İlya Topoyev’in Öykülerinde Hakasça-Rusça Kod Değiştirme

Modern Türklük Araştırmaları Dergis i Cilt 11, Sayı 1 (Mart 2014), ss. 208-234 DOI: 10.1501/MTAD.11.2014.1.12 Telif Hakkı©Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü

İ lya Topoyev’in Öykülerinde Hakasça-Rusça Kod Değiştirme

Gülsüm Kil l i Yılmaz

Ankara Üniversitesi (Ankara)

ÖZET Hakasyalı kısa öykü ve oyun yazarı İlya Topoyev’in mizahi tarzda kaleme aldığı kısa öykülerinin önemli dil özelliklerinden biri günlük konuşma dilinin neredeyse aynen yansıtılmış olmasıdır. Öykülerde Rusça-Hakasça ya da Hakasça-Rusça ikidilli toplumunun artık neredeyse doğal konuşma biçimi durumuna gelen her iki dilden özelliklerin bir arada bulunduğu karma yapıların konuşmaya yerleştirilmesi günlük dilin aynen yansıtılması çabasının ürünüdür. Öykülerde temel dil olan Hakasça her iki dilden öğeleri içinde bulunduran çerçeve için biçim-sözdizimsel yapıyı kurmaktadır. Rusça ise içe yerleşik dildir. İki farklı dilin tek bir tümce içinde kullanmasını ifade eden tümce içi kod değiştirmeleri İlya Topoyev’in eserlerinde en sık ortaya çıkan olgudur. Bunlar tek sözcükten oluşan yapılar yanında en az bir içerik biçimbirimi ve sistem biçimbirimlerinden oluşan tek dilli adalar biçimindedir. ANAHTAR SÖZCÜKLER İlya Topoyev, Kısa Öykü, Kod Değiştirme, İkidillilik, Hakasça, Rusça.

ABSTRACT Ilya Topoyev is a Khakassian short story writer and playwright. One of the most distinctive features of his short stories written in a humorous style is the faithfull reflection of daily spoken language. The employment of mixed structures, which are naturally used in the Russian-Khakassian or Khakassian-Russian bilingual society is a result of a deliberate effort to reflect the daily spoken language just as it is. Ilya Topoyev’s works set noteworthy data for the “code switching” phenomenon seen in multi-lingual societies as it occurs in Khakassian-Russian bilingual speech, its constraints as well as how it can be reflected in literary works. As a matrix language, Khakas Turkic establishes the morpho-syntactic frame for elements of both languages. As for Russian, it is the embedded languageIntra-sentential code switching is the most common phenomenon encountered in the works of Topoyev. It appears as monolingual islands composed of at least one content-morpheme and system morphemes as well as

İlya Topoyev’in Öykülerinde Kod Değiştirme Gülsüm Killi Yılmaz

209

structures formed by one word.

KEY WORDS Ilya Topoyev, short story, code-switching, bilingualism, Khakas, Russian.

1.Giriş

Genel olarak bireyin birden fazla dili bilmesi ya da kullanması olarak tanımlanabilecek ikidillilik çeşitli yaklaşımlara göre ana dili derecesinde bilmekten (Bloomfield 1935), ikinci dilde en küçük dil yetisine sahip olmaya kadar (Macnamara 1967) farklı derecelerde dil yetisini gerektirmektedir. Bireyin iki dildeki hâkim olma düzeyine bağlı olarak bireyin her iki dilde de hemen hemen eşit dil yetisine sahip olduğu dengeli ikidillilik ve dillerden birinde daha üstün dil yetisine sahip olduğu başat ikidillilikten söz edilebilir (Hamers, Blanc 1989: 8). Bireyin ikinci dildeki becerisi geliştikçe, iki dilli birey çeşitli sebeplerle, örneğin, konuşana söylemek istediği durumu daha iyi ifade ediyormuş gibi geldiğinden ya da karşısındaki için daha anlaşılır olacağını düşündüğünden veya da sebepsiz olarak birinci dilde konuştuğu zaman da ikinci dilin özelliklerinden yararlanmaya başlar (Meçkovskaya 1996: 104). Böylece “tek söylem, tümce ya da kurucu içinde iki dilin dönüşümlü kullanımı” (Poplack 1980: 583) ya da “ikidillilerin aynı konuşmada iki ya da daha çok dili dönüşümlü olarak kullanması” (Milroy, Muysken 1995: 7), “aynı konuşma içinde dilbilimsel türlerin dönüşümlü olarak kullanımı” (Myers-‐‑Scotton 1993b, 1) gibi birbirine yakın çeşitli tanımları yapılmış olan kod değiştirme (code switching)1 denilen dilbilimsel olgu ortaya çıkar. Bu dilbilimsel olgu genellikle temel dil (main/matrix language) ve içe yerleşik dil (embedded language) karşıtlığı içinde ele alınmıştır. Burada konuşmanın sürdürüldüğü dil temel dil değişkesi iken (matrix variety/ language) konuşmada daha az rol oynayan ikinci dil içe yerleşik değişke ya da dildir (embedded variety/ language) (Myers-‐‑Scotton 1993: 3).

Kod değiştirme (bundan sonra KD) ile ilgili tanımlamaların ortak yönünü, bu olgunun iki/çok dilliliğin bir sonucu olarak ortaya çıkması ve her iki dili de bilen grupları kapsamasıdır. Bununla birlikte KD iki ayrı dil değişkesi arasında olduğu gibi aynı dile ait ayrı stiller ya da diyalektler arasında da olabilmektedir. İkidilliler her iki dili de bilen gruplarda KD’ye başvururken tek dilliler aynı dilin değişkeleri ya da stilleri arasında KD yapabilirler (Grosjean 1982:127-‐‑128; Myers-‐‑Scotton 1993: 3). 1 İngilizce çalışmalarda code switching ya da farklı bir imlâ ile codeswitching veya code-‐‑switching olarak adlandırılan bu olgu, bu konudaki Türkçe çalışmalarda kod /düzenek kaydırımı ya da kod/düzenek değiştirimi, kod değiştirme, dönüşümlü kod kullanımı gibi terimlerle karşılanmıştır (Bkz. İmer 1997; Karahan 1997; Menz 2003; Sağın Şimşek 2006; Eker 2007; Johanson (Çev. Nurettin Demir) 2007); Çubukçu, Sofu ve Şeker 2008). Son yıllardaki konu ile ilgili bilimsel literatürde “kod değiştirimi” ya da “kod değiştirme” terimi daha çok yaygınlaştığı için bu çalışmada da kod değiştirme terimi tercih edilmiştir.

Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 11. Sayı 1. Mart 2014

210

Farklı sınıflandırmalar olmakla birlikte genellikle yapısal bakımdan KD’nin iki türünden söz edilir

Tümceler arasında bir dilden diğer dile geçişi kapsayan (yani bir tümce bütünüyle bir dildeyken diğeri tamamen diğer dildedir) tümceler arası kod değiştirme (intersentential code switching);

Tek bir tümce ya da tümce parçası içinde gerçekleşen tümce içi kod değiştirme (intrasentential code switching) (Myers-‐‑Scotton 1993: 3-‐‑4).

Poplack ise tümce içi (intra-‐‑sentential) ve tümce dışı kod değiştirmeden (extra-‐‑sentential code switching) söz ederek iki dilin gramer kurallarının ayrı ayrı gerçekleştiği eklentiler, doldurucular, ünlemler, aktarılan tümceler, deyimsel ifadeleri tümce dışı olarak ayırır (Poplack 1980: 604-‐‑605)

Tümce içi KD’leri bazı araştırmacılarca kod karıştırımı (code mixing) olarak nitelendirilmektedir. Bu durumda KD daha genel bir kavramı karşılarken, kod karıştırma genellikle tümce içi değiştirmeleri karşılamak üzere kullanılmaktadır (Appel, Muysken 1987: 121, Muysken 2000: 1). Pieter Muysken, kod karıştırımını “her iki dile ait sözlüksel öğeler ve dilbilgisi özelliklerinin bir tümce içinde bulunduğu bütün durumlar” olarak tanımlamıştır (Muysken 2000: 1). Pieter Muysken “Bilingual Speech: A typology of code mixing” başlıklı çalışmasında kod karıştırımı örneklerini kendi içinde temel olarak şöyle gruplandırmıştır:

Bir dilden malzemenin başka bir dilden olan yapının içine yerleştirilmesi (insertation),

İki dil yapısı arasındaki dönüşümlü kullanım (alternation),

Paylaşılan bir gramer yapısı içinde farklı söz varlığı enventarinden malzemenin eş sözcükleşmesi (congruent lexicalization) (Muysken 2000: 1).

Özellikle tek sözcükler söz konusu olduğunda kod karıştırma (code-‐‑mixing) ile ödünçleme (borrowing) arasındaki çizgiyi belirlemek oldukça güç olabilmektedir. Genel olarak dil dizgesi (langue) düzeyinde iki dilin bütünleşmesi kod karıştırma olarak nitelenirken söz (parole) düzeyinde iki dilin bütünleşmesi ödünçleme olarak nitelenmektedir (Appel, Muysken 1987: 121). John M. Lipski (2005) genel olarak ödünçlemede kasıtlı ve bilinçli bir kullanım söz konusu iken tümce içi KD’de spontan ve kasıtsız bir kullanım söz konusu olduğu, ödünçleme ürünü olan öğenin dilin söz varlığına dâhil olduğu ve kullanımının süreklilik gösterdiği, ayrıca ödünçlenen öğenin alıcı dilin fonotaktik ve morfolojisine uyum sağladığı, kişilerin bilincinde söz konusu öğenin “yabancı” olduğu bilgisinin kaybolduğu ve verici dili bilmeyen tek dilliler tarafından da kullanıldığı, oysa ki KD’de konuşurların değiştirilen öğenin “yabancı” olduğunun bilincine varabildikleri ve KD’nin iki dilliler tarafından kullanıldığı gibi ayrımlar üzerinde durur (Lipski 2005: 13). Kod kopyalama (Code-‐‑copying) kuramı çerçevesinde Türk dillerini inceleyen Lars Johanson, dil ilişkilerinde ödünçleme


211

teriminin yanlış anlamalara neden olması dolayısıyla kopyalama terimini tercih etmektedir. Johanson kod kopyalamada kopyanın temel dile uyum sağlamış olması, kopyanın orijinalinden farklı bir sisteme dâhil olmasının söz konusu olduğunu belirterek bu olgunun ne başka bir koda geçme ne de iki kodun karışması anlamına geldiğini belirtir (2007-‐‑28-‐‑29).

Temel Dil Çerçeve modeli’ni (Matrix Language Frame model) geliştiren Myers-‐‑Scotton’a göre KD’nin yapısı en iyi asimetri ile açıklanabilir. KD’de sadece bir dil karışık bileşenler için biçim-‐‑sözdizimsel yapıyı kurar. Daha başat rol oynayan bu dil temel dil (matrix language)’dir. KD’ye katılan diğer dil ise içe yerleşik dildir. Temel Dil Çerçeve Modeli temel olarak iki ilkeye dayanır:

Biçimbirim Sırası İlkesi (The morphem order principle): Bu ilkeye göre, TD (Temel Dil) +İD (İçe Yerleşik Dil) bileşenleri tek başına ortaya çıkan İD sözlükbirimleri ve bazı TD biçimbirimlerini içine alır, yüzeysel biçimbirim sırası TD tarafından belirlenir.

