laquoΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟΝ HEGEL ndash ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝraquo

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2008

2

Η παγκόσμια ιστορία είναι η πρόοδος στη συνείδηση της ελευθερίας Η εφαρμογή

της αρχής της ελευθερίας στην πραγματικότητα αποτελεί τη μακρά πορεία που

καλείται ιστορία

Κανένα κείμενο του Hegel δεν έχει διαβαστεί τόσο πολύ και με τόσο

διαφορετικούς τρόπους όσο η Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της ιστορίας Επιδίωξη του

κειμένου του Hegel είναι ο προσδιορισμός της φιλοσοφικής πραγμάτευσης της

ιστορίας δηλαδή μιας ιστορικής θεώρησης που δεν αναλώνεται στις λεπτομέρειες

και δεν διολισθαίνει στον κατακερματισμό αλλά αναζητεί την ενότητα και το

νόημα της παγκόσμιας ιστορίας Η ιστορία προβάλλει ως πρόοδος στη συνείδηση και

πραγμάτωση της αρχής της ελευθερίας Η εγελιανή ερμηνευτική της ιστορίας δεν

βλέπει τη σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας ως πεδίο κυριαρχίας του κακού του

πόνου και της καταστροφής αλλά ως ορίζοντα νοήματος Κατανοούμε την ιστορία

μόνο αν αναζητήσουμε και ανακαλύψουμε το λόγο που την εξουσιάζει

laquoΚαθετί το λογικό είναι και πραγματικό και ότι είναι πραγματικό είναι και λογικόraquo

(Φιλοσοφία του Δικαίου - Πρόλογος)

3

laquoΗ κατανόηση αυτού που είναι αυτός είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας διότι

αυτό πού είναι λογικό είναι και πραγματικό Ότι και να συμβαίνει κάθε άτομο είναι παιδί του καιρού

του έτσι και η φιλοσοφία είναι η εποχή της κατανοημένη σε σκέψεις Είναι ακριβώς αυθαίρετο να

φανταστεί κανείς ότι η φιλοσοφία μπορεί να υπερβεί το σύγχρονό της κόσμο όπως και το να φανταστεί

ότι ένα άτομο μπορεί να πηδήξει πάνω από τη Ρόδο [hellip] Όταν η φιλοσοφία χρωματίζει το γκρίζο της με

γκρίζο τότε το σχήμα της ζωής έχει ήδη γεράσει Με το γκρίζο της φιλοσοφίας δεν μπορεί να

αναγεννηθεί παρά μόνο να κατανοηθεί Η κουκουβάγια της Αθηνάς ανοίγει τα φτερά της μόνο την ώρα

που βραδιάζειraquo

Φιλοσοφία της Ιστορίας ndash Περιεχόμενο του όρου -

Εισαγωγή Όπως και ο όρος laquoιστορίαraquo ο όρος laquoφιλοσοφία της ιστορίαςraquo έχει καταρχήν

επιστημολογική σημασία Από την άποψη αυτή η φιλοσοφία της ιστορίας ανήκει στη

θεωρία της γνώσης δηλαδή στο φιλοσοφικό κλάδο που προσδιορίζει το υποκείμενο

το αντικείμενο τη μέθοδο και τις μορφές της γνώσης

Στο κλίμα των πατριωτικών πολέμων που ξέσπασαν στη Γερμανία η γερμανική

διανόηση σάρωσε το φράχτη που ο Kant θέλησε να στήσει στη μεταφυσική και μετά

το ρομαντισμό ξεχύθηκε σε ακράτητο ιδεαλιστικό κύμα Έτσι αναπτύχθηκε ο

υποκειμενικός ιδεαλισμός του Fichte ο αντικειμενικός ιδεαλισμός του Schelling

και τέλος ο απόλυτος ιδεαλισμός του Hegel Στο Hegel η ιστορία γεννάται απrsquo το

Λόγο ndash δεν προϋπάρχει

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Hegel (1770-1831) είναι η φιλοσοφία του

Πνεύματος των λαών μια κοντινή σύλληψη του laquo Volkgeist raquo ρομαντικού

(πραγματικότητα πνευματική και πολιτιστική μοναδική και αδιαίρετη) μέσω της

οποίας εκφράζεται το Καθολικό Πνεύμα το οποίο ο Hegel ονομάζει επίσης Λόγο

Ελευθερία Απόλυτο ενίοτε Θεό τέλος της Ιστορίας

σημειώνει ο Hegel στις Παραδόσεις της Φιλοσοφίας της Ιστορίας Και συνεχίζει

4

laquoΗ ιστορία είναι η εκδίπλωση της φύσης του Θεού ως ειδικού καθορισμένου στοιχείου έτσι ώστε

μόνο μια καθορισμένη μορφή γνώσης να είναι δυνατή και κατάλληλη γιrsquo αυτόraquo

laquo Έφθασε ο καιρός ασφαλώς για μας να κατανοήσουμε ένα τόσο πλούσιο προϊόν του δημιουργικού

λόγου όπως η παγκόσμια ιστορία Ο σκοπός της ανθρώπινης γνώσης συνίσταται στην κατανόηση του

γεγονότος ότι οι προθέσεις της αιώνιας σοφίας πραγματοποιούνται όχι μόνο στο φυσικό κόσμο

αλλά επίσης στο βασίλειο του [πνεύματος] που είναι ενεργητικά παρόν στον κόσμο Από αυτή την

άποψη η έρευνά μας μπορεί να θεωρηθεί ως θεοδικία μια δικαίωση των τρόπων του Θεούraquo

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας ασχολείται με το περιεχόμενο και τους στόχους της

ανθρώπινης Ιστορίας

Θέτει ερωτήματα όπως 1 Ποια είναι η κατάλληλη μονάδα μελέτης του ανθρώπινου παρελθόντος Το

άτομο η πόλις ένας πολιτισμός ή το σύνολο των ανθρωπίνων ειδών Ποια τα

δρώντα υποκείμενα

2 Η εξέλιξη της ιστορίας είναι γραμμική ή κυκλική

3 Αν η ιστορία εξελίσσεται πώς συμβαίνει αυτό Προς

μια θετική ή προς μια αρνητική κατεύθυνση Ποια

είναι η δύναμη που επηρεάζει τα γεγονότα

4 Υπάρχει σχέδιο της Ιστορίας

5 Υπάρχει τέλος της Ιστορίας

Στη μακρά πορεία της μελέτης της ιστορίας στην

αντιπαλότητα του αν η ιστορία εξελίσσεται γραμμικά ή επαναλαμβάνεται κυκλικά ο

Hegel κατέχει σημαντική θέση Ανέπτυξε στη laquoΦαινομενολογία του Πνεύματοςraquo μια

περίπλοκη θεοδικία βασισμένη στη διαλεκτική σύλληψη Κινητήρια δύναμη είναι το

σχήμα Θέσης ndash Αντίθεσης ndash Σύνθεσης Κατά τον Hegel ο λόγος ολοκληρώνεται μέσα

απrsquo αυτό το διαλεκτικό σχήμα Με την εργασία ο άνθρωπος μεταμόρφωσε τη φύση

ώστε να μπορέσει να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σrsquo αυτή Την κατέστησε

laquoοίκοraquo του Έτσι ο λόγος έδωσε στη φύση την πνευματικότητά της Για παράδειγμα

οι δρόμοι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις οι περιφράξεις και οι κατασκευές μέσα

στις οποίες ζούμε είναι αποτέλεσμα της πνευματικότητας της φύσης Κάτι ανάλογο

συμβαίνει και με την κοινωνική πρόοδο Είναι αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης

του Λόγου στην Ιστορία Η διαλεκτική βέβαια σύλληψη της Ιστορίας που

προαναφέρθηκε εμπεριέχει και προβλέπει την αντιπαλότητα έτσι ώστε η ιστορία

να συλλαμβάνεται σε μια συνεχή σύγκρουση Η σύγκρουση του αφέντη με το δούλο

είναι η θεωρητική στήριξη της προαναφερθείσας άποψης

5

Ας δώσουμε πάλι το λόγο στο Hegel Η φιλοσοφία έρχεται εκ των υστέρων να ερμηνεύσει την ιστορία Είναι μια

laquoαργοπορημένηraquo ερμηνεία του λογικού μέσα στο αληθινό Σύμφωνα με τον φιλόσοφο

μόνο το λογικό είναι αληθινό 6

laquoΗ απόλυτη κατάδειξη της ελευθερίας στον αγώνα για αναγνώριση είναι ο θάνατος [Αλλά]

όταν ο ένας από τους δύο μαχητές που μάχονται για αμοιβαία αναγνώριση υποκύπτει

ουδεμία αναγνώριση επιτυγχάνεται διότι ο επιζήσας απολαμβάνει τόσο λίγη αναγνώριση

όσο και ο νεκρός Συνεπώς ο θάνατος αναδεικνύει μια νέα και μεγαλύτερη αντίφαση έτσι

ώστε αυτοί που μαχόμενοι απέδειξαν την εσωτερική ελευθερία τους δεν έφθασαν σε μιαν

ύπαρξη στην οποία η ελευθερία αναγνωρίζεταιraquo sect432

laquoΕνώ ο ένας από τους μαχητές προτιμά τη ζωή διατηρεί την ατομική αυτοσυνειδησία του

αλλά εγκαταλείπει την αξίωσή του για αναγνώριση τη στιγμή που ο άλλος διατηρεί την αυτό-

επιβεβαίωσή του και αναγνωρίζεται από τον προηγούμενο ως ανώτερός του Έτσι αναδύεται

το καθεστώς του αφέντη και του δούλουraquo sect433

laquoΜόνον όταν ο δούλος γίνεται ελεύθερος τότε και ο αφέντης επίσης γίνεται εξ ολοκλήρου

ελεύθεροςraquo sect436 (Φιλοσοφία του Πνεύματος

)

laquoΤο αληθές είναι το όλο Αλλά το όλο είναι μόνο η ουσία που φθάνει στην τελείωσή της μέσα από την

ανάπτυξή της Για το Απόλυτο πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα ότι στο τέλος μόνον

είναι ότι είναι στrsquo αλήθεια και ότι σrsquo αυτό ακριβώς συνίσταται η φύση του να είναι δηλαδή

πραγματικό υποκείμενο ή ένα αυτογίγνεσθαιraquo

laquoΕίμαι αληθινά ελεύθερος μόνον όταν και ο άλλος είναι ελεύθερος και αναγνωρίζεται από

μένα ελεύθερος Αυτή η ελευθερία του ενός μέσα στον άλλο ενώνει τους ανθρώπους με

εσωτερικό τρόπο ενώ οι ανάγκες και η αναγκαιότητα τους συνδέει μόνον εξωτερικάraquo sect431

laquoΗ σχέση των δύο αυτοσυνειδήσεων είναι λοιπόν έτσι προσδιορισμένη ώστε αυτές να

επιβεβαιώνονται προς τον εαυτό τους όσο και προς αλλήλας μέσα από τον αγώνα ζωής και

