Manastir i ktitorski grob iz Ćelija kod Lajkovca

Apstrakt: Tokom radova na rekonstrukciji crkve Sv. \or|a, odnosno spomen-kostur-

nice Kolubarske bitke u selu ]elije kod Lajkovca, utvr|eno je da je sagra|ena na

temeqima mawe manastirske crkve iz XIV i XV v., {to ukazuje na kontinuitet

kultnog objekta. Unutar starije crkve postojala su dva ktitorska groba. Od

posebnog je zna~aja grob sa nadgrobnom plo~om u centru naosa, koji je bio sakriven

ispod prvobitnog poda crkve, u kome je bio sahrawen mu{karac, stariji od 60 godina,

oboleo od sifilisa. Od grobnog inventara otkriveno je devet srebrnih dugmadi.

Budu}i da je za sada mogu}e izvr{iti samo okvirno datovawe groba, ne moè se

precizno utvrditi kada je pokojnik bio zaraèn bole{}u.

Kqu~ne re~i: ]elije, manastir, sredwi vek, nadgrobna plo~a, grob, srebrna dugmad,

sifilis.

Tokom 2004–2005. Zavod za za{titu spomenika kulture Vaqevo

preduzeo je obimne radove na rekonstrukciji crkve, tj. spomen-kostur-

nice, u selu ]elije, op{tina Lajkovac. Crkva Sv. \or|a sagra|ena je

1923–1924, kao kosturnica srpskih i austrougarskih ratnika izginulih

u Kolubarskoj bici 1914. Kosti su pohrawene u kripti ispred zapadnog

ulaza i u naosu. Crkva i kripta su te{ko o{te}ene dejstvom vlage i

podzemnih voda. Sama crkva se nalazi na podbarnom terenu, ispod brda

sa koga je intenzivan i jak povr{inski sliv atmosferskih voda. Radovi

su obuhvatali izradu drena`nog sistema, obijawe i zamenu maltera,

izradu hidroizolacije crkve sa kriptom, popravku fasade crkve i

u~vr{}ivawe temeqa. Radovi na konzervaciji i rekonstrukciji kostur-

nice odvijali su se prema projektu arhitekte M. Krstivojevi} i uz

nadzor arheologa. Istovremeno je izvr{eno istraìvawe unutra{wo-

sti crkve i sondirawe porte.

Prilikom konzervatorskih radova, obijawa maltera i probijawa

poda naosa utvr|eno je da je spomen-kosturnica sazidana na zidovima

stare sredwovekovne crkve. Istorijski podaci i dokumentacija iz vre-

mena podizawa kosturnice malobrojni su i nepouzdani. Jedini, auto-

MANASTIR I KTITORSKI GROB

IZ ]ELIJA KOD LAJKOVCA

Radivoje Arsi}

Zavod za za{titu spomenika kulture, Vaqevo

Vladimir Pecikoza

Istraìva~ka stanica Petnica, Vaqevo

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society

22 (2006) 167–178.

rima poznat, pisani podatak o starosti objekta daje Petrovi} (1949).

Govore}i o dizawu spomen-kosturnice, on beleì narodno predawe da

se tu nalazio manastir po kome je selo dobilo ime ]elije, a koji je dva

puta ru{en. Petrovi} (1949: 216), pi{u}i o otkri}u jednog groba sa

plo~om u naosu, tako|e beleì predawe da je u crkvi sahrawen Grgur

Slepi.

Poloàj lokaliteta i opis istraìvawa

Spomen crkva Sv. \or|a nalazi se na oko 3 km jugoisto~no od

Lajkovca u selu ]elije (sl. 1). Crkva je sazidana u uvali izme|u Vrap~eg

brda (kota 239) i brda ôvke (kota 272). Nalazi se na nadmorskoj visini

od 139 m. Kroz uvalu proti~e potok Kamenac u smeru zapad-istok. Hram

je postavqen uz padinu brda na zaravwenom platou oivi~enom plitkim

potokom. U crkvenoj porti sa isto~ne strane crkve mogli su se ra-

zaznati temeqi zgrade koja je sa svoje severne strane bila ukopana u

padinu brda. Ostatak porte bio je zaravwen, bez vidqivih tragova

starijih gra|evina.

