63

I {-Madonna ta{-ij ifju

'Devozzjoni partikufari kjn {-I mmal(ufataf{-l mqa66aJonathan Farrugia

Dahla keIlhom jitqassmu tmint itmien hobz tal-qamh uIl-bidu tal-kult lejn it-tnissil bla tebgha ta' Marija barmil u diet kwarti nbid. Sa 1-1644 dan kienfost l-insara huwa mohbi fic~par taz-Zmien. Li ghadu jsir, ghax jissemma fil-viZta pastoraIi Iinafuhuwa Ii sa mis-seklu sebgha diga kienet issir saret fdik is-sena. Din iI-knisja giet ipprofanatail-festata' dan iI-priviIegg uniku Ii I-Mulej ghogbu fl-1657 minhabba Ii biz-zmien kienet garrbetjaghti IiIMarija. Dan it-twemmin IiMarija kienet hafua hsarat u minhabba Ii kienet ilha diversi sninmehlusaminn kuIl tebgha tad-dnub sa mill-ewwel blarettur. FiI-15ta' Marzu 1675,bl-approvazzjonimumentita' l-ezistenza taghha, infirex malajr fid- tal-papa Klement X, mir-renti ta' din il-knisjau tal-dinja nisranija koIlha, sakemm fl-ahhar, fl-1854, hamsa u ghoxrin knisja ohra pprofanataii-papaPiju IX, ghaIl- f'G haw d ex,ferh kbir ta' l-insara twaqqaf l-ghaxardevoti tal-Madonna, kanonikat tal-habbarsolennamentIi kolleggj ata ta't-twemmin fit-tnissil santa Marija tal-immakulat ta' Marija Gran KasteIl, Iihuwa domma tal-fidi wara saret il-Nisranija, ghalhekk Kat i d r a 1 tad-kulmin hu nisrani d j 0 ce sit a 'huwa obbligat G haw d e xjemmen Ii Marija minhabba Ii hija 1-verament kienet parrocca matriCiimnissla mehlusa tal-gzira:mid-dnubtan-niseI. K n i s j a

FiI-gzejjer Maltin . . . ant i k a 0 h r ad

.t t . Il-faccata tal-knisja armata gliall-festa tal-Madonna tal-Gllju. brut: bh 1 t I

anI - we m m 1n mag a a a aissarraf fdiversi devozzjonijiet lejn ii-Madonna, santa Marija tal-Gilju kienet tinsab fil-BeIliegha,bhal nghidu ahna "tas-Sokkors", "tal-Purita" u ftarf ir-Rabat ta' Ghawdex, fit-triq Ii taghti ghax-"tal-GiIju",Ii essenzjalment koIlhajirriferu ghaIl- Xaghra. Sa 1-1575 din iI-knisja kienet ghadhaImmakulata,imma taht isem iehor. tezisti. Din id-darba I-festa principali taghha

kienet issir fgieh il-vizitazzjoni tal-Madonna lilsanta EIizabetta, nhar it-2 ta' Lulju. Fil-viZtapastorali ta' 1-1575,iI-mons. Pietro Dusinajghid Iikellha erba' moddijiet raba', imma Ii l-knisja nfishakienet bla bieb u bla tizjin. Wara din iI-viZtapastoraIi ma tissemmiex izjed.2

Fir-Rabat ta' Ghawdex insibu Ii fil-knisjakonventwaIi ta' san Frangisk kienet issir il-festatal-Madonna tal-Gilju maghrufa bhala tal-Madonna tal-Purita (ghalhekk il-gilju), fl-ewwelHadd ta' Mejju. Din kienet tiehu hsiebha 1-frateIlanza tal-Kuncizzjoni eretta fdin iI-knisja fl-1663. FI-1652 inghata I-permess Ii fdin il-festa ufdik ta' l-Immakulata tibda ssir purcissjoni, u fl-1760 l-isqofRuIl ta permess biex fil-festa ta' Mejjutintuza I-vara ta' l-Immakulata. II-banda La Stellaghamlet Zmien tiehu sehem fdin iI-festa wkoIl.Din iI-festa baqghet issir sa 1-1935, sakertun iI-

II-Madonna "tal-Gilju" fGhawdex u fMaltaL-eqdem knejjes magbrufin bl-isem ta' SantaMariadel Giglio insibu Iikienu fGhawdex.

L-ewwel wahda taf il-bidu taghha fit-testmentta' Federico de Pontremoli u martu Francia, Ii sarfis-26 ta' Jannar 1478. F'dan it-testment, dePontremoIi haIla guspatrunat ghalqa tad-dwieIimagbrufa bhala Ta' bin Xibla fix-Xaghra, u beniohrabiI-patt Ii tinbena fl-istess post knisja ta' santaMarija tal-giIju. Zewg legati ohra favur din il-knisjathaIlewminn Sarita, bint il-mejjet Ilario, fil-25ta' Marzu 1491,u minn Angelo Amarino, fit-28ta' Jannar 1504. Minn dawn il-legati nafu Ii fl-1491din il-knisja kienet diga nbniet u Ii kienetbdiet tigi magbrufa bhala Tal-gilju ta' GnajnHosna. Mir-renti tal-beni, din il-knisja kellhataghmelfesta nhar iI-15 ta' Awwissu,u fdak iI-jum

koncilju regjunali pprojbixxa diversi festi titulari tat l-Immakulata. Fiz-zewg okkazjonijietsekondarji.3 kienet tohrog il-vara titulari fpurcissjoni. Lejn 1-

FtMalta qatt ma kien hawn knejjes iddedikati ahhar tas-seklu dsatax il-muZika sagra fdin il-lill-Madonna tal-Gilju, imma l-hekk imsejna festa festa kienet tkun fdata fidejn is-surmast Paolinotal-Madonna tal-Gilju4 fl-imgnoddi kienet Vassallo. II-banda San Gorg tat Bormla kienetkemxejn popolari fdiversi lokalitajiet fMalta, tagnmel programm muzikali fil-pjazza tas-suqspecjalment fil-Kottonera, fix-xahartat Mejju. waqt il-purcissjoni. Fl-1894 il-benefattur Pietro

