Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku

SZTUKASAKRALNAKRAKO\74

\7 \rIEKU XIX

CZĘŚC m

REDAKCJA

JOANNA I7OLAŃSKA\7OJCIECH BAŁUS

Kraków

INSTYTUT HISTORII SZTUKIUNI\UTERSYTETU JAGIELLONSKIEGO

ARS VETUS ET NOVA

REDAKTORSENI

lfojciech Bałus

TOM XXX

:"

E

Spis treści

Wykaz skrótów

WPROWADZENIE

Knzyszror J. Czyżnwsxr' Młner Wer-człx

IKoNoGRAFIA BISKUPÓW KRAKoWA w xx WIEKU

JoaNIle WouŃsrł,,oBRAZKI RELIGIJNE ZALECAIĄCE sIĘ TANIoŚCIĄI DOBREM WYKONANIEM'' WYDAWANB PWEZTowARZYsTwo ŚwĘTEGo ŁUKASZA w KRAKoWIE

Młnrł TnzppleDEKoRACJA MALARSKA KoŚcIoŁA ss. MIŁoSIERDZIAPRZY UL. WARSZAWSKIE W KRAKOWIE

WstępHistoria powstania malowideł w kościęle siósff szarytek w Krakowieopis malowidełAnaliza formalno- styli sty cznia

Analiza ikonograficznaZnaczęlię malowideł i ich wpływ na późniejsze realizacje

Zakoftczęnie

IneNł Bucunxrpro-KłtrłŃsxłFRANCISZEK MATZKE - MALARZ DEKORACYJNY W KRAKOWIE

Franciszek Matzke - wiadomości biograficzne

Sakralne malarstwo ścienne Franciszka Matzkegow Krakowie - początki

Prace dekoracyjno-restauratorskie w kościele pw. św. Bernardynaze Sieny przy klasztotze oo' Bernardynów na stradomiu

Dekoracja malarska kaplicy Matki Boskiej Pocieszeniaprzy kościele oo. Augustianów

il

13

61

6t63697378

8283

85

93

96

97

10ó

Spis treści

Działalność artystyczna Franciszka Matzkego w latach 1875-1880Dekoracja malarska kościoła ss. Norbertanek na ZwierzyńcuDekoracja malarska kaplicy św. Dorotyprzy kościele oo. AugustianówDekoracja malarska prezbiterium kościoła oo. Dominikanów

Dekoracja kaplic katedry krakowskiejKaplica Stefana BatoregoKaplica Czartoryskich

Wykaz prac artysty wykonanych po roku 1880Podsumowanie

KetłnzyNa Jux'xmwrcz

oBRAZY wŁADYsŁAwA RosSowsKIEGo w KoŚCIELEoo. FRANCISZKANÓW w KRAKoWIE

WstępWładysław Rossowski _ rys biograficznyHistońa powstania obrazówObrazy franciszkańskie: opis i analiza

''Przyjęcie franciszkanów w Polsce'',Zatvłierdzenie reguły św. Franciszka przez Honoriusza III'',,Śtuty zakonne błogosławionych Kingi i Jolanty''

''Misja franciszkanów na Litwie''Podsumowanie

Zakończenie

108

110

tI7t23r37137

t4r144145

InBNł Bucrrexrelp-KavŃsxaŚcrexNn MALARSTwo sAKRALNE JANA BUKowsKIEGoW KRAKOWIE 207

Stan badańJan Bukowski - rys biograficznyMalowidła ścienne Jana Bukowskiego w Krakowie

Kaplica św. Jana Nepomucena przy kościelepw' Wniebowzięcia Najświętszej Marii PannyKościół pw. św. Iózefaprzy klasztotze ss. BernardynekJezuicki kościół Serca JezusaKościół klasztorny cystersów w MogileKaplica przy Zakladzie dla Umysłowo Chorych w KobierzynieDomek Loretański przy kościele oo. Kapucynówpw. Zwiastowania Najświętszej Marii PannyKaplice przy kościele Mariackim

Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej (w wieży południowej)Kaplica Przemieńenia PańskiegoKaplica św. Michała Archanioła - Kuśnierzy(nad kruchtą północną)

151

151

152155

r66I66176182189

191

205

263Ż68Ż68Ż69

Ż73

Ż08ŻI6229

229237246Ż53258

spis treści

Kaplica św. Antoniego Padewskiego (w wieży pólnocnej)

Kaplica św. WawrzyńcaPolichromie pĄektu Jana Bukowskiegow kaplicach kościoła Mariackiego - podsumowanie

Próba charakterystyki monumęntalnego malarstwa ściennegoJana Bukowskiego na tle sztuki jego czasów

Fazy arĘsĘcznego rozwoju malarstwa monumentalnegoJana BukowskiegoŹródła motywów ornamentalnych i symbolicznychSztuka kościelna środowiska lrakowskiegow drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX -twórczość Jana Bukowskiego na tle sa.kralnego malarstwaściennego jego czasówMalarstwo monumentalne Jana Bukowskiego na tle kościelnejdoktryny sztuki w pierwszej ćwierci XX wieku

Zakończenle

Kłuru PooNIesŃsxłZYGMUNT LANGMAN I ZAGADNIENIARZEŹBY SAKRALNEJW TEORII I PRAKTYCE ARTYSTYCZNEJ WIEKU XIX

WprowadzeniePrace w kościele Mariackim (189G_1892)

ScenaZłożenia do grobu w ołtarzu katedry przemyskiej

Krucyfiks w kościele św. Józefa w Podgórzu

Między klasycyzmem a romantyzmem.W poszukiwaniu formuły rzeźby religijnej wieku XIXKontekst masowej produkcji,dewocjonalnej"Wit Stwosz i jego recepcja w wieku XIXRefleksje końcowe

INDEKS osÓB

7

274275

Ż'7"|

Ż79

Ż79282

Ż89

Ż97303

305

305307317319

3203Ż833s349

351

Wykaz skrótów

ABM Archiwum Bazyliki Mariackiej w KrakowieAGAD Archiwum Glówne Akt DawnychAKD Archiwum Klasztoru oo' Dominikanów w KrakowieAKF Archiwum Konwentu oo. Franciszkanów w KrakowieAKK Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej na WaweluAKKap Archiwum Klasztoru oo. Kapucynów w KrakowieAKKJ Archiwum Klasztoru i Kościola św. Józefa ss. Bernardynek

w KrakowieAKM Archiwum Kurii Metropolitalnej w KrakowieAMWKZK Archiwum Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-

ków w KrakowieAoC Archiwum opactwa Cystersów w MogileAPB Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w KrakowieAPK Archiwum Państwowe w KrakowieASJK Archiwum Prowincji Małopolskiej SJ w KrakowieASM Archiwum ss. Milosierdzia w KrakowieAsN Archiwum ss. Norbertanek w Krakowie (naZwieruyńcu)AZRzzK ArchiwumZnządu RewaloryzacjiZnspolówZabytkowych Kra-

kowaBCzart. Biblioteka XX. Czartoryskich w KrakowieBHs ,,BiuleĘn Historii Sztuki''FHA ,,Folia Historiae Artium"KMA ,,Krakowski Miesięcznik Artystyczny''KZSP Katalog Tabytkow Sztuki w polsceMNK MuzeumNarodowe w KrakowieMUJ Muzeum Uniwersytefu JagiellońskiegoPSB Polski Słownik Biograficzny, t. 1 ---+, Kraków 1935 -+PsK ,Brzyjaciel Sztuki Kościelnej''RK ,,Rocznik Krakowski"

Wykaz skrótów 9

sAP Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działajqcych' Ma-larze _ rzeźbiąrze _ ?raficy, t. 1 +, Wroclaw-Warszawa_Kra_ków-Gdarńsk I97I -'ł

SN Seria NowassK1 W Bałus, E' Mikolajska, ks. J. Urban, J. Wolańska, Sztul<asąkral-

na Krakowaw wiekuXlX' Część I'Kraków Ż004 (= Ars Vetus et

Nova, t. 12)

ssK1/ W. Bałus, Sztul<a sakralna Krąkowaw wiekuXlX. Część II: Ma-tejko i Wyspiąński,Ylraków 200'7 (= Ars Vefus et Nova' t' 26)

SsP Szkoła Szfuk Pięknych w Krakowie

TPSP Towarzystwo WzyjaciÓ| Sztuk Pięknych

TŚŁ Towarzystwo Św. Łukasza

TZSP Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych

Cytaw z Pisma Świętego Starego i Nowego Testamenfu podano w przekładzie

ks. Jakuba Wujka; w cytatach ze źródeł (archiwalnych i drukowanych) zacho-

wano pisowńę oryginalną.o ile nie zaznaczono inaczej, ilustracje zostały wykonane przez autorów lub

pochodzą z ich zbiorów.

Knzyszror' I. CzvżpwsKl, MłREx Welczłr

Ikonografia biskupówKrakowa w XIX wieku.

Czas rozbiorów był najtrudniejszym okresem w dziejach diecezji

krakowskiejl. W wyniku kolejnych układów rozbiorowych, później-

szych regulacji granic politycznych i wiążących się z tym korekt granic

administracji kościelnej biskupstwo krakowskie zostało ograniczone

do niewielkiego obszaruz. Po śmierci biskupa Feliksa Pawła Turskiego(31 III 1800) diecezj ązarządzał do roku 1804 wikariusz kapitulny' su-

fragan krakowski Józef olechowski. Pod koniec roku 1804 rządy objął

* Niniejszy tekst stanowi część obszernej rozprawy poświęconej portretom bi-

skupów tkakówa, którą autorzy przygotowują do druku. PoniewaŻzagadnienia po-

-'źon" poniżej nie cieszyły się jak dotąd większym zainteresowaniem historyków

sztuki, wiele z formułowanych przez nas tez ma charakter roboczy. Skoncentro-

waliśmy się tutaj na zebraniu i systematyzacji portretów, ich szerszą interpretację

odkładając_na pozn"1.Wyrazy szczególnej wdzięczności należĄsię-Z^arządowiFundacji

-ror,u.y Cbrześcijar1skiej im. Jana Pawła II, która w roku 1999 wsparła

nasz projekt stypendium naukowym w Rzymie. Podziękowania za pomocrł trakcie

pisŃa nini"3śź"go opracowania kierujemy też pod adresem Księdza dr. Józefa

Andrzeja Nowobilskiógo, dyrektora Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie oraz

Pani mgr Bożeny Chmiel z Muzeum XX. Czartoryskich.l Pódstawowe kompendium wiedzy na temat dziejów diecezji krakowskiej

w wieku XIX stanowią prace J. Urbana: Diece4ja krakowska w XIX w., w: Kościół

krakowski w tysiqcleciu,Kraków 2000, s. 304-383 oraz Kościół krakowski w okre-

sie niewoli narodowej, w: SSK ł s. 15-37.2 Urban, Diece4ia... (przYP. 1).

14 Knzyszror'J' CzyznwsrI, Młnlr Włlczłr

Andrzej Gawroński i pełnił je aż do śmierci w roku 1813. Po krótkimokresie administrow ania diecezją przez biskupa kieleckiego WojciechaGórskiego (1813-1815) car Aleksander I nominował na biskupstwokrakowskie Jana Pawła Woronicza. od roku 1824 wspomagał go jakobiskup pomocniczy Franciszek Zglenicki. w roku 1g2g woroni cz zo-stał przeniesiony na stolicę prymasowską w Warszawie. Jego następcązostał Karol Skórkowski, który w roku 1835 zaporozumieniem władzrosyjskich i austriackich zostal usunięty ze swej stolicy i następne lata,aż do śmierci w roku 1851, spędził na wygnaniu w opawie3. Pod nie-obecność ordynańusz a diecezj ą administrował sufragan FranciszekZglenickt (1836-1841), a po nim, mianowany dopiero w roku 1g45biskupem pomocniczym, Ludwik Łętowski. Zrezygnował on ze swo-jego urzędu w roku 1849. Lata 1851_1879 to czas rządów wikariuszyapostolskich: ks. MateuszaGładyszewicza, ks. Karola Teligi i biskupatytularnego Amathus Antoniego Gałeckiego. Do odnowienia dieceżjidoszło dopiero w roku 1879' kiedy to nominacj ę na urząd biskupa or-dynariusza krakowskiego otrzymał Albin Dunajewski. Po jego śmierciw roku 1894 na stolicę św. Stanisława wstąpił Jan Puzyna. obaj hie-rarchowie uhonorowani zostali godnością kardynalską, a Jan Puzynaotrzymał od cesarza tytuł książęcy i prawo zasiadania w austriaci<iejIzbie Panów. W podjętychprzeznas badaniach poszukiwaliśmy przedewszystkim portretów krakowskich biskupów ordynariuszy (A. Gaw-roński, J. P. Woronicz,K. Skórkowski, A. Dunajewski, J. Puzyn a) orazsufraganów (J. olechowski, F. Zglenicki,L. Łętowski), uwzględniliśmyjednak również postacie biskupów zarządzających czasowo diecezją(W. Górski, A. Gałecki). Nie można teżbyłopominąć imaginacyjnyóhportretów historyczny ch zwierzchników Kościola krakowskiego, którepojawiały się w twórczości artystów tej miary, co Jan Matejko.

Nie ulega wątpliwości, że od średniowiecza najważniejszą galeńąportretów biskupów krakowskich był zespół malowideł w krużgankachfranciszkańskicha. Ma ona do pewnego Stopnia charakter .yńboli"r-nej nekropolii, gdzie postacie biskupów zostały upamiętnione nie tylkona portretach, ale też w rozbudowanych inskrypcjach o charakterze ko-memoratywnyms. Przyczyna umiesz czenia tejgalerii w kościele francisz-

e R' W. Szwed, Działalność społeczna i polityczna biskupa krakawskiego Ka-rola.Skórkow skie go, Częstochowa 2003, s. 228_260.

+ Już Kościołów krakowskich opisanie wydane w Krakowie w r. ]603,Kraków1860' s. 19, podaje, żekażdy biskup krakowski ma swój obraz w krużganku fran-ciszkańskim.

J Swoistą ,,galeńą" byl też chór kościoła dominikanów , gdzie znajdowały sięgroby kilku sufraganów krakowskich pochodzących z zakoiu kaznoóziejskiego;

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku 15

kanów nie jestjasna, niemniej jednaktradycj a_Znafta jrużw wieku XVII,

a przyjmowana powszechnie w XIX stuleciu _ wiązała ten fakt z kano-

ń*sąśw. Stanisława w kościele św. Franciszka w Asyżuó. Najstarsze

porrety malowane na ścianach powstaly zapewne z inicjatywy kardynała

Zbigniewaoleśnickiego w 2. ćwierci wieku Xv. w następnym stuleciu

pojawĘ się portrety malowane na desce, a u jego schyłku - na płótnie.