Istraèno je ukupno 12 sondi, dimenzija od 1 h 1 m do 3 h 4 m, i

celokupna unutra{wost crkve. Najpre su sonde I–IV i VIII postavqene

uz temeq gra|evine kako bi se utvrdila dubina temeqa crkve i kripte

sa kostima (sl. 2/1). Ove sonde su bile potpuno arheolo{ki sterilne, pa

ni{ta nije ukazivalo na to da se radi o sredwovekovnom objektu. Jo{

GSAD/JSAS 22 (2006) Iskopavawa i rekognoscirawa

168

Sl. 1. Topografska karta terena sa lokacijom manastira.

Fig. 1. Topographic map with the monastery location.

169

R. Arsi} i V. Pecikoza Manastir i ktitorski grob iz ]elija

Sl. 2. Osnova spomen-crkve, raspored arheolo{kih sondi i otkrivenih objekata (1),

osnova sredwovekovne crkve sa polo`ajem groba (2).

Fig. 2. Plan of the excavated area (1); plan of the church (2).

{est sondi postavqeno je oko 6 m isto~no od crkve, na mestu gde su se

prema konturama terena nazirali temeqi starije gra|evine. Na ovom

prostoru otkriveni su ostaci zidova pravougaone gra|evine, o~uvani do

maksimalne visine od oko 0,5 m. Zidovi su bili ozidani od tesanika

kre~waka u kre~nom malteru. [irina otkrivenih zidova iznosi oko

0,7 m. Zgrada je imala pravougaonu osnovu pribli`nih dimenzija 5,7 h

7,8 m. Duòm stranom je bila orijentisana pravcem sever-jug. Nalazi

otkriveni unutar zgrade ukazuju na to da je bila u upotrebi tokom XVIII

i po~etkom XIX v.

Kako bi se osu{ili zidovi crkve, konzervatorska ekipa je pri-

stupila obijawu maltera u zonama ispod nivoa prozora sa spoqne i

unutra{we strane. Ispod sloja savremenog maltera ukazali su se ostaci

niìh zona ìvopisa u naosu. Ne{to ve}a povr{ina sa freskama sa~u-

vala se jedino u zapadnom traveju crkve (t. I/1). Prilikom obijawa

spoqne strane jedino je na zapadnom zidu, levo od ulaznih vrata, otkri-

vena mawa zona koja ukazuje na to da je crkva bila ìvopisana i sa

spoqne strane. Po{to je malter uklowen sa svih zidova do visine od

1,7 m, postalo je jasno da je crkva 1924. opekom nadzidana na starije

sredwovekovne kamene zidove.

Sonda XII postavqena je na 11 m ju`no od crkve, pravcem sever-jug.

Na ovom mestu otkrivena su dva kamena zida. Prvi zid, koji se pruào

pravcem istok-zapad, imao je {irinu oko 0,6 m i bio zidan od lomqenog,

nepritesanog kamena. Na oko 6 m ju`no od wega otkriven je drugi zid,

koji se pruào pravcem severoistok-jugozapad, {irine oko 0,86 m,

izra|en u istoj tehnici. U blizini oba zida otkrivena je ve}a koli~ina

keramike i ìvotiwskih kostiju. Nalazi se mogu datovati u XV v.

Drugi zid verovatno predstavqa ogradni zid manastirskog kompleksa,

dok je prvi zid deo gra|evine koja je bila prislowena uz wega. Zapadno

od ovog zida podignut je novi crkveni konak, bez saglasnosti Zavoda za

za{titu spomenika kulture. Tom prilikom, prese~en je jo{ jedan zid i

otkrivena ve}a koli~ina kuhiwske keramike iz XV v.