Jidher illi l-eqdemparrocca Iikienet ticcelebra Caruana rregala lill-fratellanza sitt gandIieri udin il-festa b'certa pompa kienet I-Isla. Mid- salib tal-metall argentat, Ii nhadmu fRuma, fil-dettalji tal-viZta pastorali ta' 1-1700 nafu Ii 1- fabbrika Tanfani, fuq disinn ta' Abram Gatt.7fratellanza tal-Kuncizzjoni mwaqqfa fdin il- Fuqhom hemm imnaqqxa giljuwa, bnala simboluparrocca kienet bdiet ticcelebra din il-festa fir- tal-purita ta' Marija. Dawn il-gandIieri gnadhomrabatMaddta'Mejju,bejnl-1695ul-1699.I1-festa jintramaw fuq il-prima tat I-altar titulari fil-festikienet tilhaq il-qofol taghha fpurcissjoni Ii kienet prinCipaIital-Madonna matul is-sena. Din il-festaissir bl-istatwa tal-Bambina. Nistgnu ngnidu Ii d- baqgnet issir sa 1-1905.8devozzjoni lejn il-Madonna taht dan it-titlu kibret Ma setax jonqos Ii fil-parrocca matrici tal-nafna fost xi parruccani mill-Isla, gnax fit- Kottonera, dik tal-Birgu, ma ssirx ukoll din il-festatestment Ii Marija Cassar gnamlet nhar it-18 ta' popolari. Mhux maghruf sewwasew meta din il-Gunju 1759, nalliet, fost affarijiet ohra, libsa festabdietissiruminkienbdieha,izdaladarbafiz-prezzjuza tad-drapp tal-lama tad-deheb lill- zewg parrocCi l-ohra kienu jiendu nsiebha 1-fratellanza tal-Kuncizzjoni, bl-obbIigu Ii titIibbes fratellanzi tal-Kuncizzjoni, probabbIi nafna Iiankilill-istatwa tal-Bambina fdiversi festi, fosthom fil-Birgu din it-titkira bdiet bil-nidma tal-fdik tal-Madonna tal-Gilju. Apparti minn hekk, fratellanza tal-Kuncizzjoni mwaqqfa fdin il-minn meta l-isqof Pellerano ddedika I-altar ta' 1- parrocca qabell-1646. Minn taghrifmiktub minnImmakulata Kuncizzjoni fil-knisja parrokkjaIi tat Giuse Busuttil fgurnal ta' 1-1902,jidher Ii din il-l-Isla, fil-festa ta' Mejju n-nies kienujigbru nafna festa kienet issir fl-ewwel Madd ta' Gunju. 11-ward tal-gilju, Ii wara Ii kien jitbierek, kien panigierku ta' dik is-sena gnamlu r-rev. Vincenzjitqassam fost il-kleru, il-fratelli u n-nies. Certa Vellau dam aktar minn siegnajitkellem fuq il-giljuGeronima Portelli bdiet toffri l-gilju kollu Ii kien bnala simbolu tal-virtUu l-qdusija tatMarija.9jiftah fix-xahar tatMejju fi gnien Ii kellha Bormla, LokaIita ohra Ii zmien ilu kienet ticcelebra dingnall-festa tal-Madonna tal-Gilju tatl-lsla.5 il-festa kienet l-Imdina. Ftdin iI-belt kien hemm

FtBormla wkoll kienet issir din il-festa fratellanza bl-isem B. V.M del Giglio, eretta fil-fwiened mill-Mdudtat Mejju. Din il-festa kienet knisja konventwali tal-patrijiet KarmeIitani, ukbira u solenni, kienet din Iibil-muzika kienet tienumiktuba apposta nsieb il-festa.gnaliha, bttizjinu Fl-arkivju tal-fided taghha u kunvent tat 1-b'manifestazzjon Imdina nsibui estema wkoll. kitba Ii titrattaFl-arkivju tal- dwar il-ftehim IiKat i d r a 1 t a I kien sar minn dinMalta jinsab il-fratellanza umutett gnal tHet dik tatsan Anton,v u c i j i e t u abbati, eretta fil-vjolincell miktub k n i s j aapposta biex Agostinjana ta'jindaqq waqt il- san Mark, fir-purcissjoni tal- ., . . Rabat, biex iz-Madonna tal- Il-ventartaltal-KunCIZZ}Om. zewg fratellanzi IGilju Ii saret fBormla nhar 1-14ta' Mejju 1763.6 jibdew jiendu sehem fil-purcissjonijiet tal- fKienet tigi organizzata mill-fratellanza tal- Madonna tal-Gilju (Ii kienet issir fl-Imdina) u ta' I

Kuncizzjoni, Ii kienet tienu nsieb ukoll il-festa san Nikola ta' Tolentino (Ii kienet issir fir-Rabat).10 It

I

6S

Mil-Libro delle proposte dell'anno 1717-1854nafu Ii fid-9 ta' Settembru 1760 intlaqghet il-proposta tal-prijur tar-Rabat, Lorenzo de Bonix,biexisir." Minn djarju ta' patri Karmelitan nafu Iidinil-festanqatghet minhabba I-pesta.

Minn dawn it-tradizzjonijiet illum ma baqa'xejnghajr titkira mtajpra Ii flit jafu biha. L-unikalokalitafejn it-titlu u l-festa tal-Madonna tal-Giljubaqghuhajjinhija l-Imqabba, rahal ckejken u antikfin-nofsinharta' Malta, maghruf ghall-barrieri ta'geblaMaltija Iihemm fil-limiti tieghu, u ghan-narmill-aqwaIi ta' kull senajdawwal is-smewwiet fiz-zewgfestikbar Iijigu ccelebrati fih.