θανάτου Και μόνο μέσω της διακινδύνευσης της ζωής κερδίζεται η ελευθερίαraquo sect187

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

2

Η παγκόσμια ιστορία είναι η πρόοδος στη συνείδηση της ελευθερίας Η εφαρμογή

της αρχής της ελευθερίας στην πραγματικότητα αποτελεί τη μακρά πορεία που

καλείται ιστορία

Κανένα κείμενο του Hegel δεν έχει διαβαστεί τόσο πολύ και με τόσο

διαφορετικούς τρόπους όσο η Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της ιστορίας Επιδίωξη του

κειμένου του Hegel είναι ο προσδιορισμός της φιλοσοφικής πραγμάτευσης της

ιστορίας δηλαδή μιας ιστορικής θεώρησης που δεν αναλώνεται στις λεπτομέρειες

και δεν διολισθαίνει στον κατακερματισμό αλλά αναζητεί την ενότητα και το

νόημα της παγκόσμιας ιστορίας Η ιστορία προβάλλει ως πρόοδος στη συνείδηση και

πραγμάτωση της αρχής της ελευθερίας Η εγελιανή ερμηνευτική της ιστορίας δεν

βλέπει τη σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας ως πεδίο κυριαρχίας του κακού του

πόνου και της καταστροφής αλλά ως ορίζοντα νοήματος Κατανοούμε την ιστορία

μόνο αν αναζητήσουμε και ανακαλύψουμε το λόγο που την εξουσιάζει

laquoΚαθετί το λογικό είναι και πραγματικό και ότι είναι πραγματικό είναι και λογικόraquo

(Φιλοσοφία του Δικαίου - Πρόλογος)

3

laquoΗ κατανόηση αυτού που είναι αυτός είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας διότι

αυτό πού είναι λογικό είναι και πραγματικό Ότι και να συμβαίνει κάθε άτομο είναι παιδί του καιρού

του έτσι και η φιλοσοφία είναι η εποχή της κατανοημένη σε σκέψεις Είναι ακριβώς αυθαίρετο να

φανταστεί κανείς ότι η φιλοσοφία μπορεί να υπερβεί το σύγχρονό της κόσμο όπως και το να φανταστεί

ότι ένα άτομο μπορεί να πηδήξει πάνω από τη Ρόδο [hellip] Όταν η φιλοσοφία χρωματίζει το γκρίζο της με

γκρίζο τότε το σχήμα της ζωής έχει ήδη γεράσει Με το γκρίζο της φιλοσοφίας δεν μπορεί να

αναγεννηθεί παρά μόνο να κατανοηθεί Η κουκουβάγια της Αθηνάς ανοίγει τα φτερά της μόνο την ώρα

που βραδιάζειraquo

Φιλοσοφία της Ιστορίας ndash Περιεχόμενο του όρου -

Εισαγωγή Όπως και ο όρος laquoιστορίαraquo ο όρος laquoφιλοσοφία της ιστορίαςraquo έχει καταρχήν

επιστημολογική σημασία Από την άποψη αυτή η φιλοσοφία της ιστορίας ανήκει στη

θεωρία της γνώσης δηλαδή στο φιλοσοφικό κλάδο που προσδιορίζει το υποκείμενο

το αντικείμενο τη μέθοδο και τις μορφές της γνώσης

Στο κλίμα των πατριωτικών πολέμων που ξέσπασαν στη Γερμανία η γερμανική

διανόηση σάρωσε το φράχτη που ο Kant θέλησε να στήσει στη μεταφυσική και μετά

το ρομαντισμό ξεχύθηκε σε ακράτητο ιδεαλιστικό κύμα Έτσι αναπτύχθηκε ο

υποκειμενικός ιδεαλισμός του Fichte ο αντικειμενικός ιδεαλισμός του Schelling

και τέλος ο απόλυτος ιδεαλισμός του Hegel Στο Hegel η ιστορία γεννάται απrsquo το

Λόγο ndash δεν προϋπάρχει

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Hegel (1770-1831) είναι η φιλοσοφία του

Πνεύματος των λαών μια κοντινή σύλληψη του laquo Volkgeist raquo ρομαντικού

(πραγματικότητα πνευματική και πολιτιστική μοναδική και αδιαίρετη) μέσω της

οποίας εκφράζεται το Καθολικό Πνεύμα το οποίο ο Hegel ονομάζει επίσης Λόγο

Ελευθερία Απόλυτο ενίοτε Θεό τέλος της Ιστορίας

σημειώνει ο Hegel στις Παραδόσεις της Φιλοσοφίας της Ιστορίας Και συνεχίζει

4

laquoΗ ιστορία είναι η εκδίπλωση της φύσης του Θεού ως ειδικού καθορισμένου στοιχείου έτσι ώστε

μόνο μια καθορισμένη μορφή γνώσης να είναι δυνατή και κατάλληλη γιrsquo αυτόraquo

laquo Έφθασε ο καιρός ασφαλώς για μας να κατανοήσουμε ένα τόσο πλούσιο προϊόν του δημιουργικού

λόγου όπως η παγκόσμια ιστορία Ο σκοπός της ανθρώπινης γνώσης συνίσταται στην κατανόηση του

γεγονότος ότι οι προθέσεις της αιώνιας σοφίας πραγματοποιούνται όχι μόνο στο φυσικό κόσμο

αλλά επίσης στο βασίλειο του [πνεύματος] που είναι ενεργητικά παρόν στον κόσμο Από αυτή την

άποψη η έρευνά μας μπορεί να θεωρηθεί ως θεοδικία μια δικαίωση των τρόπων του Θεούraquo

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας ασχολείται με το περιεχόμενο και τους στόχους της

ανθρώπινης Ιστορίας

Θέτει ερωτήματα όπως 1 Ποια είναι η κατάλληλη μονάδα μελέτης του ανθρώπινου παρελθόντος Το

άτομο η πόλις ένας πολιτισμός ή το σύνολο των ανθρωπίνων ειδών Ποια τα

δρώντα υποκείμενα

2 Η εξέλιξη της ιστορίας είναι γραμμική ή κυκλική

3 Αν η ιστορία εξελίσσεται πώς συμβαίνει αυτό Προς

μια θετική ή προς μια αρνητική κατεύθυνση Ποια

είναι η δύναμη που επηρεάζει τα γεγονότα

4 Υπάρχει σχέδιο της Ιστορίας

5 Υπάρχει τέλος της Ιστορίας

Στη μακρά πορεία της μελέτης της ιστορίας στην

αντιπαλότητα του αν η ιστορία εξελίσσεται γραμμικά ή επαναλαμβάνεται κυκλικά ο

Hegel κατέχει σημαντική θέση Ανέπτυξε στη laquoΦαινομενολογία του Πνεύματοςraquo μια

περίπλοκη θεοδικία βασισμένη στη διαλεκτική σύλληψη Κινητήρια δύναμη είναι το

σχήμα Θέσης ndash Αντίθεσης ndash Σύνθεσης Κατά τον Hegel ο λόγος ολοκληρώνεται μέσα

απrsquo αυτό το διαλεκτικό σχήμα Με την εργασία ο άνθρωπος μεταμόρφωσε τη φύση

ώστε να μπορέσει να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σrsquo αυτή Την κατέστησε

laquoοίκοraquo του Έτσι ο λόγος έδωσε στη φύση την πνευματικότητά της Για παράδειγμα

οι δρόμοι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις οι περιφράξεις και οι κατασκευές μέσα

στις οποίες ζούμε είναι αποτέλεσμα της πνευματικότητας της φύσης Κάτι ανάλογο

συμβαίνει και με την κοινωνική πρόοδο Είναι αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης

του Λόγου στην Ιστορία Η διαλεκτική βέβαια σύλληψη της Ιστορίας που

προαναφέρθηκε εμπεριέχει και προβλέπει την αντιπαλότητα έτσι ώστε η ιστορία

να συλλαμβάνεται σε μια συνεχή σύγκρουση Η σύγκρουση του αφέντη με το δούλο

είναι η θεωρητική στήριξη της προαναφερθείσας άποψης

5

Ας δώσουμε πάλι το λόγο στο Hegel Η φιλοσοφία έρχεται εκ των υστέρων να ερμηνεύσει την ιστορία Είναι μια

laquoαργοπορημένηraquo ερμηνεία του λογικού μέσα στο αληθινό Σύμφωνα με τον φιλόσοφο

μόνο το λογικό είναι αληθινό 6

laquoΗ απόλυτη κατάδειξη της ελευθερίας στον αγώνα για αναγνώριση είναι ο θάνατος [Αλλά]

όταν ο ένας από τους δύο μαχητές που μάχονται για αμοιβαία αναγνώριση υποκύπτει

ουδεμία αναγνώριση επιτυγχάνεται διότι ο επιζήσας απολαμβάνει τόσο λίγη αναγνώριση

όσο και ο νεκρός Συνεπώς ο θάνατος αναδεικνύει μια νέα και μεγαλύτερη αντίφαση έτσι

ώστε αυτοί που μαχόμενοι απέδειξαν την εσωτερική ελευθερία τους δεν έφθασαν σε μιαν

ύπαρξη στην οποία η ελευθερία αναγνωρίζεταιraquo sect432

laquoΕνώ ο ένας από τους μαχητές προτιμά τη ζωή διατηρεί την ατομική αυτοσυνειδησία του

αλλά εγκαταλείπει την αξίωσή του για αναγνώριση τη στιγμή που ο άλλος διατηρεί την αυτό-

επιβεβαίωσή του και αναγνωρίζεται από τον προηγούμενο ως ανώτερός του Έτσι αναδύεται

το καθεστώς του αφέντη και του δούλουraquo sect433

laquoΜόνον όταν ο δούλος γίνεται ελεύθερος τότε και ο αφέντης επίσης γίνεται εξ ολοκλήρου

ελεύθεροςraquo sect436 (Φιλοσοφία του Πνεύματος

)

laquoΤο αληθές είναι το όλο Αλλά το όλο είναι μόνο η ουσία που φθάνει στην τελείωσή της μέσα από την

ανάπτυξή της Για το Απόλυτο πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα ότι στο τέλος μόνον

είναι ότι είναι στrsquo αλήθεια και ότι σrsquo αυτό ακριβώς συνίσταται η φύση του να είναι δηλαδή

πραγματικό υποκείμενο ή ένα αυτογίγνεσθαιraquo

laquoΕίμαι αληθινά ελεύθερος μόνον όταν και ο άλλος είναι ελεύθερος και αναγνωρίζεται από

μένα ελεύθερος Αυτή η ελευθερία του ενός μέσα στον άλλο ενώνει τους ανθρώπους με

εσωτερικό τρόπο ενώ οι ανάγκες και η αναγκαιότητα τους συνδέει μόνον εξωτερικάraquo sect431

laquoΗ σχέση των δύο αυτοσυνειδήσεων είναι λοιπόν έτσι προσδιορισμένη ώστε αυτές να