Konzervatorski radovi u unutra{wosti crkve zahtevali su pra`wewe

kripte u naosu i obijawe plo~ica i maltera u podu. Prilikom obijawa

maltera ukazao se stari pod koji je od savremenog bio odvojen slojem

{uta debqine oko 10 cm. Ovaj pod je u ve}em delu naosa bio o~uvan samo

u tragovima, posebno u zapadnom delu gde je probijen prilikom uko-

pavawa kripte. U oltarskom prostoru je otkrivena potpuno o~uvana

povr{ina. Pod je na~iwen od kamenih oblutaka promera 20-40 cm i

komada opeke koji su bili zaliveni kre~nim malterom. U centralnom

delu naosa, ispod delimi~no rastre{enog poda, prona|ena je kamena

nadgrobna plo~a (t. I/2), koja se nalazila na oko 20 cm ispod dowe kote

starog poda. U ostatku naosa ispod poda se nalazio tawi sloj {uta, dok

se ispod wega prostirala sterilna, svetlobraon, kompaktna zemqa.


170

Arhitektura kompleksa

O~ito da je 1924. prostor stare crkve o~i{}en od {uta do nivoa

poda. Tada je nivo svih starih zidova crkve sveden na najniù sa~uvanu

visinu od 1,5 m u odnosu na pod crkve. Zidovi su nadzidani i zasvedeni u

potpunosti opekom. Crkva je jednobrodna, spoqnih gabarita 6,3 h 10,2 m.

Apsida je polukru`nog oblika, polupre~nika 1,85 m. Objekat je plitko

fundiran, na temeqima od ve}ih komada neobra|enog i lomqenog ka-

mena u ~ijim spojnicama gotovo da i nema maltera. Temeq oltarske

apside je ukopan na 0,4 m od gorwe kote starog poda. Sredwovekovna

crkva je bila izra|ena od pritesanog kre~wa~kog kamena i kvadratnih

tesanika sige koji su zidani u relativno pravilnim redovima. Tesanici

sige su uglavnom upotrebqavani za izradu pilastra u naosu, uglova

crkve i, u mnogo mawoj meri, zidova. Zidovi su zidani kamenom u

kre~nom malteru, {irine oko 0,7 m. Unutra{wost je podeqena sa dva

para jakih pilastera, koji nose luke i svod. Zapadni par ima dimenzije

0,86 h 0,72 m, a isto~ni 0,68 h 0,72 m. Zidovi su bili obostrano

malterisani fresko-malterom. U mnogo mawoj meri freske su sa~uvane

i na spoqnom licu zida, {to upu}uje na zakqu~ak da je crkva bila

ìvopisana i sa spoqne strane.

Prilikom sondirawa crkvene porte ju`no od hrama otkriveni su

temeqi gra|evina od lomqenog kamena u kre~nom malteru, koji pred-

stavqaju ostatke manastirskih objekata. Zbog male istraène povr-

{ine nije bilo mogu}e utvrditi dimenzije objekta. Deo konaka, vero-

vatno trpezarija iz prve faze ìvota manastira s obzirom na to da je

pored temeqa otkrivena ve}a koli~ina kuhiwskog posu|a iz XIV i

XV v, nalazio se ju`no od crkve. Po pokretnim nalazima i na~inu

gradwe zidovi se bitno razlikuju od mla|eg konaka. Zid koji je otkriven

u ju`nom kraju sonde XII upu}uje na to da je manastir sa crkvom imao

obzi|e. Naàlost, deo ove gra|evine prekriven je temeqima recentnog

konaka u izgradwi. Prate}i sredwovekovnu {emu gradwe, treba o~eki-

vati da se sa zapadne strane hrama nalazi jo{ neki objekat, verovatno

konak iz najstarije faze manastira (cf. Popovi} 1994: 72). Isto~no od

oltara crkve otkriveni su ostaci gra|evine koja je severnom stranom

bila naslowena na padine brega. Zgrada je bila spratna, sa podrumom

koji je bio delimi~no ukopan u padinu. Pribli`ne dimenzije gra|evine

su 5,7 h 7,8 m, a bila je podignuta tokom XVII ili XVIII v. nakon ru{ewa

prvobitnog konaka. Na graditeqstvo turskog perioda upu}uje i sam

poloàj gra|evine, po{to se isto~no od crkve kod mawih sredwo-

vekovnih manastira gotovo po pravilu ne grade bilo kakvi objekti

izuzev obzi|a manastira (ibid.: 79).