Il-Kuncizzjoni u I-Madonna tal-Gilju 0-ImqabbaTajjebIinibdew billinghidu Ii fl-Imqabba, l-altaruI-fratellanzamarbutin ma' din il-festa kienu minndejjem u ghadhom jissejhu tal-KunCizzjoni,filwaqt illi l-partitarji u l-festa sa mill-bidutaghhom (mill-1911) bdew jissejhu tal-Gilju.Ghalkemmdawn iz-zewg ismijiet jippuntaw lejnI-istess entita, il-KunCizzjoni hija I-Madonna kifinhi rrapprezentata fuq wiehed mill-altari lateraIital-knisja, imma l-partitarji taghha dahhluha

/l-pittura l-originali ta' l-/mmakulata.

fqalbhom bhala I-Madonna tal-Gilju.L-Imqabba saret parrocta fil-15 ta' Settembu

1598, taht il-patrocinju ta' Marija Assunta. Bladubju dan it-titlu ntghazel minhabba Ii l-Imqabbinkienu devoti kbar ta' l-Assunta, peress Ii l-matricita' Bir Miftuh hija wkoll iddedikata lill-Assunzjonital-Madonna. M'hux maghruf bl-ezatt minfejnbdiet id-devozzjoni lejn il-Madonna tal-Gilju fil-parrocca ta' l-Imqabba. Dettall interessanti huwaIi meta fis-snin ta' wara l-gwerra kienet Qedtissewwa l-knisja l-antika ta' Bir Miftuh u nkixfuxi affreski,12wiehed minnhom kienjirrapprezentalill-Madonna b'giljuwa kbira quddiemha. Huwamahsub, ghalhekk, illi l-bidu tas-sekonda festa ta'l-Imqabba jaf il-bidu tieghu minn din il-knisjamatriti antika wkoll.

L-altar ta' 1-Immakulata KuncizzjoniL-altar tal-Kuncizzjonijaf il-bidu tieghu fil-knisjaparrokkjali ta' l-Imqabba lil Mattew Magro. Dannafuh mill-minuti tal-viZta pastorali Ii l-isqofCagliares ghamel fl-1615.

Maz-zmien din id-devozzjoni lejn 1-Immakulata tant kienet kbira Iimeta nbniet it-tieniknisja,13wiehed mill-altari taghha gie ddedikat lill-

/1-KunCizzjonita' Cleto Luzzi.

66

merfugha fil-knisja parrokkjali, izda ghadha ggorrfuqha I-hsarat Iigarrbet aktar minn sittin sena ilu!

Ma' dan I-altar kienet ukoll marbuta d-devozzjoni lejn l-erwieh tal-purgatorju, probabbliminhabba Ii fil-pittura l-originaIi kienu jidhruwkolll-erwieh. Bhala prokuratur, Maurizio Zahrakienjiehu hsiebjigbor l-elemozina ghall-quddies Iimbaghad kien isir b'suffragju ta' l-erwieh tal-purgatorju.

Kuncizzjoni. Dan I-altar gie deskritt bhala "subtitulo beatae Mariae succursus" mill-isqofBalaguer, fil-viZta pastorali ta' 1-1636.14L-isqofCocco Palmieri, fil-viZtipastoraIi ta' 1-1685-1687,meta kienet qed tinbena l-knisja tal-lum, jghid Iifuq dan I-altar saret pittura gdida Ii fiha giet ukollimdahhla x-xbiha ta' sant'Anna. Din il-pitturaantika hija ta' pregju kbir hafna minhabba Iistilistikament tixbah hafna lill-iskola tal-pitturfamuz Mattia Preti, Iikien attiv hafnafMalta sat-tmien tas-seklu sbatax. Nharid-9 ta' April 1942,meta l-knisjaparrokkjali ta' 1-Imqabba ntlaqtetminn bomba u ggarfetbl-ikrah, I-altar tal-Kuncizzjoni kien 1-aktar wiehed Ii sofrahsarat wara I-altarmaggur. B'xortitajba ~ - - - -= -- -=--- -:--:::-r";'*;;~I-pittura ma ntilfitx, ,. I Il-fratellanza tal-- _ __ _ -' J

minkejja Ii sarulha xi ~, r ( Kuncizzjonihsarat. Madankollu, - , Bhalma ghidna, I-altarmeta I-hsara fil-knisja. . '. . tal-Kuncizzjoni kien.. Il-pjantata'EmmanuelBuhaglargliall-bankuntal-Madonnatal-GIl.Ju. . d

. . .ssewwlet, If-rev. 19aw 1 venerazzJomGuzepp Xuereb, Ii kbira, ghalhekk kienetkien il-prokuratur konsegwenza naturaIital-fratellanza tal- Ii wara numru ta' sninKuncizzjoni u kibret ix-xewqa Iipartitarju kbir tal- titwaqqaf fratellanzafesta tal-Madonna marbuta ma' dan 1-tal-Gilju, ried Ii ssir altar. It-taIba biexpittura gdida u hekk titwaqqaf il-fratellanzasar. Tpittret fl-1949 tal-Kuncizzjoni fil-minn Cleto Luzzi, parrocca ta' Marijapittur Sqalli Ii Assunta fl-Imqabbam'hawnx aktar saret mir-rev. Salvxoghol tieghu Zammit, ir-rev.fMalta, u thallset Mikelang Magri, ir-minn Salvu Facciol. . rev. Lawrenz Barbara,M inn S q a 11ij a l/-bradellatal-Madonnata/-Gilju. ir-rev. Gampatistngiebet Malta minn George Ciantar. Meta giet Tortella, ir-rev. Lawrenz Zammit u bosta nies ohrabiex titpogga fil-knisja, inqalghu xi problemi ma' tar-rahal,17fi zmien il-kappillan, ir-rev. Giacomol-isqof Gonzi minhabba Ii dun Guzepp anqas biss Tortella,ISIiperess Iikien BormIiz, accetta t-talba ukienghamelrikorsghaIihal-kurja!15 Immakollox ma darnx ma ressaq ir-rikors lill-awtoritajietgie rrangat bil-hidma tal-kappillan Imqabbi r-rev. ekklezjastici. Meta I-proceduri necessarji,Gerald Mangion. Din il-pittura, minkejja Ii fosthom l-ezaminazzjoni ta' l-istatut ta' din il-sabiha, ma taqbel xejn mal-bqija tal-pitturi fil- kongregazzjoni gdida mir-rev. Francesco Uzzino,knisja u ma tgawdi xejn mill-pregju artistiku Ii delegat ta' l-isqof, kienu kollha sodisfatti, l-isqof,tgawdi l-antika. Il-pittura l-originali ghadha il-fra Carmelo Giovanni Pellerano, waqqaf il-