Ńówozytnewizerunki oprawiane były w rozbudowane, architektoniczno-

rzeŹbiarskie ramy. Poczet przedrozbiorowych biskupów zamyka portret

Feliksa Turskiego (il. 1), lecz jest on dziełem powstałym kilkadziesiąt lat

po jego śmierci. Kontynuację galerii podjęto dopiero po blisko stuletniej

przerwie, kiedy to - po śmierci kardynała Albina Dunajewskiego (i1. 2)

- iego portfet ofiarował następca, Jan Puzyna' on sam również został

,órćroiy całopostaciowym wizerunkiem7. Autorem obydwu obrazów

był krakówski malarz Jan Bąkowski8. Podjęcie wielowiekowej tradycji

pb długiej przerwie spowodowanej niesprzyjającą sytuacj ą potityczną

wiąza{nalezy z odrodzeniem diecezji w końcu XIX stulecia. Zawieszenie

w krużgankach franciszkańskich porretów pasterzy krakowskiego Ko-

ścioła, uhonorowanych godnością kardynalską i tytułem książęcym, pod-

kreślało dobitnie przywrócenie znaczeniai dawnej świetności diecezji.

W końcu wieku XVIII obróciły się w gruzy stare siedziby biskupów

krakowskich, takie jak zamki w Iłży, Siewierzu i Bodzentynie. Wraz

z nimi przepadło wiele galerii portretowych - umieszczanie wizerun-

ków w rezydencjach biskupich było bowiem zjawiskiem powszech-

nym9. Portrety biskupów krakowskich przechowywane na zamku w Iłży

Kościołów krakowskich opisanie... (przyp.4), s. 28; pierwsi sufragani krakowscy

wybierani byli z grona móndykantów. Dopiero w roku t544 na synodzie krakow-

sńm uch*aiono, że sufragani wybierani będą spośród członków kapituły; J. Kra-

clk, Przeciw Reformacji, w: Kościół krakowski"' (przyp' 1), s' 176'-6

J. tvtąc"yń'kl, Pimiqtka z Krakowa, t' 2, Kraków 1845, s. 313_314; S. Tom-

kowicz, Galórya portretów biskupów krakowskich w krużgankach klasztoru oo.

Franciszkanów w^Krakowie,Kraków 1905 (= Biblioteka Krakowska, t' 28), s' 4-5;

K. S. Rosenbai ger, Dzieje kościoła oo. Frąnciszkanów w Krakowie w wiekach śred-

nich,Kraków ń:: 1= Biblioteka Krakowska, t.79), s. |6I_163'i rzsp,t.IY: triiasto Kraków,cz.II: KościoĘ i klasztory Śródmieścia,t'red.

A. Bochnak, J. Samek, Warszawa l97I,s. IŻ4.8 Tomkowicz (przyp. 6)' s' 7, Ż35; KZSP,IV, II' 1, s.l24; o artyście: A. Melbe-

chowska-Luty , nqiowskt lan w: SAP, t. 1, s. I 10; C. Rohrschnei der, Jan Bqkawski,

w: Saur Allge*rir"t Kiinstler-Lexikon. Die Bildenden Kiinstler aller Zeiten und

Vólker, Bd. 6, Mtinchen_Leipzig 1992, s.368.9 Przykładem może być ga1eria zavłierająca przedstawienia-wszystkich ar_

cybiskupów lwowskich, począwszy od pierwszego biskupa halickiego Krystyna

z'C;trowa, znajdująca sĘ niegdyś w pałacu arcybiskupim-w Obroszynie" zob'

C. Tlrullie, Pa łac ircybisiupi ń obroszynie, ,,Wiadomości Konserwatorskie'' X['

16 KnzyszroR J. CzyżpwsrI, Młnnr Welczłr

spłonęły już po upadku Rzeczypospoliteito. Przetrwały tylko pałacew Krakowie i Kielcach, z tym że rezydencja kielecka już w roku tz89przejęta zostala przez Skarb Państwa, a od roku 1867 zlokalizowanow niej biura Guberni Kieleckiej. W znajdującej się tam sali Stołowejzachował się fryz z połowy wieku XVII, zawierający portrety poprzed-ników fundatora pałacu, Jakuba Zadzika, począwszy od biskupa Pawłazkzemankowall. W latach 1861-1863 pracujący przy restauracji pała-cu Aleksander Rycerski domalował w dolnym rzędziekolejne portrety,od Jakuba Z adzkado Karola Skórkowskiegol2. W przypadku biskupówz wieków XVII i XVIII malarzwzorował się na przedstawieniach w ga-lerii franciszkańskiej. Na uwagę zasługuje fakt, żewśród biskupów Kra-kowa uwzględniony zostaltakżepierwszy biskup kielecki WoJciech deBoża Wola Górski' który ruądził częściądiecezji krakowskiej znajdują-cą się pod zaborem rosyjskim. Jak już wspomniano, w dniu 18 grudnia1813 biskup Górski został wybrany ptzezkrakowską kapitułę katedral-ną na administratora diecezji krakowskiej, którą zarządzałdo 20 marca181513. W kieleckim Wyższym Seminarium Duchownym zachowałsię kolejny portret tego hierarchy en pied z panoramą Wawelu ujętąod strony północnej, namalowany przez Michała Stachowi cza (il. 3)l4.

l924,nr 3, s' 7. o galeriach portretów prymasów Polski w ich rezydencjach ostat-nio: P. Mrozowskt, o podobimach arcybiskupów gnieaieńskich, prymaia, polrt t,w: Poczet arcybiskupów gnieznieńskich prymasów Polski,Warsźawa 2003, s. 36.. 10 J. Lewicki, Dzieje i architektura'zamku w Iłży, w: Siedziby biskupów kra-kowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiiły z sesiinaukowej, Kielce 20 IX l997,Kielce 1997, s.64.'

tt KZSP, t. IIJ. Województwo kieleckie, z. 4: Powiat kielecki, red. J. Z. Łoziń-ski, B. Wolff, Warszawa 1957, s.34; A. Kwaśnik-Gliwińska, Wnętrzą zabytkowez XVII i WIII w., w: J. Kuczyński, A. Kwaśnik-Gliwińska, E. ieżęwska', Pałacw Kielcąch. Przewodnik,Kięlce 1988, s. 15, il.7; J. L' Adamczyk,Wzgórze zamko-we w Kielcach, Kielce 1991, s. 28_29; SkarĘ Kielc,red. H. Witczyk, Kielce 1992,:. 9z; l. L. Adamczyk, Kielecka rerydencja biskupów krakowsiich, w: Siedzibybiskupów... (przyp.10), s. 88.

tz KZSP, III,4, s. 36; Kwaśnik-Gliwińska (przyp. 11), s. 15; Skarby Kielc...(przyp.I 1), s. 67.

13 Urban, Diecez,ja... (przyp. l), s. 317.

. . . la Na cokole kolumny namalowanej w głębi po lewej stronie obrazu, za plecami

biskupa widnieje dobrze czytelnasygnatura: .lrłictłłBl sTACHowICz iINxrrCRACOVIAE''. Nie została onazauważonaprzezwcześniejszych badaczy: J.Z.da-nowski, Seminąrium Duchowne w Kielcach. Szkic historyizny. W dwócńseiletniqrocznicę założenia'Kielce 1927, il. na s. 26; Skarby Kielc..'. (przyp. l1), s. 75,il. 74: A. Kramiszewska, Galerią portretowa w pałacu biskupów'krakowskichw Kielcach,,,Roczniki Humanistyczne KUL. Hisroria Sztuki" xlvtt, 1999,2.4,s. 75-102; ornamenta Ecclesiae. sztuka sakrahw diece4ii kieteckiej, Kielce 2000,nr kat' 68. odkrytą przęz nas sygnaturę uwzględnił: Z. Michalczyk, Michał Sta-

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku I'1

Szkic do niego znajduje się w Bibliotece im. Stefanyka we Lwowie (nr

46t0;ts. Przedstawienia te odwołują się do czasów świetności Kielci związków tego miasta z Krakowem.

Wnętrza repręZentacyj nego pierwszego piętra pałacu biskupiegow Krakowie zostały gruntownie przebudowane z inicjatywy biskupaJana Pawła Woronicza w latach 1 8 1 6- 1 8 1 71ó. W stworzonym wówczasrozbudowanym polityczno-historycznym programie dekoracj i zna|azłsię również fryzprzedstawiający biskupów krakowskich od Prohora doFeliksa Turskiego, umieszczony w kaplicyrT. W Gabinecie Historycz-nym postacie krakowskich hierarchów pojawiły się w scenach historycz-nych i na medalionach wśród wybitnych osobistości z dziejów Polskil8.Po wielkim pożarue Krakowa w roku 1850, który zniszczyłtakżepałacbiskupi, zaruądów kardynała Albina Dunajewskiego podjęto odbudowębudynku, która trwała od 1879 do 1884 roku19. Wyposa:żanie odbudo-wanej rezydencji przypadłojednak w zasadniczej części na czasy kardy-

nała Jana Puzyny. We wnętrzach' oprócz uratowanych obrazów z cza-

sów Woroni cza, znalazła się również galeńa portretów biskupich. Częśćz nich ukazuje hierarchów w popiersiu wpisanym w owalny medalion

c how i c z ( 1 7 62 - 1 82 5 ) : malarz mi ę dzy b arokiem a romanry zmem,'Y,I arszavł a 2006(praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. M. Poprzęckiej, mpis w In-stytucie Historii Sztuki UW), t. 2: Katalog, s. 216, kat. A 473; autor ten odnalazłw lwowskiej Bibliotece im. W Stefanyka szkic do tego porffetu (kat. A 314).

15 ołówek, tusz, pióro, papier; wym.22,l x 17,8 cm, sygn.: ,,Stachowicz ryso-w al" . Za informację dziękujemy Panu dr. Zbigniewowi Michalczykowi.

16 M. Rożek, Architektura i urzqdzenia wnętrz pałacu biskupiego w Krakowie(XIV_XIX w.), RK 45, 1974' s.35_39; W. Passowicz, Prekursorzy muzealnictyvą _

Jan Paweł Woronicz,,,Krzysztofory" L2, 1985, s. 13-16; L. Brusewicz, ,,Gabinethistoryczny" Iana Pawła Woronicza tytułem do wiecznej chwaĘ jego imienia,w: Sztuka i historia' MateriaĘ sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków,Iistopad 1988, Warszawa 199Ż, s. Ż6I_Ż83; J. A. Nowobilshj, Mecenąt artystycznybiskupa Jana Pawła Woronicza w Krakowie, Kraków 2002' s.79-236.

17 Nowobilski (przyp. l6), s. 132.18 Litografie Marcina Jabłońskiego ptzeznaczone do albumu Pałac biskupi

w Krakowie (1852) ukazuj ąobrazy z Gabinetu Historycznego, a wśród nich wize-runki biskupów: Iwona odrowąża, Jana Grota, Piotra Wysza,Zbigniewa oleśnic-kiego, Piotra Tomickiego, Samuela Maciejowskiego, Jerzego Radziwiłła i AndrzejaStanisława Kostkę Załuskiego; egzemplarz w Muzeum XX. Czartoryskich, sygn.XV R' 6833; M. Fabianski' P. Krasny, A. Wlodarek, M. Zgórniak' Zlumiewajqcapublikacja. Druga wersja książki J. A. Nowobilskiego o biskupie Woroniczu,BHS65,2003, s. 2O7 , 11. l, 2.

19 Rożek (przyp.16), s.40_4l; Z. Beiersdorf, Rezydencje ziemiańskie Krakowaw drugiej połowie XIX wieku, w: Pałace miejskie Krakowa' Materiały sesji nauko-wej odbytej 18 maja 2002 roku, Kraków 2003 (= Kraków w dziejach narodu, red.J. M. Małecki)' s. lM.

l8 Knzyszror J. CzyżrwsxI, Młnnr Włlczłr

(eksponowane w jadalni), część natomiast to wizerunki całopostaciowe(zawieszone w sieni na pierwszym piętrze). W większości przypadków

wzorem były obrazy w galerii franciszkańskiej, zaś domniemanym au-

torem części z nich był Jan Bąkowski (i1. 4)20. Wśród obrazów zna|azły

się trzy portrety Samego inicjatora powstania galerii, w tym dwa pędzla

KazimierzaPochwalskiego (obecnie j eden z nich oglądać można w Mu-zeum Archidiecezjalnym w Krakowie, il. 5)2t.

Interesującą meĘkę ma galeria portretów w klasztorze misjonarzy

na Stradomiu, której początki sięgają końca wieku xvII22. Galeria mi-

sjonarska gromadzi obrazy z różnych czasów, ukazujące dobrodziejów

zgromadzenia, a wzajemny związek malowideł podkreślają, umiesz-

czone na większości z nich w wieku XIX, podpisy wymieniające imię,

nazwisko, funkcję oraz rok urodzeniai śmierci modela. w XIx stuleciu

pojawiły się tam dwa portrety lózefa olechowskiego (i1. 6)23, jeden

Karola Skórkowskiego (i1. 7)2a, cztery Albina Dunajewskiego2s i jeden

JanaPuzynyŻ6.Większość spośród biskupów krakowskich czasów nowożytnych

została :uczczona pomnikami nagrobnymi w katedrze. Niektóre po-

wstały jeszcze za życia hierarchów, inne niedługo po śmierci, często

dzięki ich własnym zapisom testamentowym. Nieodłącznym elementem

tych nagrobków były przedstawienia zmarŁych. Inaczej rzecz się miała

w wieku XIX. Andrzej Gawroński upamiętniony został jedynie skrom-

nym epitafium w kaplicy św. Jana Ewangelisty, ufundowanym w roku

z0 Obrazy te datowane są w większości na lata 1882_1883; za umożliwienieautopsji obrazów i podzielenie się z nami informacjami na ich temat dziękujemy

Ks. dr. Józefowi Andrzejowi Nowobilskiemu.21 o artyście: R. Bierqacka, Pochwalski Kazimierz Teofil, w: PsB' t' 27 , s' 13_

16; J. Polanowska, Pochwalski Kazimierz Teofil, w; SAP, t. 7, s' 307-325' zwl's. 317, 318; autorka wzmiankuje portret kardynała Puzyny z ok' 191.9 roku' w 1915

wystawiany w Wiedniu, ze zbiorów arcyksięcia Karola Stefana w Zywcu.- 22 Misjonarze sprowadzeni zostali do Krakowa przezJana Małachowskiego

w roku t6ś2. Najstarszy z biskupich portretów w galerii przedstawia Piotra Tylic-kiego (zm. 1616); KZSP,IY.. Miasto Kraków, cz. Y: Kazimierz i Stradom kościoły

i klisztory,2, rcd.I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1994, s. 48, il. Ż87 .23 Portrety w półpostaci i w popiersiu; KZSP,IY, V, 2, s. 49,il'3l3,3I4'24 Portret w popiersiu sygnowany: ,,W. Eljasz 1889"; KZSP,\r,y '2, s' 49' il' 318'25 portret z herbem Sas, sygnowany: ,,Wojciech Eljasz 1888", z fundacji ks. rek-

tora Filipa Gołaszewskiego, ks. prokuratora Adama Więcka, ks. wicerektora FilipaMiruckiógo i ks. dyrektora Józefa Kiedrorł'skiego; portret w półpostaci, sygnowany:

"Wojciecń Eljasz 1889''; portret w półpostaci, sygnowany: ,,Wojciech Eljasz 1891'''

oraz kopia jednego z przywołanych portretów Eltasza, nieznanego autorstwa;

KZSP,IY, V,2, s. 49,11.321.zs KZSP,IV, v,2, s. 50.