171


Grob u naosu

Grob prona|en u centralnom delu naosa obeleàvala je obra|ena

kamena nadgrobna plo~a, orijentisana duòm osom u pravcu zapad-istok.

Ona je leàla ispod kamene podnice koja je pripadala prvobitnoj

crkvenoj gra|evini. Plo~a (t. I/2) je bila jednostavne forme, pravo-

ugaonog oblika, sa polukru`nim zavr{etkom na gorwem delu, na~iwena

od lokalnog pe{~ara, bez ornamentalnih i epigrafskih tragova, dimen-

zija 1,9 h 0,8 h 0,2 m. Prilikom istraìvawa ustanovqeno je da je

prostor oko same plo~e bio obloèn sitnim kamenom i tragovima

kre~a. Nakon podizawa plo~e, ispod we je prona|ena tamnobraon zemqa

pome{ana sa {utom od kamena i kre~a, verovatno poreklom od pro-

bijawa podnice crkve radi sahrane pokojnika. Obris grobne rake jedva

se naslu}ivao, prevashodno zahvaquju}i ne{to svetlijoj nijansi zemqe u

ostatku naosa. Daqim kopawem, na dubini od 0,1 m ispod plo~e, nai{lo

se na donekle nejasnu situaciju; naime, u predelu iznad pokojnikove

glave nalazio se ve}i kameni oblutak promera 0,5 m. Razlog za{to se

kamen tu nalazio moè se eventualno objasniti time da je sluìo u

svrhu nivelisawa same nadgrobne plo~e. Na dubini od 0,7 m od plo~e

prime}eni su tragovi ugqenisanog drveta, koji su se prostirali na

~itavoj povr{ini grobne rake, {to navodi na zakqu~ak da pokojnik nije

sahrawen u drvenom sanduku, ve} da je raka bila prekrivena drvenim

daskama. Na 0,8 m prona|en je in situ skelet inhumiranog pokojnika

(t. II/1). Pokojnik je bio sahrawen u ispruènom poloàju, na le|ima,

orijentisan u pravcu zapad-istok, s glavom na zapadu, licem okrenut ka

severu i pognutim nadole, dok su ruke bile prekr{tene na stoma~nom

delu tela.

Sude}i po antropolo{koj analizi, radi se o mu{karcu starosti

preko 60 godina koji je bolovao i umro od sifilisa; pokojnik je imao

tercijarnu fazu bolesti, ~iji su tragovi, pored ostalog, vidqivi u

obliku kvrga na lobawi (Kele~evi}, u pripremi). Od grobnog inventara

otkriveno je devet srebrnih dugmadi prona|enih u predelu stomaka i

karlice, koji verovatno pripadaju pokojnikovoj ode}i.

Pokretni arheolo{ki nalazi

Od pokretnih nalaza moèmo razlikovati one koji su na|eni unu-

tar crkve, prilikom konzervatorskih radova, i one koji su konsta-

tovani prilikom sondirawa manastirske porte.