επιβεβαιώνονται προς τον εαυτό τους όσο και προς αλλήλας μέσα από τον αγώνα ζωής και

θανάτου Και μόνο μέσω της διακινδύνευσης της ζωής κερδίζεται η ελευθερίαraquo sect187

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Κανένα κείμενο του Hegel δεν έχει διαβαστεί τόσο πολύ και με τόσο

διαφορετικούς τρόπους όσο η Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της ιστορίας Επιδίωξη του

κειμένου του Hegel είναι ο προσδιορισμός της φιλοσοφικής πραγμάτευσης της

ιστορίας δηλαδή μιας ιστορικής θεώρησης που δεν αναλώνεται στις λεπτομέρειες

και δεν διολισθαίνει στον κατακερματισμό αλλά αναζητεί την ενότητα και το

νόημα της παγκόσμιας ιστορίας Η ιστορία προβάλλει ως πρόοδος στη συνείδηση και

πραγμάτωση της αρχής της ελευθερίας Η εγελιανή ερμηνευτική της ιστορίας δεν

βλέπει τη σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας ως πεδίο κυριαρχίας του κακού του

πόνου και της καταστροφής αλλά ως ορίζοντα νοήματος Κατανοούμε την ιστορία

μόνο αν αναζητήσουμε και ανακαλύψουμε το λόγο που την εξουσιάζει

laquoΚαθετί το λογικό είναι και πραγματικό και ότι είναι πραγματικό είναι και λογικόraquo

(Φιλοσοφία του Δικαίου - Πρόλογος)

3

laquoΗ κατανόηση αυτού που είναι αυτός είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας διότι

αυτό πού είναι λογικό είναι και πραγματικό Ότι και να συμβαίνει κάθε άτομο είναι παιδί του καιρού

του έτσι και η φιλοσοφία είναι η εποχή της κατανοημένη σε σκέψεις Είναι ακριβώς αυθαίρετο να

φανταστεί κανείς ότι η φιλοσοφία μπορεί να υπερβεί το σύγχρονό της κόσμο όπως και το να φανταστεί

ότι ένα άτομο μπορεί να πηδήξει πάνω από τη Ρόδο [hellip] Όταν η φιλοσοφία χρωματίζει το γκρίζο της με

γκρίζο τότε το σχήμα της ζωής έχει ήδη γεράσει Με το γκρίζο της φιλοσοφίας δεν μπορεί να

αναγεννηθεί παρά μόνο να κατανοηθεί Η κουκουβάγια της Αθηνάς ανοίγει τα φτερά της μόνο την ώρα

που βραδιάζειraquo

Φιλοσοφία της Ιστορίας ndash Περιεχόμενο του όρου -

Εισαγωγή Όπως και ο όρος laquoιστορίαraquo ο όρος laquoφιλοσοφία της ιστορίαςraquo έχει καταρχήν

επιστημολογική σημασία Από την άποψη αυτή η φιλοσοφία της ιστορίας ανήκει στη

θεωρία της γνώσης δηλαδή στο φιλοσοφικό κλάδο που προσδιορίζει το υποκείμενο

το αντικείμενο τη μέθοδο και τις μορφές της γνώσης

Στο κλίμα των πατριωτικών πολέμων που ξέσπασαν στη Γερμανία η γερμανική

διανόηση σάρωσε το φράχτη που ο Kant θέλησε να στήσει στη μεταφυσική και μετά

το ρομαντισμό ξεχύθηκε σε ακράτητο ιδεαλιστικό κύμα Έτσι αναπτύχθηκε ο

υποκειμενικός ιδεαλισμός του Fichte ο αντικειμενικός ιδεαλισμός του Schelling

και τέλος ο απόλυτος ιδεαλισμός του Hegel Στο Hegel η ιστορία γεννάται απrsquo το

Λόγο ndash δεν προϋπάρχει

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Hegel (1770-1831) είναι η φιλοσοφία του

Πνεύματος των λαών μια κοντινή σύλληψη του laquo Volkgeist raquo ρομαντικού

(πραγματικότητα πνευματική και πολιτιστική μοναδική και αδιαίρετη) μέσω της

οποίας εκφράζεται το Καθολικό Πνεύμα το οποίο ο Hegel ονομάζει επίσης Λόγο

Ελευθερία Απόλυτο ενίοτε Θεό τέλος της Ιστορίας

σημειώνει ο Hegel στις Παραδόσεις της Φιλοσοφίας της Ιστορίας Και συνεχίζει

4

laquoΗ ιστορία είναι η εκδίπλωση της φύσης του Θεού ως ειδικού καθορισμένου στοιχείου έτσι ώστε

μόνο μια καθορισμένη μορφή γνώσης να είναι δυνατή και κατάλληλη γιrsquo αυτόraquo

laquo Έφθασε ο καιρός ασφαλώς για μας να κατανοήσουμε ένα τόσο πλούσιο προϊόν του δημιουργικού

λόγου όπως η παγκόσμια ιστορία Ο σκοπός της ανθρώπινης γνώσης συνίσταται στην κατανόηση του

γεγονότος ότι οι προθέσεις της αιώνιας σοφίας πραγματοποιούνται όχι μόνο στο φυσικό κόσμο

αλλά επίσης στο βασίλειο του [πνεύματος] που είναι ενεργητικά παρόν στον κόσμο Από αυτή την

άποψη η έρευνά μας μπορεί να θεωρηθεί ως θεοδικία μια δικαίωση των τρόπων του Θεούraquo

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας ασχολείται με το περιεχόμενο και τους στόχους της

ανθρώπινης Ιστορίας

Θέτει ερωτήματα όπως 1 Ποια είναι η κατάλληλη μονάδα μελέτης του ανθρώπινου παρελθόντος Το

άτομο η πόλις ένας πολιτισμός ή το σύνολο των ανθρωπίνων ειδών Ποια τα

δρώντα υποκείμενα

2 Η εξέλιξη της ιστορίας είναι γραμμική ή κυκλική

3 Αν η ιστορία εξελίσσεται πώς συμβαίνει αυτό Προς

μια θετική ή προς μια αρνητική κατεύθυνση Ποια

είναι η δύναμη που επηρεάζει τα γεγονότα

4 Υπάρχει σχέδιο της Ιστορίας

5 Υπάρχει τέλος της Ιστορίας

Στη μακρά πορεία της μελέτης της ιστορίας στην

αντιπαλότητα του αν η ιστορία εξελίσσεται γραμμικά ή επαναλαμβάνεται κυκλικά ο

Hegel κατέχει σημαντική θέση Ανέπτυξε στη laquoΦαινομενολογία του Πνεύματοςraquo μια

περίπλοκη θεοδικία βασισμένη στη διαλεκτική σύλληψη Κινητήρια δύναμη είναι το

σχήμα Θέσης ndash Αντίθεσης ndash Σύνθεσης Κατά τον Hegel ο λόγος ολοκληρώνεται μέσα

απrsquo αυτό το διαλεκτικό σχήμα Με την εργασία ο άνθρωπος μεταμόρφωσε τη φύση

ώστε να μπορέσει να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σrsquo αυτή Την κατέστησε

laquoοίκοraquo του Έτσι ο λόγος έδωσε στη φύση την πνευματικότητά της Για παράδειγμα

οι δρόμοι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις οι περιφράξεις και οι κατασκευές μέσα

στις οποίες ζούμε είναι αποτέλεσμα της πνευματικότητας της φύσης Κάτι ανάλογο

συμβαίνει και με την κοινωνική πρόοδο Είναι αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης

του Λόγου στην Ιστορία Η διαλεκτική βέβαια σύλληψη της Ιστορίας που

προαναφέρθηκε εμπεριέχει και προβλέπει την αντιπαλότητα έτσι ώστε η ιστορία

να συλλαμβάνεται σε μια συνεχή σύγκρουση Η σύγκρουση του αφέντη με το δούλο

είναι η θεωρητική στήριξη της προαναφερθείσας άποψης

5

Ας δώσουμε πάλι το λόγο στο Hegel Η φιλοσοφία έρχεται εκ των υστέρων να ερμηνεύσει την ιστορία Είναι μια

laquoαργοπορημένηraquo ερμηνεία του λογικού μέσα στο αληθινό Σύμφωνα με τον φιλόσοφο

μόνο το λογικό είναι αληθινό 6

laquoΗ απόλυτη κατάδειξη της ελευθερίας στον αγώνα για αναγνώριση είναι ο θάνατος [Αλλά]

όταν ο ένας από τους δύο μαχητές που μάχονται για αμοιβαία αναγνώριση υποκύπτει

ουδεμία αναγνώριση επιτυγχάνεται διότι ο επιζήσας απολαμβάνει τόσο λίγη αναγνώριση

όσο και ο νεκρός Συνεπώς ο θάνατος αναδεικνύει μια νέα και μεγαλύτερη αντίφαση έτσι

ώστε αυτοί που μαχόμενοι απέδειξαν την εσωτερική ελευθερία τους δεν έφθασαν σε μιαν

ύπαρξη στην οποία η ελευθερία αναγνωρίζεταιraquo sect432

laquoΕνώ ο ένας από τους μαχητές προτιμά τη ζωή διατηρεί την ατομική αυτοσυνειδησία του

αλλά εγκαταλείπει την αξίωσή του για αναγνώριση τη στιγμή που ο άλλος διατηρεί την αυτό-

επιβεβαίωσή του και αναγνωρίζεται από τον προηγούμενο ως ανώτερός του Έτσι αναδύεται

το καθεστώς του αφέντη και του δούλουraquo sect433

laquoΜόνον όταν ο δούλος γίνεται ελεύθερος τότε και ο αφέντης επίσης γίνεται εξ ολοκλήρου

ελεύθεροςraquo sect436 (Φιλοσοφία του Πνεύματος

)

laquoΤο αληθές είναι το όλο Αλλά το όλο είναι μόνο η ουσία που φθάνει στην τελείωσή της μέσα από την

ανάπτυξή της Για το Απόλυτο πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα ότι στο τέλος μόνον

είναι ότι είναι στrsquo αλήθεια και ότι σrsquo αυτό ακριβώς συνίσταται η φύση του να είναι δηλαδή

πραγματικό υποκείμενο ή ένα αυτογίγνεσθαιraquo

laquoΕίμαι αληθινά ελεύθερος μόνον όταν και ο άλλος είναι ελεύθερος και αναγνωρίζεται από

μένα ελεύθερος Αυτή η ελευθερία του ενός μέσα στον άλλο ενώνει τους ανθρώπους με

εσωτερικό τρόπο ενώ οι ανάγκες και η αναγκαιότητα τους συνδέει μόνον εξωτερικάraquo sect431

laquoΗ σχέση των δύο αυτοσυνειδήσεων είναι λοιπόν έτσι προσδιορισμένη ώστε αυτές να

επιβεβαιώνονται προς τον εαυτό τους όσο και προς αλλήλας μέσα από τον αγώνα ζωής και