1867 przez Franciszka Salezego GawrońskiegoŻ1. Jan Paweł Woronicz,pochowany w krypcie pod tą samą kaplicą, otrzymał zwięzły napis napłycie nagrobnej dopiero w roku I88Ż z inicjatywy Jana Chomętow-skie go28. Wcześniej,,famili a arcybi skup a Woronicza zadekJar ow ała, żetemuż biskupowi wzniesie pomnik w kościele katedralnym";zamietze-nie to nie zostało jednak nigdy zrealizowane29. Karol Skórkowski' któ-rego szczątki sprowadzono do Krakowa dopiero w roku I9I3, otrzymalepitafium z malowanym portretem (i1. 3;:o. Użyto w tym przypadkujednej z pięciu barokowych tablic, wykonanych na polecenie biskupaFranciszka Potkańskiego. Przygotowano je w roku 1780 z myślą opóź-niejszym wykorzystaniu jako epitafia3l. Portret biskupa, nieznanego au-

torstwa, nawiązuje wytaźnie do portretów epitafijnych z wieków XVIIi XVIII32. Dopiero kardynał Albin Dunajewski uhonorowany zostałoryginalnym pomnikiem w południowym ramieniu ambitu, pomiędzykaplicami biskupów Konarskiego i Zadz|ka. Na marmurowym postu-

mencie zbrązową tablicą inskrypcyjną Spoczywa popiersie z białegomarmuru kanaryjskie go, wyrzeźbione w Rzymie przez wykształconegow Wiedniu i Florencji MieczysławaLeonaZawiejskiego (opatrzone datą

1893, il. 9)33. Jako fundator tego dzieła wymieniany jest w ówczesnychźródŁach,,dyrektor Ślęk', najpewniej Franciszek (1834_1907), naczelny

zl KZSP, t. IYl. Miasto Kraków, cz' |: Wąwel, red. J. Szablowski, Warszawa1965, s. 91; J. Urban, Katedra krakowska w latach 1795-1918, Kraków 2001's. 163-164.

zz KZSP, IV, 1, s. 91; Urban (przyp.27), s. 162,przyp.143, s.216-217.2e Urban (przyp.27), s. 162.30 Sprowadzenie ciała biskupa Skórkowskiego zostało opisane w: Kalendarz

JózefaCzechanarok ]914, s. 107; Urban (przyp. 27)'s.340_341; E. orman, Słór-kowski Karol,w'. PSB, 1.38, s.354-355.

3I J . Lepiarczyk, B. Przybysz ewskj, Katedrą na Wąwelu w wieku XVIil. Zmianyjej wyglqdu architektonicznego i urzqdzeniawnętrzna podstawie badań historycz-no-archiwalnych, w: Sztuka Baroku. Materiały sesji naukowej ku czci ś.p. prok-sorów Adąma Bochnaka i lózefa I'epiarczykłl lorganizowanej przez Krakowskioddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Instytut Histońi Sztuki UJ, Kraków8_9 czerwca ]990 roku, Kraków 1991' s. 29; Fabrica ecclesiąe Cracoviensis. Ma-teriaĘ źródłowe do dziejów katedry krakowskiej w XVIII wieku z archiwów knpitul'nych i kurialnych krakowskicł, wybrał i oprac. B. Przybyszewski, Kraków 1993(= Zródłado dziejów Wawęlu' t. xtv, cz. I, red. A. Franaszek), s. ŻlŻ, poz. 460.

32 Por. T. Witkowska-żychiewicz. Krakowskie malarstvvo epitffine 1500-1850, ,,Prace z Historii Sztuki", z. 5, 1967 (= Zeszyty Naukowe UniwersytetuJagiellońskiego' CXLVD' s. 5_42.

zs KZSP,IV, l , s. 72; Mieczysław Leon Zawiejski, w; Allgemeines I'exikon derbildenden Kiinstler von der Antike bis zur Gegenwart, tlrsg. H. Vollmer, Bd. 36,Leipzig 1947, s.421.

20 Knzyszron J. Czyżnwsrt' Młnlr Włrczłr

dyrektor Kasy Oszczędności w Krakowie3a. Ciało Dunajewskiego Spo-częło w krypcie pod ołtarzem św' Stanisława w mosiężnym neobaroko-wym sarkofagu, zaprojektowanym przez Sławomira odrzywolskiego,a wykonanymptzez Karola Markusa w Krakowie. Na krótszym bokuznalazł się medalion z popiersiem kardynala, zaprojektowany przezJózefa Hakowskiego (il. 10, 11)35. Medalion ten powielano też technikąodlewu jako pamiątkę36. ostatniego z krakowskich hierarchów wiekuXIX - kardynała Jana Puzynę - przypomina jedynie brązowa płytanakrywająca wejście do krypty w kaplicy Jana Konarskiego, opatrzonaherbem i napisem, pochodząca Zapewne z roku 192Ż37. W roku 1913biskup Adam Stefan Sapieha podjął akcję zbierania datków na pomnikkardynała Puzyny, a kapituła ofiarowała na ten cel 2000 koron, jednaknigdy nie doszło do realizacji tego pĄektu38. Zachowała się fotogra-fia przedstawiająca model wykonany w roku l9l3 przez AntoniegoMadeyskiego w Rzymie. Kardynał jest na nim w pozie ŁJęczącej, za-topiony w modlitwie' Na klęczniku znajdują się herb, insygnia wladzybiskupiej oraz inskrypcja. Niestety, nie wiadomo, gdzie usytuowanymiał być ów pomnik. Nawiązywał on do rzadko występującego w Kra-kowie typu nagrobka z postaciąWęczącą39. W katedrze na Waweluformułę tę Zastosowano jedynie w nagrobkach biskupów Piotra Tylic-kiego (zm. 1616) i Andrzeja Trzebickiego z roku 168340. Jako przykładpodobnego, współczesnego rozwiązania w Europie Środkowej, możeslużyć monumentalna brązowa statua kardynała Bediicha Schwarzen-berga, umieszczona w roku 1904 w obejściu katedry w Pradze (JosefVaclav Myslbek, 1891-1 895)41.

3a Kalendarz Józefo Czechą na rok ]90], s.66; w roku l9ll zakładkamie-11arski Józefa Kulęszy wylożył marmurem ścianę w tle pomnika; Urban (przyp.27), s. 269.

35 M. Gumowski, Medale polskie, Warszawa 1925, s. 149; SAp,t. 3, s. 15;A. lięcek, Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 137.

36 J. T. Nowak, Rozmowa z Józefem Jastrzębskim, ,,Krzysztofory'' 13, 1986,s. 148, il. 17.

-' Proste obramienie grobu z kamiennych taszli wykonała Pracownia Artystycz_

no-Kamieniarska Braci Trembeckich; Urban (przyp. 27), s. Zgg_2gS, przyp. Z+2.38 Urban (przyp. 27), s. 332-333, il. 44.

. 39 o typienagrobka z postacią klęc zącąw nowożytnej szfuce polskiej: W. Tatarkie-

wicz,^Nagrobki zfigurami klęczącymi,,,Studia Renesanśowe" I, 1956,ś. zsl_zzo.a0 M. Rożek, Katedra wawekka w XVII wieku, Kraków 1980 (= Biblioteka

Krakowska, t. l2l), s. I23.41 L. Bydżovskó, Vyzdoba ve 20. stoleti, w: Kątedrdla sv. Vfta v Prąze, red.

A. Merhautov 6, Praha 199 4, s. 23i, Z4O, il. I 1 9-l 20.

L

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku 2I

Na przełomie wieków XIx i xX uzupełniono opisany powyżej ze-

spół nagrobków pomnikami historycznych pasterzy diecezji. W roku1900 na filarze obok sarkofagu króla Kazimierza Wielkiego wmuro-wano odlaną w Wiedniu brązową plytę autorstwa Kaspara ClemensaZumbuscha, ukazującą en pied postać kardynała Zbigniewa oleśnic_kiego (il. IŻ1+z., kaplicy Szafrańców, urządzonej na nowo sump-tem książąt Radziwiłłów, postanowiono ustawić pomnik kardynałaJerzego Radziwiłła, zmarłego w roku 1600 w Rzymie i pochowanegow tamtejszym kościele del Gesta3. Pierwotnie miał to być neorenesan-

sowy pomnik przyścienny odkuty z białego marmuru, z lmięszczo-ną pośrodku postacią kardynała oraz scenami z jego życia odlanymiw brązieaa. Posąg Radziwiłła, ustawiony w niszy, ponad urną ozdobio-ną heraldycznym orłem, ukazywać miał stojącego hierarchę w kapierzymskiej, birecie na głowie i z podwójnymŁ'rzyżem w lewej dłoni.Sceny rozmieszczone po bokach w półkolistych arkadkach i polachw kształcie leżącego prostokąta przedstawiać miały Rój pszczół nakoĘsce przyszłego kardynała, Nawrócenie Radziwiłła przez PiotraSkargę, Śluby składane przed królem i Śmierć w objęciach papieża.Projekt wykonali architekt Stefan Szyller i rzeźbiarz Pius Weloński.Wskutek oporu Komitetu Restauracji Katedry prace uległy opóźnieniui ostatecznie w roku 1904 ustawiono o wiele prostszy pomnik (i1. 13).

Weloński wymodelował figurę kardynała w typie sansowinowskim,zaś Szyller zaprojektował powściągliwą' neorenesansową oprawęarchitektoni czną, którą zrea|izow aŁa firma kamieniarska Kozłowskii Cekieraas.

Reasumując, zespół nagrobków biskupich w katedrze na Waweluprzedstawia się skromnie, zvłlaszcza jeżeli porównać go z nekropoliami

aŻ Kalendarz Józefa Czecha na rok I90I, s. 1l. KZSP,IV, 1, s. 73; M. Ro-żęk, Królewska katedrą na Wawelu, Kraków 1981, s. 168:, o rueźbiatzu: KasparClemens Zumbusch, w'. Allgemeines I'exikon... (przyp.33), Bd. 36, s. 596-597;C. Schack von Wittęnau, Kaspar Clemens Zumbusch, w: Dictionary of Art, ed.J. Tumer, vol. 33, London-New York 1996, s.726-727.

a3 o rzymskiej płycie nagrobnej kardynała Radziwiłła por. m.in.: M. Rożek'Polonicaw kościołach Rzymu,Rzym 1991, s. 57-58; T. Chrzanowski, M. Komec-ki, Polskie pomniki w świqtyniach Rrymu (Monumenta Poloniae in Italia)' Warsza-wa 1994, nr kat. 19, il. 38-39.

aa Urban (przyp. 27), s. 283-284, 1l. 3Ż_33.45 Nowy pomnikw katedrze naWawelu,,,Tygodnik llustrowany" 46, 1905,t. 1,

nr 3, s. 45; KZSP, Iv, l, s. 8 1 ; Rożek (przyp . 42)' s. l68; M. omilanowska, StefanSzyller ( 1857_1933). Warszawski architekt doby historyzmu, t. Ż,Warszawa 1995'nrkat.73. s.62-63.

22 Knzyszron J. CzyzpwsrI, Młnnr Włlczłr

w katedrach poznańskiej46, warszawskiejłz czy wlocławskieja8' Tam-tejsze nagrobki prezentujądużąrozmaitość typów i w większości opa-trzone są wizerunkami zmarłych hierarchówa9. Jeśli jednak wziąć pod

a6 w katedrze poznańskiej znajduje się pięć nagrobków z wieku XIX o bardzoróżnorodnych formach: Marcina Dunina (zm. 1842),1846' stojący posąg wyzeźbio-ny ptzez Andreasa Friedricha; Teofila Wolickiego (zm. 1829)' ok. poł. wieku XD(epitafium z popiersiowym meda]ionem; Juliusza Dindera (zm. 1890)' 1893' płytazkJęczącąpostacią autorstwa Władysława Marcinkowskiego; Leona Przyłuskiego(zm. 1865), 1887, pomnik z medalionem popiersiowym i Matką Boską autorstwaoskara Sosnowskiego; Mieczysława Ledóchowskiego (zm. 1902)' 1903' postaćleżąca na sarkofagu w oprawie w formie edikuli autorstwa W. Marcinkowskiego,według projektu architekta S. Ballenstedta; KZSP, SN' t. VII: Miasto Po7nań, red'E. Linette' Z. Ktrzavła, cz. l: ostrów Tumski i Śródka z Komandorią, Warszawa1983, s. 42,11.483; s. 25, il. 484 s.21, iI.486; s. 43, il. 487l.s.24, il. 488.

a7 w katedrze warszawskiej znajduje się sześć pomników: Ignacego Raczyń-skiego, przed 1818, z obrazem olejnym w półpostaci malowanym przez Ludwi-ga Fuhrmanna; Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (zm. 1895)' płyta z klęczącąpostacią wyrzeźbioltą przez Pilsa Welońskiego; Wincentego Teofila ChościakPopiela (zm. I9l2), plyta z półpostacią autorstwa P. Welońskiego; StanisławaKostki Lubicz Chormańskiego (zm. 1838)' ok. l843' płyta z postacią klęczącąprzed krucyfiksem rzeźbiona ptzezLtldwiga Kaufmanna, według projektu AdamaIdźkowskiego oraz epitafia inskrypcyjne _ JózefaBończa Miaskowskiego (zm.1804) i Franciszka Skarbek Malczewskiego (zm. 1819) - w obydwu przypadkachrepliki płyt katakumbowych z Powązek; KZSP, SN' t. XI: Miasto Wars7awa, cz. l:Stare Miąsto,ręd. I.Z. Łoziński, A. Rottermund, Warszawa 1993' s' l97,il.40-I',s. 199-200' il. 438' 439.Do II wojny światowej przetrwał nagrobek J. P. Woro-nicza według pĄektu Bolesława Podczaszyńskiego (1851_1853) z malowanymportretem autorstwa Ksawerego Kaniewskiego (na podstawie miniatury AntoniegoBrodowskiego), z figurami Religii i Poezji, pierwotnie dłuta Jakuba Tatarkiewi-cza, a od roku 1864 Władysława oleszczyńskiego; M. I. Kwiatkowska, KatedraŚw. Jana,Warszawa 1978, s. 183-187, il. 70a, 70b.

a8 we Włocławku znajduje się sześć pomników: Józefa Rybińskiego (zm.1806)' 1824' klasycystyczny cokół z sarkofagiem i kolumna z umą; sufraganaTadeusza Łubieńskiego (zm. 186l)' eklektyczna tablica; Michała Jana Marszew-skiego (zm. 1867), neobarokowe epitafium z portretem w półpostaci malowanymna blasze; sufragana Karola Polnera (zm. 1887), epitafium eklektyczne; Aleksan-draKazlmięrza Bereśniewicza (zm. 1902), l9o4_|905, neogotycka płyta z wido_kiem katedry i seminarium; sufragana Henryka Piotra Kossowskiego (zm. 1903),1904-1905, neorenesansowa plyta nagrobna wykonana, takjak poprzednia, przezPiotra Cekierę z Krakowa, według projektu Stanisława Nowakowskiego; KZSP,t. XI: Dąwne województwo bydgoskie, ręd. T. Chrzanowski, M. Kornęcki, z. 18:

Włocławeki okolice,oprac' W. Puszet, M.Paździor, T. Chrzanowski, M. Kornecki,Warszawa 1988, s. Ż5,26,29' 30' il. 368_371.

a9 Pod względem liczby nagrobków opatrzonych wizerunkami biskupów Kra-ków podobny jest do Lwowa. W tamĘszej katedrze znajdują się tylko dwa po-mniki: Franciszka Ksawerego Wierzchlejskiego (zm. 1884), 1888, z popiersiemzbialego mannuru rzeźbionym przez TadeuszaBarącza, oraz Andrzeja Ankwicza


uwagę także niezrealizowane projekty pomników Radziwiłła i Puzyny'to cała krakowska grupa monumentów zyskuje na znaczeniu. Trzebateż odnotować, że w Krakowie, w przeciwieństwie do Warszawy czyLwowa, brak jest nagrobków biskupich na cmentarzach.