Sistem Biçimbirimi Prensibi (The system morpheme principle): TD+İD bileşenlerinde kendilerini temel bileşene bağlayan bütün sistem biçimbirimleri TD’den gelir (Myers-‐‑Scotton 1993: 83).

TD, tümce içi kod değiştirmenin görüldüğü tümcelerde üç tip bileşenin ikisi için biçim-‐‑sözdizimsel çerçeve kurar: TD ve İD’ye ait biçimbirimlerin bir arada bulunduğu TD+İD bileşenleri, ya da bileşenin sadece TD’ye ait biçimbirimlerden kurulduğu TD adaları (ML islands). TD’nin biçim-‐‑sözdizimsel işletimi kesintiye uğrayıp İD’nin işletiminin etkin olduğu durumlarda sadece İD’ye ait biçimbirimlerden kurulu İD adaları ortaya çıkar (Myers-‐‑Scotton 1993: 6-‐‑7).

Büyük çok dilli tümce içinde İD adalarının da kendine ait bir iç yapısı vardır, ancak yine de tümce içindeki yerleri TD’ye bağlıdır. Myers-‐‑ Scotton bu modelin sadece bir dilin biçim-‐‑sözdizimsel yapıyı kurduğu, kendisinin klasik kod değiştirme (classic codeswitching)” şeklinde adlandırdığı olguyu açıklayabildiğini belirtmiştir. Soyut yapının konumlandırmasının birden çok dilden geldiği çok dilli yapıları karma kod değiştirme (composite codeswitching) olarak ayırmıştır (Myers-‐‑Scotton 2006: 204-‐‑205). Daha sonra Myers-‐‑Scotton ve Jake (2000) sadece KD’nin değil, dil ilişkileri ile ilgili başka çeşitli olguların da çözümlemesinde kullanılabilecek 4-‐‑M biçimbirim sınıflandırma modelini geliştirmişlerdir. Dil üretiminde biçimbirimlerin nasıl değişik biçimlerde seçildiği konusuna odaklanan bu model, 4 tip biçimbirim kabul etmektedir: içerik biçimbirimi (content morpheme), ve üç tip sistem biçimbirimi (system morpheme). Biçimbirim tipleri sözdizimsel rollerine göre tanımlanmaktadır. İçerik ve sistem biçimbirimleri arasındaki fark tematik role katılımdır. Ayrıca biçimbirimlerin sınıflandırılması için iki özellik belirlenmiştir: kavramsal işletime uyumdaki konum ve daha büyük bileşenlerin kurulmasındaki katılım biçimleri. Üç özellik 4 biçimbirim tipini birbirinden ayırır: ± tematik rolün işaretlenmesi, ±kavramsal etkinlik ve ± dıştan


212

gramatikal bilgiye gönderimde bulunması. Lemmalar konuşucunun aklındaki soyut yapı ile dilbilimsel birimler arasında doğrudan bağ kuran içerik biçimbirimlerini belirtmektedir. Mental söz varlığındaki bu lemmalar kavramsal düzeyde ortaya çıkan soyut semantik ve pragmatik özellik kümeleri tarafından doğrudan seçilirler. Bu doğrudan seçilen lemmalar da daha sonra başka semantik ve pragmatik özellikler kümesinin uygulandığı başka lemmalara yönlendirir. Bu diğer lemmalar sistem biçimbirimlerinin bir tipini oluşturur. Bunlar dolaylı seçilmiş erken sistem biçimbirimleri (indirectly elected early sistem morphem)’dir. İçerik biçimbirimleri ile erken sistem biçimbirimlerinin kombinasyonu, konuşurun aklındaki soyut yapıyı iletmek üzere asıl kavramsal yapıyı oluşturur. İçerik biçimbirimleri ile dolaylı seçilmiş erken sistem biçimbirimleri, formule edeni daha büyük dilbilimsel birimler oluşturmak üzere yönlendirir. Bu arada başka bir tip sistem biçimbirimi de işleme sokulabilir. Bunlar geç sistem biçimbirimleridir. Bu geç sistem biçimbirimleri temel kavramsal yapıyı taşımak yerine, daha büyük birimlerin kurulmasını sağlarlar, çünkü bunlar tümce yapısı üzerindeki kavramsal yapının planındaki ilişkileri belirlerler. Geç sistem biçimbirimleri de ikiye ayrılır: köprüler (bridges), dıştakiler (outsiders) (Myers-‐‑Scotton, Jake 2000: 3-‐‑5). Bu sınıflandırmaya göre adlar, eylemler, sıfatlar, bazı ilgeçler ve bazı adıllar içerik biçimbirimleridir. Sistem biçimbirimleri konuşmada tiplerine ve işletimdeki önemlerine göre değişik işlevleri yerine getirirler. Erken sistem biçimbirimleri konuşur tarafından doğrudan seçilmezler, bunların seçimi içerik biçimbirimlerine bağlı olarak gerçekleşir. Erken sistem biçimbirimleri tematik rol içermezler, ancak kavramsaldırlar, bazı ilgeçleri, zarfları vb. içerirler. Son iki tip biçimbirim, yani köprüler ve dıştakiler dilbilgisel işaretleyicilerdir. Kendileri kavramsal anlamı ifade etmezler. Köprü biçimbirimleri aynen erken sistem biçimbirimleri gibi büyükçül izdüşüm içindeki bilgiye bağlıdır. Erken sistem biçimbirimlerinden farklı olarak daha geç, üretim sürecinde işletime girerler, bu sebeple geç olarak adlandırılırlar ve yapısal olarak işaretlenmişlerdir. Kavramsal yapıya etki etmezler. Dıştaki biçimbirimler ise yine geçtir, büyükçül izdüşümün dışından bakılarak seçilirler. Durum ve özne-‐‑eylem uyumu ile ilgili yapılar tipik dış geç sistem biçimbirimleridir (Schmitt 2000: 9-‐‑13).

KD ile ilgili çalışmaların bir kısmı da KD’nin hangi durumlarda ortaya çıktığı ile ilgilidir. KD’nin önceleri konuşma sırasında rastlantısal olarak ortaya çıktığı düşünülürken, daha sonraki çalışmalarda bu dilbilimsel olgunun konuşmada ortaya çıkışında hangi dilbilimsel etkenlerin rol oynadığı, her iki dildeki işlevsel ve dilbilimsel etkenlerin nasıl birleştiği, hangi kurallar çerçevesinde ortaya çıktığı ile ilgili çeşitli sınırlamalar konulmaya çalışılmıştır. Bunlardan ikisi Poplack’a aittir (1980: 585-‐‑586):

Bağımsız biçimbirim sınırlaması (The free morpheme constraint): Bu sınırlamaya göre kodlar söylemde herhangi bir kurucudan sonra değişebilir, ancak bu kurucu bağımlı biçimbirim olmamalıdır.


213

Eşdeğerlik sınırlaması (The equivalence constraint): Her iki dile ait elementlerin bir arada bulunuşunun her iki dilin sözdizimi kurallarını bozmadığı durumlarda KD ortaya çıkabilir. Buna göre, diğer dil tarafından paylaşılmayan bir kuralın işlediği bileşen içinde KD engellenir.

Woolford’a (1983) göre ise sözdizimi kuralları her iki dilde de benzer ise KD mümkündür, aksi takdirde mümkün değildir (Appel, Muysken 1987: 123).

Joshi de (1982) temel dil ve içe yerleşik dil karşıtlığı üzerinde durmuş, karışık tümcenin (mixed sentence) “geldiği” dili temel dil (matrix language), diğer dili ise içe yerleşik dil (embedded language) olarak adlandırmış, karışık tümcenin üretiminde iki dil sisteminin de sistematik olarak karşılıklı birbirini etkilediklerini belirtmiştir. Bu etkileşmenin hangi durumlarda gerçekleşebildiği konusunda ise iki tür sınırlandırma ortaya koymuştur: asimetri ve belirli kategorilerin değiştirilebilirliği sınırlaması.

Asimetri (asymetry): Joshi’ye göre karışık tümce İD ve TD’nin her ikisinden de sözlüksel öğeler bulundurmasına rağmen ortaya çıkan X dili, ne TD ne de İD’ye ait bir tümcedir. Ancak yapı denetimi, kontrolun TD’den İD’ye geçmesine izin verir, tersi bir geçişe izin vermez. Böylece, bu sistemde değişmeler asimetriktir (1982:146-‐‑147).

Belirli kategorilerin değiştirilebilirliği sınırlaması (Constraint on switchability of certain categories): Joshi’ye göre belirli dil kategorileri değiştirilebilirken belirli dil kategorileri değiştirilemez.

Joshi, içe yerleşik dilden hangi öğelerin kaydırılabildiği konusunda kapalı sınıf sınırlandırmasını (closed-‐‑class constraint) ortaya koymuştur. Joshi’nin sisteminde temel eylem tümcesinde yardımcı eylemler, tanımlıklar, ilgeçler, bağlayıcılar gibi belirli kapalı sınıf sözcük türleri kaydırılamazlar (1982:147-‐‑148).

Bazı araştırmacılar ise bağımlılık (dependency) konusuna vurgu yapmışlardır.

Yönetim sınırlaması (government constraint) teorisine göre sözlüksel olarak birbirine bağlı öğeler arasında değişme olmaz. Yani X Y’yi yönetiyor ise her iki bileşen de aynı dilden olmalıdır. Bu yaklaşıma göre eklentiler, ünlemler, zarflar gibi yönetilmeyen (ungoverned) öğeler kolayca kaydırılabilirler (Appel, Muysken 1987:124).

Mahootian (1993), Belazi ve diğerleri (1994) gibi KD’nin olduğu yapılarda hiçbir sınırlamanın etki etmediğini savunanlar da vardır. Kendisinin de paylaştığı bu görüşü Jeff Mac Swan “KD’yi karışık dilbilgilerinin gereklilikleri dışında hiçbir şey sınırlamaz” biçiminde formüle etmiştir (2000: 42).

İkinci dilin özeliklerinden faydalanmaya başlama durumunu ortaya çıkaran sebepler de KD üzerine araştırmaların farklı bir yönünü oluşturmaktadır. Bu bakımdan bireyin iki dilde de dil yetisinin bulunuşuna bağlı olarak ortaya çıkan ikidilliliğe dayalı kod değiştirme (bilingual code switching) ya da ikinci dildeki dil yetisinin yetersizliğine bağlı olarak ortaya çıkan yetersizliğe dayalı KD’den


214

(incompetence code switching) söz edilmiştir. Bu iki tip KD birbirinden farklı dilbilimsel ve toplumdilbilimsel kurallara tabidir. Karışık dilli ailelerin çocukları için ikidilliliğe dayalı kod değiştirme söz konusu iken ikinci dildeki yetileri sınırlı olan göçmen ailelerin çocukları için yetersizliğe dayalı kod değiştirme söz konusu olur. Bu durumda ikinci dildeki eksiklik birinci dildeki beceriler ile telafi edilir ya da zamanla birinci dildeki bazı becerilerini kaybedip yeni kazandıkları ikinci dildeki dil becerisini grup içi iletişimde birinci dilde konuşurken kullanırlar (Hamers, Blanc 1989: 149).