θανάτου Και μόνο μέσω της διακινδύνευσης της ζωής κερδίζεται η ελευθερίαraquo sect187

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Φιλοσοφία της Ιστορίας ndash Περιεχόμενο του όρου -

Εισαγωγή Όπως και ο όρος laquoιστορίαraquo ο όρος laquoφιλοσοφία της ιστορίαςraquo έχει καταρχήν

επιστημολογική σημασία Από την άποψη αυτή η φιλοσοφία της ιστορίας ανήκει στη

θεωρία της γνώσης δηλαδή στο φιλοσοφικό κλάδο που προσδιορίζει το υποκείμενο

το αντικείμενο τη μέθοδο και τις μορφές της γνώσης

Στο κλίμα των πατριωτικών πολέμων που ξέσπασαν στη Γερμανία η γερμανική

διανόηση σάρωσε το φράχτη που ο Kant θέλησε να στήσει στη μεταφυσική και μετά

το ρομαντισμό ξεχύθηκε σε ακράτητο ιδεαλιστικό κύμα Έτσι αναπτύχθηκε ο

υποκειμενικός ιδεαλισμός του Fichte ο αντικειμενικός ιδεαλισμός του Schelling

και τέλος ο απόλυτος ιδεαλισμός του Hegel Στο Hegel η ιστορία γεννάται απrsquo το

Λόγο ndash δεν προϋπάρχει

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Hegel (1770-1831) είναι η φιλοσοφία του

Πνεύματος των λαών μια κοντινή σύλληψη του laquo Volkgeist raquo ρομαντικού

(πραγματικότητα πνευματική και πολιτιστική μοναδική και αδιαίρετη) μέσω της

οποίας εκφράζεται το Καθολικό Πνεύμα το οποίο ο Hegel ονομάζει επίσης Λόγο

Ελευθερία Απόλυτο ενίοτε Θεό τέλος της Ιστορίας

σημειώνει ο Hegel στις Παραδόσεις της Φιλοσοφίας της Ιστορίας Και συνεχίζει

4

laquoΗ ιστορία είναι η εκδίπλωση της φύσης του Θεού ως ειδικού καθορισμένου στοιχείου έτσι ώστε

μόνο μια καθορισμένη μορφή γνώσης να είναι δυνατή και κατάλληλη γιrsquo αυτόraquo

laquo Έφθασε ο καιρός ασφαλώς για μας να κατανοήσουμε ένα τόσο πλούσιο προϊόν του δημιουργικού

λόγου όπως η παγκόσμια ιστορία Ο σκοπός της ανθρώπινης γνώσης συνίσταται στην κατανόηση του

γεγονότος ότι οι προθέσεις της αιώνιας σοφίας πραγματοποιούνται όχι μόνο στο φυσικό κόσμο

αλλά επίσης στο βασίλειο του [πνεύματος] που είναι ενεργητικά παρόν στον κόσμο Από αυτή την

άποψη η έρευνά μας μπορεί να θεωρηθεί ως θεοδικία μια δικαίωση των τρόπων του Θεούraquo

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας ασχολείται με το περιεχόμενο και τους στόχους της

ανθρώπινης Ιστορίας

Θέτει ερωτήματα όπως 1 Ποια είναι η κατάλληλη μονάδα μελέτης του ανθρώπινου παρελθόντος Το

άτομο η πόλις ένας πολιτισμός ή το σύνολο των ανθρωπίνων ειδών Ποια τα

δρώντα υποκείμενα

2 Η εξέλιξη της ιστορίας είναι γραμμική ή κυκλική

3 Αν η ιστορία εξελίσσεται πώς συμβαίνει αυτό Προς

μια θετική ή προς μια αρνητική κατεύθυνση Ποια

είναι η δύναμη που επηρεάζει τα γεγονότα

4 Υπάρχει σχέδιο της Ιστορίας

5 Υπάρχει τέλος της Ιστορίας

Στη μακρά πορεία της μελέτης της ιστορίας στην

αντιπαλότητα του αν η ιστορία εξελίσσεται γραμμικά ή επαναλαμβάνεται κυκλικά ο

Hegel κατέχει σημαντική θέση Ανέπτυξε στη laquoΦαινομενολογία του Πνεύματοςraquo μια

περίπλοκη θεοδικία βασισμένη στη διαλεκτική σύλληψη Κινητήρια δύναμη είναι το

σχήμα Θέσης ndash Αντίθεσης ndash Σύνθεσης Κατά τον Hegel ο λόγος ολοκληρώνεται μέσα

απrsquo αυτό το διαλεκτικό σχήμα Με την εργασία ο άνθρωπος μεταμόρφωσε τη φύση

ώστε να μπορέσει να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σrsquo αυτή Την κατέστησε

laquoοίκοraquo του Έτσι ο λόγος έδωσε στη φύση την πνευματικότητά της Για παράδειγμα

οι δρόμοι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις οι περιφράξεις και οι κατασκευές μέσα

στις οποίες ζούμε είναι αποτέλεσμα της πνευματικότητας της φύσης Κάτι ανάλογο

συμβαίνει και με την κοινωνική πρόοδο Είναι αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης

του Λόγου στην Ιστορία Η διαλεκτική βέβαια σύλληψη της Ιστορίας που

προαναφέρθηκε εμπεριέχει και προβλέπει την αντιπαλότητα έτσι ώστε η ιστορία

να συλλαμβάνεται σε μια συνεχή σύγκρουση Η σύγκρουση του αφέντη με το δούλο

είναι η θεωρητική στήριξη της προαναφερθείσας άποψης

5

Ας δώσουμε πάλι το λόγο στο Hegel Η φιλοσοφία έρχεται εκ των υστέρων να ερμηνεύσει την ιστορία Είναι μια

laquoαργοπορημένηraquo ερμηνεία του λογικού μέσα στο αληθινό Σύμφωνα με τον φιλόσοφο

μόνο το λογικό είναι αληθινό 6

laquoΗ απόλυτη κατάδειξη της ελευθερίας στον αγώνα για αναγνώριση είναι ο θάνατος [Αλλά]

όταν ο ένας από τους δύο μαχητές που μάχονται για αμοιβαία αναγνώριση υποκύπτει

ουδεμία αναγνώριση επιτυγχάνεται διότι ο επιζήσας απολαμβάνει τόσο λίγη αναγνώριση

όσο και ο νεκρός Συνεπώς ο θάνατος αναδεικνύει μια νέα και μεγαλύτερη αντίφαση έτσι

ώστε αυτοί που μαχόμενοι απέδειξαν την εσωτερική ελευθερία τους δεν έφθασαν σε μιαν

ύπαρξη στην οποία η ελευθερία αναγνωρίζεταιraquo sect432

laquoΕνώ ο ένας από τους μαχητές προτιμά τη ζωή διατηρεί την ατομική αυτοσυνειδησία του

αλλά εγκαταλείπει την αξίωσή του για αναγνώριση τη στιγμή που ο άλλος διατηρεί την αυτό-

επιβεβαίωσή του και αναγνωρίζεται από τον προηγούμενο ως ανώτερός του Έτσι αναδύεται

το καθεστώς του αφέντη και του δούλουraquo sect433

laquoΜόνον όταν ο δούλος γίνεται ελεύθερος τότε και ο αφέντης επίσης γίνεται εξ ολοκλήρου

ελεύθεροςraquo sect436 (Φιλοσοφία του Πνεύματος

)

laquoΤο αληθές είναι το όλο Αλλά το όλο είναι μόνο η ουσία που φθάνει στην τελείωσή της μέσα από την

ανάπτυξή της Για το Απόλυτο πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα ότι στο τέλος μόνον

είναι ότι είναι στrsquo αλήθεια και ότι σrsquo αυτό ακριβώς συνίσταται η φύση του να είναι δηλαδή

πραγματικό υποκείμενο ή ένα αυτογίγνεσθαιraquo

laquoΕίμαι αληθινά ελεύθερος μόνον όταν και ο άλλος είναι ελεύθερος και αναγνωρίζεται από

μένα ελεύθερος Αυτή η ελευθερία του ενός μέσα στον άλλο ενώνει τους ανθρώπους με

εσωτερικό τρόπο ενώ οι ανάγκες και η αναγκαιότητα τους συνδέει μόνον εξωτερικάraquo sect431

laquoΗ σχέση των δύο αυτοσυνειδήσεων είναι λοιπόν έτσι προσδιορισμένη ώστε αυτές να

επιβεβαιώνονται προς τον εαυτό τους όσο και προς αλλήλας μέσα από τον αγώνα ζωής και

θανάτου Και μόνο μέσω της διακινδύνευσης της ζωής κερδίζεται η ελευθερίαraquo sect187

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας ασχολείται με το περιεχόμενο και τους στόχους της

ανθρώπινης Ιστορίας

Θέτει ερωτήματα όπως 1 Ποια είναι η κατάλληλη μονάδα μελέτης του ανθρώπινου παρελθόντος Το

άτομο η πόλις ένας πολιτισμός ή το σύνολο των ανθρωπίνων ειδών Ποια τα

δρώντα υποκείμενα

2 Η εξέλιξη της ιστορίας είναι γραμμική ή κυκλική

3 Αν η ιστορία εξελίσσεται πώς συμβαίνει αυτό Προς

μια θετική ή προς μια αρνητική κατεύθυνση Ποια

είναι η δύναμη που επηρεάζει τα γεγονότα

4 Υπάρχει σχέδιο της Ιστορίας

5 Υπάρχει τέλος της Ιστορίας

Στη μακρά πορεία της μελέτης της ιστορίας στην

αντιπαλότητα του αν η ιστορία εξελίσσεται γραμμικά ή επαναλαμβάνεται κυκλικά ο

Hegel κατέχει σημαντική θέση Ανέπτυξε στη laquoΦαινομενολογία του Πνεύματοςraquo μια

περίπλοκη θεοδικία βασισμένη στη διαλεκτική σύλληψη Κινητήρια δύναμη είναι το

σχήμα Θέσης ndash Αντίθεσης ndash Σύνθεσης Κατά τον Hegel ο λόγος ολοκληρώνεται μέσα

απrsquo αυτό το διαλεκτικό σχήμα Με την εργασία ο άνθρωπος μεταμόρφωσε τη φύση

ώστε να μπορέσει να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σrsquo αυτή Την κατέστησε

laquoοίκοraquo του Έτσι ο λόγος έδωσε στη φύση την πνευματικότητά της Για παράδειγμα

οι δρόμοι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις οι περιφράξεις και οι κατασκευές μέσα

στις οποίες ζούμε είναι αποτέλεσμα της πνευματικότητας της φύσης Κάτι ανάλογο

συμβαίνει και με την κοινωνική πρόοδο Είναι αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης

του Λόγου στην Ιστορία Η διαλεκτική βέβαια σύλληψη της Ιστορίας που

προαναφέρθηκε εμπεριέχει και προβλέπει την αντιπαλότητα έτσι ώστε η ιστορία

να συλλαμβάνεται σε μια συνεχή σύγκρουση Η σύγκρουση του αφέντη με το δούλο

είναι η θεωρητική στήριξη της προαναφερθείσας άποψης

5

Ας δώσουμε πάλι το λόγο στο Hegel Η φιλοσοφία έρχεται εκ των υστέρων να ερμηνεύσει την ιστορία Είναι μια

laquoαργοπορημένηraquo ερμηνεία του λογικού μέσα στο αληθινό Σύμφωνα με τον φιλόσοφο

μόνο το λογικό είναι αληθινό 6

laquoΗ απόλυτη κατάδειξη της ελευθερίας στον αγώνα για αναγνώριση είναι ο θάνατος [Αλλά]

όταν ο ένας από τους δύο μαχητές που μάχονται για αμοιβαία αναγνώριση υποκύπτει

ουδεμία αναγνώριση επιτυγχάνεται διότι ο επιζήσας απολαμβάνει τόσο λίγη αναγνώριση

όσο και ο νεκρός Συνεπώς ο θάνατος αναδεικνύει μια νέα και μεγαλύτερη αντίφαση έτσι

ώστε αυτοί που μαχόμενοι απέδειξαν την εσωτερική ελευθερία τους δεν έφθασαν σε μιαν

ύπαρξη στην οποία η ελευθερία αναγνωρίζεταιraquo sect432

laquoΕνώ ο ένας από τους μαχητές προτιμά τη ζωή διατηρεί την ατομική αυτοσυνειδησία του

αλλά εγκαταλείπει την αξίωσή του για αναγνώριση τη στιγμή που ο άλλος διατηρεί την αυτό-

επιβεβαίωσή του και αναγνωρίζεται από τον προηγούμενο ως ανώτερός του Έτσι αναδύεται

το καθεστώς του αφέντη και του δούλουraquo sect433

laquoΜόνον όταν ο δούλος γίνεται ελεύθερος τότε και ο αφέντης επίσης γίνεται εξ ολοκλήρου

ελεύθεροςraquo sect436 (Φιλοσοφία του Πνεύματος

)

laquoΤο αληθές είναι το όλο Αλλά το όλο είναι μόνο η ουσία που φθάνει στην τελείωσή της μέσα από την

ανάπτυξή της Για το Απόλυτο πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα ότι στο τέλος μόνον

είναι ότι είναι στrsquo αλήθεια και ότι σrsquo αυτό ακριβώς συνίσταται η φύση του να είναι δηλαδή

πραγματικό υποκείμενο ή ένα αυτογίγνεσθαιraquo

laquoΕίμαι αληθινά ελεύθερος μόνον όταν και ο άλλος είναι ελεύθερος και αναγνωρίζεται από

μένα ελεύθερος Αυτή η ελευθερία του ενός μέσα στον άλλο ενώνει τους ανθρώπους με

εσωτερικό τρόπο ενώ οι ανάγκες και η αναγκαιότητα τους συνδέει μόνον εξωτερικάraquo sect431

laquoΗ σχέση των δύο αυτοσυνειδήσεων είναι λοιπόν έτσι προσδιορισμένη ώστε αυτές να

επιβεβαιώνονται προς τον εαυτό τους όσο και προς αλλήλας μέσα από τον αγώνα ζωής και

θανάτου Και μόνο μέσω της διακινδύνευσης της ζωής κερδίζεται η ελευθερίαraquo sect187

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Ας δώσουμε πάλι το λόγο στο Hegel Η φιλοσοφία έρχεται εκ των υστέρων να ερμηνεύσει την ιστορία Είναι μια

laquoαργοπορημένηraquo ερμηνεία του λογικού μέσα στο αληθινό Σύμφωνα με τον φιλόσοφο

μόνο το λογικό είναι αληθινό 6

laquoΗ απόλυτη κατάδειξη της ελευθερίας στον αγώνα για αναγνώριση είναι ο θάνατος [Αλλά]

όταν ο ένας από τους δύο μαχητές που μάχονται για αμοιβαία αναγνώριση υποκύπτει

ουδεμία αναγνώριση επιτυγχάνεται διότι ο επιζήσας απολαμβάνει τόσο λίγη αναγνώριση

όσο και ο νεκρός Συνεπώς ο θάνατος αναδεικνύει μια νέα και μεγαλύτερη αντίφαση έτσι

ώστε αυτοί που μαχόμενοι απέδειξαν την εσωτερική ελευθερία τους δεν έφθασαν σε μιαν

ύπαρξη στην οποία η ελευθερία αναγνωρίζεταιraquo sect432

laquoΕνώ ο ένας από τους μαχητές προτιμά τη ζωή διατηρεί την ατομική αυτοσυνειδησία του

αλλά εγκαταλείπει την αξίωσή του για αναγνώριση τη στιγμή που ο άλλος διατηρεί την αυτό-

επιβεβαίωσή του και αναγνωρίζεται από τον προηγούμενο ως ανώτερός του Έτσι αναδύεται

το καθεστώς του αφέντη και του δούλουraquo sect433

laquoΜόνον όταν ο δούλος γίνεται ελεύθερος τότε και ο αφέντης επίσης γίνεται εξ ολοκλήρου

ελεύθεροςraquo sect436 (Φιλοσοφία του Πνεύματος

)

laquoΤο αληθές είναι το όλο Αλλά το όλο είναι μόνο η ουσία που φθάνει στην τελείωσή της μέσα από την

ανάπτυξή της Για το Απόλυτο πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα ότι στο τέλος μόνον

είναι ότι είναι στrsquo αλήθεια και ότι σrsquo αυτό ακριβώς συνίσταται η φύση του να είναι δηλαδή

πραγματικό υποκείμενο ή ένα αυτογίγνεσθαιraquo

laquoΕίμαι αληθινά ελεύθερος μόνον όταν και ο άλλος είναι ελεύθερος και αναγνωρίζεται από

μένα ελεύθερος Αυτή η ελευθερία του ενός μέσα στον άλλο ενώνει τους ανθρώπους με

εσωτερικό τρόπο ενώ οι ανάγκες και η αναγκαιότητα τους συνδέει μόνον εξωτερικάraquo sect431

laquoΗ σχέση των δύο αυτοσυνειδήσεων είναι λοιπόν έτσι προσδιορισμένη ώστε αυτές να

επιβεβαιώνονται προς τον εαυτό τους όσο και προς αλλήλας μέσα από τον αγώνα ζωής και

θανάτου Και μόνο μέσω της διακινδύνευσης της ζωής κερδίζεται η ελευθερίαraquo sect187

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Αυτή η ιδεαλιστική κατανόηση της φιλοσοφίας ως ερμηνείας δέχτηκε τα πυρά του

Marx στην laquo11η θέση για τον Feuerbachraquo

Η ελευθερία στο Hegel

Η παγκόσμια ιστορία αναπαριστά την εξέλιξη της αυτοσυνείδησης του πνεύματος

από την ελευθερία του και τη συνακόλουθη συνειδητοποίηση αυτής της ελευθερίας

Η συνειδητοποίηση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των πολιτισμών που

έχουν αναπτυχθεί στη διάρκεια χιλιετηρίδων και της διαδικασίας με την οποία η

ελευθερία αναπτύχθηκε μέσα από κάθε πολιτισμό Η καταγραφή της ιστορίας από το

7

Η ελευθερία δε διαθέτει άμεση και φυσική ύπαρξη Μένει να αποκτηθεί και να κερδηθεί με τη

συνεχή διαμεσολάβηση της πειθαρχίας πάνω στις δυνάμεις της γνώσης και της βούλησης

[hellip] Αυτή είναι η αιώνια παρεξήγηση της ελευθερίας ότι τη γνωρίζουμε μόνο με την απόλυτα

τυπική και υποκειμενική έννοια σε αφαίρεση από τα ουσιώδη αντικείμενα και τους σκοπούς

της˙ έτσι τα ένστικτα οι επιθυμίες και τα πάθη -που ανήκουν από τη φύση τους αποκλειστικά

στο μεμονωμένο άτομο- καθώς και η αυθαιρεσία και οι τυχαίες κλίσεις ταυτίζονται με την

ελευθερία ενώ κάθε περιορισμός που επιβάλλεται σε αυτές αντιμετωπίζεται σαν

περιορισμός στην ίδια την ελευθερία

Αντιθέτως αυτοί οι περιορισμοί είναι μάλλον όροι lsquoεκ των ων ουκ άνευrsquo υπό τους οποίους

προκύπτει η απελευθέρωση ενώ η κοινωνία και το κράτος είναι η κατάσταση μέσα στην

οποία η ελευθερία μπορεί να πραγματωθεί

Μόνον ότι υπακούει το νόμο είναι ελεύθερο διότι υπακούει τον εαυτό του και είναι

αυτοδύναμο και συνεπώς ελεύθερο Όταν το κράτος ή η πατρίδα συνιστά κοινότητα

ύπαρξης και όταν η υποκειμενική βούληση των ανθρώπων υποτάσσει τον εαυτό της σε

νόμους η αντίθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας εξαφανίζεται

laquoΟι φιλόσοφοι αρκούνται στο να ερμηνεύουν ποικιλότροπα τον κόσμο Η ουσία όμως θα ήταν να τον

αλλάξουνraquo

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Hegel ξεκινάει από τους αρχαίους πολιτισμούς και αργότερα συμπληρώνεται με

ανατολικούς ndash εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς Τους ερμηνεύει όμως με βάση τις

αντιλήψεις του 19ου αι Και από μια ευρωκεντρική σκοπιά Παράλληλα η εξελικτική

φύση της φιλοσοφίας του Hegel σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει υποτιμητικά αυτούς

τους πολιτισμούς αλλά ως απαραίτητα στάδια - αν και μη ανεπτυγμένα ndash στη

διαμόρφωση του Πνεύματος Οι διαλέξεις του Hegel πάνω στη φιλοσοφία της

ιστορίας περιλαμβάνουν τις πιο γνωστές ndash ενίοτε αντικρουόμενες ndash θέσεις του

για την ιστορία

8

laquoΕίναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η λειτουργία της διαμέσου του

ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα

αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί

η λογική Εκφράζεται σε άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του

πνεύματος με την απόλυτη έννοιά του Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να

παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το

πνεύμα προσλαμβάνει την πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip] Η παγκόσμια ιστορία

συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας

είναι έργο μας να κατανοήσουμεraquo

(Φιλοσοφία της Ιστορίας)

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Οι φιλοσοφικές θέσεις του Hegelγια την Ιστορία Η ιστορία του κόσμου αποτελεί την τρίτη και τελευταία

μορφή του Κράτους

Όσον αφορά την εναλλαγή ιστορικών γεγονότων ο Hegel παρατηρεί ότι στην αιώνια

ειρήνη του Kant όλα στηρίζονται στην κυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης άρα