Pojedynczych przedstawień biskupów krakowskich trzeba szukaćw instytucjach' które pozostawały pod ich opieką. Dobrym przykłademjest dom księży zmartwychwstańców w Rzymie' gdzie zachował sięniedatowany i niesygnowany wizerunek Albina Dunajewskiego (il. 14).

Został' on wykonany według fotografii, której odbitka przechowywanajest do dziś w tamĘszym archiwum (il. 15). Ponadto w kościele zawie-szony jest dużych rozmiarów obraz ze sceną historyczno-a|egorycznąz dziejów zgromadzenia, której uczestnikiem jest kardynał Dunajewski(il. 16)50. W wieku XIX instytucje religijne zamavłiały częSto portrety

swych założycieli i dobrodziejów. Przykładowo, krakowscy bernardy-

ni w roku 1891 sprawili wizerunek Zbigniewa oleśnickiegosl. Siostryszarytki upamiętniły postać dobrodzieja swojego klasztoru - LudwikaŁętowskiego _ wieszając w kościele jego olejny portret, namalowanyZapewne po roku I8715Ż. W klasztorze wizytek, obok wizerunków fun-datora konwentu Jana Małachowskiego, znalazŁy się dwa portrety kar-

dynała Albina Dunajewskiegos3' W siedzibie Arcybractwa Miłosierdziauzupełniono galeńę dobroczyńców w Izbie Brackiej, wieszając portretyT'udwika Łętowskiego (niesygnowany) i kardynała Albina Dunajew-skiego (sygnowany przez I ózefa Męcinę lkzesza)sa . Antoniego Gałec-kiego przedstawia płótno z klasztoru felicjanek w Krakowie (obecnie

(zm. 1838) w formię ste|i z czarnęgo mannuru z fundacji arcybiskupa ŁukaszaBaranieckiego (1849-1858); J. T. Petrus' Lwowską katedra obrządku łacińskiegop.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Przewodnik, Warszawa L999 (=Za-

bytki kultury polskiej poza granicami kraju, seria B, z. 1), s. 54, 56, il. 48.50 Por. niżej przyp. 88.5l obraz olejny na płótnie, sygnowany ,,S' M.'' (Stefan MaĘko?); J' T. Nowak,

W. Turdza, Skarby krakowskich klasztorów, Kraków 2000, s. lŻ5, IŻ9' i|. 1Żl.52 w kościele zawięszono też _ jako pendant - portre./. konsekratora świątyni'

Mariano Falcinellego Antoniacciego; malowane herby obu dosĘników umiesz-czono też w ramionach transeptu kościoła; KZSP, t. IY:. Miąsto Kraków, cz. 8'.

Kleparz, kościoły i klasztory, red. I. Rejduch-Samkowa' J. Samek, Warszawa 2000,

s.32, il. 190.53 Za tnformację i umożliwienie kwerendy w zasobach Instyfutu Sztuki PAN

w Krakowie dziękujemy Paniom Joannie Daranowskiej-Łukaszewskiej i RenacieHenoch-Marendziuk.

5a o artyście: U. Leszczyńska, Krzesz Męcina Józef, w: SAP, t. 4, s. 298_30I;na s. 299 wzmianka o portrecie A. Dunajewskiego nagrodzonym srebrnym meda-

lem w roku 1894 na wystawie TPSP we Lwowie.

24 Knzyszror'J. CzyżrwsrI, MłREr Włlczłr

w Muzeum bł. SiosĘ Marii Angeli Truszkowskiej;ss. Poza Krakowem,w kościele parafialnym w Stopnicy, w roku 1871 uczczono pamięćLudwika Łętowskiego i biskupa kieleckiego Macieja Majerczaka mar-murowymi płytami z ich herbami i portretami56.

Inny, dość zresztąniezwykły jest kontekst, w jakim w kaplicy pałacuw Chrobrzu w ziemi kieleckiej pojawił się portret biskupa Piotra Mysz-kowskiego. Pałac chroberski został wzniesiony dla Aleksandra Wielo-polskiego według projektów Henryka Marconiego jako rezydencja_mu_zeum i ośrodek ordynacji Myszkowskich, o któĘ restytucję starał siękontrowersyjny arystokrata. obok pałacu stanęła kaplica, będąca kopiąpawilonu przy pałacu Myszkowskich w Książu Wielkim. odwołująciiędo sławnej siedziby swych przodków, Wielopolski umieścił w kaplicyportret biskupa krakowskiego, który dał początek prawdziwie wielkiejkanerze Myszkowskich-Gonzagów57. Niewykluczone' że chodzi ttlo ten sam portret, który odnotowano w inwentarzu ksiąskiego pałacuz roku 181058, wiadomo bowiem, że Aleksander Wielopolski przeniósłdo rezydencji w Chrobrzl część wyposażeni a z KsiążaWielkiigosl.

Szczególne starania o utrwalenie dobĘ sławy swojego rodu podej-mował generał Wincenty Krasiński. Na jego zamówienie Józef Bro-dowski skopiowal cztery historyczne portrety Krasińskich;jeden znichprzedstawiał biskupa Franciszka Krasińskiego w popiersiu, wedługwizerunku w Krasnem0'. W roku I85Ż kazał on przekazać do swoichwarszawskich zbiorów przedmioty wyjęte z grobu biskupa FranciszkaKrasińskiego w Bodzentynie. Znalazły się tam również zloty medalbiskupa, wybity za jego życia, oraz kopia portretu z galeni w klasz_torze franciszkanów, sprowadzona z Krakowa, a namalowana ptzez

55-Obraz olejny na płótnie' sygnowany: ,,Władysława Techner 1874''.Jb J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiqtek

w Stopnickiem, Mariówka 1929, s.245._ 57 K. Myśliński, Pałac Wielopolskich w Chrobrzu - siedzibą orĄnacji Mysz-kowskich, Kraków 2003 (praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. hab.W B^ałusa. mpis w Instytucie Historii Sztuki UJ w Krakowie), s. 75.

58 A. Fischinger' Santi Gucci, architekt i rzeźbiarz królewski XVI w., Kraków1969 (= Biblioteka Wawelska, nr 3), s. 157.

5e K. Myślińskj, Pałac-muzeumw Chrobrzu koło Pińczowa, fundacja Alelcsan-dra Wielopolskiego, w: Muzea _ rezydencje w Polsce' MateńaĘ sesji naukowejzorgani7owanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 14-16 października 2004,Kozłówka 2004, s. 389,przyp.3, s.390, przyp.4. Być może należy ten portretidentyfikować z obrazęm zachowanym w Muzeum Narodowym w Kielcacń.

m J. Ruszczycówna, PortreĘ Krasińskich w Muzeum Nirodovrym w Warsza-wie, ,,Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie,, X, 1966, s. Żo9-2lo, przyp.14, 1l. I K. Ajewski, Zbiory artystyczne Biblioteki i Muzeum ordynacji krasiń-skichw Warszawie. Losy, ludzie, znaczenie,Warszawa 2004, s. 94-95.

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku Ż5

Józefa Cholewicza w roku 1847 (Warszawa,Muzeum Narodowe)6i.Dwa kolejne wizerunki zrealizował Antoni ZiemięcŁj, autor dwóchmalowanych pocztów rodu Krasińskich, przeznaczonych do Radziejo-wic (około 1852) i Regimentarzówki na Ukrainie (lata siedemdziesiątewieku XIX, obecnie w Muzeum Romantyzmu w opinogórze)62.

Zgodnie z wcześniejszą praktyką w wieku XIX portrety wykony-wuno zazwyczaj techniką olejną na płótnie oraz technikami graficz-nymi. Można zresztą zna|eźć liczne zwtązkj między dziełami wyko-nanymi w obu tych technikach - odbitki graficzne służyły często zawzór dla realizacji malarskich. Przykładowo, Wojciech Eljasz przymalowaniu portretu biskupa Karola Skórkowskiego, który znajduje sięw klasztorze misjonarzy na Stradomiu (i1. 7)63, wykorzystał litografięAntoine'a Maurina, wydaną przezBemarda Lemerciera (1I. I7)G. Zll-pełną nowością były natomiast portrety fotograficzne.Po raz pierwszyZa pomocą Ę techniki Awit Szubert utrwalił wygląd kardynała AlbinaDunajewskiego (il. 18;0s. ao ważne, fotografie prędko stały się wzoramidla malarzy. Właśnie w ten sposób powstal wspomniany wyżej portretDunajewskiego w rzymskim domu księży zmartwychwstańców (il.14,I5). Zdjęcia wykorzystywano takźe do reprodukcji portretów malar-skich i graficznych.Zwyczajem w patriotycznie nastawionych domachbyło kolekcjonowanie w albumach (w pierwszej części, przed zdjęcia-mi rodziny) podobizn sławnych Polaków. W kolekcjach takich, wśródżolnierzy, artystów, polityków i innych ogólnie uznanych autorytetów,pojawiały się często wizerunki Jana Pawła Woronicza66.

Stosunkowo rzadkie są przypadki portretów rzeźbiarshjch. Woroniczupamiętniony został terakotowym medalionem dłuta Parysa Filippiegoz roku 1866, wmurowanym w elewację gmachu Towarzystwa Nauko-

61 Ruszczycówna (przyp. 60), s. 208; Ajewski (przyp. 60), s. 6Gó1' il. 166.ó2 W. Przybyszewski, PortreĘ rodowe Krasińskich, Warszawa 2006' s.2l_Ż4,

11. 12,14, tabl. III-N.63 Por. przyp.24.e W pierwszej połowie wieku XIX w Paryżu dzialało dwóch portrecistów i ry-

towników o nazwisku Maurin - bracia Antoine i Nicolas-Eustache; zob.E.Bćn€zit,Dictionnaire critique et documentaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs etgraveurs, t.6, [Paris] 1966, s. 11.

65 K. Kudłacz, Awit Szubert (1837_1919) fotograf. Działalność i twórc7ość,Kraków 2005 (praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. W. Balusa,mpis w Instytucie Historii Sztuki UJ), s. 58, 125, il. 38.

66 Jak wynika z badań lerzego Kozińskiego, fotografie tego typu nie mająna ogół znaków firmowych, wiadomo jednak, że ich produkcją zajmowala sięm.in. firma Ignacego Kriegera; J' Koziński, Fotografia krakowskaw latach ]840-1914, Kraklw 1978 (= Kraków dawniej i dziś, red. J. M. Małecki, nr 20)' s. 45'przyp. 48.

26 Knzyszror'J. CzYzlwsrt, MAnnr Włrczłr

wego Krakowskiego (obecnie Polska Akademia Umiejętnośc 1)67 . Znanawarszawska odlewnia Karola Mintera oferowała szerokim kręgom od-biorców tanie żeliwne konterfekty tegoż biskupa - popiersieprojektuJakuba Tatarkiewicza otaz medal według modelu Henryka łńtońiegoStattlera.s. Jak wspomniano wyżej, rzeźbiarskie podobizny Albina Du-najewskiego wykonali Mieczysław Zawiejski i Józef Hakowski (il.9-11). zupelnie nieznane pozostaje natomiast popiersie tego biskupasygnowane przezTeodora Rygiera, odlane w zahJadzie crescenziegow Rzymie, przechowywane w skarbcu katedry na Wawelu.

Jeśli chodzi o typy kompozycyjne, to wyraŹnie dominowały uję-cia popiersiowe lub w półpostaci, wyjątkowo realizowano też pórtretyreprezentacyjne en pied. odosobnione miejsce zajmtje nagrobek kar-dynała Jerzego Radziwiłła zfig,rąw pozie sansowinowskiej (il. 13).Stosowano więc rozwiązania wypracowane w wieku xVI i kontynu_owane w kolejnych stuleciach. Takie same schematy wykorzystywanorównież przy komponowaniu zdjęć fotograficznych. Doskonałym tegoprzykładem są fotografie kardynała Dunajewskiego ze sztafażem za-czelpniętym z tradycyjnego malarstwa portretowego (draperia, bogatykobierzec, stolik z zegurem, fotel, il. 18;or. no'.'d oficjalnych przed-stawień wyróżniają się dwa portrety Ludwika Łętowskiego :

_

szkicowy,podbarwiany akwarelą rysunek Piotra Michałowskiego z ok. 1850 roku(il. t9yo oraz podobnie datowana rysunkowa karykatura autorstwa Ka-rola Balickiego (il. 20)71.

sl Z. J.Białklewicz,Trzy budowle Filipa Pokutyńskiego,RK 49, 1978, s. 148-149.

. . 68 Więcek (przyp.35),il. 190; M.Zientara, Popiersie gen. Józefa Chłopickiego

i jego twórca Henryk Stattler,,,Krzysztofory" 12' lg85''.)t; u. Borowiejska-Bir-kenmajerowa, ,,Wspomnienia" Janus7aWo,ronicza,,,Krzysztofory" 13, I9i16, s. g5,przyp'2l; M. Dubrowska, A. Sołtan, Rzemiosło artystycarc Minterów ]828_]88],warszawa 1987, s. 148,po2.96 (pierwsze egzemprarze popiersia wykonano ok.roku' 1857); s. 191, poz. 166 (pierwsze medalionywykońańo przed iokiem 1857y^"-dluc płaskorzeźby Henryka Antoniego Stattlera, odlanej w Krakowie w roku1'852; egzemp|arz w zbiorach MNK); tartże wcześniejsza liieratura.ó] ouie fotografie wykonano podczas jednej sesji fotograficznej - pierwszaprzedstawia dostojnika w całej postaci en pied, druga, por. Urban (pizyi.21), il.17, ukazuje go siedzącego na fotelu.

70 Rysunek w zbiorach MNK; opublikowany w: L. Ętowski, Wspomnieniapamiętnikarskje, Wrocław 1956, tabl. po s. 218; Piotr Michałowski 1800_1855.Wystawa dzieł arrysty w dwusetnq rocznicę urodzin, Kraków 2000, nr kat. 230./r K. Czarnocka, Balicki Karol,w: SAp, t. 1, s. 76. Rysunek datowany ok. lg50w zbiorach Riblioteki Jagiellońskiej w Krakowie; repr. w: M. Estreicheiówna, Ży-cie nwarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848_1863, Kraków 1968, il. nas. 85.


