien zijn van lessenaars voor de koorboeken639. De rugzijde van de koorbanken was tegelijk de scheiding tussen priesterkoor en kooromgang.

KOORSTAL.KOORSTAL.Vaste houten zetel, meestal deel uitmakend van een reeks van zetels die samen de koorbanken vormen.

KOORTAPIJTKOORTAPIJTOuder woord voor de scheiding of het ‘voorhangsel’ in de tmpel tussen het Heilige en het Heilige der Heiligen640.

359

K

KOORTOONKOORTOONVroegere orgelstemming, ongelijk aan de ‘kamertoon’ ende stemming van de andere instrumenten.

KOORTRANSKOORTRANSKooromgang.Grote kerken konden zeven kapellen hebben waarmee ze omgeven waren— KOORTREDEKOORTREDE635 Galaten 5:20.636 Voetnoot 175.637 Handelingen 9:40: “Petrus stuurde ze allemaal weg, knielde neer en bad. Toenkeerde hij zich naar het lichaam en zei: ‘Tabita, koumi’, Tabita, sta op. Zij deed haar ogen open en toen ze Petrus zag ging ze overeind zitten”.638 2 Kronieken 35:25559 Zie voetnoot 169.561 Genesis 2:11-14: “De naam van de eerste is Pison, deze stroomt om heel Chawila heen, waar goud is. Het goud van dat land is voortreffelijk; en ook balsemhars en edelstenen worden er gevonden. De tweede heet Gichon, deze stroomt om heel Kus heen. De derde heet Chiddekel; deze loopt in het oosten van Assur. De vierde is de Eufraat.”562‘? Ongeveer 1035-1101.563 Voetnoot 197.564 Zie: voetnoot 214.565 Girolamo Savonarola (1452-1498). Italiaans dominicaner boeteprediker; vertegenwoordiger van de katholieke reformatie. Hij ageerde tegen het zedenverval, van adel en geestelijkheid en profeteerde het oordeel van God en daaropvolgend herstel. Hij hervormde het kloosterleven in Florence. Toen KarelVIII van Frankrijk de familie Medici uit de stad joeg (1494) voerde hij met steun van het volk een soort theocratische democratie in. Alexander VI werd door hem beschuldigd van omkoping bij zijn keuze tot paus. Gevolg hij kreeg een spreekverbod op en de ban. De oppositie van de vroegere stadselite, de franciscanen en de door de strenge maatregelen omgeslagen stemming van het volk leidden tot zijn dood als ketter aan de galg.566 Concilie van Trente (1545-63) 569 Pepijn III de Korte (715-768), hofmeier van Austrasië (741-768), zoon van Karel Martel. Zette de Merovingische koning Childerik III af en riep zichzelf met toestemming van de paus tot koning uit (751). Hij schonk in 756 via de donatio Pepini op de Longobarden in Italië veroverd gebied aan de paus: begin Kerkelijke Staat. Opgevolgd door Karel de Grote.570 Voetnoot 197.571 Voetnoot 175.572 Voetnoot 176.573 ‘Wetboek van het canoniek recht’. Licap, Brussel, 1983.

360

K

Elke trede van de opgang naar het koor.

KOORVENSTERKOORVENSTERHet koorvenster had als symboliek de menswording.

KOORVROUWKOORVROUWKanunnikes.

575 Exodus 13:1-2.12.576 Numeri 3:47-48 en 18:15-16.577 1 Samuël 1,22-24.578 Leviticus 12:8: “Kan zij geen schaap betalen, dan mag zij ook twee tortels of duiven meebrengen, een voor het brandoffer en een voor het zondeoffer. Daarmee voltrekt de priester voor haar de verzoeningsrite, zodat zij weer reinwordt.'”579 Voetnoot 49.580 Voetnoot 50.581 Voetnoot 388.582 Hieronimus (ongeveer 342-420) – Jerome - Kerkvader en heilige. Al vroeg asceet in Aquileia (Noord-Italië); later kluizenaar in Syrië en vervolgens secretaris van paus Damasus in Rome. Na reizen, o.a. naar Egypte, leider van een klooster in Betlehem (386). Vertaalde de Bijbel in het Latijn (de Vulgaat)en schreef bijbelcommentaren, historische en polemische werken. Vaak afgebeeldmet een leeuw aan zijn voeten. Feestdag 30 sept.583 Bonifatius VIII (eig. Benedictus Gaetani; ongeveer 1234-1303). Paus van 1294-1303. Al spoedig in conflict met Filips de Schone van Frankrijk wegens het beschikkingsrecht over kerkelijke belastingen. Hij onderstreepte de leer van de 'twee zwaarden' (de paus bezit zowel de kerkelijke als de wereldlijke oppermacht) in de bul 'Unam sanctam' (1302).584 Albertus Magnus (Albert de Grote; 1206?-1280). Duits theoloog, leermeester van Thomas van Aquino te Keulen. Provinciaal van de dominicanen en bisschop van Regensburg (1260-62). Eerste middeleeuwse denker die de studie van Aristoteles grondig aanpakte. Schreef meer dan 100 werken op filosofisch, theologisch en natuurwetenschappelijk gebied. In 1931 door paus Pius XI heiligverklaard en uitgeroepen tot kerkleraar.585 Alphonsus Maria di Liguori (1696-1787) Italiaans heilige. Hij is de stichtervan de congregatie van de redemptoristen (1732). Hij schreef vooral ‘stichtelijke’ werken; Hoofdwerk 'Theologia moralis' (2 dln., 1753 en 1755). Feestdag 1 aug.586 Anselmus van Canterbury (1033-1109). Aartsbisschop van Canterbury (1093-1109), vooral bekend door zijn ontologisch godsbewijs. Van Italiaanse afkomst,achtereenvolgens monnik, prior en abt van het benedictijnenklooster Le Bec in Normandië. Als opvolger van zijn landgenoot Lanfranc in Canterbury raakte hij door zijn consequent roomse houding herhaaldelijk in conflict met de Engelse

361

K

KOORWELFKOORWELFDe absis of het koorgewelf van de kerk, dat boven het altaar uitsteekt.

KOORZANGERKOORZANGERDie in een koor meezingt. Kerkzanger.