όλα είναι συνδεδεμένα με το τυχαίο ή το laquoενδεχόμενοraquo Λείπει η αναγκαιότητα

Και η αναγκαιότητα απαιτεί να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα διαμέσου των οποίων

θα συνεχιστεί η εξέλιξη του κόσμου Ο πόλεμος είναι κατεξοχήν ένα τέτοιο

γεγονός που επιταχύνει την εξέλιξη Για τον Hegel δεν είναι το άτομο τα

ανθρώπινα δικαιώματα η δικαιοσύνη ή η ισότητα που έχουν σημασία Η ιστορία

είναι ένα σφαγείο όπου σταθερά θυσιάζεται η ευτυχία των λαών και η αρετή των

ατόμων Το μέρος το άτομο χάνεται μέσα στο όλο Το μόνο που έχει σημασία είναι

9

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

η πορεία του πνεύματος που αφού εξέπεσε επανακάμπτει στον εαυτό του διαμέσου

μεταξύ άλλων και των γεγονότων της ιστορίας

Η πορεία του πνεύματος διέρχεται μέσα από την ιδέα του κράτους Και το κράτος

πρέπει να πραγματώσει το δυναμικό του

Ο λόγος που κυβερνά τα πάντα δεν επιδέχεται ηθική αξιολόγηση Οι

αντιμαχόμενοι στους πολέμους νομίζουν ότι πολεμούν για τούς δικούς τους σκοπούς

και συμφέροντα Αγνοούν ότι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν απλώς την πορεία

του πνεύματος Η εξέλιξη που πραγματώνεται μέσα από τον πόλεμο είναι η φυσική

κατάσταση και όχι η ειρήνη Με τον πόλεμο οι άνθρωποι φτάνουν στα όρια της

ύπαρξής τους

Ο Πόλεμος για τον Hegel έχει δύο θετικές πλευρές

α) Είναι η διαδικασία κάθαρσης και ανανέωσης των λαών Χωρίς αυτόν η

ανθρωπότητα θα κινδύνευε να εκφυλιστεί στο τέλμα της στασιμότητας

β) Ο Πόλεμος μάλλον ενώνει παρά χωρίζει τους ανθρώπους Μrsquo αυτόν οι λαοί και τα

έθνη αποκτούν συνοχή

Σχετικά με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις μπορούμε να κάνουμε νομίζω μία

ενδιαφέρουσα παρατήρηση

Η άποψη του Κάντ είναι αρκετά ορθολογική και οι προϋποθέσεις που βάζει είναι

επίσης αρκετά λογικές με την έννοια ότι μπορούμε να τις δεχτούμε χωρίς να

καταφύγουμε σε μεταφυσικές υποθέσεις Ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι ορθολογικός

άρα η συμπεριφορά του τείνει να γίνεται όλο και πιο συναινετική έτσι η ειρήνη

είναι όχι μόνο επιθυμητή αλλά και εφικτή με τους όρους της laquoαιώνιας ειρήνηςraquo

Η άποψη του Hegel αντίθετα προϋποθέτει να δεχτούμε τον συλλογισμό του περί

της προδιαγεγραμμένης πορείας του πνεύματος

Η διαρκής συνάντηση των laquoξένωνraquo πολιτισμών είναι συνυφασμένη με την ίδια την

εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας Ο Hegel διατυπώνει στο έργο του laquoΦιλοσοφία της

Ιστορίαςraquo τη θέση -λαμβάνοντας υπόψη του τη δυναμική της συγκρότησης του10

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού- ότι οι συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών

πολιτισμικών ομάδων αποτελούν την βασικότερη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμών

με παγκόσμια εμβέλεια

Κατά το Hegel το ιστορικό γίγνεσθαι εξελίσσεται με τη μορφή μιας μακράς

αλυσίδας συμβάντων και γεγονότων Ιδιαίτερα τα περιστατικά φθοράς καταστροφής

απώλειας και αρνητικότητας μας θέτουν ενώπιον του ερωτήματος αν η διαδοχή των

γεγονότων εμπεριέχει κάποιο νόημα ή κάποιας μορφής ενότητα

Ο Hegel εφαρμόζει τη διαλεκτική του θεωρία και την Ιδέα με βάση την αρχή

ο Λόγος κυβερνά τον κόσμο και πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία Έτσι σύμφωνα

με το Hegel η Ιδέα πραγματώνεται μέσα απrsquo την Ιστορία της οποίας ο σκοπός

είναι ο Θεός ή το απόλυτο Πνεύμα

Ποιο είναι το Υποκείμενο αυτής της Ιστορίας Δεν είναι τα μεμονωμένα άτομα

αλλά ένας Λαός και το Πνεύμα του (Volkgeist) Οι μεγάλοι άνδρες είναι οι

οδηγοί των λαών που εμπνέουν στην πραγμάτωση των στόχων

Το πνεύμα καταλήγει στο Κράτος όπου συναπαντώνται ήθη τέχνη και δίκαιο Το

τέλος της ιστορίας είναι τελικά το Κράτος και η ελευθερία την οποία

πραγματοποιεί Οι διαφορετικές μορφές της ιστορίας (οι μεγάλοι άνδρες) οι

11

laquoΜεγάλοι άνδρες της ιστορίας μας λέει ο Hegel είναι αυτοί που συλλαμβάνουν αυτό το

υψηλότερο γενικό καθολικό και το καθιστούν σκοπό τους Είναι αυτοί που συνειδητοποιούν το

σκοπό που είναι συμβατός προς την υψηλότερη έννοια του πνεύματος Σε αυτή την έκταση μπορεί

να αποκληθούν ήρωες[hellip] Τέτοια άτομα γνωρίζουν τι είναι αναγκαίο και επίκαιρο και έχουν μια

βαθύτερη γνώση του περί τίνος πρόκειται [hellip] Υπάρχει μια δύναμη [μέσα στους μεγάλους άνδρες]

που είναι ισχυρότερη από τους ίδιους ακόμη και αν τους φαίνεται σαν κάτι το εξωτερικό και το

ξένο που έρχεται σε αντίθεση προς αυτό που συνειδητά πιστεύουν ότι επιθυμούν Καθώς το πνεύμα

στην περαιτέρω εξέλιξή του είναι η εσωτερική ψυχή όλων των ατόμων ωστόσο αυτό παραμένει μη

συνειδητό μέχρις ότου οι μεγάλοι άνδρες το καλέσουν στη ζωή Είναι το αληθινό αντικείμενο των

βουλήσεων όλων των ανθρώπων και είναι γιrsquo αυτό το λόγο που ασκεί τέτοια δύναμη πάνω τους

έτσι ώστε να του παραδίδονται ακόμη και με το κόστος της άρνησης της συνειδητής βούλησής τους

Γιrsquo αυτό οι άλλοι ακολουθούν αυτούς τους ψυχαγωγούς γιατί αισθάνονται την ακαταμάχητη ισχύ

του δικού τους εσωτερικού πνεύματος να τους έλκει προς την ίδια κατεύθυνσηraquo

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

διάφοροι λαοί δεν είναι παρά στιγμές σrsquo αυτή τη διαλεκτική διαδικασία Υπrsquo

αυτήν την έννοια είναι αναγκαίο ακόμα και οι πιο παράλλογες ενέργειες και

γεγονότα να βρουν τη θέση και το ρόλο τους μέσα στην ιστορία Ο Hegel

εγκαταλείπει την ηθική ερμηνεία Η ιστορία δεν εξελίσσεται εξαιτίας της αταξίας

των ανθρωπίνων παθών Η αταξία είναι μάλλον αποτέλεσμα της πανουργίας του

Λόγου Η πανουργία χρησιμοποιεί τα πάθη Οι πόλεμοι και οι αγώνες που δίνει

είναι αναγκαίοι για τον τελικό της θρίαμβο

Ο Λόγος κυβερνά λοιπόν τον κόσμο Πραγματώνεται μέσα στην ιστορίαΤο θέαμα του

παραλογισμού και του Χάους που παρουσιάζει στους δημιουργούς της είναι μιας

φανερής Ιστορίας (είναι θεμιτή η κριτική του δογματικού Εμπειρισμού ο οποίος

σημαδεύεται από μια αντίθεση ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία πηγή της

διαλεκτικής αντίθεσης) Πίσω απrsquo αυτή τη φανερή Ιστορία βρίσκεται η πραγματική

ιστορία η ιστορία του καθολικού Πνεύματος Αυτός ο τελεολογικός Δυϊσμός

δικαιολογεί την τυραννία (laquoη τυραννία επιτρέπει την σύγκλιση των μεμονωμένων κεντρόφυγων

επιδιώξεωνraquo) τους πολέμους (laquo αναγκαίες στιγμές στη ζωή ενός λαού έκφραση της ελευθερίας

τουraquo) τα πάθη(laquoτίποτα μεγάλο δεν κατορθώνεται στον κόσμο χωρίς τα πάθη-[Η ιδέα και το ανθρώπινο

πάθος] είναι το στημόνι και το υφάδι στον τάπητα της παγκόσμιας ιστορίας Η Ιδέα ως τέτοια είναι η

πραγματικότητα και τα πάθη είναι ο βραχίων που την υπηρετεί Αυτά είναι τα άκρα και το κεντρικό

σημείο στο οποίο αυτά συναντώνται και στο οποίο ενώνονται είναι το καθεστώς της ηθικής ελευθερίαςraquo

12

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Όλα συντείνουν στην πραγματοποίηση του Απόλυτου του ορισμένου Τέλους Όταν

επιτευχθεί η υπακοή όταν η γενική θέληση μεταφραστεί σε νόμο οι λαοί

ανατρέπουν την τυραννία η οποία πλέον δεν είναι απαραίτητη (Realphilosophie

1805-1806 σ 247) Το Συμφέρον και η επιθυμία είναι τα μέσα που μετέρχεται το

πνεύμα για την επίτευξη των στόχων του και για να φθάσει στην αυτοσυνείδηση Η

άρνηση είναι μια αναγκαία στιγμή στο μετασχηματισμό των πολιτισμών

13

laquoΑυτή η εσωτερική διαλεκτική της κοινωνίας των ιδιωτών την οδηγεί [hellip] να ωθήσει πέραν των

ορίων της και να αναζητήσει αγορές και συνεπώς τα αναγκαία μέσα επιβίωσής της σε άλλες χώρες

που είναι είτε ελλειμματικές σε αγαθά που υπερπαρήγαγε είτε γενικά καθυστερημένες στη

βιομηχανία κτλraquo [Φιλοσοφία του Δικαίου sect246]

laquoΌπως σημείωσα αλλού ο πόλεμος έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι με τη λειτουργία του συντηρεί

την ηθική υγεία των λαών που αδιαφορούν για τη στασιμότητα των πεπερασμένων σταθμών˙ όπως

ακριβώς το φύσημα των ανέμων προστατεύει τη θάλασσα από τη μετατροπή της σε τέλμα που θα