U grobu unutar crkve otkrivene su dve vrste dugmadi ra|ene u

tehnici livewa, dimenzija 1–2 cm. Prvoj pripada osam dugmadi koja na

gorwoj strani imaju pqosnatu petqu, dok se dowim delom zavr{avaju

petougaonom izduènom formom (t. II/2), a drugoj samo jedno poliedar-


172

sko dugme sa pqosnatom petqom za pri~vr{}ivawe (t. II/3). Ovakva

dugmad do sada je evidentirana na sredwovekovnim nekropolama Na-

preqe, Trgovi{te i Golkovo. U Golkovu, humka II, grob 4, u kome je

pored pokojnika sahraweno odoj~e, otkriveno je osam identi~nih pri-

meraka od bronze (Premovi}-Aleksi} 1986: 37). U Naprequ, grob 57,

identi~no bronzano dugme otkriveno je pored skeleta mla|e osobe

sahrawene u zgr~enom poloàju (idem 1988: 31). Ve}i broj poliedarske

dugmadi otkriven je na nekropoli u Trgovi{tu (Jovanovi}, Mini} i

Ercegovi}-Pavlovi} 1990: 34). Grobovi sa analognim primercima dug-

madi na sve tri nekropole datuju se u XV v. (ibid.: 31). U prva dva

navedena slu~aja dugmad je, pored funkcionalne, imala, mo`da u kon-

tekstu ènske ode}e, i dekorativnu ulogu. Identi~ni primerci po-

liedarske dugmadi od srebra otkriveni su u Sa{koj crkvi na Novom

Brdu, zajedno sa novcem Vuka Brankovi}a (Ze~evi} 1994: 210, 220).

U oltarskom delu crkve, prilikom skidawa savremenog poda, prona|en

je nov~i} koga je 1612. kovao poqski kraq Sigismund III Vasa. Nov~i} je do-

bro o~uvan, srebro: Av. REG POLO 1612 Rv. SIG III D G REX POL M D L.

Daleko ve}i broj nalaza registrovan je prilikom sondirawa porte

isto~no i ju`no od hrama, u blizini temeqa manastirskih konaka. Radi

se o ulomcima kerami~kih posuda ~ija se najve}a koncentracija na-

lazila ju`no od crkve (u sondi XII) gde je verovatno bila sme{tena

manastirska trpezarija. Fragmenti ve}inom pripadaju kuhiwskom po-

su|u {to potvr|uju delovi masivnih i mawih lonaca, tawira, lon~i}a i

crepuqa. Lonci su raznih veli~ina, ra|eni od gline koja je pome{ana sa

primesama kvarcnog peska. U mawem broju sre}emo lu~ne dr{ke koje

polaze od oboda i zavr{avaju se na ramenu posude. Od ornamentalnih

motiva uglavnom su prisutni oni koji su karakteristi~ni za XIV i XV

v. Radi se o urezanim valovnicama koje mogu biti u kombinaciji sa

drugim valovnicama, paralelnim linijama, ili sa snopom paralelnih

uboda. Mesto motiva uglavnom je na samom ramenu, mada ima i primeraka

gde se oni nalaze na trbuhu (sl. 3/1-5). Tawiri su sli~no ra|eni kao i

prethodna grupa, uglavnom ru~no, sa primesama kvarcnog peska u fak-

turi, crno pe~eni. Na jednom fragmentu primetna je neuobi~ajena orna-

mentika na samom dnu sa unutra{we strane. U pitawu su dva urezana

krsta na ~ijim je krajevima primetan ubod, dok se izme|u wih nalazi

motiv urezane borove gran~ice (sl. 3/7). Moè se izdvojiti i mawi

lon~i} ra|en na vitlu od dobro pre~i{}ene gline, bez primesa, crveno

pe~en. Wegova visina iznosi oko 10 cm, dok je polupre~nik dna pribli-

`no 4 cm. Sude}i po tragu na ramenu, lon~i} je imao jednu dr{ku koja se

zavr{avala na obodu. Za razliku od prethodnih pomenutih ornamenata,

na ovoj posudi sa spoqne strane primetni su tragovi slikane orna-

mentike ra|ene u zelenim i belim tonovima (sl. 3/5). Crepuqe su dosta

173


masivne, ru~no ra|ene sa primesama kvarca, crveno pe~ene. Wihov broj

je daleko mawi u odnosu na prethodno pomenutu keramiku.

Pored kerami~kih pokretnih nalaza na prostoru konaka 2 pro-

na|eno je oko deset nema~kih, ugarskih i srpskih nov~i}a. Ve}ina

pripada XIX v., ali ima i primeraka iz XVIII v. (u rasponu 1711–1788).

Sav novac je dobro o~uvan, mada je kod pojedinih primeraka evidentno


174

Sl. 3. Nalazi keramike iz starijeg konaka (1–14) (crte` M. Novakovi}).