KD’nin farklı türlerinin farklı düzeyde dil bilme düzeylerini gerektirdiğine dair de çeşitli görüşler vardır. Tümce dışı KD en alt düzeyde dil yetisini gerektirirken, tümce içi KD daha fazla dil yetisini, tümceler arası kod kaydırmı ise dengeliye yakın ikidillilik düzeyini gerektirir (Poplack, 1980; Hamers, Blanc 1989: 148). Weinreich tümce içi kod karıştırımını ikidillilik yeteneğinin (proficiency) eksikliği ve interferenz işareti olarak saymıştır (1953: 73). Oysaki Poplack (1980), Joshi (1982), Muysken (2000) gibi araştırmacılar bunun her iki dilde de sınırlı dil yetisine işaret etmediği, hızlı ve kolayca kod karıştıranların dil yetisi tam ikidilliler oldukları görüşündedirler.

2. Amaç

Bu çalışmada tipolojik açıdan farklı iki dil arasındaki KD’den söz edilecektir: Eklemeli bir dil olan Türk dilinin Güney Sibirya’da konuşulan üyesi Hakasça ile bükünlü Rus dili arasındaki KD. Hakas-‐‑Rus dil ilişkilerinin geleneksel çerçevede ele alındığı çok sayıdaki çalışmanın yanı sıra, son yıllarda Rusça-‐‑Hakasça ya da Hakasça-‐‑Rusça ikidillilerin konuşmalarına yansıyan özellikler de incelenmeye başlamıştır. Ünlü Hakas toplumdilbilimci T. G. Borgoyakova’nın Sotsiolingvistiçeskiye protsessı v respublikah Yujnoy Sibiri “Güney Sibirya Cumhuriyetlerinde Sosyolinguistik Süreçler” (Abakan 2002), Sotsiolingvistiçeskaya situatsiya i yazıkovoye zakonodatelstvo v Respublike Hakasiya “Hakas Cumhuriyetinde Dil Durumu ve Dil Yasaları” (Abakan 2003) gibi monografilerinde ikidilli Hakasların dil davranışları ile ilgili olarak Hakasça-‐‑Rusça ikidillilerde KD’ye değinilmiştir. Borgoyakova’ya göre Hakasçanın kullanımı bakımından Hakasları üç farklı dilsel gruba bölmek mümkündür: 1) Meslekî bakımdan Hakas Türkçesiyle bağlantılı olan grup: yazarlar, gazeteciler, öğretmenler, tiyatro oyuncuları, bilim adamları gibi; 2) Hakasça ile meslekî bir ilişkisi bulunmayan, ancak Hakas Türkçesini bilen grup: öğrenciler, bir kısım aydınlar vb.; 3) Hakas Türkçesini az bilen grup. T.G. Borgoyakova, birinci gruba girenlerin daha çok söz varlığı düzeyinde, ikinci gruba girenlerin daha çok Rusça modal sözcükler ile konuşmada bir takım nüansları daha iyi belirtme amacıyla KD yaptıklarını, üçüncü gruba girenlerin ise tümce düzeyinde ve genellikle Rusça ad ve eylemlere pol-‐‑, it-‐‑ gibi gibi yardımcı eylem getirerek konuştuklarını belirtmiştir (Borgoyakova 2003, 222-‐‑223).

Gülsüm Killi’nin Hakas Türklerinde Kod Kaydırımı (Ankara 2004) başlıklı yazısı


215

Hakas-‐‑Rus ikidillilerde karşılaşılan KD örneklerinin ele alındığı bir deneme çalışmasıdır.

Hakas-‐‑Rus dil ilişkileri üzerine en detaylı çalışma, Gregory D.S. Anderson’a aittir. 2005 yılında yayımladığı Language Contact in South Central Siberia “Güney Merkezi Sibirya’da Dil İlişkileri” (Wiesbaden 2005) adlı eserinde Anderson, büyük ölçüde Doğu Merkezi Sibirya’da Rusça-‐‑Türkçe ve Türkçenin farklı değişkeleri arasındaki dil ilişkilerini değerlendirmiş, çeşitli yaş gruplarından şehirli Hakas ve Tuvaca konuşurlarının konuşmalarında Rusçanın etkilerini incelemiştir.

KD daha çok sözlü dile özgü olmakla birlikte, nadiren yazılı basında, daha nadir olarak edebi eserlerde karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Hakas yazılı edebiyatının önemli temsilcilerinden İlya Topoyev’in eserleri iki dilli toplumun dil alışkanlıklarının incelenmesi açısından önemli bir kaynak oluşturmaktadır. İlya Topoyev’in eserlerinde bir üslup özelliği olarak kod değiştirmenin kullanımına Killi Yılmaz 2010’da Abakan’da düzenlenmiş olan Değişen Rusya’da Sibirya Yerli Halklarının Dil ve Kültürlerinin Gelişmesi Toplantısı’nda “Pereklyuçeniye kodov v rasskazah İl’i Topoyeva (İlya Topoyev’in Öykülerinde Kod Kaydırımı)” başlıklı bildiriyle dikkat çekmiştir (2010). Bu çalışmada da eserlerine günlük konuşma dilini olduğu gibi yansıtan İlya Topoyev’in eserlerine dayanılarak Hakasça ile Rusça arasındaki KD’nin ortaya çıktığı durumlar, sınırlılıkları, kod değiştirme türleri büyük ölçüde Myers-‐‑Scotton’ın Temel Dil Çerçeve modeli (Matrix Language Frame model) içinde ortaya konulmaya, hem Hakasçadaki kod-‐‑değiştirme olgusu, hem de yazılı edebiyatta İlya Topoyev'ʹin bir üslup özelliği olarak kod-‐‑değiştirmeyi ne ölçüde ve hangi durumlarda kullandığı konularına açıklık getirilmeye çalışılacaktır.

3. Yöntem

Bu çalışmanın bütüncesini çoğunluğu iki dilli olan Hakas toplumunun bir üyesi olan ve genellikle konusunu Hakasların günlük yaşamından alan mizahî öyküleriyle tanınan, eserlerine Hakasların günlük konuşma dilini neredeyse tamamen yansıtan günümüz Hakas yazarı İlya Prokopyeviç Topoyev’in öykülerindeki KD örnekleri oluşturmaktadır. İlya Topoyev’in yetişkinler için yazdığı öykülerinden oluşan Tuğannar “Akrabalar” (1992) ve Xoñaltax ödĭk “Geveze” (1997) kitaplarında yer alan öyküleri taranarak gerek diyaloglarda gerekse anlatım kısımlarında yer alan her iki dilin aynı anda kullanıldığı ifadeler belirlenmiş, yapılarına göre sınıflandırılmıştır. Ancak Akrabalar kitabında yer alan öykülerin büyük kısmı Geveze kitabında da yer almıştır. Bu durumda örneklerin sadece Geveze’deki yeri belirtilmiştir. Örneklerin tamamında Hakasça temel dil iken Rusça içe yerleşik dil durumundadır. Bu örneklerden bazılarında içe yerleşik dile ait tek bir biçimbirim var iken bazılarında birden fazla biçimbirim içeren içe yerleşik dil adaları yer almaktadır. İçe yerleşik dile ait öğeler


216

tümce içi ve tümceler arası olmak üzere iki gruba ayrılmış, içe yerleşik dile ait öğelerin ne şekilde bulunabildiği, hangi sözcük türlerini kapsadığı incelenmiştir. Özellikle tek sözcükten oluşan kod değiştirme örneklerinin kod değiştirme mi ödünçleme mi sayılması gerektiği sorununun çözümü için Hakas Türkçesinin genel söz varlığını büyük ölçüde yansıtan 2006 yılında O.V. Subrakova’nın genel redaktörlüğünde yayımlanmış olan ve 22.000 sözcüğü içeren Hakasça-‐‑Rusça Sözlük ile 1961’de D.İ. Çankov’un redaktörlüğünde hazırlanıp yayımlanan ve 31.000 sözcüğü içeren Rusça-‐‑Hakasça Sözlük’ten faydalanılmıştır. Adı geçen sözlüklerde yer almış olan sözcükler ödünçlenmiş olarak sayılırken, sözlüklerde bulunmayan ve aynı zamanda Hakas Türkçesinde zaten doğrudan söz konusu kavramı karşılayan bir sözcüğün bulunduğu durumlarda, bu sözcüklerin kullanımının süreklilik kazanmadığı, dilin genel söz varlığına dâhil olmadığı kabul edilerek kod değiştirme sayılmıştır.

4. Hakasya’daki Dil Durumu ve İ lya Prokopyeviç Topoyev’in Eserlerine Yansıması

Güney Sibirya’nın merkezinde Dağlık Altay Cumhuriyeti, Tuva Cumhuriyeti, Kemerovo Bölgesi ve Krasnoyarsk Kray’ı ile çevrili bölgede, Abakan nehri ve onun çok sayıdaki kollarının vadisinde yaşayan ve yaşadıkları devlete adlarını veren Hakas Türkleri 2002 sayımlarına göre 65.421 kişi olan nüfusları ile Hakasya’da genel nüfusun %11,98'ʹini oluşturmaktadır (%80,28 Rus nüfus, kalanı Ukraynalı, Alman, Çuvaş vb.) (Worldgeo: Vsemirnaya geografiya: Natsional'ʹnıy sostav Respublika Hakasiya, http://worldgeo.ru/russia/reg19). Hakasların hem genel nüfus içinde oranlarının azlığı hem de Hakas nüfusun yoğun olarak yaşadığı bölgelerin az oluşu onların dil durumlarını da etkilemektedir (Killi Yılmaz 2010: 209).

Bugün Hakasça bazı ulusal okullarda ders olarak okutulurken, geriye kalan okullarda hiç okutulmamaktadır. Genel olarak eğitim-‐‑öğretim, kitle iletişim, hizmet gibi önemli iletişim alanlarında Rusça kullanılmaktadır. Tek Rus dillilik giderek yaygınlaşmaktadır. Nüfus dengesinin Ruslar lehine bozulduğu köylerde ve şehirlerde ise Hakasça hemen hemen hiç kullanılmamaktadır. Hakasların yoğun olarak bulunduğu küçük köylerde Hakaslar için ana dilleri birinci dil durumda iken, etnik sınırların kenarlarındaki büyük köy ve şehirlerde yaşayan Hakaslarda Rusça birinci dil durumundadır (Anjiganova, Subrakova 1992: 44; Krivonogov 1997: 80-‐‑84; Killi Yılmaz 2010:218-‐‑ 221).

Çok dilliliğin sonucu olarak ortaya çıkan kod ya da düzenek değiştirme Hakasça ve Rusça dil bilgisine sahip Hakaslarda, özellikle bir grup içi iletişim tarzı olarak ortaya çıkmaktadır. Rusçanın birinci dil durumunda olduğu iki dillilerde Hakasça konuşurken Rusça KD’ye daha sık rastlanmaktadır. Konuşucunun zihnindeki hazır Rusça konuşma kalıpları, tümceler, tamlamalar ve aktif durumdaki Rusça sözcük


217

bilgisi Hakasça konuşurken sık sık ortaya çıkar. Bunun dışında iki dillinin hitap ettiği grubun da iki dilli olduğunun bilincinde olması ve konuşmasındaki Rusça kısımları anlayabileceklerini biliyor olması da iki dilli Hakas konuşurların konuşma sırasında rahatça KD’ye başvurmalarına sebep olmaktadır (Killi 2004: 172).