ήταν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης ηρεμίας έτσι και η διαφθορά των εθνών θα ήταν το προϊόν

μιας παρατεταμένης και μάλιστα ldquoδιαρκούςrdquo ειρήνης [Φιλοσοφία του Δικαίου

sect324]

laquoΔεν υπάρχει Πραίτωρ να δικάσει ανάμεσα σε κράτη˙ στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να υπάρξει

ένας διαιτητής ή μεσολαβητής αλλά ακόμη και αυτός ασκεί τις λειτουργίες του μόνο συγκυριακά

δηλαδή σε εξάρτηση προς τις ειδικές βουλήσεις των αντιμαχομένων Ο Kant είχε την ιδέα της

διασφάλισης ldquoαιώνιας ειρήνηςrdquo από μια Ένωση των Εθνών προκειμένου να ρυθμίζεται κάθε

αμφισβήτηση Επρόκειτο να είναι μια εξουσία αναγνωρισμένη από κάθε ατομικό κράτος και να

διαιτητεύει σε όλες τις περιπτώσεις διαφωνίας προκειμένου να καθιστά αδύνατο για τους

αντιμαχόμενους να καταφεύγουν στον πόλεμο για να τις διευθετούν Αυτή η ιδέα προϋποθέτει

συμφωνία ανάμεσα σε κράτη˙ κάτι τέτοιο θα στηρίζονταν σε ηθικούς θρησκευτικούς ή άλλους

λόγους και σκέψεις αλλά σε κάθε περίπτωση θα εξαρτιόταν σε τελική ανάλυση από μία ειδική

κυρίαρχη βούληση και για το λόγο αυτό θα παρέμενε μολυσμένο με τυχαιότηταraquo

[Φιλοσοφία του Δικαίου

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Η ιστορία κατά το Hegel -όπως και κατά τον Kant- είναι η πορεία γένεσης της

έλλογης νομοθεσίας και των αξιών που συγκροτούν την

κοινωνία Ότι κατά το Hegel κινεί την Ιστορία είναι μια

αόρατη δύναμη το Πνεύμα Ουσιαστικά η Ιστορία δεν είναι

τίποτα άλλο παρά η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος

στην προσπάθειά του να επιτύχει τον τελικό σκοπό του που

είναι η επιστροφή στον εαυτό του Βασικότατο ρόλο στη σκέψη

του διαδραματίζει η Φιλοσοφία η Επιστήμη και η διαμόρφωση του Πρωσικού

κράτους

Η Παγκόσμια Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο από την ανάπτυξη της Ιδέας της

Ελευθερίας αποτυπώνει τις διάφορες φάσεις του πνεύματος προς την ελευθερία

του

14

laquoΚάθε στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας συνιστά την παρουσία μιας αναγκαίας στιγμής στην Ιδέα τουπαγκόσμιου πνεύματος και αυτή η στιγμή αποκτά το απόλυτο δικαίωμά της σε αυτή τη βαθμίδα Τοέθνος η ζωή του οποίου ενσαρκώνει αυτή τη στιγμή διασφαλίζει την καλή τύχη και φήμη του καιοι ενέργειές του καρποφορούνraquo

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Σκοπός της Ιστορίας η πραγμάτωση της έννοιας της

ελευθερίας Είναι η Ιδέα γενικά αυτή που πρέπει να μελετήσουμε και ειδικότερα η

λειτουργία της διαμέσου του ανθρώπινου πνεύματος˙ πιο συγκεκριμένα είναι η

Ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας Η Ιδέα αποκαλύπτεται στην καθαρότερη μορφή της

στη σκέψη και είναι από αυτή την οπτική που προχωρεί η λογική Εκφράζεται σε

άλλη μορφή στη φύση και η τρίτη μορφή που προσλαμβάνει είναι αυτή του πνεύματος

με την απόλυτη έννοιά του

Αλλά στο θέατρο όπου πρόκειται εμείς να παρακολουθήσουμε τις λειτουργίες του -

δηλαδή στο θέατρο της παγκόσμιας ιστορίας- είναι που το πνεύμα προσλαμβάνει την

πιο συγκεκριμένη πραγματικότητά του[hellip]

Η παγκόσμια ιστορία συνίσταται στην πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας -μια

πρόοδο την αναγκαιότητα της οποίας είναι έργο μας να κατανοήσουμε

Το σημείο 0 στη φιλοσοφία της Ιστορίας (Ιστορία του Λόγου) είναι η Γαλλική

Επανάσταση γιατί για πρώτη φορά διαμορφώνεται Σύνταγμα

15

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Σύμφωνα με τον Joachim Ritter (laquoΟ Έγελος και η Γαλλική Επανάστασηraquo)

Η στάση του Hegel απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται

διαλεκτική αφενός μεν θεωρεί την Επανάσταση αναγκαία στιγμή στην πορεία

του Παγκόσμιου Πνεύματος (άρα αντιμάχεται την Παλινόρθωση) αφετέρου

θεωρεί ότι η Επανάσταση θέτει ζητήματα που δεν είναι σε θέση να επιλύσει

(άρα δεν αρκείται στην Επανάσταση)

Το θεμελιώδες ζήτημα που έθεσε χωρίς να είναι σε θέσει να επιλύσει η

Γαλλική Επανάσταση είναι αυτό της ελευθερίας

Ανέδειξε την ελευθερία ως (φυσικό) δικαίωμα

Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει ιστορικά πολιτικά την ελευθερία ως

δυνατότητα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του

Ο Hegel αντιμάχεται την καντιανή ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης και τον

καντιανό καθαρό πρακτικό λόγο Τα προβλήματα που έθεσε η Επανάσταση δε

διαβάζονται σα σημάδια ότι το ανθρώπινο γένος βαδίζει σταθερά προς την πρόοδο

ούτε παραπέμπουν στον καθαρό σχεδιασμό ενός νέου κόσμου Η αφετηρία της

Επανάστασης εντοπίζεται μέσα στους κόλπους της κοινωνίας των ιδιωτών που

διεκδικεί την αποδέσμευσή της από τους φραγμούς του φεουδαρχικού παρελθόντος

και του Παλιού Καθεστώτος

Ο λόγος αναδύεται πίσω απrsquo την Ιστορία Είναι το ιστορικό Υποκείμενο Η

ιστοριογραφία περιέχει τα ιστορικά συμβάντα τα οποία δεν πρέπει να εξετάζονται

εξατομικευμένα Η επιστήμη της Ιστορίας είναι η επιστήμη της Διάνοιας

Ξεχωρίζει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και ποια όχι

Η πανουργία του λόγου εξηγεί πώς οι πόλεμοι ακυρώνουν την ηθική Ο Hegel δεν

πιστεύει στη δράση του καλού και του κακού ως ηθικής επιταγής στην ιστορία των

πολιτισμών Προωθητικός μηχανισμός των γεγονότων είναι ο βασικός νόμος του νου

16

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

και της φύσεως είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας η οποία

πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα

Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του Πρόκλου (5ος αιώνας μΧ)

ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος στη βάση του οποίου εξελίσσονται

όλα τα όντα Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο πάνω από κάθε ον

και γνώση πρώτο ον Όμως το σχήμα του Hegel στηρίζεται στις αντιθέσεις της

έννοιας

Για τον Hegel όλα στον κόσμο είναι νους είτε Ιδέα όπως λέγει Η Ιδέα με την

διαλεκτική της κίνηση έφτιαξε είτε έγινε τα πάντα φύση ανθρώπινος νους και τα

δημιουργήματά του τέχνη

επιστήμη θρησκεία και

φιλοσοφία Η διαλεκτική κίνηση περνάει τρεις σταθμούς Η Ιδέα πρώτα βρίσκεται

στον εαυτό της ύστερα κατεβαίνοντας τη σκάλα γίνεται φύση τέλος ξαναγυρίζει

με τον ανθρώπινο νου στον εαυτό του Για το λόγο αυτό ο Hegel τη φιλοσοφία του

τη χωρίζει σε τρία μέρη λογική φιλοσοφία του φυσικού κόσμου και φιλοσοφία του

νου

_____________________________________________________________________________

Θρησκεία και η Φιλοσοφία για τον Πρόκλο εκφράζουν τις ίδιες αλήθειες με την διαφορά ότι η Θρησκείαχρησιμοποιεί σύμβολα ενώ η Φιλοσοφία χρησιμοποιεί ιδέες Ο Πρόκλος εξήγησε την κίνηση και την πρόοδο τουΚόσμου δια του νόμου της τριάδοςmiddot δέχεται ότι η πρωταρχή του ldquoΘείου Όντοςrdquo υπέρκειται και της Ενότητος καιτης Ουσίαςmiddot είναι ldquoτο επέκεινα του Ενόςrdquo ldquoτο αναιτίως Αίτιονrdquo Εξ αυτού εκπορεύονται κατά τριαδική εξέλιξητα όντα Τα όντα ως γεννώμενα κατά την εξελικτική πορεία του Κόσμου είναι συγχρόνως όμοια και ανόμοιαπρος το παράγον αυτά Αίτιον αφού κατά την εξέλιξή τους διέρχονται από τρεις καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ωςμονή πρόοδος και επιστροφήΜονή διότι ευρίσκονται και μένουν στην αιτία που τα γέννησε Πρόοδος διότι εξέρχονται και χωρίζονται απότην αιτία που τα γέννησε επιδιώκοντας την ανεξαρτησία τους Επιστροφή διότι επιστρέφουν προς την αιτία πουτα γέννησε και επιδώσουν να επανενωθούν μαζί της

Ανάλυση της έννοιας του Ιστορικού

συμβάντος

17

ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Το ιστορικό συμβάν είναι διανοητική ανακατασκευή του παρελθόντος

Αντίθετα το φυσικό συμβάν διακρίνεται από το ιστορικό από το ότι είναι ένα

φαινόμενο επαναλαμβανόμενο το οποίο οδηγεί στη διατύπωση νόμων Υπό την έννοια

αυτή η Φύση δεν έχει ιστορικότητα εξελίσσεται και μεταμορφώνεται χωρίς να έχει

όμως συνείδηση Μόνος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του

Η κατασκευή του συμβάντος μια μεγάλη ποσότητα ιστορικού υλικού είναι στηδιάθεση του ιστορικού με τη μορφή αρχείων και μαρτυριών Πρέπει να επιλέξει να

αξιολογήσει και να κατασκευάσει τα ιστορικά συμβάντα που

αντιπροσωπεύουν και ερμηνεύουν όλα αυτά τα διάσπαρτα

στοιχεία Με τον τρόπο αυτό ένας ιστορικός παράγει ένα

αυθεντικό ιστορικό γεγονός

Σrsquo αυτή την ανακατασκευή των ιστορικών συμβάντων υπάρχει

πάντα ένα προσωπικό στοιχείο μια σχετική υποκειμενικότητα

η οποία όμως δεν αναιρεί τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη φύση της ιστορίας