Portrety prezenĘą zreguły dobry poziom artystyczny i są dziełamiwykształconych artystów, umiejących co najmniej poprawnie scha-

rakteryzować modela. Większość znich można zalriczyć do szerokopojętego nurtu akademickiego. Istotną cechą Ę maniery było stoso-wanie powściągliwej charakterystyki' ograniczającej się jedynie doZewnętrznych cech, bez troski o pogłębione studium psychologicznepoftretowanego. Do wyjątkowych dzieł należy rcprezentacyjny portretLudwika Łętowskiego, autorstwa Maksymiliana Faj ansa, ukazuj ącymodela w konwencji barokowej, reprodukowany w wersji litograficznejna frontyspisie głównego dzieła historycznego biskupa _ Katedry naWawelu w roku 1859 (il. 21)72. Dostojnik zasiada na ozdobnym fotelu,w pałacowym wnętrzu (w tle widoczne pilasĘ), w mieniącej się świą-tecznej sutannie i wspaniałej koronkowej rokiecie. Prawą ręką podtrzy-muje okazały, otwarty foLiałz widocznym nagrzbiecie tytułem: ,,Kate-dra na Wawelu''. Podniesieniu reprezentacyjności ujęcia służy równieżstolik z książkami. Zarówno upozowanie postaci, jak i układ fałdów,wyraźnie nawiązują do malarstwa wieku XVIII. Krańcowo odmiennyjest graficzny wizerunek Łętowskiego autorstwa Napoleona Ekielskiego(1|. z21lz' Artysta, operując zróżnicowaną kreską, uzyskal znakomite,ekspresyjne i pogłębione studium człowieka o mocnym, zdecydowanymcharakterze. Przykładem pogłębionej wizji modela są także dwa portrety

Jana Puzyny namalowane przez Kazimierza Pochwalskiego. Pierwszyznajduje się w krakowskim palacu biskupim. Przepaja go atmosferamelancholii uzyskana umiejętnie ptzezUpozowanie modela - kardynałkieruje swój wzrok nie ku widzowi, lecz w nieokreślonąptzesttzeń,zaśjego splecione dłonie spoczywają zatopione w miękkich fałdach koron-kowej rokiety (il. 5).Wyraźne światło padające zptavłej strony jedynie

częściowo wydobywa modela zotaczającego go półmroku. Portret łączyw sobie cechy ujęcia reprezentacyjnego (fotel, stolik, strój kardynalskiz rokietą) oraz prywatnego (brak ostentacji w pozie i gestach, pogłę-

biona charakterystyka). W drugim portrecie (obecnie w krakowskim

72 L. Łętowski, Katedra na Wawelu, Kraków 1859; litografia opublikowanatakże w: Łętowski (przyp.70), tabl. po s. 1; M. Mrozińska (Fajans Maksymilian,w: PSB, t.6, s.344) pisała o różnych portretach tworzonych przez arlystęi,,wśródktórych wyróżniająsię naśladowane z H. Rigaud wizerunki książąt kościoła L. Łę-towskiego i M. Fijałkowskiego''; E. Szczawińska (Fajans Maksymilian, w: SAP't' 2, s. 186) zauważa, że Fajans: ,,w odbitkach wizerunków portretowanychprzezsiebie dosĘników kościelnych, Ludwika Łętowskiego i Antoniego MelchioraFijałkowskiego' arcybiskupa warszawskiego, osiągnął najvłyższy bodaj poziomartystyczny'' ; por. też'. Urban (przyp . Ż7 )' ||. 9.

73 Muzeum XX. Czartoryskich, nr inw. XV-R. 952a; Ekielski Napoleon,w: SAP, t. Ż, s. 162.

28 Kxzyszrop J. CzyzBwsrI, MAnnr Włrczar

Muzeum Archidiecezjalnym) malarz ukazał kardynała w podobnejpozie, lecz z twarząnaznaczoną znamionami starości, zwrbconą kuwidzowi. Do udanych realizacji naIeżą rzeźbione popiersia kardynałaDunajewskiego autorstwa Zawiejskiego i Rygiera (il. 9). Reprezentująone typową, niemniej jednak wysokiej próby, rzymską manierę aka-demicką, łączącą rzetelną charakterystykę fizj onomii z doskonałymopracowaniem warsztatowym. Trzeba też wspomnieć szerzej o dwóchwyjątkowych realizacjach _ płycie Zbigniewa oleśnickiego i pomnikuJerzego Radziwiłła (1l' I2,13). Napomniku pierwszego z nich jedynymnawiązaniem do średniowiecza j est neogotyckie obramienie, natomiastpostać kardynała ukazana jest zgodnie z zasadami rzeźby akademic-kiej. Dzięki zastosowaniu nierównej, jakby nerwowej faktrlry, rzeźbiarzzmiękczyl brylę i osiągnął interesujące efekty światłocieniowe. Figuraoleśnickiego ma wybitnie pomnikowy charakter, atwarzo wyrazist}ch'zdecydowanych rysach promieniuje siłą i pewnością siebie. Pomimoniewątpliwych zalet rzeźba Zumbuscha budziła negatywne reakcje zewzględu na zachowawczą formę . Józef Mehoffer pisał: ,'ten wprostniedołężnie zrobiony kard. oleśnicki, podobny do starej przebranejkobiety' otoczony najbanalniejszym pseudogotyckim ornamóntem' takina pierwszym lepszym nagrobku cmentarnym się znajdzie,,74.w przy-padku pomnika Radziwiłła rzeźbiaru w twórczy sposób nawiązał dolokalnej, renesansowej tradycji nagrobków z postaciami w pozie sanso-winowskiej, jednocześnie przekształcając ten schemat popirerdodaniepełnoplastycznej figury orła, na którym wspiera się kardynał , orazboga-tego kartusza z herbem. Rozbudowanabryłarzeźby i udrapowanie szatpontyfikalnych przywodzą na myśl dzielabarokowej rzeźby rzymskiejz wieku XVII. Na podkreślenie zasługuje także niezwvkła elegancja,objawiająca się w szczupłej, trójkątnej twarzy ze starannie priy't ry-żonym Zarostem i wyrafinowanym ułożeniu prawej ołoni, aiatze pół-nym gracji upozowaniu postaci. Posąg nagrobny kontrasĘe wyraźniez oschłą' płaską i sztampową edikulową oprawą architektoniczną.

osobnego omówienia wymagają stosowane ptzez artystów zabiegisłużące podkreśleniu wysokiej godności modela. Zgodnie z tradyijąbiskupi przedstawiani byli z atrybutami swojej pozycji w hierarchiikościelnej, a więc w sutannach z mocetami i rabatami, w rokietach,

_]] J. Mehoffer, Uwagi o sztuce, Kraków 1903, s. 4; por. Urban (przyp.27),s. 323; pośrod innych negatywnych opinii na temat płyty po.. tr. t<op".u' L. tepszy'Ęatedra na Wąwelu. Jej przeszłość i obecna restauracja, w: Wokói Wąwelu. Anto-logiatekstów zlat 1901_1909, red. i wstęp J. Krawczyk, Warszawa-Kraków 2001,s. 6G-61; P. Popiel, W sprawie restauracji katedry na Wawelu, w; tamże, s. 107;znacznie łaskawszy dla dzieła Zumbuscha był natomiast S. Tomkowic z, Katedrana Wąwelu i jej obecna restąuracja' w: tamże, s. 85.


zkczyżami pektoralnymi zawieszonymi na piersi. Jedynie na portrecie

kardynała Dunajewskiego w klasztorze sióstr wizytek portretowany

ukazany został w stule, zapewne w celu podkreślenia pasterskiej funkcji

duchownego. Szczególną uwagę Zwtacaukazanie racjonału na nagrob-

ku kardynała Radziwiłła (il. 13). Ow szczeg'lny wyróżnik rangi bisku-

pów krakowskich występuje tu w zestawieniu zkapąliturgiczną, a więc

niezgodnie z rubrykami kościelnymi75. W przeciwieństwie do biskupstw

niemieckich, gdzte na pomnikach nagrobnych z reguly umieszczano

racjonały (na przykład w katedrach w Wi'irzburgu i Eichstiitt), w Polsce

takie przedstawienie jest ewenementemT6. Charakterystycznym ele-

mentem' który pojawił się na portretach w wieku XVIII, były ordery,

potwierdzające zasługi dla kraju i władcy. odznaczenia stanowią cha-

rakterystyczny element portretów Jana Pawła Woronicza (ordery orłaBiałego i Świętego Stanisława, i|. Ż3_25)77 oraz Józefa Olechowskiego(order Świętego Stanisława' il. 6). Na wizerunkach Ludwika Łętowskie-

go autorstwa Ekielskiego (1l.2Ż) order nie jest widoczny, ale w podpisie

nie omieszkano zaz\aczyć, że portretowany był kawalerem orderów

Świętego Stanisława i Korony Zelaznej. ordery te uwzględniono na

portretach biskupa w kościele szarytek, w siedzibie Arcybractwa Miło-sierdzia i w zbiorach Muzeum Narodowego w KrakowieT8. Antoni Ga-

łecki, któremu słusznie wytykano postawę. austrofi lską, na przywołanym

wyżej portrecie z dumą prezenĘe ordetZe|aznej Korony II klasy.

Istotną ro1ę informacyjną pełniły napisy podające tytulaturę, a cza-

sem rok urodzeniaiśmierci oraz główne zasługi portretowanego. Szcze-

75 T. Kruszyński, Racjonał z daru królowej Jadwigi w skarbcu katedry wa-

welskiej, Kraków t927 (= Skarbiec katedry wawelskiej i Muzeum Metropolitalne,z.Ż).

76 Podstawową ikonografię niemieckich racjonałów zebrał K. Honselmann, DasRationale der Bischófe,Paderborn l975;naprzelomie wieków XIX i XX wśród ar-

tystów pojawiło się większe zaintęresowanie krakowskim racjonałem - przykładem

są wizerunki św. Stanisława pędzla WłodzimierzaTetmajera w kaplicy św. Trójcyoiaz Henryka Uziembły w kapitularzu katędry; zagadnieniem tym zajmujemy się

szeruej w artykule: K. J. Czyżewski, M. Walczak , Racjonał biskupów krakowskich,

,,Sprawozdani a z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności'' XLv'2001, s. 138_144 oraz w przygotowywanej książce o racjonale.

77 W Muzeum Historycznym Miasta Krakowa zachował się portret Jana Pawła

Woronicza autorstwa Michała Stachowicza z roku 18Ż2, z ukazanymkrzyżemi gwiazdą orderu Świętego Stanisława; Passowicz (przyp. 16), s. 13; Borowiejska--Birkenmajerowa (przyp. 68), s. 77, il. 1.

la rzśp, Iv, viIL s. 32, il. I90 Nowoczesne malarstyvo polskie, katalog zbio-

rów, red. Z. Gołubiew, cz. I'.H. Blak, B. Małkiewicz, E. Wojtałowa, Malarstyvo

polskie XlXwieku,Kraków 2001 (Katalogi zbiorów Muzeum Narodowego w Kra-kowie, nowa seria), s. 444,poz. 1213 (oprac. E. Wojtałowa).

30 Knzyszror J. CzyznwsrI, Menar Włlczer

gólnym przypadkiem jest wizerunek Łętowskiego w krakowskim Mu-zeum Narodowym. Na stoliku, na którym wsparł się biskup, teży eg-zemplarz ,,CZas|J" z następującym tekstem: ,,Donieśliśmy jiż, że naszZiomek w Florencji członek Akademii K. E. Boratyński pracuje dlaOjczyzny". Słowa te są cytatem z publikacji Łętowskiego, chwalącejautora obrazuTe. zkolei na wizerunku tego biskupa autorstwa Maksy-miliana Fajansa występują aĘbuty wskazujące na erudycję i rozległąwiedzę modela _ księgi, które mozna identyfikować jako mónumentalneopracowania autorstwa Łętowskiego: Katedra naWawelu oraz ZapewteKatalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskicn {l. ztiro. potypowych elementów nowożytnego portretu reprezentacyjnego należałustawiony na stoliku Zegar. Pojawia się on wyłącznie w fotogiaficznymujęciu kardynała Dunajewskiego (il. 18).

Nowym zjawiskiem jest wprowadzanie naportretach biskupich treścipatriotycznych. Doskonałym tego przykładem jest zachowany na stra-domiu portret Karola Skórkowskiego' usunięt ego Ze stolicy krakowskiejnatozkaz mocarstw zaborczych, między innymi za otwarte poparciepowstania listopadowego (il. 7). przypomina o tym trzymany w lewejręce zwój z napisem: ,,R 1830-1. ZA WIARĘ I }JCZYZNĘ''. Tensam biskup znalazł się wśród wielkich Polaków zasłużonych w walceo niepodległość ojczyzny umieszczonych na litografii o charakterze pa-triotycznym, rozprowadzanej z tekstem modlitwy o odrodzenie polskii mapą kraju w granicach przedrozbiorowych (il. z61zt. Widnieje naniej drzewo z trzema konarami; na jednym z nich _ rodzącym liściepalmowe _ artysta umieścił popiersia: Skórkowski"go, ok

"ślorr"gojako ,,Wyznawca wiary narod[owej]'', orazjego dwóch poprzedników- Jana Pawła Woronicza i Kajetana Sołtyka. Biskup Ludwil Łętowski,w młodości walczący w szeregach wojsk Księstwa Warszawskiego,później autor waznych prac historycznych, określony Został w podpisiedo portretu w Arcybractwie Miłosierdzia jako ,'Wielce orężemipióremzasłużony''. Zaslugi biskupów krakowskich dla Polski pódnosili takżew swych dziełach historycznych Michał Stachowicz, który umieścil

_- zq Ludwik Łętowski zapisał ten portret w testamencie z 15 Vil 1868 galerii

Krakowskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych. Drugi portret biskup przekazal wi-kariuszom katedry na Wawelu; AKK, sygn. L. A' 35, i. 66r; por. Ńororzrrr,

^o-larstwo'' (przyp.78)' o Karolu Emilu Boiatyńskim (właściwie Emilu Jurkiewiczu)por. A. Ryszkiewicz, BoraĘński, włąśc. Jurkiewicz Emil,w: SAP, t. l, s.2O7_2O8'o portrecie s. 208.

. 80 Łętowski (przyp. 72);tenże, Katalog biskupów, prałatów i kanoników kra-kowskich, t. 1-4, Kraków 1852-1854.