Konusunu Hakasların günlük hayatından alan güldürücü öyküleri ile tanınan günümüz Hakas yazarlarından İlya Prokopyeviç Topoyev’in (Yazar ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Killi 2008) öykülerinde bazen doğrudan, bazen de dolaylı olarak çeşitli olayların içinde Hakasların ana dilleri karşısındaki tutumları, Hakasçanın nesillerden nesillere iletilememesi, özellikle şehirli gençlerin artık kendi diline ve kültürüne yabancılaşmış olması, aydın kesimin bile çoğunlukla Hakasça-‐‑Rusça karışık bir dil kullanması, aralarında ağız farkı olan Hakas alt etnik gruplarının kendi içlerinde düştükleri anlaşmazlık yüzünden standart dilin gelişiminde ortaya çıkan aksaklıklar ve farklı alt etnik grupların standart türde yazılmış yayınlara ilgisizliği eleştirilmektedir.

Genç kuşaktaki dil kaybına pek çok öyküde dikkat çekilmiştir. Örneğin, “İhtiyar Adam” adlı öyküde ihtiyar Sirtok’un bir Rus doktorla evli kızından olan torunu (Topoyev 1992: 16), yine Toy öyküsünde şehirden, “kültürlü bir aileden” köye gelen gelin hiç Hakasça bilmez (Topoyev 1997: 53). “Tuhaf Hastalık”ta Kĭrlĭgnekov’un şehirli kız arkadaşı onunla sürekli Rusça konuşur (Topoyev 1997: 73). “Gözetim Evi” öyküsünde polis sivil çevreden arkadaşları ile mesaisi sırasında onların tüm ısrarlarına rağmen sadece Rusça konuşur. Mesaisi sona erdiğinde Hakasça konuşmaya başlar (Topoyev 1997: 76-‐‑77). “Hulatay Uyandığında” öyküsünde dil bakımından Ruslaşmanın daha ileri olduğu Kaça soyundan Hakasların yaşadığı Şira rayonundan işçi Hakasça bilmemektedir (Topoyev 1997: 103-‐‑106). “Dünyanın Çevresinde Seyahat” öyküsünde Kondır Moskova’da yaşayan çocuk ve torunları ile Hakasça konuşamamaktadır (Topoyev 1997: 107-‐‑111). Dil durumunun en açık olarak eleştirildiği öyküsü “Suslik”tir (Topoyev 1997: 54). Öykünün tam metni (EK 1), çevirisi (EK 2) ve değiştirilen unsurlar bakımından incelemesi (8) makalenin sonunda yer almaktadır. Bu öyküde, Rusça sözcükleri dilden çıkarmanın gündem konusu olduğu bilimsel toplantı, Hakasça sözcüğün dilden çıkarılarak yerine Rusçasının kabul edilmesi teklifi ile sonuçlanır.

5. İ lya Topoyev'in Eserlerinde Kod Değişt irme

İlya Topoyev’in öyküleri KD’ye başvuranların profili ya da ne zaman KD’ye başvurdukları açısından incelendiğinde yaşlılar dışında toplumun hemen hemen bütün tabakalarını kapsar. Özellikle şehirde yaşayan genç ve orta yaşlı kesim, yüksek eğitim almış olanlar (dilciler!) sıralanabilir.

İlya Topoyev’in çocuklar için yazdığı öyküleri dışında hemen hemen bütün


218

öykülerinde KD’nin çeşitli türlerine rastlanır. Çocuk öykülerinde rastlanmamasını, çocuklarda dili doğru kullanma bilincinin oluşması, iki dilin birbirine geçtiği kullanımların çocuğun bilincinde “normalleşmesinin” önüne geçilmesi için gösterilen bilinçli bir çaba ile açıklamak mümkündür.

İlya Topoyev’in yazdığı hayvan öykülerinde de KD’nin bulunması ilginçtir: Örneğin “Sarhoş Sığırcık” öyküsünde yarasa kendisini aralarına almak istemeyen kuşlara şöyle der:

“Minĭñ dee… xanat par. Min dee xus snaçit /Benim de kanat [-‐‑(d)ım] var, ben de kuşum snaçit [demek ki]” (Topoyev 1997: 130).

İlya Topoyev’in öykülerinde gerek öykü kahramanının birinci ağızdan başından geçenleri anlattığı bölümlerde gerekse kahramanların karşılıklı diyaloglarında farklı düzeylerde KD’ye rastlanmaktadır. Bunların hemen hepsinde temel dil Hakasça, içe yerleşik dil ise Rusçadır.

Öykülerde konuşurun diyaloğu bilinçli olarak Rusça sürdürdüğü az sayıda örnek de bulunmaktadır. Bunlarda ise ses bilgisi düzeyinde Hakasçanın etkisi görülür.

Örnek (1)’de koyu işaretli yerler sesbilgisel düzeyde Hakasça etkisinin ortaya çıktığı yerlerdir.

(1) “-‐‑Ya, tepya spraşifayu.” (Topoyev 1997: 114)

“Ben, sana soruyorum.”

İlya Topoyev’in öykülerindeki figürler farklı dilsel grupların farklı dil davranışlarını gerçekçi bir biçimde yansıtırlar. Yaşlı insan Rusça sözcükleri Hakasçanın fonetik yapısına uydurarak kullanırken, eğitimli orta kuşak Rusçaya ait öğeleri diğerlerine göre daha sık Hakasça içine yerleştirir. Şehirde büyüyen özellikle etnik bakımdan karışık ailelerin çocukları ise Hakasçayı hiç bilmez. Öykülerde sadece öykü kahramanlarının diyaloglarında değil, ben-‐‑anlatıcının olduğu öykülerin anlatım kısımlarında da KD’ye rastlanır. Xoñaltax ödĭk (Geveze) adlı öykü kitabının doğrudan yazarın dilinden yine güldürücü bir üslupla yazılmış önsözünde bile KD’ye rastlamak mümkündür:

(2) “Min tĭzeñ kirek polza, xazax taa tĭlĭneñ mogu tĭlbĭrirge. “

[ben] [demek-‐‑ŞART-‐‑2] [gerek] [olmak-‐‑ŞART] [Rus] [PEK] [dil-‐‑İYE.2-‐‑ARAÇ] [YETER.1] [gevezelik etmek-‐‑MAS]

“Ben ise gerekli olduğunda Kazak (Rus) diliyle de gevezelik edebilirim.” (Topoyev 1997: 5)

(3) “E-‐‑e sağınıbıstım, prostoy çonnañ çooxtazarğa kiregök.”

[Ee] [düşünmek-‐‑BİT-‐‑GEÇZ-‐‑1] [basit] [halk-‐‑ARAÇ] [konuşmak-‐‑MAS] [gerek-‐‑PEK]


219

“Eee, düşündüm de, sıradan halkla da konuşmak gerek.” (Topoyev 1997: 5)

İlya Topoyev’in taranan eserlerinde 200’e yakın KD’nin yapıldığı tespit edilmiştir. Bunların çoğu tümce içi kod değiştirmelerdir. KD’nin kullanımı konuya göre değişmektedir. Ancak KD’ye en sık başvurulan öykü, bu makalede tam metni incelenen Suslik/Dağ Sıçanı’dır.

5.1. Tümce İçi Kod Değiştirmeler

5.1.1. İçe Yerleşik Sözcükler

Tümce içi KD ikidilli konuşucunun iki farklı dili tek bir tümce içinde kullanmasını ifade eder. Rusça ad, sıfat, zarf, parçacık ve eylemler Hakasça biçim-‐‑sözdizimsel yapı içine yerleştirilirler. Rusça eylemler tıpkı standart Hakas dilinde Rusçadan alıntı eylemlerde olduğu gibi Hakasça pol-‐‑ “olmak”, it-‐‑ “etmek” eylemleri yardımıyla şahıs ve zamana göre çekilirken, ad grubu sözcükler ya tek başına ya da Hakasça iyelik ve durum ekleriyle Hakasça biçim-‐‑sözdizimsel yapı içinde bulunurlar. Doğal konuşmada Rusça sayıların da söylem içine taşınması söz konusudur. Ancak adıl ve ilgeçlerin tek başına Hakasça söylem içine taşındığı örneğe rastlanmamıştır. Topoyev’in öykülerinde her üç gruptan da sözcüklerin değiştirildiği örnek yoktur.

a. Adlar

Topoyev’in öykülerinde sadece kültürel değil, günlük hayata ait de çok sayıda ad türünden Rusça sözcüğün Hakasça söylem içine yerleştirildiği görülür. Rusça adlar, biçim bilgisi ve sözdizimi açısından Hakasça yapıya uymuş durumdadırlar. Rus dilinden adlar ya yalın haldedir (örnek 4) ya da Hakasça çokluk (5), iyelik (7), durum (6, 7) gibi işaretleyiciler bulundururlar. Her iki durumda da tam bir sentaktik uyum söz konusudur. Aşağıdaki 5, 6, 7. örneklerde Rusça adlar Hakasçanın yapısına uygun olarak çokluk, durum ekleri almışlardır.

(4) “Çe, podruga, paxpırıñ ças pirerge kildĭbĭs.”

[Haydi] [kız arkadaş] [mahmurluk-‐‑İYE2] [açmak] [YARE-‐‑MAS] [gelmek-‐‑GEÇZ-‐‑ÇOK1]

“Haydi arkadaş, senin mahmurluğunu açmaya geldik.”( Topoyev 1997: 43)

(5) “-‐‑Ee, podrugalar! Min sağınıp aldım, tavay pĭs par kileeler!”

[Ee] [arkadaş-‐‑ÇOK] [ben] [düşün-‐‑ULAÇ] [YARE-‐‑GEÇZ.1], [haydi] [biz] [gitmek] [gel-‐‑EMİR.ÇOK.1]

“Ee, arkadaşlar! Ben düşündüm, haydi biz gidip gelelim.” (Topoyev 1997: 44)


220

(6) “O-‐‑o, sĭrer severdeñ kilgen odırzar?”

[Ooo] [siz] [kuzey-‐‑ÇIK] [gel-‐‑GEÇZ] [YARE.ÇOK2]

“Oo, siz kuzeyden gelmişsiniz (meğer).” (Topoyev 1997: 50)

(7) –Noğa pray çirde sağay slovoların na kirçeler.

[Neden] [bütün] [yer-‐‑BUL] [Sagay] [söz-‐‑ÇOK-‐‑İYE3-‐‑BEL] [PEK] [sokmak-‐‑ŞİMZÇOK3]

“Neden her yer de sadece Sagay sözcüklerini (dile) sokuyorlar” (Topoyev 1997: 54)

b. Sıfatlar

Rusçada sıfatlar niteledikleri sözcük ile uyumlu olarak cins, sayı, durum işaretleyicileri taşırlar. Hakasçada ise sadece sıfatın nitelediği ad sayı, kişi, durum gibi bakımlardan işaretlenir. Sıfatın Rusçadan Hakasça söylem içine taşındığı durumlarda bir sıfat ve bir addan oluşan öbeğin başı Hakasça iken niteleyen Rusçadan seçilmiştir. Ancak ad öbeğinin oluşum kuralları Hakasçada olduğu gibidir. Rusça sıfat Hakasçanın kuralları gereği durum, sayı, cins gibi bakımlardan işaretlenmemiştir. Sıfatların bir kısmı Rusçada olduğu gibi bulunurken, bir kısmı sıfat yapan ekin ünlüsü genişletilmiş biçimde bulunur (Ru. [soznatel’nıy] > soznatel’nay, Ru.[kul’turnıy] > kul’turnay).

