1

Hadis Rivayet Sistemine İhtimal Hesapları Merkezli Teorik Bir Yaklaşım

Halis AYDEMİR, Dr.Müh.*

“A Theoretical Approach to the System of Transmission of Hadīth Based on Probability Calcula-tions”

Abstract: In Hadith terminology, we come across terms such as thiqa (trustworthy), mutqin (convincing), ‘adl (just), sadūq (veracious), matrūk (abandoned), da‘īf (weak) and so on. Each of these terms is used to denote the level of the reliability of a transmitter (rāvī) of Prophetic Traditions. And there is another group of terms such as sahīh (sound), hasan (good) and da‘īf (weak). When any of these terms are predicated of a Prophetic Tradition, they indicate the pro-portion of probability of whether a supposed prophetic tradition actually belongs to the Prophet. Examining prophetic traditions, scholars studying prophetic traditions took into account the consistency of transmitters in general terms and all different chains of transmission of a pro-phetic tradition. They evaluated prophetic traditions according to what these two criteria makes more probable. In this article, I propose a model to determine numerical values of classes of transmitters and of properties (hukm) of prophetic traditions. It will also to help us identify the most probable form of any prophetic tradition. Citation: Halis AYDEMİR, “A Theoretical Approach to the System of Transmission of Hadith Based on Probability Calculations”, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), III/1, 2005, pp. 51-84. Key words: Riwaya, isnad, hadīth, probability calculations, mathmetical analysis.

GİRİŞ Bilginin güvenilir bir yolla kişiden kişiye, nesilden nesle nakledilmesi mese-

lesi beşerî ilişkiler açısından olduğu kadar vahiy açısından da büyük önem taşımaktadır. Özellikle sözün, vahyin muhatabı peygamberlere aidiyeti duru-munda bu önem bir kat daha artmaktadır. Benzer şekilde, gündelik yaşantımızda da, bilgi ve olayın doğru şekilde nakline bağlı olarak insanlar, sözüne güvenilir-likleri açısından yüzde sıfır ile yüzde yüz aralığında değişen şekillerde değerlen-dirilir. Dolayısıyla, bireysel anlamda huzurlu olmanın ön şartının, içinde yaşanı-lan toplumun güveninin kazanılmasından geçtiğini söylemek mümkündür. Öte yandan toplumun güvenini kazanabilmenin yollarından birisi de doğru nakil (aktarım/rivayet) yapmaktır. Nakle sadâkat, müşâhede edilen bir olayı vâkıaya

* Hadis doktoru (UÜ), elektrik mühendisi (İTÜ); Hendese Ltd. Şti. Osmangazi/BURSA.

halisaydemir@hotmail.com

2

mutâbık olarak nakletmekten başlayıp, duyguların hissedildiği şekliyle izhar edilmesine kadar uzanan ve zamanla bir karaktere dönüşen dürüstlük çizgisinin en temel esasıdır. Bununla birlikte vâkıaya mutâbık nakilde bulunma alışkanlığı, bir karaktere dönüşse bile, insanların1, nakil esnasında gerçeğe aykırı davranma ihtimalleri vardır. Bu ihtimalin, onların değişik zamanlarda yaptıkları nakillerin test edilmesi ile ölçülmesi mümkündür. Zamanla edinilen tecrübelerden hareket-le kişi hakkında oluşan ve rakamsal olarak ifade edilen doğruluk katsayısı büyük ölçüde güvenilir, orta derecede güvenilir, az güvenilir, gibi değerlendirmelerle ifade edilir. Teorik anlamda insanların/râvîlerin güvenilirlik derecesinin temel-lendirilmeye çalışılacağı bu makalede söz konusu katsayıya η adı verilecektir.