Skond l-isqofAlpheran de Bussan,fuq dan I-altar kienetmeqjuma nicca ta' 1-injam indurata umaghmula bil-hgieg, Iifiha kien hemm xbihata' Gesu Bambin.Kienet xbiha meqjumau ghalhekk mad-dawrataghha kien hemmbosta ghotjiet moghtijamid-devoti.'6

61

fratellanzafid-29 ta' Jannar 1772. Tliet snin wara,fl-1775,i1-prokuratur ta' din i1-fratellanza, il-w.r.abbati Giovanni Battista Raimondo Marchesi,talabbiex din il-fratellanza tigi aggregata ma' 1-arcikonfratemita tal-Kuncizzjoni ta' san LorenzoinDamaso, fRuma. Din it-taIba ntlaqghet fit-28ta' Lulju 1775 u d-digriet gie ppubblikat fl-Imqabba,fl-24 ta' Settembru 1775, mill-kappillanTortella.19 Bhala tifkira ta' dan l-avvenimentspecjali, twaqqfet statwa tal-gebel ta' 1-Imrnakulata ftarf ir-rahal, Ii ghadha hemm sal-lurn.

Fl-artklu 9 ta' l-istatut insibu Ii fost l-obbligi Iikellha, din il-fratellanza kellha tiehu hsieb il-purcissjonital-Madonna tal-Gilju Iikienet issir fl-Imqabbafit-tie1etHadd ta' Mejju. Minn dan nafuIifl-1772din il-purcissjoni kienet diga ssir.20Fostobbligi ohrajn Ii kellu kull fratell, kien hemm Iijsellem lill-Madonna ghal tliet darbiet kuljumpermezz ta'l-Ave Maria, Ii jkollu l-kunfratija u 1-muzzetta kahla u c-<:inglu, Ii jipparticipa fil-purcissjonijietta' kull raba' Hadd tax-xahar u ftal-Kuncizzjoni,lijipprepara ruhu ghall-festa tat-8 ta'Dicembru permezz tas-sawm, u Ii jattendi ghall-funeral ta' kull fratell Ii jmut flimkien mal-quddiesa ghall-erwieh tal-fratelli mejtinfNovembru. Biex wiehed isir fratell ried ikolluminn ta' l-inqas erbatax-il sena u qabel il-professjoni kellu jaglimel sena novizzjat bhalathejjija.21 .

Hafna mix-xogholli jidher tal-fratellanza sarminnmeta ngiebet l-istatwa tal-Madonna tal-Giljufl-Irnqabba,ghax kien minn dak iz-zmien Ii l-festabdiet tiehu x-xejra Ii nafuha biha llum. Fl-1876,appuntu meta l-istatwa ddahhlet fil-knisjaparrokkjalita' l-Imqabba, saru ventaltarta' l-injamindurat,legiju argentat u lampier mahdum Ruma.Dawnkienu moghtija mill-kan. dr Paolo Pullicino.FI-1896 sar l-istendard tal-fratellanza tal-Kuncizzjoni flimkien ma' l-istendardi tal-fratellanzi l-ohra ta' l-Imqabba, kif ukoll il-bandalora tas-Sagrament. Fl-1922, AndreaMagro,Ii kien prokuratur bejn 1-1922u 1-1923,hahsieb pogga fundazzjoni ta' £100 biex mill-qlighjibda jsir tridu solenni bhala thejjija ghall-festa.Din it-taIba giet awtorizzata fit-12 ta' April 1922.Il-ftehim kien Ii l-amministrazzjoni tat-tridughandhatkun fidejn il-fratellanza.22

Hafna mill-apparat Ii kellha din il-fratellanzantilef fil-gwerra fit-tifrik tal-knisja, ghalhekkhafnaaffarijiet kellhom isiru mill-gdid, u bla dubjuta' xejn il-partitarji ma qaghdux jixxahhu fl-ispejjezghall-affarijiet il-godda Iisam bejn is-snin

hamsin u sittin tas-seklu ghoxrin. Fost il-prokuraturi Ii l-aktar Ii hadmu biex il-fratellanzajkollha l-apparat prezzjuZ Ii ghandha llum, insibulir-rev. GuZepp Xuereb u, warajh, lil JosephFarrugia. Fid-9 ta' Dicembru 1949 intlaqa' r-rikors maghmul erbat ijiem qabel mir-rev.GuzeppXuereb biexjinhadmu zewg sla1eb wiehed ghall-festi principa1iu 1-iehorghall-festi l-olirajn peressIi s-slaleb l-antiki tal-fratellanza ntilfu fil-gwerra.Fit-3 ta' Dicembru 1952, ir-rev. Guzepp ghamelrikors biex issir bradella gdida ghall-vara biextiehu post l-antika ta' 1-1914Ii ntilfet fl-1942. Fir-rikors jispjega Ii I-vara kienet qed tintrama fuqkaxxa ta' l-injam u Ii ghalhekk kien mehtieg Ii ssirbradella gdida adatta ghal xbiha tal-Madonna. It-taiba ntlaqghet fil-15 ta' Dicembru ta' l-istess senau I-bradellatlestiet fl-1954.