(8) “Elektriçkada çon toldıra parça, köbĭzĭ pĭstĭñ rodnoy tadar çon.”

[Tren-‐‑BUL] [halk] [çok] [gitmek-‐‑ŞİMZ], [çoğu] [bizim] [öz] [Hakas] [halk]

“Trende kalabalık, çoğu bizim öz Tatar halkı.” (Topoyev 1997: 121)

(9)“Min pasxa soznatel’nay arğıstarnı mında çurtadam.”

[Ben] [başka] [bilinçli] [yoldaş-‐‑ÇOK-‐‑BEL] [burada] [yaşat-‐‑GELZ1]

“Ben başka şuurlu yoldaşları burada yaşatacağım.” (Topoyev 1997: 13) (10) “Min xandıra gorodskoy kĭzĭ polıp, ĭdök daça alıp alğam.”

[ben] [mükemmel] [şehirli] [kişi] [ol-‐‑ULAÇ] [aynı biçimde] [yazlık] [al-‐‑ULAÇ] [YARE-‐‑GEÇZ1]

“Ben tam bir şekirli olup, aynı biçimde çiftlik evi aldım.” (Topoyev 1997: 36)

(11)“E-‐‑e sağınıbıstım, prostoy çonnañ çooxtazarğa kiregök.”

[eee] [düşün-‐‑BİT-‐‑GEÇZ1] [basit] [halk-‐‑ARAÇ] [konuş-‐‑MAS] [gerek-‐‑PEK]

“Eee, düşündüm de, sıradan halkla da konuşmak gerek.” (Topoyev 1997: 5)

(12)“Min, xandıra kul’turnay kĭzĭ polıp, ağastar odırt salğan polğam…”

[Ben] [mükemmel] [kültürlü] [kişi] [olmak-‐‑ULAÇ] [ağaç-‐‑ÇOK] [dik] [YARE-‐‑GEÇZ] [YARE.GEÇZ1]


221

“Ben acayip kültürlü biri olup ağaçlar dikmiştim.” (Topoyev 1997: 37)

c. Zarflar

Rusça zarflar da sıkça Hakasça söylem içine taşınabilen unsurlardır.

(13) “Türçe polza sessiya, sin uje üzĭnçĭ künĭn institutsar çörbin parirzıñ.”

[Yakında] [olmak-‐‑ŞART] [sınav dönemi] [sen] [artık] [üçüncü] [gün-‐‑İYE3-‐‑BEL] [enstitü-‐‑YÖNG] [gitmek-‐‑OLUM.ULAÇ] [YARE-‐‑ ŞİMZ-‐‑2]

“Yakında sınav dönemi, sen arttık üçüncü günü enstitüye gitmiyorsun.” (Topoyev 1997: 73)

(14)“Pĭstĭñ gorod, koneşno, London alay Parij nimes.”

[Bizim] [şehir] [tabiî ki] [Londra] [ya da] [Paris] [değil]

“Bizim şehrimiz tabii ki Londra ya da Paris değil.” (Topoyev 1997:, 22)

ç. Rusça Kişisiz Kiplik Sözcükleri

Rusça gereklilik bildiren [nado], yeterlilik bildiren [mojno] gibi kişisiz kiplik sözcükleri sıkça Hakasça söylem içine yerleştirilir:

(15) “Toğıstañ sanazıp, peer kilerge nado”

[iş-‐‑ARAÇ] [sayışmak-‐‑ULAÇ] [buraya] [gelmek-‐‑MAS] [gerek]

“İşten hesabı kesip, buraya gelmeli.” (Topoyev 1997: 14)

(16) “-‐‑Mojno, koneşno, çooxtan salğan nĭtkezĭn tırbaxtanıp, Añza.”

[mümkün] [tabii ki] [söylemek-‐‑DÖN] [YARE.BİT-‐‑GEÇZ.] [ense-‐‑İYE3-‐‑BEL] [kaşı-‐‑DÖN-‐‑ZF] [Añza]

“Mümkün tabii ki, dedi ensesini kaşıyarak, Añza.” (Topoyev 1997: 41)

d. Bağlaçlar

Rusçadaki ayırma bağlaçları (disjunctive conjuctions) [a to], [zato], [no], sebep bildiren [çtob], koşul bildiren [raz] gibi bağlaçlar sıkça Hakasça söylem içine yerleştirilen unsurlardır. Yerleştirilen bağlaca bağlı olarak çoğunlukla Rusça sözdizimi de temel dildeki söyleme taşınmaktadır (Bkz. 7.4.).

(17)“Çügür, a to xalbas.”

[koş] [yoksa] [kalmak-‐‑OLUM.GELZ]

“Koş, yoksa kalmaz.” (Topoyev 1997:, 102) (18)“-‐‑Zato, pĭr dee nime çooxtan polbacañzar-‐‑ xazalça oolğı.”


222

[Buna karşılık] [bir] [PEK] [şey] [söylemek] [YET-‐‑OLUM-‐‑GEÇZ-‐‑ÇOK2] [diklenmek-‐‑ŞİMZ] [oğul-‐‑İYE3]

“Buna karşılık hiçbir şey söyleyemezdiniz, diklendi oğlu.” (Topoyev 1997: 47)

Aşağıdaki birinci ve ikinci örnekte Rusçada konuşma dilinde sıkça kullanılan [raz] “madem, eğer” bağlacı ile kurulan birleşik koşul tümcesi modeli Hakasça söyleme taşınmıştır.

(19)“Ras peer kilgem, znaçit, azağım ağırbinça polar!”

[Madem] [buraya] [gel-‐‑GEÇZ1] [demek ki] [ayak-‐‑İYE1] [ağrımak-‐‑OLUM-‐‑ŞİMZ] [OLASI.YARE-‐‑GELZ]

“Buraya geldiğime göre, demek ki, herhalde ayağım ağrımıyor!” (Topoyev 1997: 19)

e. Parçacıklar

Tümcenin diğer öğeleriyle dilbilgisel bir ilişkisi olmayan parçacıklar [vot, je, to je, davay, kak raz] de sıkça değiştirilen öğelerdir.

(20) “Pis je xalğancı etajda çurtapçabıs.”

[Biz] [PEK] [son] [kat-‐‑BUL] [yaşamak –ŞİMZ-‐‑ÇOK1]

“Biz ise son katta oturuyoruz.” (Topoyev 1997: 25)

(21)“Tañ minĭ, çatırıp, toje tepkleenner.” (Topoyev 1997 : 54)

[Galiba] [beni] [yatır-‐‑ULAÇ] [PEK] [tepmelemak-‐‑GEÇZÇOK3]

“Galiba beni de yatırıp tekmelediler.”

(22) Vot sin, Ktara, ĭdi pĭr künde 240 muñ toğınıp al turarzıñ.”

[İşte] [sen] [Ktara] [öyle] [bir] [gün-‐‑BUL] [240 bin] [kazanmak-‐‑ULAÇ] [YARE] [YARE-‐‑GELZ2]

“İşte sen, Ktara, böylece bir günde 240 bin kazanırsın” (Topoyev 1997: 32)

(23) “-‐‑Tavay, işo pĭree xoy!”

[Haydi] [daha] [herhangi bir] [koyun]

“-‐‑Haydi, bir koyun daha! (Topoyev 1997: 46)

f. Rusça Eylemler

Rusça eylemler, mastar halindeki eylemin Hakasça it-‐‑ “yapmak” ve pol-‐‑ “olmak” yardımcı eylemleri ile birlikte kullanılmasıyla çekime sokulur. Aşağıdaki 24. örnekte Rusça [osvobojdat’] “boşaltmak” eylemi Hakasça it-‐‑ “etmek” yardımcı eylemi yardımıyla emir çokluk 2. kişide kullanılmıştır. 25. örnekte ise [ekonomit’] “tasarruf


223

etmek” eylemi mastar biçiminde kullanılmıştır. 26. Örnekte ise Rusça Rusça качать права [kaçat’ prava] “hakkını savunmak” deyimi Hakasça söylem içinde kullanılırken eylem öbeğinin başı olan Rusça [kaçat’] “çekmek, almak” eylemi yine Hakasça it-‐‑ yardımcı eylemi üzerine zaman ve kişi işaretleyicileri getirilerek kullanılmıştır.

(24)“Amox osvobojdat’ idĭñer...”

[hemen] [boşaltmak-‐‑MAS] [YARE.EMİR.ÇOK2]

“Hemen boşaltınız...” (Topoyev 1997: 13)

(25)“Andağda pĭske matap ekonomit’ idĭbĭzerge.”

[Öyleyse] [bize] [çok iyi] [tasarruf etmek-‐‑MAS] [YARE.-‐‑BİT-‐‑MAS]

“Öyleyse bizim çok tasarruf etmemiz lâzım.” (Topoyev 1997: 51)

(26) “Raboçiy klass pos çurtas üçün zabastovkalar itçe, pravoların kaçat’ itçeler…”

[işçi sınıfı] [özgür] [yaşam] [için] [grev-‐‑ÇOK] [yapmak-‐‑ŞİMZ] [hak-‐‑ÇOK.İYE3-‐‑BEL] [çekmek-‐‑MAS] [YARE.ÇOK]

“İşçi sınıfı özgür yaşam için grev yapıyor, haklarını savunuyorlar.”(Topoyev 1997: 41)

g. Doldurucular

[tak], [vot] gibi konuşmadaki boşlukları dolduran “parazit sözcükler” ya da doldurucular da sıkça değiştirilen öğelerdir. Aşağıdaki örneklerde konuşucu düşüncelerini toparlamak için vakit kazanmak üzere Rusça doldurucu sözcükler [tak, tak vot] ile konuşmasına başlıyor:

(27) “Ta-‐‑ak, xaydi poldıcıx sa?”

[Böyle] [nasıl] [olmak-‐‑GEÇZ-‐‑GEÇZ] [SORU]

“Eveet, nasıl olmuştu?” (Topoyev 1997: 58)

(28)“-‐‑Tak, tonanıp alarğa nĭze, pĭdi xaydi polar.”

[Böyle], [giyinmek-‐‑ULAÇ] [YARE-‐‑MAS] [PEK] [böyle] [nasıl] [ol-‐‑GEL]

“Neyse, giyinmek lazım, nöyle nasıl olacak.” (Topoyev 1997: 30)

(29) Tak vot , tovarişçter, alıp alaañar “örke” slovonı…

[İşte böyle] [yoldaş-‐‑ÇOK] [al-‐‑ULAÇ] [YARE-‐‑EMİRÇ1] [dağ sıçanı] [söz-‐‑BEL]

“İşte böyle, yoldaşlar, örneğin “dağ sıçanı” sözünü alalım”


224

5.1.2. İçe Yerleşik Dil Adaları

Aynı dilde en az iki biçimbiriminden oluşan öbekler tek dilli dil adaları oluştururlar. Temel dilin Hakasça olduğu tümcede Rusça içerik ve sistem biçimbirimlerini içinde barındıran tek dilli Rusça adalar ortaya çıkar. Topoyev’in öykülerinde bu tür dil adalarına eylemlerde rastlanmaktadır.

Aşağıdaki 30. örnekte Rusça поехать [poyexat’] “gitmek” eylemi bitmişlik, geçmiş zaman, 3. teklik eril kişi işareleyicilerini taşımakla birlikte şimdiki zaman işlevini yerine getirmektedir.