Hiç doğru nakilde bulunmamış kimselerin, güvenirlik katsayıları (η) düşük olacağından, yapacakları yanlış nakiller çok ciddi zararlar doğurmaz. Bu sebep-le; ileride yanlış nakilde bulunarak, büyük bir fayda temin etmeyi düşünen art niyetlilerin bile, belli bir süre nakle sadâkat göstererek güven kazanmaya ihtiyaç-ları vardır. Bu açıdan bakılınca, bir insanın doğru nakilde bulunma ihtimali, yanlış nakletme ihtimâline göre daha yüksektir denilebilir.

NAKİL TÜRLERİ İlk defa karşılaşılan ve bir nakilde bulunan kişi için, (i) doğru nakilde bulun-

muş olması ve (ii) yanlış nakilde bulunmuş olması şeklindeki iki ihtimalden biri söz konusudur.

(i) Doğru nakil: Bir nâkilin; din, insanlık, doğruluk, dürüstlük, şeref vb. pek çok fazîlet dolayısıyla vâkıaya mutâbık nakilde bulunmasıdır. Kişinin gerçeğe uygun nakilde bulunmasının pek çok sebebi bulunabilirse de, olayı veya sözü gördüğü ya da duyduğu gibi nakletmesinin yolu tektir. Çalışmamızda bu nakil türü, ihtimal tablolarında T şeklinde sembolize edilmiştir. Bu tanıma göre, bir insanın bir olay hakkında doğru nakilde bulunması, o olay hakkında verdiği bilgilerin doğruluğu sonucunu doğurur. Dolayısıyla, ihtimal tablolarında bir nâkil için T söz konusu olduğunda, nakledilen haberin doğruluğuna hükmedile-cektir; çünkü yukarıdaki tanım bunu gerektirir.

(ii) Yanlış nakil: Bir nâkilin, temelde menfaat temin etmeye dayanan pek çok nedene bağlı olarak doğru nakilde bulunmamasıdır. Gerçekte uydurma olduğu için yanlış naklin, doğru nakilde bulunmanın aksine sayısız çeşidi ve yolu olabilir. Yanlış nakil bu çalışmada kısaca; bir kişinin, müşâhede ettiği hadiseyi kısmen veya tamamen değiştirerek ya da hiç görmediği bir olayı, tanık

1 Mü’min kişi, Allâh Teâlâ’nın aynı zamanda vâkıaya muhalif nakilde bulunmayacağına da

inanan kişi demektir. Zira Allah Teâlâ vahyinin doğruluğunu sâdık ve masdûk olan Peygamber-leri vasıtasıyla garanti altına almış, bir beşer olmalarına rağmen, onları yanlış aktarım yapmak-tan masum tutmuştur.

___________________________________________________________________________________

3

olduğunu iddia ederek nakletmesi şeklinde tanımlanmış ve ihtimal tablolarında F şeklinde sembolize edilmiştir.

Burada sözü edilen ‘yanlış nakil’ ile ‘naklin yanlışlığı’ birbirinden farklı an-lamlar ifade eder. Dolayısıyla iki ifadenin arası tefrik edilmelidir. ‘Yanlış nakil’ bir nakil biçimi, bir eylem iken, naklin yanlışlığı ise nakledilen haberin doğru olmamasıdır. Bir kişinin yanlış nakilde bulunması, yani F, verdiği bilginin her halükârda yanlış olduğu sonucunu doğurmaz. Çünkü F türü bir nakilde, nâkilin müşâhede etmediği halde naklettiği hadise, doğru da olabilir, yanlış da olabilir.

Yukarıdaki tanım dikkate alındığında, F türü bir nakil için temelde iki ihtima-lin söz konusu olduğu anlaşılır:

1) F1: bir nâkilin, müşâhede ettiği bir olayı kısmen veya tamamen çarpıtarak nakletmesidir. Bir nâkil için F1 söz konusu olduğunda, naklettiği habere yanlış hükmü verilir.