Fig. 3. Pottery from the older monastery lodging (1–14) (drawing by M. Novakovi}).

namerno probijawe. Verovatno se radi o ukrasnom novcu, naj~e{}e

sastavnom delu ènskog nakita, no{enom oko vrata ili stavqanom na

ode}u.

U konaku 2 na|ena je narukvica sastavqena od {est plo~ica ra-

|enih tehnikom iskucavawa u srebrnom limu. Centralni motiv na

plo~icama ~ini latica cveta sa tu~kom, dok na uglovima imamo kru`na

ispup~ewa, tako|e predstavqena kao tu~ak, mada mawih dimenzija. Prva

i posledwa plo~ica nose mehanizam za zatvarawe, tzv. {arnir.

DISKUSIJA

Na osnovu proporcija crkve, dimenzija i rasporeda pilastera moè

se pretpostaviti da je crkva bila zasvedena poluobli~astim svodom,

prekrivena dvoslivnim krovom bez kubeta nad naosom. Bila je ìvo-

pisana sa spoqne i unutra{we strane. Gra|evine gotovo identi~ne

osnove, proporcija, debqine zidova i na~ina zidawa su: Mitrova crkva

kod Tutina, crkva Sv. Jovana u Studenici i crkva Sv. Nikole u Brve-

niku (Popovi} 1982: 27). Razlike u odnosu na pomenute crkve postoje u

veli~ini pilastera i zapadnog traveja, dok je centralni travej istih

dimenzija. Sve tri crkve su datovane u XIV v. Nalazi keramike u

konacima i ìvopis upu}uju na to da crkva sa manastirom poti~e

verovatno iz druge polovine XIV ili po~etka XV v. Ostaci starog

ìvopisa su se sa~uvali samo u niìm zonama. Ovakav sli~an ìvopis

otkriven je u crkvi u selu Di}i, koja je gra|ena u prvoj tre}ini XIV v.

(Je` 1993: 87). Zanimqivo je da je hram u ]elijama, u odnosu na sli~ne,

istovremene crkve Slavkovicu, Dokmir i Markovu crkvu, precizno i

proporcionalno ozidan.

Popisi iz turskog vremena ne pomiwu u ovom kraju crkvu ili

manastir koji bi se mogao povezati sa crkvom Sv. \or|a ili sa selom

]elije. Postoji mogu}nost da je manastir sa crkvom prvobitno bio

posve}en drugom patronu. Na to mo`da ukazuje toponim Vrap~e brdo. U

starijim dokumentima, potez Vrap~e brdo nazivaju Vra~e brdo. Isti

toponim se javqa i na starim topografskim kartama i upu}uje na to da

je crkva mo`da prvobitno bila posve}ena sv. Vra~ima. U prilog ovoj

pretpostavci govori predawe me{tana da je voda iz jednog maweg,

slanog izvora pored manastira lekovita, te da su sv. Vra~i nekada

boravili u selu (Stefanovi} 2002: 11). Postojawe ovakvog izvora mogao

je biti osnovni razlog za podizawe manastira.

Petrovi} (1949) u kratkom osvrtu na podizawe spomen-kosturnice

navodi podatak da je prilikom kopawa unutra{we kripte otkrivena

nadgrobna plo~a i grob. Kamena plo~a i kosti su tada dislocirane.

Kripta je 1924. ukopana tako da zauzima prostor zapadnog traveja crkve,

{to zna~i da je grob iskopan negde u ovom prostoru. Prostor izme|u

175


pilastra i zapadnog zida dovoqno je dug za sahranu osobe visine do

190 cm. Po{to je prostor ju`ne priprate u sredwovekovnim crkvama

rezervisan za sahrane ktitora, u crkvi je vrlo verovatno postojao jo{

jedan ktitorski grob, dislociran prilikom obnavqawa crkve 1924.

Mada narodno predawe crkvu vezuje za Grgura Slepog, ono nema isto-

rijskog osnova, po{to je poznato da je Grgur kao monah umro i sahrawen

na Svetoj Gori.