(30)“Ey, Matolay, sin xaydar poyexal?”

[Ey] [Matolay] [sen] [nereye] [BİT-‐‑gitmek-‐‑ GEÇZ2]

“Ey, Matolay, sen nereye gidiyorsun?” (Topoyev 1997: 114).

31. örnekte Rusça дать слово [dat’ slovo] “söz (hakkı) vermek” ifadesinde “vermek” eylemi Rusça dilbilgisi kurallarına gore emir kipinde çekimlenmiş olarak Hakasça söylem içinde kullanılmıştır.

(31) “Dayte megee sös”

[ver-‐‑EMİRÇOK2] [bana] [söz]

“Bana söz veriniz] (Topoyev 1997: 54)

Aşağıdaki 32 ve 33. örneklerde muhatabın dikkatini konuşmaya çekmek üzere [ponimayeş] “anlıyor musun”, [ponimayete] “anlıyor musunuz?” söylem işaretleyicileri Rusça понимать [ponimat’] eyleminin Rusça dilbilgisi kurallarına göre şimdiki zamanda teklik ve çokluk 2 kişi işaretleyicileri almış biçimidir.

(32) “Strana özökçe, ponimayeş’?”

[Ülke] [açlık çekmek-‐‑ŞİMZ2] [anlamak-‐‑ŞİMZ.2]

“Ülke aç, anlıyor musun?” (Topoyev 1997: 41)

(32) “A sĭrer mında odırıp alğazar, ponimayete.”

[Ya] [siz] [burada] [otur-‐‑ULAÇ] [YARE-‐‑GEÇZ.ÇOK2] [anlamak-‐‑ŞİMZ.ÇOK2]

“Ya siz burada oturup kaldınız, anlıyor musunuz.” (Topoyev 1997: 41)

Benzer durum yardımcı eylemlerde de görülür. Rusça yeterlilik ifade eden мочь yardımcı eylemi 1. kişi ve şimdiki zamana göre çekimli olarak Hakasça söylem içine yerleştirilmiştir. Eylem öbeğinin yapısı Rusçadaki gibidir. Yani kişi ve zamana göre çekimlenen yardımcı eylem önce, mastar halindeki temel eylem ise sonra gelmektedir.


225

(33) “Min tĭzeñ kirek polza, xazax taa tĭlĭneñ mogu tĭlbĭrirge. “

[ben] [demek-‐‑ŞART-‐‑2] [gerek] [olmak-‐‑ŞART] [Rus] [PEK] [dil-‐‑İYE2-‐‑ARAÇ] [YETER.ŞİMZ1] [gevezelik etmek-‐‑MAS]

“Ben ise gerekli olduğunda Kazak (Rus) diliyle de gevezelik edebilirim.” (Topoyev 1997: 5)

34. örnekte Rusça [izvinite za vırajeniye] “ifadeden dolayı affedersiniz/ affedersiniz” ara tümcesi bir bütün olarak Hakasça söylemin içine taşınmıştır.

(34) “Urinneñ, tĭpçe Anjela.-‐‑ Xakas tilineñ çooxtaza, izvinite za vırajeniye, sidikneñ…”

[idrar-‐‑ARAÇ], [demek-‐‑ŞİMZ. [Anjela] [Hakas] [dil-‐‑İYE3-‐‑ARAÇ] [söylemek-‐‑ŞART], [ifadeden dolayı affedersiniz], [idrar-‐‑ARAÇ]

“İdrarla diyor Anjela. Hakas diliyle söylemek gerekirse, affedersiniz, sidikle…”(Topoyev 1997: 21)

Günlük hayatta sıkça kullanılan bazı Rusça ad öbekleri de Hakasça söylem içine yerleştirilirler. 35 ve 36. örneklerde Rusça [çistıy spirt] “saf ispirto”, [raboçiy klass] “işçi sınıfı” öbekleri bir bütün olarak, Rusçanın kuralları korunarak Hakasça yapı içine sokulmuştur. Bu örneklerde Rusçada olduğu gibi sıfat, önündeki isme uygun olarak cinsiyet ve sayı işaretleyicileri taşır.

(35) “Xanıñda pray çistıy spirt.”

[kan-‐‑İYE2-‐‑BUL] [bütün] [saf ispirto]

“Kanında tamamen saf ispirto.” (Topoyev 1997: 11)

(36) “Raboçiy klass pos çurtas üçün zabastovkalar itçe, pravoların kaçat’ itçeler…”

[işçi sınıfı] [özgür] [yaşam] [için] [grev-‐‑ÇOK] [yapmak-‐‑ŞİMZ] [hak-‐‑ÇOK.İYE3-‐‑BEL] [çekmek-‐‑MAS] [YARE.ÇOK]

“İşçi sınıfı özgür yaşam için grev yapıyor, haklarını alıyorlar.”(Topoyev 1997: 41)

5.2. Tümceler Arası Kod Değiştirme

Tümce sınırlarında, sıralı tümcelerde, yan tümce ya da ana tümcenin farklı dil sistemlerine göre kurulduğu durumlardır. 37. örnekte Hakasça tümceyi, Rusça tümce, ardından tekrar Hakasça tümceler izlemektedir. 38. örnekte ise sıralı tümceyi oluşturan ilk tümce Rusça, ikinci tümce ise Hakasçadır.

(37)“-‐‑Nu ço, arğıstar, -‐‑çooğın pastaan gorodtağı iñ uluğ pastıx, -‐‑kirek xomay, a! Rınokka kĭrçebis, kĭrçebis, çe am daa azaxxa tur polbinçabıs. Nado çto-‐‑to delat’. Axça çoğıl, xara tas toozıl parir, gorod kĭrlĭg.”


226

“Ne yapalım arkadaşlar, -‐‑konuşmasını başlattı şehirdeki en yüksek idareci, -‐‑işler kötü ha! Pazara giriyoruz giriyoruz, fakat hala ayaklarımızın üzerinde duramıyoruz. Bir şeyler yapmalı. Para yok, kömür bitmek üzere, şehir kirli.” (Topoyev 1997: 50)

(38) Nu, tavaj vıkladıvaj, nimee kildĭñ?”

“-‐‑Haydi, anlat bakalım, ne için geldin?” (Topoyev 1997: 81)

6. Susl ik “Dağ Sıçanı” Öyküsünde Kod Değişt irme

Çalışmanın sonunda tam metni ve çevirisi (Bkz. EK-‐‑1 ve EK-‐‑2) verilen Topoyev’in Suslik “Dağ Sıçanı” (Topoyev 1997: 54) öyküsünde olayın geçtiği yer, akademisyenlerin de bulunduğu bir toplantı salonudur. Şahıs kadrosunu yüksek eğitimli, dolayısıyla Rus diline ileri düzeyde vakıf bilim adamları (üç bilim adamı ve toplantıyı yöneten başkan) oluşturmaktadır.

Konuşmalarda yer alan tümcelerin hemen hepsinde birkaç kez kod değiştirmeye rastlanabilmektedir. Aktarılan konuşmalar da ayrı birer tümce olarak sayıldığında, 53 tümceden oluşmaktadır. Öyküde hiç kod değiştirmeye rastlanmayan 16 tümce vardır. Bunlar daha çok anlatıcının araya girdiği bölümlerdir. Onaylama bildiren söylem işaretleyicilerinden ibaret olan Rusça kısımlar da vardır (15, 21). Bu durumda öyküyü oluşturan tümcelerin %66’sı tek sözcük, ya da içe yerleşik dil adalarından oluşan kod değiştirmelerden oluşur.

Şekil 1: “Dağ sıçanı” öyküsünde Hakasça ve Rusça (H+R), sadece Hakasça (H) ve sadece Rusça (R) öğelerden kurulu tümce oranları.


227

Metinde tümce içi kod değiştirmelerin bir bölümünü muhatabın konuya ilgisini çekmek [ponimayete], onay [nu ladno], örnekleme [naprimer], tahmin [navernoye], kapsam [voopşe] bildiren söylem işaretleyicileri, ile konuşma boşluklarını dolduran doldurucular [tak vot] oluşturmaktadır. Bunlar Poplack’ın sınıflandırmasına göre tümce dışı kod değiştirmelerdir.

Söylem İşaretleyici Doldurucu

ponimayete (6) tak vot (23)

nu lando (16)

naprimer (37)

voopşe (44)

navernoye (46) Tablo 1: “Dağ sıçanı” öyküsünde tümce dışı kod değiştirme (parantez içlerinde sözcüklerin yer numarası verilmiştir).

Tümce içi kod değiştirmelerde içe yerleşik tek sözcükten oluşan kod değiştirmeler ad, sıfat, zarf, eylemsi zarf, adıl, bağlaç ve parçacıkları kapsamaktadır. Eylem ve yardımcı eylemler bu metinde tespit edilmemiştir. Hem doğal konuşmalarda, hem de Topoyev’in diğer öykülerinde Rusça eylemlerin Hakasça sistem biçimbirimleri ile birlikte kullanıldığı örneklere rastlanmaktadır.

Tümce İçi Tek Sözcükten Oluşan KD Ad Sıfat Zarf Kişisiz Kiplik

Sözcükleri Bağlaç Parçacık

meropriyatie (3)

dorogoy (1) segodnya (2)

nado (4), (18), (45)

ras (10) davayte (32), (48)

sobraniye(5) vsegda(13) kakoy (7) mneniye (20), (50), (52)

çisto (19) a to (12), (49)

mama (38) poçemu (40), (43)

çtob (51)

babuşka 39 Tablo 2: Tümce içi tek sözcükten oluşan kod değiştirmeler (parantez içlerinde sözcüklerin yer numarası verilmiştir).

Rusça içerik biçimbirimlerinin Hakasça sistem biçimbirimi ile Hakasçanın biçim-‐‑sözdizimsel yapısına uygunlaştırılması çok dilli yapılar meydana getirmektedir. Bunun örneği “Dağ Sıçanı” öyküsünde çokluk, sayı, durum ve iyelik işaretleyicilerini almış olan Rusça adlardır. Rusça ad grubu sözcükler ya tek başına ya da TD’den gelen sistem biçimbirimleri ile karşımıza çıkmaktadır.


228

İD+TD birleşmeleri sobraniyeler (14) tovarişçter (24), (47) slovonı (25), (36) slovoların (27)

Tablo 3: Tümce içi çok dilli adalardan oluşan kod değiştirmeler

Rusça içerik biçimbirimlerinin Rusça sistem biçimbirimleri ile kullanıldığı örneklerin hemen hepsi Rusça eylemlerin olumsuzluk, kişi, zaman gibi işaretleyicileri taşıdığı durumlardır. Ayrıca Rusçadan gelen zarflar (prosto) ve parçacıklar da (ne) bu adalara dahil olabilmektedir. İsim grubundan tek dilli ada oluşturan tek örnek çokluk işaretleyicisi taşıyan [tovarişçi] “yoldaşlar” adasıdır. Sosyalist çağrışım yapan bu hitap tarzının hemen hemen kalıplaşmış bir kullanım olduğu düşünülebilir. Bu durumda temel olarak eylemlerin tek dilli adalar oluşturmaya daha uygun olduğu sonucuna varmak mümkündür. Bunu elimizdeki doğal konuşmalara ait veriler de desteklemektedir. Deyimsel yapıların da tek dilli adalar oluşturmaya eğilimli olduğunu söyleyebiliriz. Dağ Sıçanı öyküsünde de Rusçadaki dat’ slovo “(birine) söz(konuşma hakkı) vermek” deyimi hem içerik hem de sistem biçimbirimlerinin Rusçadan geldiği tek dilli bir ada oluşturmuştur (34). Ancak aynı deyim “Dayte (22) megee sös” örneğinde eylem öbeğinin nesnesi Hakasçadan seçilmiş olarak bulunur. Adıllar değiştirilmeye daha az eğilimli oldukları için bu eylem öbeğinin tümleci olan kişi adılı Hakasçadan taşınmış ve bu öğe Rusçadaki dat’ slovo “söz (konuşma hakkı) vermek” öbeğinin değiştirilmesinde kırılma noktası oluşturmuştur.