2) F2: bir nâkilin, müşâhede etmediği olayı, gördüğünü iddia ederek naklet-mesidir. Bu nakil türü temelde ikiye ayrılır:

a) F2a: Bir nâkilin, müşâhede etmediği yanlış bir haberi, gördüğünü iddia ede-rek nakletmesidir. Bir nâkil için F2a söz konusu olduğunda, naklettiği habere yanlış hükmü verilir.

b) F2b: bir nâkilin, müşâhede etmediği doğru bir haberi, gördüğünü iddia ede-rek nakletmesidir. Bu nakil türü de ikiye ayrılır:

i) F2f: bir nâkilin, müşâhede etmediği doğru bir haberi, hem gördüğünü iddia ederek hem de çarpıtarak nakletmesidir. Bir nâkil için F2f söz konusu olduğunda, naklettiği habere yanlış hükmü verilir.

ii) F2t: bir nâkilin, müşâhede etmediği doğru bir haberi, gördüğünü iddia ede-rek olduğu gibi nakletmesidir. Bir nâkil için F2t söz konusu olduğunda, naklettiği habere doğru hükmü verilir.

İLKE Sağlıklı bir kişinin, doğru ya da yanlış nakilde bulunma tercihinde bulunması

her defasında kendisine aittir. Çevresel faktörler, kişi üzerinde olumlu ya da olumsuz tesir icra etse de, onun yapacağı herhangi bir nakilde, sonucu önceden kesin şekilde belirleyecek bir rol üstlenemez. Kişi son anda, dilerse verdiği bütün sözlerden vazgeçerek, hatta canı pahasına, doğru nakilde bulunmayı tercih edebilir. Hiç bir çevresel faktör, sağlıklı bir kişinin yapacağı nakilde, inisiyatifi tamamen ele geçiremez. Bu sebeple ihtimal hesaplarında, çevresel faktörler müspet veya menfî anlamda, ‘doğru nakilde bulunma’ ya da ‘yanlış nakilde bulunma’ tercihinde etkili değildir. Dolayısıyla bu çalışmada, teorik olarak,

4

nakilde söz konusu nâkilin kendisine ait hür iradenin etkili olduğu ilkesiyle hareket edilecektir.

Kişiyi, doğru nakilde bulunmaya sevk eden pek çok neden olduğu gibi, yanlış nakilde bulunmaya sevk ettiği düşünülen nedenler de bulunmaktadır. Ancak, bunlardan hangisinin daha baskın, daha gerçekçi ve insan üzerinde daha etkili olduğu tartışmaya açıktır. Dolayısıyla, hakkında hiçbir bilgi olmayan bir insanı, doğru nakilde bulunmaya yönelten nedenlerle, yanlış nakil yapmaya iten neden-lerin eşit ve aynı oranda gerçekçi olduğu varsayılacaktır. Bu yüzden onun, ‘doğru nakil’ yapma ihtimali ile ‘yanlış nakil’ yapma ihtimalinin birbirine denk olduğu kabul edilecektir. Bu kabulün bir sonucu olarak, bu çalışmada, meçhul kişinin güvenirlik katsayısı %50 şeklinde alınmıştır. Yani; ηm = 1/2

BİR MEÇHUL KİŞİNİN NAKLİ

Meçhul bir kişi olan x bize bir haber ulaştırmış olsun. Söz konusu bu kişi ta-

nınmadığı için, onun yanlış ya da doğru nakilde bulunma ihtimali bu çalışmada eşit kabul edilecektir. Ne ‘doğru nakil’ ne de ‘yanlış nakil’ yaptığına dair bir karineye sahip olunmaması hasebiyle, bu şahıs için aşağıdaki iki ihtimalden her biri aynı oranda söz konusudur:

İhtimal Tablosu

x Nakil türü 1. ihtimal T Doğru nakil 2. ihtimal F Yanlış nakil

Birinci ihtimalde x doğru nakilde bulunmaktadır. Tanım gereği, x’in doğru

aktarım yapmış olma ihtimaliyle, naklettiği haberin doğru olma ihtimali aynıdır. Dolayısıyla bu ihtimalde haber doğrudur.