koningen. Belangrijkste werk: 'Cur Deus Homo' (Waarom God mens werd). Leraar vande Kerk en heilig verklaard. Feestdag 21 april.587 Athanasius (ongeveer 295-373) Bisschop van Alexandrië vanaf 328. Voorstandervan de orthodoxe leer van het concilie van Nicea (325) en daarom vijfmaal doorariaansgezinde keizers verbannen, o.a. naar Trier en Rome. Bevorderde het monnikenleven door de levensbeschrijving van de kluizenaar Antonius. Schreef verder redevoeringen, brieven, bijbelcommentaren en traktaten. In 1568 uitgeroepen tot kerkleraar. Feestdag 2 mei.588 Basilius van Cesarea, Basilius de Grote; ongeveer 330-379. Vooraanstaand leraar van de Kerk. Aanvankelijk heremiet, vanaf 370 bisschop van Cesarea als opvolger van Eusebius. Verdediger van de orthodoxie tegen de arianen. Organiseerde blijvend het kloosterleven van het Oosten en bouwde een dorp voorlepralijders, armen, zieken en vreemdelingen.589 Beda Venerabilis, De Eerbiedwaardige; ongeveer 673-735. Engels benedictijn, theoloog en geschiedschrijver. Afkomstig uit het Angelsaksische koninkrijk Northumbria en o.a. werkzaam in het klooster Jarrow. Zijn 'Historia ecclesiastica gentis Anglorum' is een geschiedenis van Engeland tot aan zijn tijd. Bij zijn bronnenonderzoek inspireerde hij zich op Eusebius. Pionier op het gebied van de invoering van de christelijke jaartelling in 'De temporum ratione' (725). Bedawordt beschouwd als de laatste kerkvader van het Westen.590 Robertus Franciscus Romulus Bellarminus, (1542-1621) Italiaans jezuïet en theoloog; priester (1570), rector Collegium Romanum (1592) en kardinaal (1599). Zijn belangrijkste werk, 'De controversiis', is sterk beïnvloed door Thomas van Aquino. Hij is vooral bekend door de bemiddelende rol die hij trachtte te spelen in het conflict tussen Galilei en de Kerk. Heiligverklaringin 1930.591 Bernardus van Clairvaux (1090-1153) Cisterciënzer monnik, stichter en eersteabt van het klooster te Clairvaux, spoedig het geestelijk centrum van Europa in de 12e eeuw. Tegenstander van Abélard en inspirator van de tweede kruistocht (1147-49). Brieven, preken en verhandelingen, waarin mystieke verering van Jezus en Maria centraal staan (o.a. 'De diligendo Deo'; 1135). Invloed op franciscanen, moderne devotie, Ignatius van Loyola. Heilig verklaard in 1174; feestdag 20 aug.592 1828-1829.593 Bonaventura (eig. Johannes Fidanza; ongeveer 1221-1274) Groot middeleeuws

362

K

KOORZETELKOORZETELElk der drie zetels waarop de celebrant en zijn beide assistenten gedurende de eucharistie zitten

KOORZUSTERKOORZUSTERKloosterlinge die aan het koorgebed deelneemt, en die zich gewoonlijk aan het onderwijs wijdt. Er bestaat naast de koorzuster ook de werkzuster of lekenzuster,

denker. Hij ontwikkelde als overste van de orde van de franciscanen een eigen franciscaanse theologie, waarin geloof en rede niet zo sterk gescheiden werdenals bij zijn tijdgenoot de dominicaan Thomas van Aquino. In zijn meesterwerk 'Itinerarium mentis in Deum' (1259) schetste hij hoe de mens op mystieke wijze bovenzijn kenvermogens kan uitstijgen. Preken en traktaten gezaghebbende biografie van Franciscus van Assisi. Hij werd door Sixtus V (Felice Peretti; 1521-1590) Paus van 1585-90. Ook Franciscaan en doctor eccelsiae.594 Cyrillus van Alexandrië (380-444) patriarch van Alexandrië. Voorzitter van Algemeen Concillie in Efese. Bestrijder van het Nestorianisme.595 Cyrillus van Jeruzalem (315-386),- Vooral bekend om zijn catechesen.596 Egfraïm Syrus, Efrem (306-373) van wie we bijbelverklaringen en geestelijke liederen hebben.597 Franciscus van Sales (1567-1622) Rooms-katholiek heilige, afkomstig uit Sales in Savoie. Bevorderde als bisschop van Genève vanuit Annecy de Contrareformatie. Zijn werken behoren tot de Franse literatuur (o.a. 'Traité de l'amour de Dieu', 1616).598 Gregorius van Nazianze (329-389). Kerkvader uit Kleine Azië, ook bekend als 'de theoloog'; vriend van Basilius van Cesarea, met wie hij als heilige wordt vereerd op 2 jan. Basilius' broer Gregorius van Nyssa wordt eveneens tot de de'drie grote Cappadociërs' gerekend. Werk: o.a. 'Theologische redevoeringen' (over de drieëenheid) en gedichten (over dogmatische en morele problemen).599 Hilarius van Poitiers °310. Ongeveer 350. Bisschop van Poitiers.Hij bestreedhet Arianisme. Werd verbannen door keizer Constantijn en kon terugkeren naar Poitiers in 360.600 Isidorus van Sevilla (ongeveer 560-636).601 Johannes Chrysostomus (ongeveer 347-407). Bisschop van Constantinopel (398-403), beroemd als prediker-redenaar (Gr.: crisostomoj = gouden mond) en om zijn bijbeluitleg en liturgische hervormingen. Bestreden door de patriarch vanAlexandrië, Theophilus, en door keizerin Eudoxia, die zijn hervormingspogingenniet kon waarderen. Hij overleed als bannelling in Pontus. De naar hem genoemde liturgie van de oosterse Kerken is in haar huidige vorm van later datum. Heilige, feestdag 13 sept. (W.), 13 nov. (O.).602 Johannes Damascenus (Johannes van Damascus; ongeveer 675-749). Grieks theoloog en kerkelijk schrijver. Hij trok zich ongeveer 715 terug in klooster bij Jeruzalem en werd hier tot priester gewijd. Hij wordt als de laatste

363

K

die is ook kloosterling, maar draagt meer zorg voor dehuishoudelijke taken.

KOPEREN SERPENTKOPEREN SERPENTSoms vindt men en quasi esculaap641 in de kerken afgebeeld. Het enige verschil is dat er slechts één slang kronkelt rond het kruis. De afbeelding verwijst naar een situatie uit het Eerste Verbond waar Mozes in

kerkvader van de oosters-orthodoxe Kerk beschouwd. Hij schreef 'Fons scientiae' (Bron van wijsheid), waarin o.a. samenvatting van de leer van de Griekse kerkvaders over de belangrijkste geloofspunten. Ook van zijn hand is vermoedelijk 'Oktoechos', een Grieks kerkelijk gezangenboek.603 Juan de la Cruz (Johannes van het Kruis; eig. Juan de Yepes y Alvarez; 1542-1591) Spaans mystiek dichter en kerkleraar. Trad in 1563 toe tot de orde van de karmelieten, studeerde filosofie en theologie en werd in 1568 tot priester gewijd. Hij ontmoette hetzelfde jaar Theresia van Avila en nam haar strenge hervormingsideeën over. Stichtte te Duruelo een klooster voor ongeschoeide karmelieten. Heel zijn leven lang ondervond hij tegenwerking van de kerkelijkeautoriteiten, die zijn vernieuwende ideeën gevaarlijk vonden. Hij schreef driegrote gedichten over de weg naar eenwording van de ziel met God, het zg. geestelijk huwelijk, voorzien van uitvoerige verklaringen in proza. Het zijn: 'En una noche oscura' (In een donkere nacht), 'Cántico espiritual' (Geestelijke lofzang)en 'Flama de amor viva' (Levende liefdesvlam). Op 26 december 1726 heilig verklaard, in 1926 tot kerkleraar uitgeroepen.604 Leo I (bijnaam: de Grote). Zie: vootnoot 392.605 Petrus Canisius (1521-1597), theoloog, jezuïet, geboren in Nijmegen als zoonvan burgemeester Kanis. Opgeleid in Keulen, werkzaam o.a. in München, Wenen enPraag. Hij bestreed het protestantisme door vele jezuïetennederzettingen te vestigen in Duitsland en het publiceren van drie catechismussen. Voor ontwikkelden: 'Summa doctrinae christianae' (Catechismus Major; 1555); voor studerenden verscheen 'Catechismus parvus catholicorum' (1558) en voor kinderen 'Catechismus minimus' (1556). Op zijn werk berust voor een deel het succes van decontrareformatie. Heilig verklaard in 1925, feestdag 27 april.606 Petrus Chrysologus, kerkleraar en bisschop van Ravenna (+ ongeveer 450). We hebben van hem een aantal preken en een brief aan Eutyches, waarin hij aanspoort zich te onderwerpen aan de bisschop van Rome, in wie Petrus spreekt.607 Petrus Damiani (1007-1072). Italiaans benedictijns monnik, bisschop van Ostia en kardinaal. Hij werkte voor hervorming van het kloosterleven en de Kerk. Heilige; feestdag 21 febr.608 Thomas van Aquino (1224 of 1225-1274) Middeleeuws theoloog, afkomstig uit Italië, dominicaan. Leerling van Albertus Magnus in Keulen. Hoogleraar in Parijs en verscheidene plaatsen in Italië. Onderscheidde natuur en bovennatuur, waartussen echter harmonie bestaat. Zodoende is ook tegenspraak