Moè se pretpostaviti da je u ju`nom delu zapadnog traveja bio

sahrawen prvi ktitor crkve. Uzimaju}i u obzir ovu pretpostavku, po-

stavqa se pitawe groba u centralnom delu naosa. Sahrana je obavqena

na neuobi~ajan na~in. Grob se nalazi na mestu gde bi trebalo da stoji

amvon i prestona ikona crkve, naknadno je ukopan i prekriven plo~om i

kamenim podom. Ovo je, koliko je autorima poznato, praksa do sada

nezabeleèna u sredwem veku. Poloàj groba u naosu ukazuje na to da se

radi o zaslu`noj li~nosti ili ktitoru manastira i crkve. O~igledno se

èlelo da se prekrivawem plo~e kamenim podom, iz nekog razloga,

sakrije ovaj grob. Posebnu okolnost u tom smislu predstavqa ~iwenica

da je sahraweni pokojnik bolovao od sifilisa, te da je mo`da, kao

dobrotvor manastira, traìo izle~ewe u lekovitom izvoru u blizini.

Na osnovu ostataka arhitekture, poloàja u prostoru i izboru

mesta u skrivenoj dolini, moè se zakqu~iti da je tokom XIV v. ili

po~etkom XV v. na ovom mestu podignut mawi manastirski kompleks

sastavqen od jednobrodne crkve i nekoliko zgrada. Jedan od osnovnih

razloga podizawa jeste postojawe izvora vode koji je smatran leko-

vitim. Manastir, namewen sme{taju svega nekoliko monaha, po koncep-

ciji prostora nalikovao je velikom broju mawih manastira (Pavlovac,

Kastaqan, Koporin i sl.) koji se pod uticajem ideja mona{tva Svete

Gore podiù u Srbiji po~ev{i od druge polovine XIV v. Kompleks je

podigao ktitor, pretpostavqamo neko iz srpske vlastele, koji je nakon

smrti verovatno i sahrawen u manastirskoj crkvi, ali je grob deva-

stiran tokom kasnije gradwe kosturnice. Zbog blizine crkve u Slavko-

vici, nije nemogu}e da je ktitor mo`da pripadao istoj vlastelinskoj po-

rodici.

Ne{to kasnije, verovatno krajem XV ili po~etkom XVI v., u naosu

je sahrawen jo{ jedan stariji mu{karac, oboleo od sifilisa,1 ~iji je

grob namerno sakriven. Manastir je, uz mawe prekide, verovatno ìveo

do kraja XVIII v., kada je u potpunosti zapusteo.


176

1 Postoje tri hipoteze o poreklu sifilisa u Evropi, kolumbovska, prekolumbovska i

wihova kombinacija (cf. Crosby 1969; Baker and Armelagos 1998), te ukoliko bi se nekom

drugom metodom datovawa eventualno utvrdilo da je grob stariji od 1493, nalaz bi u tom

slu~aju mogao svedo~iti u prilog evropskom poreklu bolesti.

BIBLIOGRAFIJA

Babi}, G.

1994 Stare crkve u Vaqevu. Str. 133–151 u Vaqevo: postanak i uspon

gradskog sredi{ta, ur. S. Brankovi}. Vaqevo: Narodni muzej.

Baker, B., and Armelagos, G.

1998 The Origin and Antiquity of Syphilis. Paleopathological Diagnoses and In-

terpretation. Current Anthropology 29: 703–737.

Crosby, A.

1969 The Early History of Syphilis: A Reappraisal. American Anthropologist 71:

218–261.

Je`, @.

1993 Rezultati arheolo{kih iskopavawa sredwovekovne crkve u selu Di-

}i kod Qiga. Glasnik dru{tva konzervatora Srbije 17: 85–90

Jovanovi}, B., Mini}, D., i Ercegovi}-Pavlovi}, S.

1990 Nekropole sredwevekovnog Trgovi{ta. Novopazarski zbornik 14:

19–43.

Kele~evi}, J.

u pri-

premi

Paleopathological Characteristics of Serbian Medieval Population from

]elije, Lajkovac.

Petrovi}, @. P.

1949 ]elije. Str. 99–230 u [umadijska Kolubara (Centralna Srbija),

ur. V. S. Radovanovi}. Beograd: Srpska akademija nauka.