81 Muzeum XX. Czartoryskich, nr inw. 7303.


kilku z nich w galerii wielkich Polaków w Gabinecie Historycznym'

a późnej Jan Matejko na swoich obrazach historycznych82._ osobne miejsce w ikonografiibiskupów krakowskich zajmljąprzed-

stawienia wy darueńaktualnych. Szczególnymi walorami artystycznymi

odznacza się drzeworyt wykonany według rysunku Juliusza Kossaka'

opublikowany w,'Tygodniku I1ustrowanym'', przedstawiaj ący Kons e -

krację biskupią Albina Dunajewskie?o w kościele Mariackim w Kra-kowie w dniu 8 czerwca 1879 (i1. Ż71tz.* istocie widzimy tu nie akt

samego namaszczęnia nowego ordynariusza, ale triumfalną procesję

podążającąod wielkiego oŁtarzaw Stronę nawy głównej. Scena zakom-

pono'*u "ostała

z iście barokowym przepychem. Prezbiterium wypeł-

nia gęsty tłum duchownych i świeckich ńżnych stanów' wśród których

rozpoznać można podkrakowskich włościan i mężczyznę w kontuszu

zbuzdyganem w ręce. Nowo kreowany biskup in pontificalibus,wycią-gając prawą rękę w geście błogosławieństwa, kroczy pod baldachimem

trzymanym przez mężczyzn odzianych w stroje narodowe. Poptzedzago asysta w strojach liturgicznych z krucyferariuszem, akolitami i tury-

ierariuszami .Z|eweji prawej strony, ku środkowi sklaniają się wielkiechorągwie. Uroczysty charakter sceny podkr eŚla szczególne znaczenie

święceń biskupich Dunajewskiego: oto bowiem widzimy nie zwykłąkonsekrację, ale podniosły i radosny akt odnowienia _ po latach upadku

- prastarego biskupstwa krakowskiego. Juliusz Kossak wykonał również

rysunek dokumenĘący uroczystość poświęcenia Collegium Novumw dniu 14 czerwca 1887, opublikowany następnie w ,,Kłosach''84' Inny

epizod zudz\ałemDunajewskiego uwiecznił Jan Matejko. W kwietniu

1-881 ukończył on akware|ę Pobyt cesarza Franciszka Józefaw grobach

królewskichw r' 1880 (il.28), zamówioną przezWydział Krajowy za

1500 zł reńskich i darowaną do albumu cesarskiego w Wiedniu85. Była

82 Por. s. 35-39.83 Drzeworyt sygnowany u dołu po lewej literami A[ndrzej] Z[ajkowski]' zaś

u dołu po prawej -J[utiusz] K[ossak]; ,,Tygodnik Ilustrowany'' VIII (seria III)'

1 879, ni tsą z z5 vl (5 VD, s. 9 ; J. Zacharyasiewicz, Ksiqdz Albin Dunaj ew ski bi-

skup krakowsłl' ,,Tygodnik Ilustrowany'' VIII (seria III), 1879, nr 183 z 16 (28) vI'

". ioz-łoz; I. Kęder, W. Komorowski, A. Zeńczak,Ikonografia kościoła Mariac-

kiego i placu Mańackiego, Małego Rynku, ulicy Mikołajskiej, Siennej i Sw. Krzyża

. Krriowie, Kraków L999 (= Katalog widoków Krakowa, red' J' Banach, t' 2)'

kat.84, s. 150-151.84 o uroczystości zob. J. Dybiec, Krakawskie uroczystości otyvarcia Collegium

Novum i ich ogólnopolskie echą, w: Collegium Novum 1887_]987. MateriaĘ z Se-

sjiNaukowej (2 czerwca 1987 roku),Kraków l991, s' 21_37'- s5 M. Gorzkowski, Jan Matejko epoka od roku 186] do końca życia artysry

z dziennika prowadzonego w ciqgu lat siedemnastu, optac. K. Nowacki, I. Try-

bowski' rratow t9g3, s.2tą; Najjaśniejszy Pan w Galicji. Dwadzieścia akwarel

32 Knzyszror J. CzyzswsxI, Młnnr Włlczłr

to jedna z dwudziestu akwarel różnych artystów, dokumenĘącychnajważniejsze momenty cesarskiej wizyty w Galicji. Matejko ukazałzachodnią część romarńskiej krypty św. Leonarda w katedrze krakow-skiej. Pomie szczenie rozświetlone jest migotliwymi płomieniami świectrzymanych przezuczestników wydarzenia, ana ścianach kładą się cie_nie kolumn. Pośrodku stoi Albin Dunajewski pokazujący prawą dłoniąsarkofag Jana III Sobieskiego stojącemu obok, ubranemu w mundurwładcy. Nie ulega wątpliwości, że artysta celowo wybrał ten właśniemoment wizyty, kiedy cesarz Austrii ogląda miejsce wiecznego spo-czynku króla, który przed wiekami ocalił cesarską stolicę od nawałytureckiej86. W roku 1907 Karol Rogalski uwiecznił Poświęcenie szpitalabonifratrów przezkardynała Jana Puzynę naobtazie,który znajduje sięw kazimierskim klasztorze te1o zgromadzenia (il. Zg)81 .

Odmienny, bo nie tyle dokumentalny, co alegoryczny charakter maobraz Józefa Unierzyskiego (ucznia Jana Matejki), ukazujący ŚlubyZmartwychwstańców w katakumbach San Sebastiano i Piotra Seme-nenkę proszqcego papieia o zatwierdzenie reguĘ Zmartwychwstańców,zachowany w kościele tego Zgromadzenia w Rzymie (il. 16;sa. Znalazłysię na nim osoby, które w tej uroczystości nie brały udziału. Wśród nichwidzimy, po lewej stronie tronu papieskiego, Albina Dunajewskiego zezrolowanym dokumentem w lewej ręce.Znalazł się on tamze względuna poparcie, jakiego udzielał nowemu zgromadzeniu zakonnemu.

Dawni biskupi krakowscy pojawiają się na obrazach historycznychjako bohaterowie i uczestnicy wydarzeń z przeszlości. Prekursoremmalarstwa historycznego na gruncie krakowskim był Michał Stacho-wicz, autor niezachowanego wystroju malarskiego dworu kanonikakrakowskiej kapituły katedralnej ks. Michała Sołtyka w Niegoszowi-cach pod Krakowem. Były tam obrazy upamiętniające epizody z życiabiskupa Kajetana Sołtyka: Wjazd jego na Księstwo Siewierskie, Wjazd

arĘstów polskich przedstawiajqcych Cesarza Franciszka Józefa I w Krakowie i weLwowie w roku 1880, wystawa. w MNK, Nowy Gmach, grudzień 1987 - styczeń1988, oprac. J. Banach' s.3;Z.Zygulskt jutt.,Jak Matejko cesarzaponiżył,w: Sztu-ka i historia (przyp.16), s.77,88-90, il. 2.

'86_Prz-esadzona wydaje się natomiast interpretacja Z. Żygtllsktego, jakoby

sarkofag Sobieskiego został: ,,perspektywicznie przerysowany w taki sposot bystojące przed nim osoby przerastał, a więc i cesarzaponiżal. napominał, ośffzegał';;tlmż:' sj 89..Trudno dopatrzyć się takich intencji w cyklu stanowiącym oficjatnydar dla dostojnego gościa.

87 KZSP, tIY: Miasto Kraków, cz.Y; Kazimierz i Stradom. Kościoły i klaszto-ry,Z-,,red.I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1994, s.':.9.

88 w. Zahorski, Polak we Włoszech, wyd. V, Rzym 1983, s. 197-198; Rożek(przyp. 43), s. 82 (podaje jako autora Henryka Siemiradzkiego).


jego na biskupstwo krąkowskie i Wywiezienie do Kaługias. Śladem Ęrealizacjijest zapewne rysunek zachowany w Bibliotece Narodowejw Warszawiego. Malowidła niegoszowickie były elementem szerokozakrojonej akcji Michała Sołtyka, polegającej na sławieniu pamięciswojego przyrodniego stryja. Już w roku 1773 zamówił on u FranciszkaSmuglewicz a obr az przedstawiaj ący P ow r ó t Kaj e t a n a S oł ryka z ni ew o -

li i jego wjazd do Warszawy91. Bratanek ufundował też przynajmniejjeden - najważniejszy - spośród trzech pomników upamiętniającychzmarłego biskupa, umieszczony w kaplicy Świętokrzyskiej przy kate-drze krakowskiejg2. Pozostałe znalazły się w krużgankach przy kościelekrakowskich franciszkanówg3 oraz w kościele parafialnym w Sławko-wie9a. W katedrze gnieŹnieńskiej zachował się luźny portret epitafijny,namalowany około roku 1790, do roku 1959 w stiukowej oprawie95.Ciekawym przykładem zainteresowń kolekcjonerskich Michala Sołty-ka była seria medali (13-15 sztuk?) z wizerunkami sławnych Polaków:królów i wodzów, w tym także biskupa Kajetana z napisem: ,,PRoRELIGIONE ET LIBERTATE VICTIMA ECCLE ET PATRIAF''96.Ich współautorem był zapewne sam kanonik, który w swym testamen-cie własnoręcznie opisał sprawione przez siebie dzie|a falerystyki jako,,medale śrebrne mojego SZt}chu''97. o znaczeniu' juki" przywiązywał

89 E. Shugt, Kilka słów o Michale Stachowiczu,,,Dwutygodnik Literacki'' II,Kraków 1845, s. 75; J. Dobrzyckl, Michał Stachowicz. W setnq rocznicę śmierci,Kraków 1932, s.7-8; J. Smiałowslrł, Ksiądz kąnonik Michał Sołtyk (1742_18]5)i jego testament. Zpiory archeologiczne, numizmaĘ, minerały i inne osobliwości,Łódź 2000 (= Acta Archaeologica Lodziensia, nr 45 i 46), s. 72, 8l.

90 Wjazd naWawel biskupa Kajetana Sołtykaw ]759 r., ok. 1814, sygn. M. Sta-chowicz; K. Gutowska-Dudek, Rysunki zwilanowskiej kolekcji Potockich w zbio-rach Biblioteki Narodowej. Katalog, t. 3, Warszawa2002, s. I4l,poz. 1'Ż9l.

91 Śmiałowski (przyp' 89), s. 49,50.92 Tomkowicz (przyp. 6), s.2I7; J. Daranowska-Łukaszewska, Kto jest auto-

rem nagrobka biskupa Kajetana Sołtykł w katedrze na Wawelu?,,,Studia Wawelia-na" 1,1992,s.91.

93 Pomnik ten powstał, być może, jesz cze za życiabiskupa; Tomkowicz (przyp.6), s.218_Ż23.

94 Por. m.in. KZSP, t. I: Wojewódznvo krakowskie, reó. J. Szablowski, z. 12:Powiat olkuski, oprac. K' Kutrzebianka, Warszawa 1953' s. 34; Daranowska-Łu-kaszewska (przyp. 92), s. 85; T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakow-słiej, Kraków l98Ż, s. 532.

ss KZSP,t.Y'.'Województwo poznańskie, red. T. Ruszczyńska, A. Sławska, z. 3:

Powiat ?nieźnieński,invł. T. Ruszczyńska, A. Sławska i in., Warszawa 1963, s. 19;Daranowska-Łukaszewska (przyp. 92)' s. 85.

96 Egzemp|arze medalu Kajetana Sołtyka w wersji srebrnej i brązowej znajdująsię w MNK; Śmiałowski (przyp. 89), s. 51, ryc. 3.

97 Więcek (przyp.35), s. 198; Śmiałowski (przyp. 89), s.49,50.

34 Knzyszrop J. Czyżpwsrl, MAREK Włt-człr

do swej fundacji, świadczy fakt, że ofiarował stemple do medali Aka-demii Krakowskiej, zastrzegając jednak:,,wyj ąwszy stempel KsięciaSołtyka Biskupa Krakowskiego i Zygmunta III, które przy Familii zo-stać powinny''98. Czynem zdumiewającym było zamówienie około roku1800 limitowanej serii dukatów i groszy księstwa siewierskiego, któreantydatowano na lata 176I i I762.Na awersach monet wybitych w zło-cie, srebrze i miedzi umieszczono wizerunek biskupa Kajetana. Akt tennie doczekał się jak dotąd przekonującego wyjaśnienia; raz widzianow nim rczultat,,próżności i zainteresowań numizmatycznych MichałaSołtyka'', innym razem,jakąś desperacką próbę udokumentowania nie-zależności i suwerenności biskupów krakowskich i książąt siewierskichograniczonej zarówno uchwałami sejmu jak i podziałem kraju na skutekrozbiorów''99. Pewne jest tylko to, że monety nigdy nie były w obiegui od początku stanowiły rarytas kolekcjonerski.

Według zapisu w testamencie kanonika część precjozów miała sięznaleźćjako wota przy obrazie Matki Boskiej, któri według tradycjibył własnością Sołtyków od wieku XvI, i który towarzyszyłbiskupowiKajetanowi na zesłaniu w Kałudze (obecnie w skarbcu katedry na Wa-welu)1m. W spisie tych przedmiotów zna|azły się: komplet medali z wi-zerunkami sławnych Polaków wybitych w srebrze, d:wa egzemplaruemonet księstwa siewierskiego wybitych w złocie i srebrze, ,,medalionKsięcia Sołtyka Biskupa Krakow., metalowy, na jedną stronę wybity,pozłacany w ramkach srebrnych'', ,'pierścionek z miniaturą KsięciaSołtyka Biskupa Krakowskiego" oraz ,,Wzyż złoĘ z miniaturą Kajeta-na Sołtyka biskupa krakowskiego"Iol. Część tych przedmiotów mogłapochodzić z kolekcji Samego biskupa, podobnie jak,,Biust Księcia Soł-tyka Biskupa Krakowskiego na krwawniku rżntęty dużemi brilantamiosadzony'', który miał pozostać przy Familii1o2.

Zupełnie inny charakter miało propagowanie pamięci o krakowskichbiskupach przez JanaMaĘkęlo3. Badania nad wyglądem historycznych

98 Śmiałowski (przyp. 89), s. 112, l 16.99 Z. zakłzewsh't, Michał Sołtyk _ zapomniany numizmatyk,,,Biuletyn Numi-

zmatyczny" 7l, |972' z.3, s. 5|; Śmiałowski (ptzyp.89), s. 51, ryc.3,4.100 Śmiałowski (przyp.89), s. 51.l0l Śmiałowski (przyp. 89), s. 108, l l3. Wszystkie wota znajdujące się przy ob-

razie zostaly skradzione 4 XI 1853' podczas napadu na dwór w Piastowie, o czyminformuje dokument sporządzony przezMarcelego Sołtyka w roku 1896; AKK,Zapis obrazu Matki Boskiej przez Marcellego Sołtyka, bez sygn.; por. Wawel1000'2000, red. M. Piwocka, D' Nowacki, t. 1' Kraków 2000, s. 295_296,poz.y306,il.381, oprac. K. J. Czyżewski.

102 Śmiałowski (przyp. 89), s. 114.103 o stosunku MaĘki do historii ostatnio: J.Ikawczyk, Matejko i historia,War-

szawa 1990; tenże, Jąn Matejko. Mistrz I'egendy św. Stanisłąwa' Warszawa 1998.


postaci były częścią jego zainteresowań historycznych w ogóle i stałymelementem przygotowań, które podejmował, tozpoczynając pracę nadkolejnym obrazem. DziaŁania te obejmowały z zasady lekturę źródełhistorycznych i kwerendę ikonograficzną, a w pewnych wypadkachnawet studiowanie szczątków zmarłych. W dniu ŻŻ stycznia 1887 ma-larz był obecny przy otwieraniu grobów królowej Jadwigi iZbigniewaoleśnickiego w katedrze krakowskiej. Marian Gorzkowski wspomina:

,,wchodził w głąb ich do wnętrza, rysował znalezione w tych trumnachdrogie dla nas pośmiertne ich szczątki. Z trumny Zbigniewa oleśnic-kiego rysowaŁ czaszkę w profilu i enface, z której można było dokład-nie poznać, że miał włosy blond z grzywką,jak dzisiaj jeszcze nosząwlościanie po wsiach; miał twarz silnie zbudowaną, energiczną,którazapewne miała piętno ludowe; prócztego rysował z trumny infułę tamzna|ezionąoraz pierścionek z karnioli''1@.