364

K

de woestijn de Israëlieten deed opzien naar een koperen slang642 om gered te worden van de slangenbetenwaar ze aan stierven.In de toepassingen suggereert men dat we op dezelfde manier kunnen gered worden van de slangenbeet, ‘de helse slang, de duivel, die de zielen doodt’ door naarChristus op Zijn kruis op te zien.

tussen geloof en rede uitgesloten. Doordacht op originele wijze de platonistische leer van het deelhebben van het geschapene aan de Schepper (participatie) en baseerde daartoe op de leer van de analogie: wat van de schepping kan worden gezegd, geldt op analoge wijze van de Schepper. In zijn beroemde 'Summa theologiae' schetst vijf wegen waarlangs de rede het bestaan vanGod kan bevestigen (godsbewijzen dus). Heilig verklaard in 1323 (feestdag 28 jan.), in 1567 verheven tot normatief kerkleraar.609 Theresia van Avila (Teresa de Jesús; eig. Teresa de Cepeda y Ahumada; 1515-1582) Spaans mystica, karmelites. Hervormde met Juan de la Cruz de orde en stichtte veel kloosters van de ongeschoeide karmelitessen. Mystieke werken o.a. een autobiografie ('Libro de su vida'), 'De weg der volmaaktheid' ('El camino de perfección') en 'Kasteel van de ziel' ('El castillo interior'). Heilig verklaard in 1622, feestdag 15 okt. Sinds 1970 kerkleraar. Hoort tot de klassieken der Spaanse letterkunde.610 Rombout, Rumoldus, heilige en martelaar, aartsbisschop van Mechelen, + 775.611 Voetnoot 94.612 Waarschijnlijk de eerste bisschop van Doornik.613 Piatus, heilige uit de 3de eeuw. Martelaar. Feestdag 9.10.614 Albanus, Eerste martelaar van Engeland, 3de – 4de eeuw.615 Lambertus van Maastricht (ongeveer 638-705/6). Martelaar, vanaf 672 missiebisschop van Maastricht. Vermoord door Frankische edellieden te Luik, waar zich zijn relikwieën bevinden. Heilige, feestdag 17 sept.616 Donatianus, afstammeling van een belangrijke Romeinse familie. Hij was bisschop van Reims van 379 tot 389 en werd aldaar begraven. Zijn lichaam werd door Boudewijn, graaf van Vlaanderen, overgebracht naar Torhout en later naar de voornaamste kerk van Brugge, die kathedraal werd bij de oprichting van het bisdom. Toen die kerk met de Franse Revolutie verwoest is ging die eer over naar de St.-Salvatorkerk.617 Karel de Goede (Karel de Gelukzalige; ongeveer 1083-1127). Graaf van Vlaanderen (1119-27), zoon van Knoet IV van Denemarken en Adelheid van Vlaanderen. Door zijn rechtschapenheid en de bevordering van de handel geëerd.Hij werd vermoord door een lid van het adelgeslacht van de Erembouds. In 1128 opgevolgd door Diederik van de Elzas.618 Lucas 21:17.619 Lucius Domitius Nero (; 37-68), Romeins keizer (54-68), geadopteerd door Claudius door diens vrouw Agrippina. Laatste keizer uit de Julisch-Claudische

365

K

KOREN VAN DE ENGELENKOREN VAN DE ENGELENMen neemt aan dat engelen in 9 koren te onderscheiden zijn: Serafijnen, Cherubijnen, Tronen, Heerschappijen,Vorsten, Overheden, Machten en Krachten.Aartsengelen en gewoon engelen zijn ‘go between’ die de communicatie tussen God en mens verzorgen.Zie: ‘Engelen’.

KOSTERKOSTERLatijn: custos.Bewaker, ook ‘sacristijn’.

dynastie. Hij wilde een op de Griekse cultuur georiënteerde 'culturele revolutie' in Rome; de Romeinen zagen de gebeurtenissen meer als een dekmantelvoor seksuele uitspattingen. Christenvervolgingen na valse beschuldiging van brandstichting in Rome. Pleegde na afzetting zelfmoord.-620 Gaius Messius Quintus Trajanus Decius, (190/200-251). Romeins keizer vanaf 249. Hij Kreeg in 249 van keizer Philippus Arabs het bevel over de troepen in Moesia en Pannonia en werd in hetzelfde jaar door het leger uitgeroepen tot keizer. Eerst probeerde hij loyaal te blijven t.o.v. Philippus, maar versloeg hem later bij Verona. Hij was de eerste keizer die op grote schaal de christenen vervolgde.621 Publius Licinius Valerianus, (ongeveer 190-260). Romeins keizer (253-60). Sneuvelde tegen de Perzen.622 Gaius Aurelius Valerius Diocletianus, (243-316 na Chjristus). Romeins keizer(284-305), stichter van het dominaat, het absolute en totalitaire keizerschap van de 4de en 5de eeuw na Christus. Hij verhief in 286 in zijn residentie Nicomedia Maximianus tot augustus. In 293 benoemden beiden een caesar (tetrarchie). Diocletianus reorganiseerde het bestuur in het Romeinse Rijk door het rijksgebied territoriaal in vier gezagsgebieden te verdelen. Het keizerschap werd autocratisch met persoonsverheerlijking van de keizer (o.a. proskinese = oudoosterse voetval), die aan het hoofd stond van een strak doorgevoerde ambtenarenhiërarchie. De standen (beroepsgroepen) werden van bovenaf geordend. Financiën en leger werden aan die nieuwe ordening aangepast.Het werk van Diocletianus werd voortgezet door Constantijn de Grote, die - in tegenstelling tot Diocletianus – het christendom in bescherming nam. In 305 deed Diocletianus vrijwillig afstand en dwong Maximianus hetzelfde te doen. Diocletianus trok zich terug in zijn paleis in Split (Spalatum).623 Gaius Valerius Maximianus (ongeveer 250-311). Romeins keizer (305-311) als opvolger van Diocletianus; van 293 tot 305 diens onderkeizer (caesar) over hetDonaugebied. Galerius deed mee aan de grote christenvervolging (303), maar maakte tijdens zijn keizerschap een eind aan de vervolgingen.²

366

K

Die de zorg heeft over de liturgische paramenten en het liturgisch vaatwerk, het in orde houden van de kerk en de bediening van de priester in de sacristie.In België is het gewoonte dat die koster ook zanger enorganist is.