İçe Yerleşik Tek Dilli Adalar Eylemler Adlar ne razgovarivayem (8) tovarişçi (31) predlagayu (9) budem (17) dayte (22) ne ponimayu (26) ne ponimayem (28) prosto ne xotite (29) ne çitayete (30) posluşayem (33) solovo dadim (34) ne poymyot (42) doljen (41)

Tablo 4: İçe yerleşik tek dilli adalardan oluşan kod değiştirmeler


229

7. Sonuç

Çağdaş Hakas yazarlarından İlya Prokopyeviç Topoyev’in günümüz Hakas toplumunun gerçeklerini bir miktar abartarak yansıttığı öykülerinde Hakasların dil durumu hem konu olarak işlenmiş, hem de Hakasların dil davranışları, günlük konuşma tarzları okuyucuya sunulmuştur. Özellikle Suslik “Dağ Sıçanı” öyküsünde Hakasçanın içinde bulunduğu duruma dikkat çekmek amacıyla kod değiştirmeler abartılı bir miktarda dile yerleştirilmiştir. Ancak burada yer alan KD tipleri doğal konuşma örneklerinden farklılık göstermemektedir. İlya Topoyev’in öykülerinin genelinde en çok tümce içi KD’ye rastlanır. Bunların çoğu içe yerleşik tek sözcüklerdir. Rusça parçacıklar, ara sözcükler, adlar, sıfatlar, zarflar, bağlaçlar, bazı kişisiz kiplik sözcükleri, eylem ve yardımcı eylemler en çok kaydırılan öğelerdir. İsim, sıfat, zarf gibi sözcük türlerinin dilbilgisel işaretleyicilerinin bulunduğu Rusçaya karşılık bu sözcük türlerinin çoğu zaman sentaktik yapı içinde ayırt edilebildiği Hakasça arasında yapılan sözcük düzeyindeki kod değiştirmelerde Rusça sıfatlar fonetik olarak Hakasçaya uygunlaşmış olarak bulunur. Rusça eylemler ise ancak mastar halindeki Rusça eyleme Hakasça it-‐‑ ve pol-‐‑ yardımcı eylemlerinin getirilmesi ile çekime sokulabilmektedir. Rusça eylemlerin ulaç ve ortaç biçimleri değiştirilemez. Rusça yardımcı eylemler ise ancak Rusçanın biçim-‐‑sözdizimsel yapısına uygun biçimde çekimlenmiş olarak bulunabilirler. Rusça eylemlerin yine Rusçadan sistem biçimbirimleri ile tek dilli adalar kurduğu da dikkati çekmektedir. Eylemler ve deyimler tek dilli adalar kurmaya daha uygundur. Rusça bağlaçların ve yardımcı eylemlerin değiştirilmesi genellikle daha karmaşık bir durumun ortaya çıkmasına sebep olur. Bu durumda sıkça Rusça tümce yapısının da Hakasça tümceye taşındığı görülür.

EK-1:

SUSLİK

Çıılığ uluğ çııl parğan. Sañay xıyğa çon körĭnçe. Anañ knes polçatxan kĭzĭ, uluğ oçkilerĭn tutxlap, çıılığ asxan.

-‐‑E-‐‑e, dorogoy (1) arğıstar… Segodnya (2) pĭstĭñ mındağ meropriyatiye (3)…. E-‐‑e, pĭske nado (4) tĭldeñer sobraniye (5) irtĭrĭbĭzerge. Pĭs, ponimayete (6), Xakas respublikazın it salğabıs, a tadar tĭlĭneñ çooxtançatxan kĭzĭ çoğıl. Kakoy (7)pĭs tadarbıs, xacan pos tĭlĭneñ ne razgovarivayem (8)...

-‐‑Min predlagayu (9), ras (10) mında sañay la tadarlar çııl parğanda, na xakasskom razgovarivat’ (11). A to(12) vsegda (13) sobraniyeler (14) xazax la tĭlĭneñ parçalar, -‐‑ tura tüsken pĭr uçyonay ipçĭ.


230

-‐‑Pravil’no, pravil’no (15), -‐‑çarasxannar pasxaları. -‐‑Nu ladno (16), tadar tĭlĭneñ budem(17), -‐‑ teen knes. –Pĭske am nado (18) tadar

tĭlĭndegĭ xazax sösterĭn çox idĭbĭzerge. Pray çisto(19) tadar sösterneñ çooxtazarğa kirekpĭs. Kemnĭñ xaydağ mneniye(20)?

-‐‑Davno pora (21), -‐‑ sös aldï tĭl kiregĭnĭñ pĭr spetsialist. – Dayte (22) megee sös… Tak vot (23), tovarişçter (24), alıp alaañar “örke” slovonı(25)…

-‐‑Min ne ponimayu (26), -‐‑ tura tüstĭ tĭl kiregĭnĭñ spetsialist ipçĭ. –Noğa pray çirde sağay slovoların(27) na kirçeler. Pĭs anıñ üçün xakas gazetazın xığır taa polbinçabıs. Ne ponimayem (28)sağay tĭlĭneñ…

-‐‑Sĭrer prosto ne xotite(29), annañar ne çitayete(30), -‐‑ ara kĭrĭsken pĭr spetsialist. -‐‑Tovarişçi(31), e-‐‑e, arğıstar, -‐‑ toxtatxan pastalğan xırıs-‐‑tabıstı knes polçatxan

uçyonay. – Davayte(32) kĭzĭnĭ posluşayem(33). Anañ kemge slovo dadim (34), ol çooxtanzın.

Xıyğalar tımıl parğanda, payaağı uçyonay annañ andar çooxtan sıxxan:

-‐‑Tak (35), alıp alaañar, “örke” slovonı(36). Xaydañ kilgen ol? Pĭstĭñ aaldağïlar, naprimer(37), anı xacannañ “çoraxa” tĭpçeler. Minĭñ mama (38) “çoraxa” tĭceñ, babuşka(39) “çoraxa” tĭceñ, poçemu(40) min doljen (41) xaydağ-‐‑da “örke” tirge. Pĭstĭñ çon minĭ ne poymyot(42)….

-‐‑Poçemu (43) “çoraxa”? Pĭstĭñ aalda anı “çıxlaas” tĭpçeler. Minĭñ uucam na nimes, a pray aal “çıxlaas” tĭpçe. Xosti dee allarda “çıxlaas” tĭpçeler. Voopşçe (44) nado (45) pĭlĭp alarğa kem ol “örke” söstĭ kirgen? Xaastar, navernoye (46). Olar andağ nimelerge masterler. Postarox xaydağ la polza söster kirĭp alçalar, anañ postarox xığır polbin sıxçalar…

-‐‑Tovarişçter(47), e-‐‑e arğıstar, -‐‑ ruçkanañ süleyke grafinnĭ sığdıratxan knes polçatxan uçyonay. –Davayte(48) ınağ polaañar. A to (49) isseñ, ol la tadar kollektivterĭnde ıırlas, ataannas. A ol “örke” sösteñer minĭñ mındağ mneniye (50). Çtob (51) pĭrdeezĭ izĭ çooxtanmas üçün, pĭs anı “suslik” tĭp kir salaañar. Kemnĭñ xaydağ mneniye (52)?

Prayzı axsın azınıp, sım odırça.

EK-2

SUSLİK [DAĞ SIÇANI]

Büyük bir toplantı yapılıyordu. Her tarafta akıllı insanlar görünmekte. Başkan, büyük gözlüklerini düzelterek toplantıyı açtı.

-‐‑Ee…, dorogoy [değerli] yoldaşlar….Segodnya [bugün] bizim böyle bir


231

meropriyatiye [faaliyet]… Eee…, bizim dil konusunda sobraniye [toplantı] yapmamız nado [gerekiyor]. Biz, ponimayete [anlıyorsunuz ya], Hakas Cumhuriyetini kurduk, fakat Tatar diliyle2 konuşan kimse yok. Biz kakoy [nasıl] Tatarız kendi dilimizle ne razgovarivayem [konuşmuyorsak]...

-‐‑Ben predlagayu [teklif ediyorum], raz [madem] burada sadece biz Tatarlar toplandık, na xakasskom razgovarivat’ [Hakasça konuşmayı]. A to [yoksa] vsegda [her zaman] sobraniye’ler [toplantılar] sadece Kazak diliyle3 yapılıyor, birden ayağa kalktı bir kadın bilim adamı.

-‐‑Pravil’no, pravil’no [doğru doğru], onayladı diğerleri.

-‐‑Nu ladno [neyse, tamam], Tatar diliyle budem [devam edelim], dedi başkan. –Bizim şimdi nado [gerek] Tatar dilindeki Kazak sözcüklerini yok etmemiz. Tamamen çisto [öz] Tatar sözcükleriyle konuşmamız gerek. Bu konuda kimin ne mneniye [düşüncesi var]?

-‐‑Davno pora [çoktan vakti gelmişti], söz aldı bir dil uzmanı. – Dayte [veriniz] bana söz… Tak, vot [işte böyle] tovarirşç’ler [yoldaşlar], “örke” slovo’yu [sözcüğünü] alalım…

-‐‑Ben ne ponimayu [anlamıyorum], birden ayağa kalktı bir dilci kadın. –Neden her yere Sagay slovo’larını [sözcüklerini] sokuyorlar. Biz o yüzden Hakas gazetesini de okuyamıyoruz. Ne ponimeyem [anlamıyoruz] Sagayların dilinden….

-‐‑Siz prosto ne xatite [sadece istemiyorsunuz], o yüzden ne çitayete [okumuyorsunuz], araya girdi bir uzman.

-‐‑Tovarişçi [Yoldaşlar], eee… yoldaşlar, başkan başlayan tartışmayı durdurdu. –Davayte [haydi] insanı posluşayem [dinleyelim]. Sonra kime slovo dadim [söz verirsek], o konuşsun.

Akıllı insanlar sustuğunda, az önceki bilim adamı konuşmasına devam etti:

-‐‑Tak [evet], “örke” slovo’sunu [sözcüğünü] alalım. Nereden çıktı bu söz? Bizim köydekiler naprimer [örneğin], ona eskiden beridir “çoraha” derler. Benim mama’m [annem] “çoraha” derdi, babuşka’m [ninem] “çoraha” derdi, poçemu [neden] ben doljen [mecburum] “örke” diye bir sözü kullanmaya. Bizim halkımız beni ne poymyot [anlamaz]…

-‐‑ Poçemu [neden] “çoraha”? Bizim köyde ona “çıhlaas” derler. Benim sadece

2 Hakasların kendi adlandırması “Tadar”dır. Konuşma dilinde Hakaslar kendilerinden söz ettiklerinde “Tatar” etnonimini tercih etmektedir. Sovyetler Birliği dönemi öncesinde bütün Türkçe konuşan halkları belirtmek üzere kullanılan “Tatar” etnonimi Hakasçanın ses özelliklerine uydurulmuş ve kendi adlandırmaları olarak benimsenmiştir. 3 Hakasların ilk karşılaştıkları Ruslar Rus Kazakları olduğu için “Hazah” sözcüğü Rusların tümünü belirtmek üzere kullanılır olmuştur. Bugün de Hakas konuşma dilinde Rus halkını belirtmek için “Hazah” yani “Kazak” etnonimi kullanılır.