Wara r-rev. Guzepp, Ii kien dam prokuraturmill-1939 sa 1-1970,lahaq is-sur Joseph Farrugia,Ii zamm il-prokura ghal disa' snin. L-ewwel hagaIi ghamel Farrugia kienet Ii ghamel it-taiba biexisir stendard prim gdid minhabba Ii l-antik kientqatta' fmaltempata f Awwissu ta' 1-1968. Ir-rikorssar fit-22 ta' Settembru 1971. Meta dan intlaqa',tqabbad Nicholas Briffa biex jaglimel id-disinn Iinghata lill-prokuratur fl-14 ta' Ottubru 1971ghall-hlas ta' Lm2. Inxtraw trnintax-iljarda damask tal-harir (Lm122) u tnax-il jarda frenZa (Lm12.16)mill-Belt, u I-materjal inghata lill-artiggjanaMqabbija Emmanuela Mangion (illum Galea)biex tirrakmah. Meta tlesta, din thallset Lrn65,nharl-1 ta' Gunju 1973. Fil-festa ta' dik is-sena, Iikienet gimghatejn qabel twettaq il-hlas, izzanZan1-istendard.

Wara dan ir-rikors, kien imiss Ii jinbidlu s-sittxemghat kbar ta' madwar il-vara. Dan sar fit-22 ta'Awwissu 1972 u ntlaqa' mill-kurja fl-1 ta'Settembru ta' dik is-sena. Ix-xemghat il-goddaswew Lm42. Ftit tal-granet wara (fid-19 ta'Settembru 1972) sar rikors iehor biex isiru saIib uzewg lantemi tal-fidda godda. Intlaqa' fis-6 ta'Ottubru 1972u x-xoghol sar minn Joseph Cassar,Ii lestiehom fl-24 ta' Lulju 1976. Swew Lm250.FI-1972 saru wkoll sitt fjuretti tal-lama ghall-altarmaggur, ghall-festa tal-Madonna tal-Gilju.Hadmithom Emmanuela Sciberras, mill-Qrendi, uswew Lm49. FI-1975, imbaghad, sar rikors iehorbiex jinbidlu I-fjuretti ta1-ganutell ta' madwar il-vara. Intlaqa' fit-12 ta' Settembru 1975u zzanZnusena wara, meta l-vara ghalqet mitt sena.23

Farrugia kellu jkun l-ahhar prokuratur tal-fratellanza. Dan sehh minhabba Ii fid-Documentodi base ghar-riforma amministrattiva fil-provincja

68

ekklezjastika Maltija u d-digriet ta' l-ordinarju ta'Malta tas-27 ta' Settembru 1974, dwar ic-centralizzazzjoni tal-prokuri fl-ufficcjuparrokkjali, il-prokura bdiet tigi amministratamill-kappillan.24 Minn dak iz-zmien '1hawn masarux aktarprofessjonijiet, u l-festa waqghet tab!1-obbligu tal-kappillan tar-rahal. Madankollu, ta'kull sena l-fratellanza ghadha tiehu sehem fil-

\-t

II

,.I ~ I ¥

I Ii!.. c' ..

,.

"""'" iiIt_ ..J.;,.A ~ ..1. ..'. - -- --- -- - -. . -, ~ - .. -

~~ '8'\"-. ..:;:::;:iiiii _ ~ ~.- .;{'" -',..,..'..

...

L-Immakulata KunCizzjoni - L-Imqabba.

purcissjonijiet kollha tal-parrocca u tiehu hsiebtipprovdi l-fratelli, b'mod specjaIi ghal dawk tal-Madonna tal-Gilju u tal-Kuncizzjoni Ii ssir it-tieniHadd ta' Dicembru.

Il-vara tal-Madonna tal-GiljuSa flit snin ilu l-uniku hjielIi kien hemm dwar id-data ta' l-origini tal-vara tal-Madonna tal-Gilju

'G:1ta ~lI/drrd - cftJJta 200lf 63

kien minn nota Ii dehret fil-gazzetta II corrieremercantileMaltese, tat-8 ta' Mejju 1876. Fiha 1-kontributur ihabbar il-festa tal-Madonna tal-GiljuIi kellha ssir fl-Imqabba fil-21 ta' Mejju. Jghidukollli ghal din il-festa se tigi wzata ghall-ewweldarba l-vara, "bellissimo lavoro del signor G.Darmanin". Jghid ukollli l-festa kienet fidejn is-sur Innocenz Zammit,25Ii kien ukoll hallas biexsaretl-istatwa.

Sal-bidu tas-snin disghin tas-seklu l-iehor kienmahsub Ii l-isem tal l-istatwarju "G. Darmanin"kienmiktub hekk bi zball, ghax minflok kellujkunK(arlu) Darmanin. Filfatt l-istatwa kienetattribwita IiI Karlu anki fil-pubblikazzjoniannwali ta' l-istess festa.26 Bhala stil tixbah hafnaliz-zewg statwi ta' I-Immakulata Ii KarluDarmanin kien ghamel ghal Mal Qormi u ghar-Rabat,imma wicc il-Madonnajidherferm isbah fl-istatwa ta' l-Imqabba milli fl-ohrajn. U aspettiehor Ii juri Ii din l-istatwa harget minn idejnhaddiehorhuwa l-fatt Ii xaghar iI-Madonna m'huxkollu mghotti bil-velu. Karlu mhux soltu Ii kienihalli xaghar l-istatwi tieghu jidher meta dawnikollhomxi velu.