KOSTER VAN ZIJNE HEILIGHEIDKOSTER VAN ZIJNE HEILIGHEIDHij is een lid van de edele geheime voorkamer en een

625 Franciscus van Assisi (eig. Giovanni Bernardone, roepnaam Francesco; 1181/2-1226). Italiaans heilige, stichter van de orde van de minderbroeders of Franciscanen. Hij wijdde zich als zoon van een rijke handelaar, na een ziekte,aan gebed en armenzorg, waarop hij door zijn vader werd onterfd. Als rondtrekkend bedelmonnik kreeg hij volgelingen, voor wie hij een leefregel opstelde. Op zijn reizen bezocht hij Frankrijk, Spanje, Oost-Europa en Egypte.Zijn liefde voor de natuur staat beschreven in het 'Zonnelied' (1225); werelddierendag valt op zijn feestdag, 4 okt.626 Joelfeest (zonnewendefeest). Het Germaans feest ter ere van de zonnegod Frey. Het duurde twaalf dagen, waarvan de korste dag van het jaar de belangrijkste was. Men ontstak dan het zg. Joelvuur en offerde een everzwijn. Op de markt brandde een stam (‘bûche de Noël”). Het feest van de viering van het licht was een ideale zinspeling op Christus als het licht van de wereld.627 Lucius Domitius Aurelianus (geb. 9.9.214 in Mösië, vermoord in de herfst van275 n.Chr), Romeinse keizer sinds 270. Na de dood van Claudius werd hij tijdens de korte heerschappij van Quintillus tot tegenkeizer uitgeroepen. Zijnpolitiek werd gekenmerkt door een stevige leiding van het leger, een bestuurshervorming, het drukken van munten en de invoering van de verering vande zonnegod Sol Invictus als beschermgod van het rijk.628 Als we de kindermoord als feit nemen.629 Herodes I (de Grote) (°73 v.Chr., + 4 voor Christus), koning van Judea (37-4voor Christus). Nadat Pompeius de dynastie van de Maccabeeërs afgezet had, werd de vader van Herodes, Antipater, tot procurator over Judea benoemd (in 47v.Chr.). De Romeinse senaat steunde de aanspraak op de macht van Herodes, die ten slotte in 37 voor Christus de troon kon bestijgen. Door een huwelijkspolitiek met de Maccabeeëns probeerde hij zijn politiek positie te versterken. De de eerste jaren van zijn regering waren toch gekenmerkt door vijandelijkheden tussen de oude dynastie en de nieuwe politieke leiding. Bovendien stonden de religieuze joodse groeperingen van de Sadduceeërs en Farizeeërs vijandig tegenover elkaar. Herodes kon deze situatie echter spoedigmeester worden, bovendien hadden de Maccabeeën met de dood van de Egyptische koningin Cleopatra (30 voor Christus) een belangrijke bondgenote verloren. Vanaf 25 v.Chr. bracht hij Jeruzalem tot een nieuwe bloei, schiep hij een prachtige residentie en een groot aantal architectonisch indrukwekkende gebouwen (theatergebouwen in Jeruzalem, Jericho en Caesarea). Om zich te beschermen tegen vijandige aanvallen van de Arabieren, vernieuwde hij zijn

367

K

van de 11 dienstdoende geheim kamerheren.Sedert 1497 wordt die waardigheid bekleed door een lidvan de Orde van de Eremieten of kluizenaars van de H. Augustinus.Hij is altijd titulair bisschop van Porphyreon, assistent bij de pauselijke troon en ambtshalve vicaris generaal van Z. H. de Paus voor de stad van het Vaticaan en heeft als zodanig te zorgen voor alle

vestingwerken aan de grenzen. Als aanhanger van de Romeinse keizercultus stuitte hij op verzet bij zijn joodse onderdanen, hoewel hij zorgde voor de wederopbouw van de tempel in Jeruzalem. In de laatste jaren van zijn regering werd zijn positie door intriges in zijn naaste omgeving verzwakt. Na zijn doodin 4 v.Chr. werd het rijk volgens de wens van de Romeinse keizer Augustus opgedeeld onder de drie zonen Herodes Antipas, Archelaos en Herodes Philippos.Herodes Antipas, die Johannes liet onthoofden, zoon van Herodes de Grote, werdom werkelijke of vermeende aanslagen tegen zijn vader vermoord. Toen de oude Herodes het bevel gaf om hem te doden lag hij zwaar ziek. Vijf dagen later stierf hij onder een vreselijk lijden, zweren in de onderbuik, waarin het volkeen straf voor zijn gruweldaden zag. Voor zijn dood had hij nog verlichting van zijn lijden gezocht in de baden van Callirhoë aan de Dode zee, maar te vergeefs: zonder hoop keerde hij naar Jericho terug, en poogde nu aan zijn ellendig leven een einde te maken door het zwaard. Het bevel dat hij achterliet, om onmiddellijk na zijn dood de aanzienlijke gevangenen om te brengen, opdat bij zijn sterven toch enige droefheid zou zijn, werd niet voltrokken. Hij stierf in het jaar 4 voor het begin van onze tijdrekening, die, daar Christus nog tijdens zijn leven geboren werd, minstens 4 jaren te laat is begonnen. Volgens Matteüs(2, 1-18) heeft hij bij zijn gruweldaden nog de moord van de kinderen van Bethlehem gevoegd.630 Katharen: (Letterlijk: reinen) 12de en 13de eeuwse sekte in Duitsland en Italië. In Frankrijk bekend als albigenzen (albigeois). Het is de voortzettingvan het denken van het vroegere manicheïsme dat nadruk legde op de strijd van twee beginselen, goed en kwaad; verwant met de sekte van de bogomilen (=Godsvrienden) van de Balkan. Het betekent een afwijzing van de wereld (vlees, seksualiteit), onderscheid tussen volmaakten (perfecti) en gelovigen (credentes). Aanhang vooral onder stedelijke handwerkers. Omstreeks 1300 door de Inquisitie tot zwijgen gebracht.631 Waldenzen (valdesi).Leden van de grootste protestantse (calvinistische). Kerk in Italië (20.000, vnl. in Piemonte en het dal van Aosta). Ook vertegenwoordigd in Uruguay en Argentinië. Ze kwamen voort uit de armoedebeweging van de Lyonese koopman Petrus Valdes, die zich in 1173 bekeerde. Hij bekritiseerde de geestelijkheid. Gevolg: excommunicatie (1184). De aanhangers weken uit naar de Italiaanse Alpen. Pas in 1848 kregen de Waldenzen het Italiaanse burgerrecht.

368

K

liturgische zaken, plaatsen en plechtigheden, die rechtstreeks verband houden met de paus.Hij heeft het voorrecht de stervende paus het sacrament van de zieken toe te dienen.

KRACHTENKRACHTENEen van de negen koren van de engelen.

KRACHTIG GEBED VAN KEIZER KARELKRACHTIG GEBED VAN KEIZER KARELVele bij-gelovige643 mensen dragen het gebed van KeizerKarel bij zich. Het zou teruggaan tot keizer Karel644 en zoals je op het voorblad van dit formulier al kunt lezen heel wat fysische en geestelijke voordelen bieden.

KRIBBEKRIBBEZie: ‘Kerstkribbe’.