Pasterze krakowskiej diecezji pojawiają się na następujących obra-zach historycznychMaĘki: Zygmunt I nadĘqcy przywilej na szlachec-two akademikom krakowskim w r. 1535 (1858; Jan Chojeński i SamuelMaciejowski)l0s, Unia lubelska (1869; Filip Padniewski i Piotr Mysz-kowski jako biskup płocki)106, Zawieszenie dzwonu Zygmunta nawieżyZamkowej (I874; Jan ChojeńsYj)lD7, Dzieci króla Jagiełły 7 owdowiałqkrólowq Zofiq i opiekunem biskupem oleśnickim (1874)108, Bitwa podGrunwaldem (1878; młody Zbigniew oleśnicki w starciu z Diepoltemvon Kikeritz)r}g, Hołd przsłj (1880; Piotr Tomick1)ln, Chr7est Włady-sławaWarneńczyka (1881; Zbigntew oleśnicki i Wojciech Jastrzębiec,

104 Gorzkowski (przyp. 85), s.322_323. Rysunek infuły wyjętej z grobu oleś-nickiego opublikował M. Walczak' Działalność fundacyjna biskupa krakowskiego,kardynałaZbigniewaoleśnickiego,cz'II'FHA30, 1994,il.22;wyglądplerścieniaznany jest z kopii pochodzącej z tzw. Tek Łepkowskiego w zbiorach MUJ w Kra-kowie (nr inw. 1689II; 10108). Najważniejszego dla naszych rozważait rysunkuczaszlrj biskupa nie udało się odnaleŹć.

l05 14g.I' Matejko. obrazy olejne. Katalog, red. i wstęp K. Sroczyńska, War-szaut a 1993, poz. 5I, s. 5Ż.

106 Do wizerunku Padniewskiego pozował malarz Florian Cynk (1838_1912);Gorzkowski (przyp. 85), s. 51; Matejko. Obrazy olejne... (przyp. 105), poz. 123,s. 103, 104 (tu podano, że do postaci Padniewskiego pozował Alfred Szczepań-ski).

107 Muzeum Narodowe w Warszawie; Gorzkowski (przyp.85), s.68-69; Ma-tejko. Obrazy olejne... (ptzyp.105), poz. 156, s. 135.

108 Gorzkowski (przyp. 85), s. 69, 261.lG Gorzkowski (przyp. 85), s. 118; Matejko. Obrazy olejne... (przyp. 105),

poz. 117, s. I53.110 Gorzkowski (przyp. 85), s. 202; Matejko. Obrazy oleine... (przyp. 105),

poz.2O9, s.182.

36 Kązyszrol J. CzyżBwsrI' Młnrr Włrczłr

już jako prymas)lll, Ąmitr z Goraja wstrzymujqcy Jadwigę od wyła-mania drzwi na zamku królewskim w Krakowie (1881; Bodzanta)l12,Biskup Krasiński Prz! śmierci Zygmunta Augusta (1886;lt:, Ślub l<a-zimi e r za J a g i e l l ońc zy ka z ar cy ks ię żni c zką au s t ri ac kq El żb i e t q ( 1 890 ;

Zbigniew oleśnicki;lta, KonsĘtucja j maja (1891; Feliks Paweł Tur-.,ki)''', Abdykacja króla Jana Kazimierza (I89Ż; Andrzej Trzebicki)rlo,Sluby Jana Kazimierza (1893; według niektórych badaczy - AndrzejTrzebicki jako biskup przemyski)ll7' Biskupi krakowscy pojawiają si|też na kolejnych obrazach z cyklu Dzieje cywilizacji w Polsce, po-wstałych w roku 1888ll8. Hierarchowie ci _ podobnie zresztąjak inne

'111 obraz malowany na zamówienie Jana Kantego Głębockiego w Laszkach,

zaginiony; Gorzkowski (przyp. 85)' s.2l4-2l5,376: ,,7 czetwca]g89 odwieoziłMatejkę premier, hrabia Taaffe, któremu malarz ofiarował w darze ślubnym dlac_órki olejny szkic mniejszy przedst. Warneńczyka,Zoflęioleśnickiego',; triatejko.Obrazy olejne... (przyp.l05), poz. 203, s. t'76.

|12 Obtaz kupiony potemprzez hrabinę Adamową Potocką w Krakowie; Mu-zeum Narodowe w szczecinier Gorzkowski (przyp. 85), s. 215; Matejko. obrazyolejne... (przyp.105), poz. 205,s. l7B.

l13 Muzeum Narodowe w Warszawie; ze źródeł znany jest mały szkic wy-konany w Krzesławicach w roku 1884. obraz, malowany ńa-zamówienie hrabie-go Kazimierza Krasińskiego, miał przedstawiać scenę

''na tle dziejów rodzinyKrasińskich z ubiegłych wieków'', dlatego MaĘko wybrał *ome.'t przybyciabiskupa Krasińskiego do umierającego króla; Gorzkowski (przyp.8r, s:27'|_272,28|ł82,3l2_3l3,3I8; Matejko, obraąl olejne... (przyp.los), po'. 260, s. Ż24,poz.26I, s.225.

ll4 g1oru, namalowany w darze ślubnym dla arcyksiężniczki Marii Walerii,córki cesarza Franciszka Józefa; do postaci kardynała pozował ksiądz Juliusz Dro-hojewski; Gorzkowski (przyp.85), s. 401-403 Matejko. Obrazy olejne... (przyp.105), poz. 276,s.250.

|.1.5' Mateiko. obrazy olejne... (przyp.l05), poz. 28I, s' Ż54.l16_Gorzkowski (przyp. ss), ś' łłi]; Mafujko. obrazy olejne... (przyp. l05),

poz.289, s. Ż65.11'7^ Matejko. obrazy olejne... (ptzyp.105), poz. 297 ' s. Ż7O.ll8 Kolejne dzieła w tym cyklu to: 1. Złoty wiek literatury w w. XVI _ Refor-

macja - przewa'?a katolicyzmu - Samuel Maciejowski przyjmuje list od VittońiColonny wręczany przez zakonnika i Marcin Białobrzeski jako biskup kamieniecki;)aW Ęczycy pierwszy sejm _ spisanie praw, ukrócenie rozboju r.p. 1182 - biskupGedeon (Gedko) odczytujący bullę papieską przy relikwiach św. Floriana;3. KĘ-ska legnicka _ odrodzenie r.p. 1241 - biskup Prandota odmawia modlitwę nadciałami wraz z arcybiskupem gnieŹnieńskim i biskupem wrocławskim;4. Założenieszkoły głównej przeniesieniem do Krakną u?runtowane r.p. 1361 - 13gg _ 1400 _PiotrWysz w mitrze Snzempińskiego i ornacie I(mity; 5. Chrzest Litwy r.p. I387 _Piotr Radlica chrzci pogan; 6. Wpływ Uniwersytetu na kraj w w. XV - niwe prądy_ husyĘzm i humanizm _ Zbigniew oleśnicki i Tomasz Strzempiński; 7. PotęgaRzeczypospolitej u zenitu _ złota wolność, elekcja r.p. 1 573 _Franciszek Krasińskii Piotr Myszkowski jako biskup płocki; por. kolejno: Matejko. obrązy olejne...

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku 3'7

postacie z obrazów Matejki - występują często w strojach zlożonychz aatefltycznych, znanych artyście elementów. Malarz wielokrotnieprzedstawiał zachowane w skarbcu katedry krakowskiej: racjonał, mitręTomasza Strzempińskiego i ornat Piotra Kmity starszegollg.

Bohaterem szczególnego w twórczości Matejki dziela o charakterzehistoryczno-anegdoĘcznym stał się biskup Piotr Gamrat. Malowanyw latach 1875_1878 obraz Gamrat ze Stańczykiem (il.30) ukazywałbohaterów wychodzących ,,w podchmielonym stanie zuczty na zamkukrakowskim".W związku z dziełem trapiły mistrza rozterki natury mo-ralnej, opisane szczegółowo przezMartana Gorzkowskiego. Zapisał onpod rokiem 1878: ,,Na prawo stał drugi obraz niedokończony, obraz bi-skupa Gamrata, wychodzącego ze Stańczykiem z królewskiego Zamku,pysznie i znakomicie zrobiony. Gdym się wpaĘwał w to arcydzielo,on zauważył: >Co to za ironia dziś podobny kończyć obraz, chciałemGamrata zamazać i inną zrobić natomiast figurę, ale nabywca obrazuSławiński nie zgodzlł się na to. Muszę go skończyć , ale żaluję, bo ludziepomyślą, żem nihilista, a ja ani takim jestem, ani za takiego uchodzićprzedladźmi nie chcę<<''120. Nieco później wspomina: ,,Matejko poleciłmi jednak, abym obrazu nikomu nie pokazywał; oddałem go tylko'z polecenia jego, do fotografa Szuberta d|azdjęcia dwóch fotografiii z napomnieniem, ażeby klisze natychmiast zniszczył. MaĘko nie radzobrazatego, obawia się, by go nie wzięto zabezbożnego. [...] Gamratbył jeszcze Zaczęty w roku 1873, to jest w czasie, gdy Matejko, jak sięzdaje' nie byłjeszcze tak drażliwy na religijne uczuciajak tetaz; zaczętyobraz dopiero po pięciu latach skończył, w czasie gdy potrzebował pie-niędzy . Widziałem j ak obrazkończył,jak był niespokojny, miał pewnywyfzut sumienia, walczyl ze sobą, a jednak skończyć musiał gdyż goprzyciskało życie i domowe potrzeby"lz'.

Jedynym MaĘkowskim obrazem, mającym za głównego bohaterabiskupa krakowskiego, jest płótno pod tytułem Biskup Iwo odrowqżpo św ię c a kamień w ę gielny p o d ko ś c iół w Iw onic zu ( 1 887). Kompozycj a

(przyp. 105), poz. 27ll1o, s.244_245; poz.27114, s. Ż39; poz.27 ll5' s. 24o; poz.27l/7, s. 24Ż; poz. 2'7L/8, s. 243; poz. 2'7Il9, s' 2431' E. Suchodolska, M. Wrede'JanaMate.ikiDzieje cywilizacjiw Polsce,Warszawa 1998, s. 88,93,94,i1. Xl s.42,4+-46' il.IV; s.50' 53' il. V; s. 66,69, il. VII; s.'7Ż,il. V[I;s.80' 83-84' il. IX;s. 98, 101, il. XI; zob. też Gorzkowski (przyp. 85)' s. 356.

119 Przypadki wprowadzania do obrazów MaĘki konkretnych dzieł sztukistarano się zestawić w odpowiednich hasłach katalogu Wawel 1000_2000 (przyp.101).

r20 Gorzkowski (przyp. 85), s.'12, 105, ll7, cyt. s. 146-147.121 Nowy Jork, zbiory Fundacji Kościuszkowskiej; Gorzkowski (przyp. 85),

s. 15l; por, teżMatejko. obrazy olejne... (przyp.105), poz. 175' s. 150-151.

38 Knzyszron J. Czyżswsrt, MłnBr Włlczłr

ilustrowała legendę powstałą ze skojarzenia nazwy miejscowości, za-łożonej w wieku XIY, z imieniem biskupa krakowskiego żyjącego stolat wcześniej. Malowidło przeznaczone było do nowej kaplicy ZakładuZdrojowego w Iwoniczu1Ż2' w roku 1892 powstały rysunki ,,z daw-nych historycznych postaci, odtworzonych [...] z najstarszych naszychpieczęci". Przedstawiają one Wincentego Kadłubka, Iwona Odrowąża,Pawła zPrzemankowa, Wisława z Kościelca, Bodzantę' Prandotę, JanaGrota, Floriana z Mokrska iZbigniewa oleśnickiego. Według nichwykonano drzeworyty, opublikowane w,,Tygodniku Ilustrowanym"i

''Kłosach''123. Matejko zawsze interesował się katedrą krakowską,angailljąc się w dyskusje związane z jej konserwacją i wyposażeniem(między innymi wypowiadał się w sprawie budowy nowego ołtarzagłównego)l2a. W lutym 1888 malarz ,,przypomniał sobie ulubione [...]pĄekta dotyczące katedry na Wawelu; narysował więc zaraz na dłu-gim większym arkuszu pomysł dodatkowy do ołtarza, przeznaczonydo katedry na Wawelu. Umieścił w nim Warneńczyka na koniu, pobokach postacie świątobliwych niewiast polskich, które nie mają w kra-ju naszym nagrobków, to jest Jadwigę, Zofię itd., z prawej zaś stronykardynała oleśnickiego'' tzs.

Pomimo że Tan Matejko był bardzo cenionym portrecistą, nie stwo-rzył portretu aktualnego ordynariusza krakowskiego, czy|i Albina Du-najewskiego' Warto przytoczyć relację Mariana Gorzkowskiego z listo-padaroku 1884, choć należy do niej podchodzić zdużąostrożnością zewzględu na charakter autora i jego - Znaną powszechnie _ skłonnośćdo plotkowania. opowieść dotyczy malowania przezMatejkę obrazuJoanna d'Arc,,,do którego mu jednak ciągle brakowało żywychmodeli.Zaprosił więc biskupa Dunajewskiego do pozowania w obrazie; bi-skup z razu obiecał,żeprzyjdzie,lecz wcale nie przybył.Porazpierw-szy zdarzylo się Matejce, że ktoś obiecywał do obrazu pozować i nie

l22 Na tcu kamienia węgielnego wyryty jest napis: ,,IVo oDRovANsIsA.D.1226. EPIsKoPUs CRAKUS''. W związku ztym, że kaplicy nigdy nie wy-budowano, obraz pozostawał własnością zarządu,później znalazł się w Warszawie,gdzie zaginął po roku 1939; opublikowany: ,,Tygodnik Ilustrowany'' 1888, nr 27,s. 154. Studium do tego obrazu, olej na tekturze, datowane 1887, znajduje się dziśw Muzeum okręgowym w Bielsku-Białej, a fragmentaryczfly szkic rysunkowy _w Domu Matejki w MNK w Krakowie; Gorzkowski (przyp.85), s. 313, 3Ż3_3Ż4;Matejko. obrazy olejne... (przyp.105), poz. 264,265' s.228,ŻŻ9; M. Przemecka--Zielińska, Malarstwo religijne Jana Matejki, Kraków 1994, s. 33_34, poz. 21 ,28.

123 Gorzkowski (przyp. 85), s.457.12ł g. 1. Czyżewski, Spór o ołtarz główny w katedrze na Wawelu w latach

1 87 I - 1 88 3,,,Studia Waweliana" 3, 1994, s. I 8 l-1 92.125 Gorzkowski (przyp. 85), s. 346.


przyszedl. Był on tym bardzo dotknięty i urażony, bo na biskupa długiczas czekal, nic nie malował, traciŁ czas, a zawsze na próżno. Znającbiskupa od bardzo dawna artysta wiedział, że on jest batdzo pobożny,ale charakter to miękki, słaby, ślamazamy, zarząd swej diecezji prowa-dzlłbardzo opieszale; konsystorz co chciał robił, całe duchowieństwobez spręzystego nadzoru, bardzo swobodne prowadziło życie. Twarzjednak biskupa była wyrazistą, ciekawą, dlatego chciał go na obraziemalować; gdy jednak biskup zwlekał, wówczas Matejko' żałując stra-

conego czasu' napisał do niego list bardzo ostry, stanowczy l z wielkimrozdrażnieniem. Wspomniawszy w swym liście, na samym wstępie, żenie maluje obrazu dla siebie' ale dla kraju, on pojąć nie może, dlaczegoby biskup do obrazu nie chciał pozować. Nadmienił' że mia| on zrobićosobny portret biskupa i mu go ofiarować, a list swój skończył uwagą'że nadal nie będzie go trudził prośbami, bo do biskupa przystęp jesttrudny' a lokaje jego we frakach i w bialych rękawiczkach, ubrani jakbyna bal, przybywających ledwo wpuszczają do sali, itd. odczytawszy miten list, artysta zapieczętował go i prosił, abym sam osobiście go odniósłi biskupowi do rąk własnych doręczył; otrzymawszy to polecente, zto-biłem to wszystko, co mi polecił; w prawdzie lokaje biskupa, widzącmnie bez fraka, z trudnością i niechętnie do sali wpuścili' ale pomimotego list biskupowi sam doręczyłem i co prędzej wyszedłem, by przymnie go nie odczytaŁ"tz6.