İkinci ihtimalde x yanlış nakilde bulunmaktadır. Bu durumda F1 ve F2 söz konusudur:

Haber Kaynağı

Meçhul kişi x ηm

___________________________________________________________________________________

5

Şekilde görüldüğü üzere, x’in yaptığı nakil yoluyla ulaştırdığı haberin doğru-

luğu ile ilgili olarak 16 ihtimal vardır. Bunlardan 9 tanesi doğru, 7 tanesi yanlış-tır. Dolayısıyla x’in yaptığı bu naklin doğru olma ihtimali:

ωx = Toplam doğru haber ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = δ / ε ωx = δ / ε = 9/16 x’in yaptığı bu naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = Toplam yanlış haber ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = ϕ / ε ϖx = ϕ / ε = 7/16 ωx + ϖx = δ / ε + ϕ / ε = 9/16 + 7/16 = 16/16 = 1 Yukarıdaki değerlerden kolayca görüleceği üzere, bu nakilde F2t’nin, sonuca

1/16’lık bir etkisi vardır. Bu değer F2t’nin alabileceği maksimum değerdir. Örneğin iki meçhul kişinin, aynı naklinde F2t’nin etkisi 1/64, farklı naklinde ise 5/144 çıkmaktadır. Aktarıcı sayısı arttıkça, F2t’nin etkisi sıfıra yaklaşmaktadır. Bu makalenin bundan sonraki kısmında, ihtimal hesaplarının anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıyla, F2t’nin bu etkisi artık dikkate alınmayacaktır. Ancak daha sonraki çalışmalarda, model hadisler üzerinde uygulanırken bu etki hesaba katılacaktır.

Yukarıdaki nakil F2t dikkate alınmaksızın incelendiğinde sonuç şu şekildedir:

İhtimal Tablosu x Sonuç

1. ihtimal T Doğru nakil 2. ihtimal F Yanlış nakil

Tanık

1/8

1/8

1/4

1/4

F1 ⇒ sonuç: yanlış

F2a⇒ sonuç: yanlış

1/2

1/2

Tanık değil

T ⇒ sonuç: doğru

1/16

1/16F2b

F2f⇒ sonuç: yanlış

F2t ⇒ sonuç: doğru

F2

6

x’in bu haberde doğru nakilde bulunma ihtimali = Toplam doğru nakil ihti-

mali sayısı / Toplam ihtimal sayısı x’in doğru nakilde bulunma ihtimaliyle, naklin doğru olma ihtimali arasında

doğru bir orantı vardır. Dolayısıyla x’in yaptığı bu naklin doğru olma ihtimali: ωx = Toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = δ / ε ωx = δ / ε = 1/2 x’in bu haberde yanlış nakilde bulunma ihtimali = Toplam yanlış nakil ihti-

mali sayısı / Toplam ihtimal sayısı x’in yanlış nakilde bulunma olasılığıyla, naklin yanlış olma ihtimali arasında

doğru orantı vardır.2 Dolayısıyla x’in yaptığı bu naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = Toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = ϕ / ε ϖx = ϕ / ε = 1/2 ωx + ϖx = δ / ε + ϕ / ε = 1/2 + 1/2 = 2/2 = 1

İKİ MEÇHUL KİŞİNİN NAKLİ

i) İki meçhul kişinin benzer nakli

x1 ve x2 aynı olayı, x formatında anlatan iki meçhul nâkildir.

İhtimal Tablosu x1 x2 Sonuç

1. ihtimal T T Doğru 2. ihtimal T F Doğru 3. ihtimal F T Doğru 4. ihtimal F F Yanlış

2 F2t’nin etkisi ihmal edilerek.

Haber Kaynağı

x1 x2 ηm ηm

___________________________________________________________________________________

7

1. ihtimalde x1 ve x2 doğru nakilde bulunmuşlardır. Bu ihtimalde haber doğ-rudur.

2. ihtimalde x1 doğru nakilde bulunmaktadır. x2 yanlış nakilde bulunmakta-dır3. Bu ihtimalde de haber doğrudur; çünkü x1 doğru nakilde bulunmuştur.