632 Lollarden (Middelnederlands: lollen = prevelen, mompelen). Vooral vrome leken in de Nederlanden, die zich bezighielden met ziekenzorg en lijkbezorging. Na 1381 vrijwel uitsluitend de door de boerenopstand van dat jaar geradicaliseerde volgelingen van John Wycliffe.633 Johannes Hus (ongeveer 1370-1415). Boheems priester die vanwege zijn kritiekop de Kerk als ketter werd verbrand. Hij bestreed vooral de macht van de paus inzake excommunicatie en aflaat en bekritiseerde de levenswijze van de geestelijkheid van Praag. Na zijn excommunicatie week hij uit naar Tabor, waarhij o.a. het boek 'De ecclesia' (Over de Kerk) schreef. Op het concilie van Konstanz werd hij veroordeeld als aanhanger van Wycliffe, wiens ideeën hem echter te ver gingen.634 Flagellanten (geselaars). Naar aanleiding van de pest optredende middeleeuwse boetelingen. Trokken in groepen rond, onder geseling en het zingen van boeteliederen. Opgekomen in Perugia (It.) rond 1260. Ongeveer 1350 onder de dreiging van de Zwarte Dood geradicaliseerd. Keerden zich toen tegen de hiërarchie, het boetesacrament en de rijkdom van de burgers. In 1349 door de paus verboden en na de pestepidemie snel verdwenen.639 Katholieke Encyclopedie 15, 582.640 Marcus 15:38: “Het voorhangsel in de tempel scheurde van boven tot beneden in tweeën.”

369

K

KROCHTKROCHTZie: ‘Crypte’.

KROMSTAFKROMSTAFBisschopstaf.Het symbool van de bisschoppelijk macht. Ook abten en abdissen mogen de Kromstaf voeren.

KRONIEKENKRONIEKENZie: ‘Paralipomenon’.

370

K

KRONING VAN HEILIGENBEELDENKRONING VAN HEILIGENBEELDENVerering van de heiligen waarvoor Gregorius XVI645 een ceremonieel heeft uitgeschreven. De toestemming ervoormoet aan Rome worden aangevraagd.

KROON KARDINAALKROON KARDINAALDit zijn de nieuw benoemde kardinalen rond de IIde wereldoorlog Franse, Oostenrijkse, Hongaarse, Beierse,

Poolse en Portugese die pauselijk gezant zijn in die landen. Omdat de staatshoofden van die landen hun de baret opzetten nadat deze door de prelaat van de Apostolisch ablegaat aan de staatshoofden is bezorgd.

371

K

Een edelgarde brengt als kabinetskoerier deze nieuw benoemde kardinalen de ‘kalot’ of ‘soli deo’.Later zet de paus hun in een openbaar consistorie de hoed op.In Hongarije , Oostenrijk en Beieren was dat voorrechtna de val van de staatshoofden geschorst.

KROONTJE VAN MARIA ONBEVLEKT ONTVANGENISKROONTJE VAN MARIA ONBEVLEKT ONTVANGENISEen specifiek rozenhoedje ter ere van Onze Lieve VrouwOnbevlekt Ontvangen bestaande uit een aanroeping van de Onbevlekte Ontvangenis, één Onze Vader, vier Weesgegroeten en éénmaal ‘Ere zij de Vader..’. Dit alles moest men driemaal bidden.Paus Pius IX heeft aan het bidden van dit kroontje verscheidene aflaten verbonden.

KRUINKRUINCorona, kroon.Oorspronkelijk de geschoren schedel van priesters of monniken. “Kruin scheren”betekende afstand doen van de‘wereldse tooi’. Dekruinschering waarbij er geenhaar overblijft is niet meerin gebruik.Later werd alleen het haarvan de kruin weggenomen.De grote kruinschering is inde oudere vorm, nog in gebruik in bepaalde kloosters.De kleine kruinschering is groter naargelang de waardigheid. De bisschop heeft oorspronkelijk een grotere kruinschering dan de priester.

372

K

KRUINSCHERINGKRUINSCHERINGZie: ‘tonsuur’.

KRUISBEELDKRUISBEELDCrucifix.Een kruis met een corpus, met het lichaam van Christus.Realistisch als man van smarten of als overwinnaar metde verrezen Heer.

KRUISDAGENKRUISDAGENMaandag, dinsdag, woensdag voor het feest van Onze Heer Hemelvaart. Het zijn boetedagen waarin gesmeekt wordt (Rogationes) voor de ‘vruchten van de aarde’.In sommige streken trekt men onder het zingen van de Litanie van Alle Heiligen in processie door de velden,voorafgegaan door het kruis.De processie van de kruisdagen werd ‘nieuwe’ of ‘kleine litanie’ genoemd. (Niet omdat ze kort zou zijnof niet lang duren).Deze processie werd in 469 op het moment van nogal watplagen in Zuid Frankrijk voor het eerst gehouden en omstreeks 800 algemeen verspreid.De litanie van alle Heiligen en de daarbij horende gebeden zijn smeekbeden met het doel ‘de door de zonden verdiende straffen af te wenden’ en Gods zegen over de ‘vruchten van de aarde’ af te smeken. Een veelgebruikte redenering stelt dat in de periode rond de hemelvaart dat het dan het geschikte moment is om de hemel te smeken voor een gunstig weer en al wat nodig is voor de ‘vruchten der aarde’.In de middeleeuwen liep er een geschilderde draak van hout en lijnwaad voor het kruis en de derde dag

373

K

achteraan. Vaak was de staart omhoog de eerste twee dagen en de laatste dag achteraan met de staart omlaag. De draak is de duivel, het oude serpent.Zie: ‘Duivel’.In een rekening van Brugge 16de eeuw spreekt men over de betaling van het dragen van “de gapaard” in de kruisweke.De oorspronkelijke kruisprocessie ging vaak naar een afgelegen kerk. De processie ging van kerk naar kerk en in de statiekerk, de afgelegen kerk, werd de eucharistie gevierd.

KRUIS DES HERENKRUIS DES HERENHet kruis waar Christus aan stierf werd altijd voorgesteld als het Latijnse kruis, de ‘crux immissa’, met lange stam) ofwel een Antoniuskruis (crux commissa, in een T-vorm).Het werd volgens de legende teruggevonden kort na 337.

374

K

Aan de kruisvinding is de naam van de H. Helena646 verbonden. Het feit wordt op de 3 mei herdacht.Het kruis was tot 614 in handen van de Perzen.Het kwam terug naar Jeruzalem 628. De liturgische herdenking ervan valt op de 14de september: ‘het feest van de kruisverheffing.’Later gingen grote stukken ervan naar Constantinopel en de basiliek van het H. Kruis in Jeruzalem te Rome. Er zijn altijd kleine fragmenten de wereld rond gezonden geweest als altaarrelieken en kruisrelieken.Het kruis als doodstraf was ruim verspreid: soms werd de veroordeelde alleen opgehangen, soms werd hij eerst gestenigd of op een andere wijze gedood en daarna opgehangen, opdat het lijk een prooi zou wordenvoor de roofvogels. Deze wrede, en volgens Cicero meest afschuwelijke straf werd toegepast bij de oude Egyptenaren647, de oude Israëlieten648 en wellicht ook bij de oude Perzen649. De kruisiging schijnt van de Feniciërs en Carthagers te zijn overgegaan op de Romeinen en Grieken. De eersten pasten ze toe op rovers, oproerlingen, veroordeelde slaven, maar niet, enkele onwettige gevallen uitgezonderd, op Romeinse burgers. Zij brachten ze over naar de provincies, ooknaar Palestina, waar de Makkabeër Alexander Janneüs zereeds ingevoerd had. Zo kwam Jezus aan die doodstraf.Het woord ‘kruis’, afkomstig van het Lat. crux (Gr. stauroj), betekent oorspronkelijk in 't algemeen een schand- of folterpaal. Deze kwamen in allerlei vormen voor. Soms werden de veroordeelden gebonden aan een gewone paal, met de handen boven het hoofd aan elkaar genageld, dan weer werden zij op verschillende wijzen aan zo’n een paal vastgehecht. Aan deze paal was een dwarsbalk (patibulum) bevestigd, waaraan de armen