Fis-snin disghin instabet riferenza ohra ghaldin l-okkazjoni u minnha hargu aktar dettaljiimportantidwar l-origini ta' din l-istatwa artistika.La rigenerazione tat-8 tal Gunju 1876, titkellemdwar il-festi Ii saru fl-Imqabba bhala parti mic-celebrazzjonijiet tal-migja ta' l-istatwa fil-knisja.Din id-darba fuq l-istatwa jinghad hekk: "Inquest'annofu fatta una nuova statua, merce delmaestro Innocenzo Zammit e Ie contribuzionidegli abitanti, la quale riusci bellissima edevotissima,efa onore al sig. GiovanniDarmaninche l'ha eseguita in cartapesta ". L-isem ta' 1-istatwarju kien miktub shih bhala "GiovanniDarmanin" u minn ricerka Ii saret irrizulta Ii danGiovanni ma kien hadd ghajr hu Karlu. Kientwieled I-Isla fit-3 ta' April 1817 u miet fl-4 ta'Dicembru 1908,fir-Rabat. M'ghamilx statwi daqshuh, filfatt aktar kien maghruf bhala marmistamillibhala statwarju. Minn fost l-istatwi Iighamel(Iiwhud minnhom intilfu fil-gwerra), iI-Madonnatal-Gilju ta' I-Imqabba ghandha zgur titqies bhalaI-kapulavurtieghu, ghaIiex fl-ebda statwa ohra mamexxielu jpoggi x-xoghol fin u eleganti Ii poggafdin.

Il-festa ta' 1-1876 kienet wahda specjaIi ghaxsaret b'novena (Ii s-soltu ssir fDicembru qabel il-festa tal-Kuncizzjoni). Saru zewg ghosrien,wiehed minnhom solenni u bil-muzika, u 1-panigierku thalla fidejn ir-rev. Gwann Tabone. 11-

muzika tal-festa ta' dik is-sena kienet immexxijamis-surmast dr Paolo Nani. Saret illuminazzjonilejlet u nhar il-festa, u kien hemm programmimuzikali minn xi baned. Kien hemm ukoll ic-cigcifogU.27

Fir-rahal ghadhom jezistu ghidut Ii din 1-istatwa la giet ikkummissjonata mill-fratellanza ulanqas mill-kleru tal-parrocca. Innocenzo Zammitjidher Ii fettillujordna statwa u ghamel ta' rasu blama gab l-approvazzjoni jew il-permessi tal hadd.Meta tlestiet, hadha d-dar u esibiha ghall-pubbIiku. Dan gab l-oppozizzjoni tal-kleru, Ii fl-opinjoni taghhom din l-istatwa kellha tingab fil-knisja, titbierek u wara titpogga ghall-venerazzjoni pubblika.28

Sa 1-2001 dan kien meqjus biss bhala ghiduttal-poplu, sakemm fis-sena Ii fiha l-istatwa ghalqetmija u hamsa u ghoxrin sena mill-migja taghha fl-Imqabba, instab dokument prezzjuz Ii fihInnocenzo Zammitjitlob permess Iill-isqofbiex 1-istatwa tal-Madonna tal-Gilju Ii hu kienikkummissjona29tiddahhal fil-knisja u "titpogga(...) go kaxxa tal-hgieg fil-kappellun tal-Kuncizzjoni, fejn ma tohloq ebda skomdu".30Minn din in-nota hemm diversi punti Ii jghinunanibnu ahjar l-istorja ta' kif din l-istatwa sabet ruhhafil-knisja parrokkjali ta'l-Imqabba.

L-ewwelnett m'hemm l-ebda riferenza ghall-fratellanza tal-Kuncizzjoni, anzijinghad caru tondIi I-flus ghaliha harighom dan Zammit, imlaqqamin-Naxxari, flimkien ma' xi kontribuzzjonijietohra mill-poplu. Mela jidher Ii din l-istatwaxtaquha hafna nies mir-rahal. Barra minn hekkjidher car ukoll Ii din l-istatwa saret mill-ewwelbhala I-Madonna tal-Gilju dan ghandu jsikketdiversi ghidut ohra Ii l-istatwa originarjament saretbhala l-Immakulata u mbaghad zdiedilha l-anglubil-gilju wara. Il-fatt Ii Zammit jispicca l-ittrajghid Ii fil-kappellun tal-Kuncizzjoni ma tohloq 1-ebda skomdu juri Ii b'xi mod din l-istatwa kienetqed tohloq xi skomdu ghal xi hadd jew ghal xiwhud tant Ii Zammit hassu obbligat jaghmel it-taIbabiex tiddahhal fil-knisja.

Zgur Ii meta saret din l-istatwa kien ghadm'hemmx il-qasma fir-rahal Ii nholqot fl-1911meta twaqqaf ic-Circolo Pio X (Ii wara sar LilyClub fl-1939). Il-"kontribuzzjoni tal-poplu" biextinhadem l-istatwa turi Ii kien ghad hemm 1-ghaqda u Iihadd ma kellu fmohhu Iighadjinholoqpartit gdid marbut ma' din l-istatwa gdida. Izdatestimonjanza ohra tghidilna Ii meta din l-istatwakienet qed tiddahhal ghall-ewwel darba fil-knisja,I-Imqabbi r-rev. Salv Schembri nstema' jghid:

70

"Dahal ix-xitan taht forma ta' anglu".31Millijidherdun Salv kien diga Qed ixomm iI-pika Ii kienetghad trid tinbet ftit tas-snin wara. Danjista' jfisserukollii probabbilment fl-Imqabba digakien hemmxi forma ta' rivalita bejn il-fratellanzi u Ii forsi dinl-istatwa setghet tintuZabiex din tikber u tinholoqfirda akbar, kiffilfatt gara.

F'din ix-xbiha sabiha, lill-Madonna narawhawieqfa fuq is-shab bid-dinja tahtha. B'harsitha '1isfel u b'idejha fuq sidirha, tidher Qed titpaxxathares lejn l-ulied mifdijin taghha. Taht sieqha 1-leminija hemm ras is-serp tad-dnub bi frottafhalqu. Tahthom hemm il-qamar riferenza ghall-mara ta' l-Apokalissi "Iiebsa x-xemx, bil-qamartaht riglejha". Magenb iI-Madonna hemm puttinzghir gharkubbtejh izomm giljuwa fidu, simbolutas-safa ta' Marija. l1-pedestalll-originali Iikellhal-vara kiensemplici1 m m aelegantihafna. Kienukoll fiproporzj onperfett ma' 1-istatwa.