Premovi}-Aleksi}, D.

1986 Sredwovekovna nekropola u Gagoviku. Novopazarski zbornik 10:

27–41.

1988 Napreqe – ostaci sredwovekovne crkve i nekropole. Novopazarski

zbornik 12: 23–61.

Popovi}, M.

1982 Ostaci manastirskog kompleksa Mitrovi kod Tutina. Novopazarski

zbornik 6: 23–29.

Popovi}, S.

1994 Krst u krugu. Beograd: Republi~ki zavod za za{titu spomenika kul-

ture.

Stefanovi}, A.

2002 Zadu`bine i znamenitosti u Kolubari. Lazarevac: Kulturni centar

Lazarevac.

Ze~evi}, E.

2004 Nakit Novog Brda. Str. 173–215 u Novo Brdo, ur. S. Peji}. Beograd:

Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture.

177


RADIVOJE ARSI] and VLADIMIR PECIKOZA

A MONASTERY AND THE GRAVE OF A BENEFACTOR

AT ]ELIJE NEAR LAJKOVAC

Summary

During the reconstruction of a church dedicated to St. George (fig. 2/1) in the vil-

lage of ]elije, in the municipality of Lajkovac (fig. 1), built in 1923-1924 as a com-

memorative ossuary dedicated to the Serbian and Austrian soldiers killed at the battle

of the Kolubara in 1914, it was established that the church stands on the walls of an

older, medieval church (fig. 2/2). The earlier church was constructed of rough cut

limestone and rectangular blocks of dripstone, laid in relatively straight courses. The

church was decorated with frescoes inside and out (pl. I/1). Part of the monastery,

probably the refectory, lies to the south of the church, where, near the foundations, a

large quantity of kitchen pottery dated to the 14th and 15th century was discovered

(fig. 3). On the basis of architectural remains, the spatial orientation and location, the

pottery and painting, it can be concluded that it was a small monastic foundation, con-

sisting of a one-nave church and buildings, established in the second half of the 14th or

early 15th century. To the east of the church lie the remains of buildings, the northern

walls of which abutted the side of the hill. It appears that these buildings were con-

structed in the 17th or 18th century. One of the original reasons for building the mon-

astery was the presence of a spring believed to have healing properties. The complex

was founded by a benefactor, probably a member of the Serbian nobility, who was

probably buried in the southern side of the western bay of the church and whose grave

was destroyed during construction of the ossuary. The closeness of this church to the

one in Slavkovica suggests that the founder may have belonged to the same noble

family. A silver bracelet was found in monastery lodging 2. When the modern floor

was lifted a coin of the Polish king Sigismund III Vasa of 1612 was discovered in the

altar area of the church. Probably at the end of the 15th or beginning of the 16th cen-

tury, another person was buried in the nave. In the central part of the nave, under the

floor, a stone slab grave covering was discovered. It was some 0.20 m below the level

of the old floor and at the depth of 0.8 m a human skeleton was discovered in situ (pl.

II/1). Analysis of the skeleton indicates that it is of a male, over 60 years of age, who

suffered from and died of syphilis. The grave is located at the point where the ambo

and the bottom register of the iconostasis were probably located. Evidently, it was the

intention to hide the grave under the flagstones of the floor, however, the location of

the grave in the nave indicates that the deceased was worthy of honour. Buried as a

benefactor of the monastery the deceased had perhaps sought a cure at the healing

spring in the vicinity. Two kinds of button were discovered in the grave (pl. II/2–3),

which can be dated roughly to between the last third of the 14th and the beginning of

the 16th centuries. The monastery was probably occupied, with some short breaks,

down to the end of the 18th century when it was finally abandoned.

Primqeno: 17. februara 2006.

UDC 726.54.033.025.4:726.825.7](497.11 ]elije)


178

��

��

��

��

��

��

��

��

��

Manastir i ktitorski grob iz Ćelija kod Lajkovca

Documents

Transcript of Manastir i ktitorski grob iz Ćelija kod Lajkovca