Οι κανόνες έρευνας τους οποίους εφαρμόζει ο ιστορικός πρέπει να είναι αυστηρά

επιστημονικοί (κριτική των πηγών διασταύρωση και έλεγχος των μαρτυριών κοκ)

Η ιστορία είναι λοιπόν αξεχώριστη από τον άνθρωπο και την εποχή του Μετά την

οικοδόμηση αυτών των συμβάντων ο ιστορικός θα επιχειρήσει μια σύνθεση

εγκαθιστώντας τα δεσμά της αιτιότητας και τις σχέσεις ανάμεσα στα γεγονότα

ώστε να προσδώσει στα συμβάντα σαφήνεια και καθαρότητα Ο προσανατολισμός της

εργασίας του ιστορικού εξαρτάται στενά από τις προσωπικές ndash υποκειμενικές του

θέσεις Ο ιστορικός δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντι στην ιστορία

Επιπλέον η αντικειμενικότητα εμποδίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι δεσμοί

ανάμεσα σrsquo αυτά τα συμβάντα είναι ενίοτε τόσο περίπλοκοι ώστε είναι αδύνατον

να δοθούν ερμηνείες απόλυτα αντικειμενικές

Τα γεγονότα αξιολογούνται με βάση το αν υπηρέτησαν σημαντικούς δρόμους που

ενδυνάμωσαν την ιδέα της ελευθερίας ή όχι Πάντα πρέπει να εξετάζεται και το

αποτέλεσμα λχ η μάχη των Θερμοπυλών της οποίας η σημασία αξιολογείται με

βάση το ότι υπηρετεί την έννοια της ελευθερίας

Η φιλοσοφία του νου κατέχει το πιο σημαντικό μέρος στο έργο του Hegel και

τραβά περισσότερο την προσοχή μας γιατί πραγματεύεται τα πιο χειροπιαστά ψυχή18

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

δίκαιο ηθική κράτος τέχνη επιστήμη θρησκεία φιλοσοφία Σε αυτό εξετάζεται

ο υποκειμενικός (ατομικός) νους Είναι δηλαδή ψυχολογία και ανθρωπολογία

Επίσης ο αντικειμενικός (καθολικός) νους τα γεννήματά του δίκαιο και ήθη και

η σύνθεσή τους η ηθική Με αυτή τη φιλοσοφία του αντικειμενικού νου δένεται η

φιλοσοφία της Ιστορίας που είχε μεγάλη επίδραση στη διανόηση των επιγόνων του

Hegel

Με τον αντικειμενικό τον καθολικό νου (δίκαιο ηθική κράτος Ιστορία) η

Ιδέα δεν έφτασε ακόμα στο ανώτερο σκαλοπάτι που μπορεί να φτάσει

ξαναγυρίζοντας στον εαυτό της Γιατί ο καθολικός νους δεν έχει ακόμα συνείδηση

του εαυτού του Αυτό κατορθώνεται μονάχα με τη σύνθεση του αντικειμενικού και

του υποκειμενικού (ατομικού) νου έτσι όπως παριστάνει τη σύνθεση αυτή ο

απόλυτος νους Σ αυτό το σκαλοπάτι ο νους δεν είναι μονάχα στον εαυτό του παρά

και για τον εαυτό του Κατέχει δηλαδή ολότελα τον εαυτό του κατανοεί ολότελα

τον εαυτό του

Με τον Hegel η Ιστορία σπρώχνεται στο κέντρο της φιλοσοφίας δίνοντας μια

ρωμαλέα σύνθεση που μ όλους τους καπνούς του ιδεαλισμού και τ απομεινάρια

της θεολογίας κλείνει μέσα της τον πυρήνα της πραγματολογικής και θετικής

ερμηνείας

19

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Η έννοια της ΙστορίαςΗ καθαρή ιστορική αφήγηση που εμφαίνει σrsquo ένα γεγονός δε διασαφηνίζει την

ιστορική γνώση Μια αληθινή σύνθεση που εγκολπώνει διάφορες ιστορικές στιγμές

είναι αναγκαία γιατί έτσι ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ιστορίας του

Η εγελιανή σκέψη είναι λοιπόν η κατανόηση της ιστορίας αυτού που ο ίδιος

αποκαλεί Ιδέα η οποία αφού εξωτερικευτεί στη Φύση στη συνέχεια επιστρέφει

στον εαυτό της αφού εμβαθύνει και πραγματωθεί σε πολιτισμικές μορφές (σύμφωνα

με μια ιεραρχία φορμαλιστική με ταυτόσημο περιεχόμενο Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία) Από μια γενική άποψη αυτή η σκέψη συμφιλιώνει τα αντίθετα που

αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο συμφιλιώνοντας τη φιλοσοφία του Όντος και της

φιλοσοφία του μέλλοντος γενέσθαι Στην πραγματικότητα με τη Διαλεκτική οι

αντιθέσεις παύουν να βρίσκονται στη σφαίρα της φαντασίας είναι πράγματα

χειροπιαστά Έτσι το ον δεν είναι το αντίθετο του μη όντος Το ον τρέπεται σε

μη ον και το μη ον σε ον ώσπου το αποτέλεσμα είναι το μέλλον γενέσθαι

Η ιστορία βρίσκει την κορύφωσή της στο Κράτος όπου η Ιδέα ολοκληρώνεται και

πραγματώνει την ελευθερία η οποία ενυπάρχει στην Ουσία της Το κράτος είναι

έτσι η Ιδέα που συγκεκριμενοποιείται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία μέσα σrsquo έναν

λαό του οποίου η Ιδέα είναι το Πνεύμα και ο οποίος καθοδηγείται από έναν

μεγάλο άνδρα Οι δραστηριότητες όμως του κάθε μεγάλου άνδρα κατευθύνονται από

τη Φιλοσοφία η οποία οδηγεί στην κατάκτηση και της ελευθερίας

Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το Hegel η ιστορία ολοκληρώνεται με την εποχή της

Όλη αυτή η διαλεκτική ανάπτυξη που πραγματοποιείται μέσα στο Κράτος στην

20

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

τέχνη στη θρησκεία στη φιλοσοφία μέσα σrsquo όλους τους θεσμούς της ανθρώπινης

κοινωνίας πραγματώνεται μέσα στα έργα του και είναι δομημένη σrsquo ένα οργανικό

σύνολο Οι απόψεις του βέβαια δέχθηκαν ως γνωστόν δριμεία κριτική από άλλους

στοχαστές (λχ Nietzsche)

Η σύλληψη της έννοιας της ιστορίας

Αν η ιστορία έχει νόημα αυτό σημαίνει ότι έχει και τέλος Η ιστορία των

ανθρώπων αντιμετωπιζόμενη συνολικά έχει βαθιά τάξη σκοπό και τέλος Ο Hegel

και η φιλοσοφία της Ιστορίας του φέρει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στη σκόνη

των ιστορικών γεγονότων καθώς κατrsquo αυτόν η ιστορία είναι διαδοχή διαφορετικών

μορφών που εκτυλίσσονται στο χρόνο Αν όλα διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς

συνέχεια η σκέψη εγκλωβίζεται στον ιστορικό ρου

Η Ιδέα διαμορφώνεται και αποκτά αυτοσυνειδησία μέσω της ιστορίας Η Ιστορία δεν

παύει να απλοποιείται και να ενοποιείται Κάθε στιγμή είναι προτιμητέα από κάθε

προηγούμενη και προσφέρει πνευματικές βελτιώσεις αίσθηση προόδου

21

laquo Μια διαρκής αλλαγή στην οποία υπόκεινται τα άτομα οι λαοί και τα Κράτη που υπάρχουν στο

παρόν τραβούν την προσοχή μας και μετά εξαφανίζονταιraquo

laquoΈχουμε μπροστά στα μάτια μας έναν τεράστιο πίνακα γεγονότων ενεργειών ποικίλων μορφών

λαών Κρατών και ατόμων που αλληλοδιαδέχονται ασταμάτηταraquo

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Ο Hegel και η έννοια του τέλους της

Ιστορίας Διάκριση τέλουςσκοπού [Zweck] και τέλουςλήξης [Ende] Ο Hegel

ασχολείται ουσιαστικά με την πρώτη εκδοχή Η ιδέα της ελευθερίας

αναδύθηκε με πολύ κόπο στην εποχή του και πρέπει να στεριώσει Ο δεν

προβλέπει τίποτα στην Ιστορία δεν εκφράζει εσχατολογικές ρήσεις

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα τέλος και μια

αρχή με την πολιτική

απελευθέρωση της ατομικότητας θέτει το πρόβλημα της ελευθερίας με

πολιτικούς όρους αλλά δεν το επιλύει

22

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Το τέλοςσκοπός της Ιστορίας αποτυπώνεται στη βαθμίδα του κράτους ως

θεσμοποίησης του αντικειμενικού πνεύματος όπως περιγράφεται από το

φιλόσοφο στη Φιλοσοφία του Δικαίου του

Στο επίπεδο της παγκόσμιας Ιστορίας δεν υπάρχει τέλοςλήξη η διαλεκτική

του πολέμουrarr η έννοια του παγκόσμιου κράτους δεν είναι χεγκελιανή

Η διαλεκτική της Ιδέας δεν ολοκληρώνεται στη βαθμίδα του αντικειμενικού

πνεύματος Προωθείται στη στιγμή του απόλυτου πνεύματος Τέχνη Θρησκεία

Φιλοσοφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Hegel Lectures on the Philosophy of World History Introduction (Translated by HBNisbet with an

introduction by Duncan Forbes) Cambridge University Press Cambridge 1980 p42

Άντερσον Π Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας (Μετάφραση Α Οικονόμου) Εκδόσεις laquoΣτάχυraquo

Αθήνα 1994 σσ19-28

Δεσποτόπουλος Κ laquoΗ Ειρήνη και ο Πόλεμος στον Πλάτωνα και τον Χέγγελraquo Επιστημονική Σκέψη Νοέμβρης-

Δεκέμβρης 1981 τ4 σσ80-82

Habermas J ldquoHegelrsquos Critique of the French Revolutionrdquo Theory and Practice Polity Press Cambridge

1988 pp121-141

Hyppolite J Introduction agrave la philosophie de lrsquohistoire de Hegel Seuil Paris 1983

Kaufmann W (ed) Hegelrsquos Political Philosophy Atherton Press New York 1970

Marcuse H Reason and Revolution Routledge and Kegan Paul London 1986

23

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24

Ρίττερ Γ Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (Πρόλογος μετάφραση εργογραφία βιβλιογραφία

ΓΦαράκλας) Βιβλιοπωλείο της ldquoΕστίαςrdquo Αθήνα 1999

ΠΡΟΚΛΟΣ Περί της Ιερατικής Τέχνης των Ελλήνων - Ιεροί Ύμνοι - Εισαγωγή - Σύγχρονη απόδοση -

Σχόλια Ποιητική απόδοση amp Γλωσσάριο Ύμνων Γιώργος Λαθύρης

24