Listatwa madami tx magibdet lejhacertadevozzjoni,u xhieda ta'dan huma 1-ghotjietprezzjuzi Iibdew jinghatawlha. Meta waslet l-Imqabba digakellha stellarju tal-fidda. L-ewwel ghotja tatkaIibm wara din grat fl-1902, meta GiovannaManche (1845-1921) mill-Belt, tatha giljuwa tal-fidda bhala ringrazzjament tal-fejqan tan-neputijataghha, Eleonora, mis-Sandfly fever. Din il-giljuwa hadet post ohra naturaIi fidejn l-anglu, usal-lumghadha taghni l-vara.

Fl-1914 saret bradella ghal din il-vara minnSaverio Olivo mill-lsla.32Minn kitba aktar tardivanafu Ii din kienet prezzjuZa u interzjata. B'xortihaZina din il-bradella, flimkien mal-pedestall 1-antik, intilfet matull-attakk numru 2042, nhar id-9ta' April 1942, bejn is-12.45 u s-14.12, metaspluzjoni ta' bomba fuq il-bejt tal-knisja hallietherba shiha. Dakinhar l-istatwa wkoll intlaqtetftit, imma ghajr ftit hsara fuq ras is-serp, ma

garrbitx hsarat kbar.Wara l-gwerra, b'inizjattiva tar-rev. Guzepp

Xuereb, sar rikors biex issir bradella gdida, dik Iighandha llum. Hafna mill-flus ingabm billinbieghu d-dehbijiet Ii kellha l_vara.33Id-disinn ux-xoghol huma ta' Emmanuel Buhagiar, l-istessartist Ii fl-1928 kien hadem il-bradella prezzjuzatal-vara titulari. Din il-bradella u l-forcini taghhazzanZu fl-1954, fl-okkazjoni tac..centinarju mid-definizzjoni tad-domma tat-tnissil bla tebgha ta'Marija. Ghal dik il-festa centinarja kienu samwkoll stellarju ggid tal-fidda indurat u bid-djamanti, kifukoll sandli tad-deheb bil-fosos. 11-gastri tal-fidda u l-fjuretti sam dik is-sena wkoll.Ir-rev. Guzepp Xuereb hallas ghal wahda mill-gastri, instabu zewg benifatturi ohrajn Ii hallsughal tnejn ohra, u l-ahhar wahda thallset mill-

pop 1 uMqabbi.34

Maz-zmiensar ukollpedestall gdid,artistku uindurat bid-deheb, imma Iibhala daqs maqabilx ma' 1-istatwa daqs 1-ewwel wiehed.

Fi zmien il-kappillan, ir-rev. KarmBianco, l-angluta' mal-varanqala' ghax 1-istatwa ma

kinitx tidhol sew fin-nicea taghha. L-anglujitpogga fpostu mal-vara matul il-granet tal-festa.

Bhal kull statwa ohra, din l-istatwa samlhadiversi interventi ta' restawr u induratura. Btxortitajba, minn xi ritratti antiki nafu kif kienet 1-istatwa originarjament. Ma kellhiex id-deheb u 1-isgraffit Ii ghandha llum, imma xorta wahda fis-sempIicita taghha kienet tigbed l-ghajn. L-ewweldarba Ii giet indurata kien fl-1925 u x-xoghol sariI-belt Valletta. Ingiebet Iura fuq l-ispallejn uddahhlet fil-knisja bil-kant tal-partitarji.35Wara 1-gwerra ttiehdet iz-Zurrieq fejn sar xi xoghol ta'restawr minn Pawlu Xuereb36biex tissewwa 1-hsara fuq ras is-serp. Meta giet Iura hargu n-niesjilqghuha ftarf triq santa Katarina u haduha 1-knisja. Aktar restawr u induratura sam fl-197lminn Pawlu Xuereb tad-ditta F Costanzo tal-belt

7/

Valletta.lImna l-aktar restawr intensiv sar bejn 1-1984u 1-1985,meta gie nnutat Ii l-parti ta' isfel ta'I-istatwa kienet qed tinqasam. Din il-hsarakompIiettikber fqasir Zmienminhabba Ii l-istatwatinhareg processjonalment darbtejn ftal-GiIju ufil-Kuncizzjoni. Sar ir-rikors mill-kappillan, ir-rev. Willie Vella, fl-14 ta' Dicembru 1983, u danintlaqa' fl-l ta' Gunju 1984. Ix-xoghol sar mill-istatwarju u partitarju Mqabbi Glormu DingIi, uwara giet irtokkjata l-induratura minn HoraceFarrugia. Ingiebet Iura fl-Imqabba fis-27 ta' Mejju1985,fost iI-briju tal-partitarji. Minn dik is-sena 1-festamxiet ghat-tielet Hadd ta' Gunju.

GlieluqIllum iI-gurnata l-festa ssir b'hafna izjed pompamilli kienet issir fil-bidu tas-seklu.Driginarjamentkienet issir biss permezz ta' ghasarlejlet il-festa u quddiesa solenni, ghasar upurcissjoni nhar iI-festa. Mat-twaqqif tal-kazinLily, inholoqpartit ghalihau naqranaqrakompladejjemjikber, u mieghu kibret ukoll iI-festa. Mill-1922 bdew isiru t-tridijiet, bil-kant tas-Salveregina, l-antifona, il-litanija u innijiet ewkaristiciakkumpanjati mill-orgni wara l-quddiesa. Manaqsux milli jingiebu diversi surmastrijietrinomati biex ikunu maestri di cappella ghall-muzika ta' nhar iI-festa, fosthom Paolo Nani,Salvatore Scic1una, Carlo Diacono, FrankieDiacono,ir-rev. Gwann Galea, Francis X. SammutuLawrence Scic1una.