Przedstawienia biskupów krakowski ch znalazły istotne miej scew twórczości uczniów Matejki. Józef Mehoffer umieścił postać Iwonaodrowąża w pĄekcie malowidła ściennego do Ęforiów prezbiteriumkościoła Mariackiego w Krakowiel27. Stanisław Wyspiański w pro-jekcie witraża do katedry lwowskiej Ze sceną Ślrba, Jana Kazimie-rza lkazal biskupa Andrzeja Trzebickiego, według portretu w galeriifranciszkańskiej namalowane go przez D aniela S chulza l 28. Wyj ątkowąpopularnością w malarstwie historycznym wieku XIX cieszył się kar-

dynał Zbigniew oleśnicki, występujący wielokrotnie, jak wspomnianowyże1,w obrazach Samego Jana MaĘki. Znajdujemy takze samodziel-ne, imaginowane portrety tego dostojnika, m.in. w Hasztorze bernar-dynów w Krakowie (zapewne autorstwa Stefana MaĘki), w krakow-skim pałacu biskupim orazw kościele parafialnym w Szczepanowie129.

126 Gorzkowski (przyp. 85), s. 283-284.Iz7 lózef Mehoffer. opus ma7num, katalog wystawy w MNK, Kraków 2000'

s. 97, poz. I.3.1Ż8 Stanisław Wyspiański. opus magnum. katalog wystawy w MNK' Kraków

2000, s. 80-81, poz. II.1.|29 obęcność wizerunku oleśnickiego w kościele szczepanowskim wynika

z faktu, iż kardynał był fundatorem nowej gotyckiej świątyni i kaplicy nad grobem

40 Knzyszron J. CzyżBwsrt, Młnnr Włlczłr

Wyj ątkowa pozy cja oleśnickiego w ikonogr afii wiąże się niewąĘliwiez wielkim zainteresowaniem historiografów jego postacią. Do rozpo-wszechnienia wiedzy o kardynale, również poza ścisłym kręgiem hi-storyków, przyczyniła się w dużym stopniu monumentalna monografiapióra Maurycego Dzieduszyckiegol3o.

w XIX stuleciu starano się kultywować pamięć o dawnych polskichświętych i błogoslawionych, wśród których byli też biskupi krakow-scy: Stanisław, Wincenty Kadłubek i Prandotal3l. Ich postacie byłypopularyzowane ptzęz obrazki dewocyjne oraz ilustracje książkowe'Przykładem możebyć wydany w roku 1845 przezks. Mateusza Gła-dyszewicza. kanonika katedry krakowskiej, Żywot PrandoĘ, zbiera-jący źródła historyczne oraz ikonograficzne dotyczącejego kultu. Nafrontyspisie tego dziełka umieszczono litografię Piotra Hronskiego,wykonaną na podstawie rysunku Michała Płonczyńskiego, przedstawia-jącąWiaję bł. Prandoty według obrazu z roku 1607,przechowywanegowówczas w kapitularzu katedry krakowskiej 132. Przejaw em oryginalĘtwórczości byly zkolei kompozycje Wilhelma Leopolskiego (Prandota,Wincenty Kadlubek), wydane w formie obrazków przez A. Hohneckaw Dreźnie (il. 31). W okresie restauracji diecezji za czasów AlbinaDunajewskiego, a w szczególności Jana Puzyny, nastąpiło wyraźneodrodzenie kultu bł. Wincentego, którego efektem było powstanie wie-lu nowych wizerunkówl33. \Ą/ą16 w tym miejscu wspomnieć obrazekwydany w roku 1905 przez K. Kramikowskiego w Krakowie (sygno_wany J. M.), który posłużył za wzór dla haftu na omacie z roku 1906w skarbcu katedry krakowskiej (il.32,331tsł. oczywiście szczególnemiejsce zajmuje ikonografia Stanisława ze Szczepanowa, zagadnienieto przekracza jednak zakres niniejszego artykułu. Na podkreślenie za-sluguje fakt podjęcia w wieku XIX pogłębionych badń nad ,,sprawąśw. Stanisława'' (Stanisław Smolka' Tadeusz Wojciechowski). Wyniki

rycerza Piotra; reprodukcja w: A. Bujak, Pątron. 750. rocznica kanonizacji św' Sta-nisłąwa' tekst K. J. Czyżewski, Kraków 2oO3's.72.

l30 Zagadnienie to scharakteryzował wszechstronnie J. Nikodem, Zbigniewoleśnicki w historiografii polskiej. Kraków 200l.

- 13l Mianem błogosławionych określano też czasem Iwona Odrow ąża, Jana

Grota, a navłet Zbigniewa oleśnickiego.

- . 13Ż

-Obraz ten znajduje się dziś w zakrystii katedry; M. Gładyszewicz, żywot

błogosławionego PrandoĘ z Białaczowa biskupa krakowskiegó. I(aków 1845,s.'71-72.

133 D. olszewskl, Kult bł. Wincentego Kadłubkaw lędrzejowie.Ząrys historii,w: Cystersiw Polsce. 850-leciefundacji opactwa jędrzejowskiego,red. D. olszew-ski, Kielce 1990, s. 161.

|34 Wawel ]000_20u (przyp.101), s' 23'7,1l.284 (optac. K. J' Czyżewski).

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku 4I

tych badań wpłynęły na twórczość niektórych artystów - na przykładMatejki i Wyspiańskiegol35.W dorobku tego ostatniego (zarówno po-etyckim, jak i malarskim) znajdujemy dzielanajwyższej miary, powsta-łe w wyniku fascynacji konfliktem Stanisława z Bolesławem Smiałym.Kult świętego był też wykorzystywany w celach politycznych, co po-świadcza obrazek z przedstawieniem Albina Dunajewskiego, wydanynakładem Księgarni Katolickiej Władysława Miłkowskiego w Krako-wie w roku 1879' Umieszczono na nim błagalną modlitwę do św. Sta-nisława o zrośnięcie się Polski, wygłoszoną przez biskupa w dniu jegoingresu do katedry krakowskiej (11.34,35;tr0.

W powyższym przeglądzie starano się ukazać różnorodność portre-tów hierarchów Kościoła krakowskiego w wieku XIX i zwrócić uwagęna ich najważniejsze cechy formalne i ikonograficzne. Choć zagadnie-nie to nigdy nie bylo przedmiotem zainteresowania historyków sztu-ki, udało się zebrać dużą grupę wizerunków, wykonanych w różnychtechnikach artystycznych. obok ujęć i rozwiąza(ltypowych dla sztuki,portretu, na szczególną uwagę zasługują wątki patriotyczne, a nawetmartyrologiczne, obecne w ikonografii niektórych biskupów z okresuniewoli narodowej. Do zjawisk wyjątkowych należy ',kult'' KajetanaSołtyka plopagowan y ptzez j ego krewniaka, kanonika krakowskiejkapituły metropolitalnej' księdza Michała Sołtyka. Do najciekawszychfenomenów wypada też zaIiczyć stałą obecność krakowskich ordyna-riuszy w dziełach malarstwa historycznego, co wiązać trzeba z ogrom-nymznaczeniem diecezji krakowskiej w dziejach Polski. Treści ideoweomówionych powyżej przedstawień staną się przedmiotem odrębnegostudium.

135 J. Błoński , Święty Stanisław w tvvórczości Wyspiańskiego, ,+Ąnalecta Cra-coviensia'' XI, l979,s. 525*538; S. Michalec, Świadomość historyczna StąnisławaWyspiańskiego (wokół,, Bole sława Śmiałe go " i,,Skałki'' ),,,studia Claromontana''L7, 1997, s. lŻ1_200.

136 Muzeum XX. Czartoryskich, nr inw. R 290.

l. Portret biskupa Feliksa Turskiego w[asztorze franciszkanóww Krakowie. Fot. S. Michta

Ż. Portret kard. '4lbina Dunajewskiego w klasztorze franciszkanóww Krakowie, mal' J. Bąkowski. Fot. S' Michta

3. Portret biskupa Wojciecha Górskiego w'W'yższym Seminarium Duchownymw Kielcach, mal. M. Stachowicz; wgOrnamenta ecclesiae...

L

4. Portret biskupa '4ndrzeja Gawrońskiego w pałacu biskupim w Krakowie,mal.J. Bąkowski (1882). Fot. \7. wolny

5. Portret kard. Jana Puzyny, mal. K. Pochwalski. Fot. \i[. \(olny

6. Portrł biskapaJózefa olecbouskiego w klasztorze XX. Misjonarzy na Stradomiuw Krakowie. Fototeka IHS UJ

7. Porłł biskupa Karola Skórkowskiego w klasztorze XX. Misjonarzy na Stradomiuw Krakowie, mal. W. Eljasz. Foroteka IHS UJ

8. Portret epitĄ)jny biskupa Karola Skórkouskiego w katedrze krakowskiej (l9l3).Fot. S. Kolowca

9. Popiersie kard. Albina Dunajewskiego, fragment pomnika w katedrze

krakowskiej' rzeźb. M' Zawiejski ( l 893)

I0, ll, Sarkofag kard. '4lbina Dunajewskiego,krypta pod konfesją św. Stanisławaw katedrze krakowskiej, proj. S. Odrzy,wolski, oryk.K. Markus (1g95).

Fot. Biblioteka ASp w Krakowie

lŻ. Pomnik kard. Zbignieua oleśnickiego w katedrze krakowskiej,!"yk.K.C. Zumbusch' l$7'iedeń (1900). Fot. S. Kolowca

L3. Po tnn ik k ardy n ala J e rz ego R adzi w il ł a w kaplicy Szafrańców pr zy karcdrze

krakowskiej, arch. S. Szyller' rzeźb.P. \7eloński (1904). Fot. A. Rzepecki

14. Portret kard. Albina Dunajeuskiego,Dom Księży Zmartwychwstńców w Rzymie

|5. Portret kard. Albina Dunajewskhgo,fot. w Domu KsiężyZmartwychwstńcóww Rzymie

|6. Zataierdzenie regufl zgromadzenia XX. Zrnartwycbwstańców,

kościół zmartwychwstańców w Rzymie, mal.J. Unierzyski

17. Portret biskupa Karola Skórkowskiegą litografował A' Maurin, n'Td. B. Lemer_cier et Ci'; Gabiner Rycin Muzeum XX. Czartoryskich

18. Portret kard. ,4lbina Dunajewskiego ,,en pied". Fot. A. Szubert

lJi./.',,,' 1.,1,..,r t,,;/.,j,\,:t,i.,,.,!,

19. Portret biskilpa Luduikd Łętou,skiego, rvs. P. Michałowski; wg L. Łętowski,Ws p onln i e n i a p /1n i f t7l i k.lrs k i e, Vrocław l 9 5 6

r:!,''T ł'źoa

j;ł-ą.

Ż0. Karykntura biskupa Ludu,ika Łętouskiego, rys' K. Balicki; wg Estre icherówna,Zy c i e to u,,zrzy s k i e i o by cz aj o u e Krako u,,t...

2l. Portret biskupa Ludwika Łętowskiego'litografował M. Fajans (ok. 1859);wg Łętowski' Katedra...

@ JoEB! Dru Um@t &BDB. XNOV,,Bnl

^offimsl DMn &&mxo-m!Brd.r.oaDlróv ć' lTr'lMn t rofuft ill^zlfi x^v^',Ę&z&)łt@! xoffdlto !^nB IfuilEilYca !^ xc_rrn'U pMY

-^."T:;;;;'j.T:" alEDNYĆx I tlt}

ŻZ. Portret biskupa Ludwika Łętowskiego, drzeworyt, N. Ekielski (l890).Gabiner Rycin Muzeum XX. Czartoryskich

; ll''rY i)!\.:r !_L ''y0-J]D:!Y_1JŻ

23, P o r tr e t b iskup a J an a Paw I a Wor o n i c z a, litogr afowal $7. Ehrentraut,wyd. Litografia Pulawska. Gabinet Rycin Muzeum XX. Czartoryskich

Ż5. Portrł biskupaJana Pawła Woroniczaw pałacu biskupim w Krakowie,mal. \J7. K. Stattler. Fot. W. Wolny

lrdryrr*

26. Rycina Patriotyczna z Portretami bohate rów narodou1'ch, m.in. Jana PawłaWoronicza i Karola Skórkowskiego (fragment); Gabinet Rycin Muzeum XX.

Czartoryskich

Ż7. Konsekracja biskupa Albina Dunajeuskiego, drzeworyt, wgJ. Kossaka,

opublikowany w,,Ęgodniku llustrowanym''

Ż8. Pob1t cesarza FranciszkaJózefa w grobach królewskich w n l 880'akwarelaJ. Matejki

Ż9. Poświęcenie szpitala bonifratrów w Krakowie, mal. K. Rogalski (l907);Kraków,klasztor oo. Bonifratrów Fot. Fototeka IHs UJ

!rda'ćt-E-v, aoo.ł-u

Ę;'śN*:e

-\:A

SJ

Ą_Es*;: 'J<

-.i >

Ę

__l

N

JUOAsvż :=.CH.'tr\'

>lłOtr x'r.s e:

'.sŻ N .y

.::0Jaś!% f >

iż*SrSN-S oo\)H .lOu1cnN

oO

.) (tANJ

^RL* C'Ja\ a;:'! *\ :

5 x =€5s ę=€ a xC)F$ Ern^* 9-z-N ą-{>?s ę<Y>L9; Ę>(c Ź 3>+i'i =CJŻ H 3r+ź Ń ;C'X:€ - 6-o 9! rnQ.i

'Ę2-ś'żD

xb:--J*\P :Ś'

-ś^Ń'i.r.Dl *ó-.' R'o5-Ę'fsn aś> at .i,Ła P

X-o

Żr o_.ES

ałłłĘłBfił;!g g ś*3f: iE i; ii=śi t E. l F

iliigiiłiillłii'gig!eY:śl*dG' i

H-:MRa99ĘvEHgEźęgńg3zĘEĘ * E?6aoe\,/ -

ałN!2 oo

E e*= U-51v'lviś? t-POB O.śoPę* E.lr -v vN'śx-s BxHHcĘl/H

=Ś:€.] 3'ą^\!Ft*\ hD .=

*ET*s.tr:liduPJ a

_E 3Ę\ >(,Śdcł)t>'

>

Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku

Documents

Transcript of Ikonografia biskupów Krakowa w XIX wieku