375

K

werden vastgebonden. Soms was dat een stuk hout in de vorm van een vork (furca), waarin men hals en nek van de veroordeelde klemde. De veroordeelde werd naar de gerechtsplaats gevoerd of met zweepslagen zo lang voortgedreven dat de dood volgde. Het kruis in de vormvan een paal en dwarsbalk, waaraan Jezus stierf, kon in verschillende vormen voorkomen, zodat men het dan ook op verschillende wijzen heeft voorgesteld.Men heeft gedacht aan een kruis in de vorm van een “X”(‘crux decussata’), het Andreaskruis, waarbij twee rechtebalken onder een scherpen hoek aanelkaar gehecht werden.De tweede vorm (‘crux omissa’) was dievan onze letter “T”, waarbij aan detop van de langere staak een korteredwarsbalk aangebracht was.De derde vorm (‘crux immissa’) is hetRomeinse kruis, en waarbij eenlangere staak op enige afstand van detop een kortere droeg.Dat Christus niet werd gekruisigd aaneen schuin kruis, wordt algemeenaangenomen, en hebben ook de oudsteChristenen niet beweerd. De “c””” alsde Griekse beginletter van de naamChristus kan er wel aanleiding toegeven. Voor de mening dat Jezus zalgehecht zijn aan een kruis, dat devorm had van een “T” had pleit het feit dat de Kerkvaders de Griekse letter “T” in het kruis terugvinden, en dat de figuur “T” de vorm is van het kruis in de Romeinse catacomben.De meeste argumenten pleiten voor de derde vorm.

376

K

Vooreerst kunnen wij ons alleen dan een redelijke voorstelling maken van het opschrift, dat volgens al de Evangeliën boven het hoofd van Christus hing. De Kerkvaders vergelijken het kruis met een mastboom, meteen mens met uitgestrekte armen, met de biddende Mozes650, het Romeinse vexillum. Irenaeus spreekt van vijf uiteinde aan het kruis. Hij rekent het zitblokje of steunpunt mee. Deze vorm van kruisigen was in Jezus' tijd wel niet de enige maar toch de meest gebruikelijke.Vroeger werd het kruis opgericht op de strafplaats (gewoonlijk een bij de stad, aan de weg gelegen heuvel), voordat de veroordeelde aankwam, maar later moest hij het zelf daarheen dragen651. De behandeling, waaraan de veroordeelde onderworpen werd voordat hij aan het kruis werd genageld, was bij de Romeinen niet altijd gelijk. De Karthager Hanno werd eerst gegeseld,daarna werden hem de ogen uitgestoken en armen en benen gebroken, en toen hij reeds gestorven was, werd hij aan het kruis genageld652. Caesar liet gevangen genomen zeerovers worgen, voordat zij aangenageld werden653. En zoals wij uit de Evangeliën weten, werd Jezus eerst aan een paal of zuil gebonden en gegeseld,daarna geboeid naar de strafplaats gevoerd, waarbij deveroordeelde gewoonlijk aan de soldaten werd uitgeleverd, en misschien om de hals een bord droeg, waarop zijn misdrijf stond geschreven, of voor hem uitgedragen of de reden van zijn terechtstelling voor hem uitgeroepen werd.Het gebruik om de veroordeelde op de executieplaats bedwelmende drank te geven654 kenden de Romeinen, voor zover wij weten, niet, en schijnt een speciaal Joodse gewoonte te zijn geweest, die men vond voorgeschreven

377

K

in Spreuken655. Het ontkleden van de veroordeelde was regel. Een muurtekening in het keizerlijk paleis te Rome stelt de gekruisigde voor in een korte tunica, maar hoogst waarschijnlijk werd de ongelukkige geheel ontkleed, en droeg hij niets anders dan een schort om de lendenen.

KRUISGANGKRUISGANGZie: ‘klooster’

KRUISGEBEDKRUISGEBEDGebed verricht terwijl de armen van degene die bidt uitgestrekt zijn zoals Jezus op zijn kruis.

KRUISGEWELFKRUISGEWELFGewelf bestaande uit twee elkaar onder een rechte hoeksnijdende tongewelven, waardoor vier driehoekige kappen ontstaan. De last van de kappen wordt naar de hoekpunten geleid. Vooral in de Romaanse bouwkunst toegepast.

KRUISHERENKRUISHERENKruisbroedersOrde van het Heilig Kruis, OSC.Reguliere kanunniken en broeders, van wie het genootschap in 1216 werd gesticht door de kruisvaarderTheodorus van Celles te Hoei.Ze volgen de regel van de H. Augustinus en eigen constituties.Werkzaamheden: aanvankelijk contemplatief, later ook zielzorg en onderwijs.De kruisbroeders komen voor in een aantal landen waaronder Nederland en België (3 huizen in 1939).

378

K

KRUISHERENROZENKRANSKRUISHERENROZENKRANSDeze rozenkrans geeft voor elk Onze Vader en Weesgegroet, zonder dat men de gehele rozenkrans bidt of de geheimen overweegt een aflaat van 500 dagen toepasselijk op de gelovige zielen.

KRUISKERKKRUISKERKGebouwd in kruisvorm, waar kerkschip en dwarsschip elkaar kruisen. Waar ze elkaar kruisen noemt men het kruispand. Het dwarsschip wordt transept genoemd.

KRUISNAGELKRUISNAGELDe nagels waarmeeJezus aan hetkruis werdgenageld. Zezouden ook door deH. Helena gevondenzijn. Er zijn nunagels van hetkruis te Trier,Parijs en Rome ennog vele andereplaatsen.Hoe het kan? Menverklaart het opdie wijze. Het zijn imitaties waarin een deel van de oorspronkelijke nagels is verwerkt.

KRUISOFFERKRUISOFFERChristus dood was volgens de theologie een offer waarin Hij als vertegenwoordiger van de mensheid zichzelf aan de Hemelse Vader als slachtoffer voor

379

K

onze zonden heeft aangeboden. Hiermee is de erfzonde verleden tijd. De kruisdood is daarom vaak het hoogtepunt van het heilsplan genoemd.Hier zit de Hebreeënbrief van Paulus voor iets tussen.“En daarom is Hij middelaar van een nieuw verbond: zijn sterven heeft bevrijding gebracht van de zonden die onder het eerste verbond zijn bedreven; nu kunnen zij die door God geroepen zijn het eeuwig erfdeel ontvangen, dat hun is toegezegd”656. Jezus is de Middelaar, de nieuwe Hogepriester. “We hebben nu een verheven hogepriester die over het huis van God is aangesteld657.”