Ghalkemm ic-eelebrazzjonijiet fil-knisja humaristrettighal dik ta' solennita sekondarja, it-tizjin uI-manifestazzjoni estema ghadhom jixhdu 1-popolarita ta' din iI-festa. Naturalment il-qofoltac-eelebrazzjonijietjintlahaq waqt il-purcissjoni,I-aktarmetajindaqq l-Innu lill-Madonna tal-Gilju,kompozizzjoni, ta' 1-1949, tas-surmast JosephDarmanin, fuq lirika tar-rev. Frans Camilleri, uwaqt id-dhul fil-knisja meta tindaqq l-antifona ta'1-Immakulata.

1 JOHN BEZZINA, Id-devozzjoni lejn ii-Madonna tal-GiljufGnawdex, f Programm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju,Mqabba 1989, 39.

2Ibid, 41.J Tagnrif ta' interess li nstab jigri 'I hawn u 'I hinn, fL-

ImmakulataKunCizzjoni. Festa 1995, Victoria 1995,11-12.4 Din m'ghandiex tigi mhawda ma1-festa tal-Madonna tal-

WardaIi wkoll kienet tigi ccelebrata fMejju fi prattikament il-parrocci kollha ta' Malta, inkluz fl-Imqabba fejn kienet issirukoll i1-festatal-Madonna tal-Gilju.

, ALEXANDER BONNICI, L-Isla, II, Malta 1986, 179,269,296.

6 GWANN AZZOPARDI, Xiehda tad-devozzjoni antika lill-Madonna tal-Gilju fMalta, fProgramm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 1986,33.

7Il vessillocattolico,2 ta'Mejju 1894,3.· CHARLES FARRUGIA RAYMOND SALIBA, Mill-

Immakulata Kuneizzjoni gnall-Madonna tal-Gilju. Zviluppta' devozzjoni Marjana li baqa' manifestat biss jl-Imqabba,f Programm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 1998,87.

9 Is-Salib, 20 ta' Gunju 1902,4.10CHARLES FARRUGIA, Il-kult Marjan tant it-titlu tal-Gilju

(2), fProgramm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba1994,95.

" FARRUGIA,Id-devozzjoni lejn ii-Madonna tal-GiljufMalta,fProgramm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 1989,17.

'2ALFIE GULLAUMIER, Bliet u rnula Maltin Il-Gudja, Malta1987,254.

13 Dan sar billi nbniet korsija bejn zewg kappelel (wahda ta' 1-Annunzjazzjoni u I-ohra ta' 1-Assunzjoni) u b'hekk inghaqdufi knisja wahda.

14 FARRUGIA, Tal-Gilju: ii-banda u s-soejeta jl-Imqabba,Malta 1995,9.

" 50 sena mill-kwadru ta' l-Immakulata Kuneizzjoni u 25 senamill-ftun tal-kappella gewwa l-kazin, f Programm tal-festatal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 1999.

16 TONY TERRIBILE, Il-parroeea ta' Marija Assunta 1-Imqabba, manuskritt.

17 FARRUGIA, Il-fratellanza tal-Kuneizzjoni jl-Imqabba,f Programm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 1990,17.

IK Ir-rev. Giacomo Baldassar Michael Tortella twieled Borrnla fl-

4 ta' Dicembru 1726. Inhatar kappillan ta'1-Imqabba fl-1757u dam sa 1-1787. Fi imienu kienet giet iddedikata I-knisjaparrokkjali prezenti, fl-20 ta' Mejju 1774. Miet fl-20 ta' April1802.

19FARRUGIA, Il-fratellanza tal-KunCizzjonijl-lmqabba, 19.20 FARRUGIA, L-istatwa tal-Madonna tal-Gilju jl-Imqabba

misjub id-dokument tat-taiba ta' Innocenzo Zammit,fProgramm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 2001,55.

21 Statut tal-fratellanzatal-B.V.M Koneetta Immakulata 1772,Arkivju Parrokkjali, Mqabba.

22 IrCivuta tar-rikors ta' Andrea Magro, Arkivju Parrokkjali,Mqabba.

23 Taghrif migbur minn diversi rcivuti miimuma fl-arkivjuparrokkjali ta'l-Imqabba.

24 FARRUGIA, Tal-Gilju: ii-banda u s-soejetajl-Imqabba, 214.25II corrieremercantileMaltese,8ta'Mejju 1876.26 Ara Programm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba

1987,19.27 La rigenerazione, 8 ta' Gunju 1876,2.2. FARRUGIA,L-istatwa tal-Madonna tal-Giljujl-Imqabba

misjub id-dokument tat-taiba ta' Innocenzo Zammit, 59.29 Hawnhekk Zammit jghid Ii qabel ordna I-istatwa kien gab il-

permess mill-kurja u mill-kappillan.30Kwja arciveskovilita'Malta,Supplicationis,vol. 50,bladata.31 ALEXANDER BONNICI, Santa Marija Assunta u 1-

Madonna tal-Gilju: iz-zewg statwi ewlenin ta' l-Imqabba,fCHARLES FARRUGIA (ed.), L-Imqabba mal-medda taz-zmien, Malta 1998, 126.

32Malta tagnna, 23 ta' Mejju 1914.33 Taghrifmghoddimis-surJoe Gauci, rettur prezentital-

fratellanzatal-Kuncizzjoni,fGunju 2002.34 CARMEN LIA, 1954 Gneluq ii-mitt sena mid-domma ta' 1-

Immakulata Kuneizzjoni, f Programm tal-festa tal-Madonnatal-Gilju, Mqabba 2004, 104.

JS MICHAEL DINGLI, Sittin sena ilu, fProgramm tal-festa tal-Madonna tal-Gilju, Mqabba 1985,31.

36 Taghrif mghoddi minn Antonia Zammit (20 ta' Gunju 2000) uminn Marija Ellul (18 ta' Ottubru2004).