3. ihtimalde x2 doğru nakilde bulunmaktadır. x1 yanlış nakilde bulunmakta-dır4. Bu ihtimalde de haber doğrudur; çünkü x2 doğru nakilde bulunmuştur.

4. ihtimalde ise x1 de x2 de yanlış nakilde bulunmaktadır. Bu ihtimalde haber yanlıştır.5

x1 ve x2’nin aynı olayla ilgili olarak yaptıkları naklin doğru olma ihtimali: ωx = Toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = δ / ε ωx = δ / ε = 3/4 Yanlış olma ihtimali: ϖx = Toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = ϕ / ε ϖx = ϕ / ε = 1/4 ωx + ϖx = δ / ε + ϕ / ε = 3/4 + 1/4 = 4/4 = 1

ii) İki meçhul kişinin farklı nakli

Aynı olayla ilgili olarak; x1 olayı x formatında anlatan meçhul bir nâkildir. y1 olayı y formatında anlatan meçhul bir nâkildir.

İhtimal Tablosu x1 y1 Sonuç

1. ihtimal T T Θ

3 x2’nin verdiği haber doğru ise de, kendisi bu haberin tanığı olmadığı için yaptığı aktarım türü

yanlıştır. 4 x1’in verdiği haber doğru ise de, kendisi bu haberin tanığı olmadığı için yaptığı aktarım türü

yanlıştır. 5 F2t’nin etkisi ihmal edilerek.

Haber Kaynağı

x1 y1 ηm ηm

8

2. ihtimal T F x nakli doğru 3. ihtimal F T y nakli doğru 4. ihtimal F F Her ikisi de yanlış

Θ: Muhtemel olmayan bir seçenek. x formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωx = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δx / ε ωx = δx / ε = 1/3 x formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = x formatındaki naklin toplam yanlış aktarım ihtimal sayısı / Toplam ih-

timal sayısı = ϕx / ε ϖx = ϕx / ε = 2/3 ωx + ϖx = δx / ε + ϕx / ε = 1/3 + 2/3 = 3/3 = 1 y formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωy = y formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δy / ε ωy = δy / ε = 1/3 y formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖy = y formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕy / ε ϖy = ϕy / ε = 2/3 ωy + ϖy = δy / ε + ϕy / ε = 1/3 + 2/3 = 3/3 = 1

ÜÇ MEÇHUL KİŞİNİN NAKLİ

i) Üç meçhul kişinin benzer nakli

Haber Kaynağı

ηm ηm

x1

ηm

x2 x3

___________________________________________________________________________________

9

x1 , x2 ve x3 aynı olayı, x formatında anlatan üç meçhul aktarıcıdır.

İhtimal Tablosu x1 x2 x3 Sonuç

1.ihtimal T T T Doğru 2.ihtimal T T F Doğru 3.ihtimal T F T Doğru 4.ihtimal F T T Doğru 5.ihtimal T F F Doğru 6.ihtimal F F T Doğru 7.ihtimal F T F Doğru 8.ihtimal F F F Yanlış

x1 , x2 ve x3’ün aynı olayla ilgili olarak yaptıkları bu aynı naklin doğru olma

ihtimali: ωx = Toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = δ / ε ωx = δ / ε = 7/8 Yanlış olma ihtimali: ϖx = Toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = ϕ / ε ϖx = ϕ / ε = 1/8 ωx + ϖx = δ / ε + ϕ / ε = 7/8 + 1/8 = 8/8 = 1

ii) Üç meçhul kişiden, ikisinin benzer, birinin farklı nakilde bulunması

Aynı hadiseyle ilgili olarak; x1 ve x2 hadiseyi x formatında anlatan meçhul iki nâkildir. y1 hadiseyi y formatında anlatan meçhul bir nâkildir.