232

ninem değil, bütün köy “ çıhlaas” der. Komşu köylerde de “çıhlaas” derler. Voopşçe nado [Büsbütün gerek] öğrenmek, bu “örke” sözünü kim sokmuş? Kaçalar navernoye [herhalde]. Onlar böyle şeylere ustadırlar. Kendileri dile türlü türlü sözler sokuyorlar, sonra kendileri de okuyamıyorlar…

-‐‑ Tavariş’ler [yoldaşlar], eee, yoldaşlar,-‐‑kalemle cam sürahiye vurdu başkan. –Davayte [haydi] sakin olalım. Hep Tatar çalışma gruplarında kavga gürültü. “Örke” sözcüğüyle ilgili olarak da benim şöyle bir mneniye [düşüncem var]. Çtobı hiç kimseyi huzursuz etmemek [için], biz onu “suslik” diye dile sokalım. Kimin ne mneniye [düşüncesi var]?

Hepsi ağzı açık, sus pus oldu.

Kısaltmalar

ARAÇ araç durumu; BEL belirtme; BİL bildirme; BİT bitmişlik; BUL bulunma durumu; ÇIK çıkma durumu; ÇOK çokluk; DÖN dönüşlülük; EMİR emir; GEÇZ geçmiş zaman; GELZ gelecek zaman; İD içe yerleşik dil; İYE iyelik; KD kod değiştirimi; MAS mastar eki; OLASI olasılık; OLUM olumsuzluk; PEK pekiştirme; SORU soru; ŞART şart; ŞİMZ şimdiki zaman; TD temel dil; ULAÇ ulaç; YARE yardımcı eylem; YET yeterlik; YÖN yönelme durumu; YÖNG yön gösterme durumu; 1 birinci kişi; 2 ikinci kişi; 3 üçüncü kişi.

Kaynaklar

ANJİGANOVA O.P., O.V. SUBRAKOVA (1992) “O yazıkovoy situatsii v Respublike Hakasiya”. V.M. Solntsev, V.Yu. Mihalçenko (Ed.) Yazıkovaya situatsiya v Rossiyskoy Federatsii: 1992, Moskva, 44-‐‑49.

APPEL, R. , P. MUYSKEN (1987) Language Contact and Bilingualism, London: Edward Arnold. BELAZI H.M., E. J. RUBIN, A.J. TORIBIO (1994) “Code switching and X-‐‑Bar Theory: the

Functional Head Constraint”. Linguistic Inquiry, 25 (2), 221-‐‑237. BLOOMFIELD L. (1935) Linguistic aspects of science Philosophy of Science 2/4,499-‐‑517. BORGOYAKOVA T. G. (2002) Sotsiolingvistiçeskiye protsessı v respublikah yujnoi Sibiri, Abakan:

İzdatelstvo Hakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F. Katanova. BORGOYAKOVA T. G. (2003) Sotsiolingvistiçeskaya situatsiya i yazıkovoye zakonodatelstvo v

Respublike Hakasiya. Prava çeloveka i zakonodatel’stvo o yazıkax v subyektah Rossiyskoy Federatsii. Moskva: İzdatelstvo Rossiyskogo universiteta drujbı narodov.

ÇANKOV D: İ. (Red.) (1961) Russko-‐‑hakasskiy slovar’, Moskva: Gosudarstvennoye izdatel’stvo inostrannıh i natsional’nıh slovarey.

ÇUBUKÇU H., H. SOFU, M. ŞEKER (2008) “Türkçe-‐‑Arapça İkidillilerde Tümce İçi Düzenek Değiştirimi”, 20. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 12-‐‑13 Mayıs 2006, İstanbul: T.C. Maltepe Üniversitesi Yayınları, 211-‐‑219.

EKER S. (2007) Toplum-‐‑Dilbilim, Dil Planlamaları ve Kamu Mensuplarının Dil Kullanımı. Gazi Türkiyat, 2007/1, 127-‐‑135.

GROSJEAN F. (1982) Life with Two Languages: An Introduction to Bilingualism. Cambridge, Mass:


233

Harvard University Press. GUMPERZ J. (1982) Discourse Strategies. USA: Cambridge. HAMERS J.F., M.H.A. BLANC (1989) Bilinguality and Bilingualism, Cambridge: Cambridge

University Pres. İMER K. (1997) “Türkçe Lazca Konuşan İkidillilerde Kod Değiştirimi”. Yay. Kâmile İMER,

Engin UZUN, VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri, 7-‐‑9 Ağustos 1996, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 275-‐‑283.

JOHANSON L. (2007) Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler (Çev. Prof.Dr. Nurettin DEMİR), Ankara: TDK

JOSHI A. K. (1982) “Proccessing of sentences with Intra-‐‑sentential code-‐‑switching”. Proceedings of the 9th conference on Computational linguistics -‐‑ Volume 1, Prague, Czechoslovakia, 145-‐‑150.

KARAHAN F. (1997) “Üçüncü Kuşak Karaçaylarda Düzenek Kaydırımı Üzerine Bir Çalışma”. Yay. Kâmile İMER, Engin UZUN, VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri, 7-‐‑9 Ağustos 1996, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 291-‐‑303.

KIZLASOV A.S., V.N. TUGUJEKOVA (1997) Pisateli i hudozhniki Hakasii: Posobiye dlya uçiteley i uçashchihsya, Abakan: Hakasskoye knijnoye izdatel’stvo.

KİLLİ G. (2004) “Hakas Türklerinde Kod Kaydırımı”. S. BARUTCU-‐‑ÖZÖNDER vd. (Ed.) Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002: Bildiriler 8-‐‑10 Mayıs 2002, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 166-‐‑181

KİLLİ G. (2008) Hakasya’dan Öyküler: İlya Prokopyeviç Topoyev’in Sanatı ve Seçme Öyküler, Ankara: Grafiker Yayınevi.

KİLLİ YILMAZ G. (2010) “Pereklyuçeniye kodov v rasskazah İl’i Topoyeva”. Razvitiye yazıkov i kul’tur korennıh narodov Sibiri v usloviyah izmenyayuşçeysya Rossii, Materialı III Mejdunarodnoy nauçnoy konferentsii 23-‐‑25 sentyabra 2010 goda, g.Abakan, Abakan: İzdatel’stvo GOU VPO “Hakasskiy gosudartsvennıy universitet im. Katanova”, 52-‐‑53.

KİLLİ YILMAZ G. (2010) Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu, Ankara: KÖKSAV Yayınları.

KRİVONOGOV V. P. (1997) Hakası: Etniçeskiye protsessı vo vtoroy polovine XX veka, Abakan: “Tsentavr”.

MACNAMARA J. (1967) “The bilingual’s linguistic performance: A psychological overview”. Journal of Social Issues, 23, 59-‐‑77.

MACSWAN J. (2000) “The architecture of the bilingual language faculty: evidence from intrasentential code switching”. Bilingualism: Language and Cognition, 3 (1), 2000, 37-‐‑54.

MAHOOTIAN S. (1993) A null theory of codeswitching. Ph.D. dissertation, Northwestern University.

MEÇKOVSKAYA N. B. (1996) Sotsial'ʹnaya lingvistika, Moskva: Aspekt Press. MENZ A. (2003) Slav Dillerinin Gagauzcaya Etkisi. Bilig 2003, Kış, Sayı 24, 23-‐‑44. MILROY L., P. MUYSKEN (1995) “Introduction: Code switching and bilingualism reserach”. L.

MILROY & P. MUYSKEN (Ed.) One speaker two languages: Cross-‐‑disciplinary perspectives on code switching. New York: Cambridge University Pres.

MUYSKEN P. (2000) Bilingual Speech A Typology of Code-‐‑Mixing, Cambridge: Cambridge University Pres.

MYERS-‐‑SCOTTON K. (1993) Duelling Languages Grammatical Structure in Codeswitching, Oxford: Clarendon Pres.

MYERS-‐‑SCOTTON K. (2006) “Natural codeswitching knocks on the laboratory door”. Bilingualism: Language and Cognition, 9 (2), 2006, 203-‐‑212.


234

MYERS-‐‑SCOTTON K., J. L. JAKE (2000) “Testing the 4-‐‑M model: An introduction”. International Journal of Bilingualism, 4 (1) 2000, 1-‐‑8. (http://jib.sagepub.com)

POPLACK S. (1980) “Sometimes I’ll Start s Sentence in Spanish Y Termino En Espaŋol”, Toward a typology of Code switching: Linguistics, 18: 581-‐‑618.

SAĞIN ŞİMŞEK Çiğdem (2006) “Toplumdilbilim”. Yay. Ahmet Kocaman, Dilbilim. Temel Kavramlar, Sorunlar, Tartışmalar, Ankara: Dil Derneği Yay., 77-‐‑87.

SCHMITT E. (2000) “Overt and covert codeswitching in immigrant children from Russia”. International Journal of Bilingualism, 4(9), 2000, 9-‐‑28.

SUBRAKOVA O. V. (Pod obşç. Red.) Hakassko-‐‑russkiy slovar’/Hakas-‐‑orıs söstĭk, Novosibirsk: “Nauka”.

TASKARAKOVA, N. N. (Haz.)(1999) Hakasskiye Pisateli: Bibliografiçeskiy spravoçnik, Abakan: İzdatelstvo Hakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F.Katanova.

TOPOYEV İ.P. (1991) Köytĭk Mirgenek, Ağban: Xızılçardağı kniga izdatel’stvozınıñ Xakasiyadağı pölĭgĭ.

TOPOYEV İ.P. (1992) Tuğannar, Ağban: Xakas kniga izdatel’stvozı. TOPOYEV İ.P. (1997) Xoñaltax ödĭk, Aγban: Xakas kniga izdatel’stvozı. VIÇUJANİNA A. G. (Haz.)(2000) Pisateli Xakasii: Bibliografiçeskiy spravoçnik, Abakan: İzdatel’stvo

Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F.Katanova. Worldgeo: Vsemirnaya geografiya: Respublika Hakasiya, http://worldgeo.ru/russia/reg19 (10.10.2010)

Gülsüm Kil l i Yılmaz

Doç.Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi. Adres: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 06100 Sıhhiye/Ankara – TÜRKİYE E-posta: [email protected], [email protected]

Yazı bi lgis i:

Alındığı tarih: 2 Şubat 2014 Yayına kabul edildiği tarih: 28 Şubat 2014 E-yayın tarihi: 15 Haziran 2014 Çıktı sayfa sayısı: 27 Kaynak sayısı: 42

İlya Topoyev’in Öykülerinde Hakasça-Rusça Kod Değiştirme

Documents

Transcript of İlya Topoyev’in Öykülerinde Hakasça-Rusça Kod Değiştirme