KRUISONTBLOTINGKRUISONTBLOTINGLiturgische plechtigheid op Goede Vrijdag waarbij het kruisaltaar onder gebed en zang ontdaan werd van het paarse doek dat erover hing.Dit doek werd van passiezondag af over de beelden in de kerk gehangen.

KRUISOPRICHTINGKRUISOPRICHTINGZie afbeelding blz. 351.

380

K

KRUISSTAFKRUISSTAFZie: ‘Pauselijke insigna’.

KRUISSYMBOLENKRUISSYMBOLENMiddeleeuwse voorstelling van het Kruis des Heren omgeven door verschillende personen en attributen, diebetrekking hebben op het lijden en de dood van Christus.

381

K

Dit kan ook de Griekse letter Tau zijn (T), de drietand of het anker. Deze symbolen werden ook aangetroffen in de catacomben.

KRUISTEKEN KRUISTEKEN Handgebaar in kruisvorm over het eigen lichaam, personen of voorwerpen.Het kleine kruis gebeurt met duim en wijsvinger. Het grote kruis met de gehele hand.Het grote kruis met de bekende woorden: “In de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Amen,” is een belijdenis waarmee men de drie-eenheid vereert en een aflaat van 50 dagen verdient, 100 dagen indien hetwijwater gebeurt.Het kruis is verwerkt in het grondplan van een kerk.De apostelkruisjes op de muren van het kerkgebouw zijnblijvend het merk van de kerkconsecratie.Het kruisje dat de ouders aan de kinderen geven is hetgedicht van Guido Gezelle vereeuwigd

KRUISTITELKRUISTITELSchandbord.Het bord waarop in drie talen, Aramees, Grieks en Latijn, was geschreven: ‘Jezus Nazarenus Rex Judeorum’, Jezus van Nazaret, koning van de Joden.Er is nog een stukje bewaard te Rome.Zie: ‘INRI’.

382

K

KRUISVAANKRUISVAANVaan in de vorm van een lange wimpel opgehangen aan een kruisstaf, teken van overwinning. Dit attribuut wordt vaak Christus in de handen gegeven als Hij als de verrezen Heer wordt voorgesteld.

KRUISVAARDERSKRUISVAARDERSDie op kruistocht gingen. De bedoeling zal altijd tochook een deel te maken hebben gehad met een religieus motief, al was die beweegreden achteraf bekeken zeker niet altijd de belangrijkste.Kruistochten waren gewapende expedities van Europese christenen die tot doel hadden Palestina op de islamieten te heroveren. In 1095 riep paus Urbanus II op tot hulp aan de christenen in het Oosten, om Jeruzalem en de andere heilige plaatsen te bevrijden van de Turken.Tijdens de 1ste Kruistocht(1096-1099) werden o.a.Jeruzalem en Antiochië opde Turken veroverd. Menstichttekruisvaarderstaten, diedoor onderlinge twisten engebrek aan permanentelegers weer verlorengingen.De 2de Kruistocht (1147-1149) mislukte volkomen inde opzet om dekruisvaarderrijken tebeschermen tegen deTurken.

383

K

De 3de Kruistocht (1189-1192) leverde een verdrag op tussen Richard Leeuwenhart en sultan Saladin waarin werd bepaald dat de kuststrook van Palestina aan de christenen zou worden teruggegeven en dat de pelgrims vrije toegang tot Jeruzalem zouden krijgen.De 4de Kruistocht (1202-1204) betekende wel de val van Constantinopel, maar gaf uiteindelijk slechts voordeelvoor Venetië.Doel van de 5de Kruistocht (1218-1221) was de verovering van Jeruzalem via een aanval op Egypte. De kruisridders namen weliswaar de stad Damiate in, maar werden verrast doordat de dijken van de Nijldelta werden doorgestoken. Damiate moest worden teruggegeven.De 6de Kruistocht (1228-1229) werd georganiseerd door de geëxcommuniceerde keizer Frederik II. Hij besloot niet te vechten, maar te onderhandelen en sloot een verdrag waardoor o.a. Jeruzalem voor tien jaar in bezit van de christenen kwam.De 7de Kruistocht (1248-1254) moest Jeruzalem (in 1244 door de Egyptenaren veroverd) terugbrengen in christelijke handen. Lodewijk de Heilige werd bij de aanval op Damiate gevangengenomen en na een hoog losgeld vrijgelaten. Lodewijk bleef nog tot 1254 in Palestina, maar zonder veel resultaat.

KRUIS VAN SINT JORISKRUIS VAN SINT JORISSter met acht stralen.Zie: ‘Sint Jorisgilden’.

KRUIS VAN VERDIENSTE VOOR HET H. JAARKRUIS VAN VERDIENSTE VOOR HET H. JAARPauselijke onderscheiding in 925 en ook in 1934 door Pius XI gesticht. Het bestaat in 4 klassen, goud en

384

K

zilver hals en borstkruis.

KRUISVERBONDKRUISVERBONDWas een afdeling voor mannen en jongens van Sobriëtas die op zijn beurt een afdeling was van de Federatie van Katholieke Matigheidsbonden van België.

KRUISVERENIGINGENKRUISVERENIGINGENO.a. Wit-gele kruis, Rode Kruis, Vlaams kruis.Wettelijk opgerichte vereniging die maatschappelijk als kruisvereniging door de staat worden aanvaard in een apart statuut. Het feit dat ze kruisvereniging noemen heeft geen enkele religieuze of kerkelijke verwijzing in deze context. Ze kunnen confessioneel enniet confessioneel zijn.

641 Esculaap is een symbool dat niet direct uit de Joods-christelijke symboliek komt. Het esculaapteken is een symbool voor medische beroepen, bestaande uit een door een slang omkronkelde staf. De staf was het teken van waardigheid vande god van de geneeskunde Asclepius. Een rood esculaap op een witte ondergrondis een internationaal erkend herkenningsteken voor artsen. In Nederland wordendaarnaast zwarte, groene, blauwe en gele gebruikt door resp. tandartsen, dierenartsen, verloskundigen en verpleegkundigen.642 Numeri 21:9: “Mozes maakte een bronzen slang en zette die op een paal. Iederdie door een slang was gebeten en zijn ogen op de bronzen slang richtte, bleefin leven.” – Het woord ‘koper’ en het woord ‘brons’ is in het Hebreeuws hetzelfde. Koper is zachter en meer bewerkbaar. Brons is al een legering en was minder bewerkbaar. Brons werd gebruikt voor zwaarder stukken en zaken die meer tegen een stoot bestand waren: wapens enz.645 Gregorius XVI (Bartolomeo Cappellari; 1765-1846) Paus van 1831-46. Het was een conservatieve paus die o.a. de filosoof van het liberaal-katholicisme, de Franse priester Hugues de Lamennais, veroordeelde. Voorloper van de leer van de pauselijke onfeilbaarheid. Hij stichtte het Etruskisch en het Egyptisch Museum in het Vaticaan. Stichter van de Gregorius-orde ter ere van Gregorius Ide Grote (ongeveer 540-604).646 Voetnoot 427.647 Genesis 40:19.648 Numeri 25:4. Deuteronomium 21:22-23. Jozua 8:29.649 Ezra 6:11. Esther 2:23; alhoewel dit hier minder zeker is.650 Exodus 17:11: “En zolang Mozes zijn armen opgeheven hield, waren de Israëlieten aan de winnende hand. Maar liet hij zijn armen zakken, dan won Amalek.”

385

K

KRUISVERERINGKRUISVERERINGLiturgische plechtigheid die op Goede Vrijdag volgde na de kruisontbloting.

KRUISVERHEFFINGKRUISVERHEFFINGFeest in de r.-k. kerk, waarvan de viering op 14 September plaats heeft. Het is de herinnering aan het feit dat keizer Heraclius in 628 het H. Kruis, dat in handen van de Perzen geraakt was, terugkreeg.

KRUISVINDINGKRUISVINDINGZie: ‘Kruis des Heren’.

KRUISVORMENKRUISVORMEN

KRUISWEGKRUISWEG1. De weg die Jezus aflegdevan bij Pilatus tot aan deCalvarie.2. De kruiswegoefeningwaarbij men de 14 staties,passages uit die kruiswegafbeeld ter overweging.Deze weg is rechtstreeksafgeleid van de ViaDolorosa in Jeruzalem.De 14 staties werden van 7

651 Matteüs 10:38; 16:24.652 Justinus 50, 21, 4.653 Suetonius Julius Caesar, ongeveer 74.654 Matteüs. 27:34. (Vgl. Psalm 69:22). Marcus 15:23.655 Spreuken 31:6 v.656 Hebreeën 9:15.657 Hebreeën 10:21.

386

K

tot soms 18 verschillende taferelen.Om de oefening te doen is de afbeelding niet noodzakelijk, een eenvoudig gewijd houten kruisje kan reeds met de begeleiding van een tekst, de gelegenheidgeven om de kruiswegoefening te doen.De kruiswegoefening openbaar of privé is door de Franciscanen sterk aangemoedigd geweest. Ook de kruisweg verleent aflaten. Paus Pius XI heeft die nog vernieuwd.Een overweging terwijl men de staties bezoekt is voldoende. Bij een openbare oefening is het de priester die van de ene naar de andere staties gaat. Mondgebed is niet noodzakelijk. Overweging is voldoende.Niet alle staties van de kruisweg steunen op passages uit de bijbel.Het driemaal vallen van Jezus, de passage met Veronicais niet rechtstreeks in de bijbel vermeld.

KRUISWOORDENKRUISWOORDENDe zeven kruiswoorden van Jezus op het kruis zijn een voor de hand liggende aanleiding tot overweging.Het is een mengeling van al wat er in de onderscheidenevangelisten is vermeld:1. Lucas 23:34: “Jezus sprak: ‘Vader, vergeef het hun,want ze weten niet wat ze doen.’ Ze verdobbelden zijn kleren.”2. Lucas 23:43: “Hij zei tegen hem: ‘Ik beloof je, vandaag nog zul je bij Mij zijn in het paradijs.’”3. Johannes 19: 27: “Vervolgens zei Hij tegen de leerling: ‘Daar is je moeder.’ Toen, van dat uur af, nam de leerling haar bij zich in huis op.”4. Johannes 19:28: “Jezus wist dat alles thans

387

K

volbracht was. Daarom zei Hij - want de Schrift moest ten volle in vervulling gaan - ‘Ik heb dorst.’5. Matteüs 27: 46: “Rond het negende uur riep Jezus met luide stem uit: ‘Eli, Eli, lema sabachtani?’ Dat betekent: Mijn God, mijn God, waarom hebt U Mij in de steek gelaten?”6. Joahannes 19:30: “Toen Jezus van die wijn gedronkenhad, zei Hij: ‘Het is volbracht.’ Daarop boog Hij het hoofd en gaf Hij de geest.”7. Lucas 23:36: “Toen riep Jezus luidkeels: ‘Vader, inuw handen beveel Ik mijn geest.’ Na deze woorden stierf Hij.”

KUSKUSDe priester kuste het altaar, de pateen, de diaken. Deliturgische kus betekent “verzoening, liefde en verering”.De vredeskus werd aan het altaar gegeven voor de communie. In het Evangelie staat: “Dus als je je offergave naar het altaar brengt, en je herinnert je daar dat je broeder iets tegen je heeft,laat dan je offergave daar voor het altaar achter, en ga je eerst verzoenen met je broeder, en kom dan terug om je offergave te brengen658.” Deze vredeskus werd gegeven in een stijlvol gebaar waarbij men de handen op elkaars schouders legde. Dit werd door alle gelovigen in de viering gedaan. Ook voorwerpen krijgen die eer: het evangelieboek, de altaarsteen, de relieken van de heiligen, de nieuw gewijde olie (chrisma). De diaken kuste ook de pateen, de kelk en het wierookscheepje voor hij het de priester aanbood. “Alsof hij de hand van Christus kuste kust hij ook de hand van de celebrerende priester”. Ook de misdienaar diende

388

K

vroeger al wat hij de priester aanbood eerst te kussen.

KUSTAFELTJEKUSTAFELTJEZie: ‘Instrumentum pacis.’

KWEZELSKWEZELSTegenwoordig persoon die zich met ‘beuzelachtig dingenen overdreven godsdienstige ijver’ toont.Het Woordenboek van de Nederlandse taal schrijft: “Smadelijke, of in zwakker toepassing (zoals in Z.-Nederl.): afkeurende en daarbij soms enigszins medelijdende benaming voor een vrouw of een meisje in wier leven de godsdienst de eerste plaats inneemt.” DeNederlanders zouden er het woord ‘klopje’ voor hebben gebruikt. Ze ‘klepten’ met een klokje de gelovigen naar de kerk. Er zijn congregaties uit gegroeid.

KWIJTSCHELDINGKWIJTSCHELDINGAbsolutie.

KWISPELKWISPELDe kwispel werd gebruikt om met wijwater te sprenkelen.

KYRIALEKYRIALEOrdinarium Missae.Gregoriaanse zangwijze van de onveranderlijke delen van de eucharistieviering?Daarnaast ook de formulieren van o.a. de ‘requiemmis’.

KYRIEKYRIEVan het Griekse woord kurioj, Heer. Eerste van de vijf vaste zangen van de

389

K

eucharistieviering. De woorden luiden ‘Kyrie eleison, Christe eleison’ De Griekse tekst betekent: Heer, ontferm U over ons, Christus, ontferm U over ons.Het wordt én in het officie én in de Litanieën ook gebruikt.In de middeleeuwen was het een populair keervers en daarom werden bepaalde liederen ‘leisen’ genoemd.

624 In de bijbel gaat het in het Genesisverhaal helemaal niet om een ‘appelboom’. “Toen zag de vrouw dat het goed eten was van die boom, en dat hijeen lust was voor het oog, en hoe aantrekkelijk het was er inzicht door te krijgen. Zij plukte dus een vrucht en zij at ervan; zij gaf er ook van aan haar man, die bij haar stond, en ook hij at ervan.” Genesis 3:6.643 We gebruiken hier het woord in zijn meest letterlijke zin. Mensen, die deze gegevens in hun geloofsovertuiging erbij nemen. We spreken ons niet uit over de kwalitatieve geloofswaarde. We onthouden ons eveneens van ‘minachtend‘ commentaar.644 Karel V (° 1500 - + 1558), keizer van het Heilige Roomse Rijk (1519 - 1556). Als zoon van Johanna de Waanzinnige van Aragon en Castilië werd hij koning van Spanje (1516-1556) en heer van de Nederlanden (1515-1555). Hij was de zoon van Filips de Schone.658 Matteüs 5:23-24.

390