İhtimal Tablosu x1 x2 y1 Sonuç

1.ihtimal T T T Θ

Haber Kaynağı

ηm ηm

x1

ηm

x2 y1

10

2.ihtimal T T F x doğru 3.ihtimal T F T Θ 4.ihtimal F T T Θ 5.ihtimal T F F x doğru 6.ihtimal F F T y doğru 7.ihtimal F T F x doğru 8.ihtimal F F F İkisi de yanlış

Θ: Muhtemel olmayan bir seçenek. x formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωx = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δx / ε ωx = δx / ε = 3/5 x formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = x formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕx / ε ϖx = ϕx / ε = 2/5 ωx + ϖx = δx / ε + ϕx / ε = 3/5 + 2/5 = 5/5 = 1 y formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωy = y formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δy / ε ωy = δy / ε = 1/5 y formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖy = y formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕy / ε ϖy = ϕy / ε = 4/5 ωy + ϖy = δy / ε + ϕy / ε = 1/5 + 4/5 = 5/5 = 1

___________________________________________________________________________________

11

iii) Üç meçhul kişiden, üçünün de birbirine aykırı nakilde bulunması

Aynı olayla ilgili olarak; x1 olayı x formatında anlatan meçhul bir nâkildir. y1 olayı y formatında anlatan meçhul bir nâkildir. z1 olayı z formatında anlatan meçhul bir nâkildir.

İhtimal Tablosu x1 y1 z1 Sonuç

1.ihtimal T T T Θ 2.ihtimal T T F Θ 3.ihtimal T F T Θ 4.ihtimal F T T Θ 5.ihtimal T F F x doğru 6.ihtimal F F T z doğru 7.ihtimal F T F y doğru 8.ihtimal F F F Üçü de yanlış

Θ: Muhtemel olmayan bir seçenek. x formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωx = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δx / ε ωx = δx / ε = 1/4 x formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = x formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕx / ε ϖx = ϕx / ε = 3/4 ωx + ϖx = δx / ε + ϕx / ε = 1/4 + 3/4 = 4/4 = 1 y formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωy = y formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δy / ε

Haber Kaynağı

ηm ηm

x1

ηm

y1 z1

12

ωy = δy / ε = 1/4 y formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖy = y formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕy / ε ϖy = ϕy / ε = 3/4 ωy + ϖy = δy / ε + ϕy / ε = 1/4 + 3/4 = 4/4 = 1 z formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωz = z formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δz / ε ωz = δz / ε = 1/4 z formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖz = z formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕz / ε ϖz = ϕz / ε = 3/4 ωy + ϖy = δy / ε + ϕy / ε = 1/4 + 3/4 = 4/4 = 1

m SAYIDA MEÇHUL KİŞİNİN x FORMATINDA, r SAYIDA MEÇHUL KİŞİNİN y FORMATINDA, t SAYIDA MEÇHUL KİŞİNİN z FORMATINDA… VE s SAYIDA MEÇHUL KİŞİNİN k FORMATINDA NAKLİ

Aynı olayla ilgili olarak; x1 , x2 … xm olayı, x formatında anlatan meçhul nâkillerdir. y1 , y2 … yr olayı, y formatında anlatan meçhul nâkillerdir. z1 , z2 … zt olayı, z formatında anlatan meçhul nâkillerdir. . . . k1 , k2 … ks olayı, k formatında anlatan meçhul nâkillerdir.

___________________________________________________________________________________

13

x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: δx = 2m – 1 Toplam ihtimal sayısı: ε = 2m + 2r + 2t + … + 2s – (f–1) f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) x formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωx = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δx / ε ωx = δx / ε = (2m – 1) / [2m + 2r + 2t + … + 2s – (f–1)] x formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = x formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕx / ε ϖx = ϕx / ε = 1 – (δx / ε) ωx + ϖx = δx / ε + ϕx / ε = 1 y formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωy = y formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δy / ε ωy = δy / ε = (2r – 1) / [2m + 2r + 2t + … + 2s – (f–1)] y formatındaki naklin yanlış olma ihtimali:

H a b e r K a y n a ğ ı

ηm ηm

y1

ηm

yr y2

ηm ηm

z1

ηm

zt z2

ηm ηm

k1

ηm

ks k2

… … … ηm ηm

x1

ηm

xm x2

…

14

ϖy = y formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-mal sayısı = ϕy / ε

ϖy = ϕy / ε = 1 – (δy / ε) ωy + ϖy = δy / ε + ϕy / ε = 1 z formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωz = z formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δz / ε ωz = δz / ε = (2t – 1) / [2m + 2r + 2t + … + 2s – (f–1)] z formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖz = z formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕz / ε ϖz = ϕz / ε = 1 – (δz / ε) ωz + ϖz = δz / ε + ϕz / ε = 1 k formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωk = k formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δk / ε ωk = δk / ε = (2s – 1) / [2m + 2r + 2t + … + 2s – (f–1)] k formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖk = k formatındaki naklin toplam yanlış nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = ϕk / ε ϖk = ϕk / ε = 1 – (δk / ε) ωk + ϖk = δk / ε + ϕk / ε = 1

MEÇHUL BİR NÂKİLİN MEÇHÛLİYETİNİN GİDERİLMESİ Meçhul bir nâkilin bir haberi ulaştığında, haberin ihtiyatlı bir yöntemle, %50

doğru %50 yanlış kabul edilmesi gerektiği daha önce söylenmişti. Bu meçhul nâkilin haberi başkaları tarafından da teyit edildiğinde onun güvenilirlik katsayı-sının değişip değişmeyeceği, başkaları tarafından teyit edilen önceki haberi dolayısıyla güvenilirliğinin artıp artmadığı önemli bir sorudur. Kuşkusuz nâkilin doğru çıkan her haberi onun muhatabı katındaki güvenilirlik derecesini artıracak-tır. Ne var ki, devam eden bir süreç olduğu için, nâkilin rivayet ettiği haber

___________________________________________________________________________________

15

dolayısıyla ortaya çıkacak durumun matematiksel değerinin hesabı kesin biçim-de yapılamayacaktır. Sözgelimi, sürekli doğru nakilde bulunan bir kişi son naklini yanlış yapınca güvenirlik katsayısı düşecektir. Dolayısıyla, kişi yeni bir aktarımda bulunma ihtimali bulunmayan ölümüne kadar şüpheye konu teşkil eder.

Söz konusu şüphe, Hz. Peygamber’in hadisleri üzerinde cereyan ettiği için, sözü edilen nâkiller hadis râvileridir. Râviler bugün için hayatta olmayan, tarihin bir döneminde yaşamış şahsiyetler olduğu için yeni bir nakilde bulunma ihtimal-leri de yoktur. Dolayısıyla, bu çalışmada geliştirilen teorik çerçeve bağlamında, herhangi bir râvi tarafından yapılan bütün nakiller incelenmek suretiyle, meçhûliyetinin giderilmesi mümkündür.

i) Meçhul nâkilleri kullanarak, meçhul bir nâkilin meçhûliyetinin giderilmesi Yukarıda incelenen ilk altı durum ele alınacak olursa, bu aktarım çeşitlerinde

x formatında nakilde bulunan ilk nâkil, meçhûliyeti giderilmek istenen nâkil olsun ve hayatı boyunca yaptığı tüm mevcut nakillerin, bu altı nakilden ibaret olduğu varsayılsın:

1. nakil: nâkilimiz birinci naklinde tek başınadır. Yaptığı naklin doğruluk ih-

timali ωx=1/2 dir. İlk naklinden elde ettiği değer gösterilmek üzere 1ωx denilsin. 1ωx=1/2.

2. nakil: nâkilin ikinci naklinde bir doğrulayanı vardır. Yaptığı naklin doğru-luk ihtimali ωx=3/4 tür. İkinci naklinden elde ettiği değer gösterilmek üzere 2ωx denilsin. 2ωx=3/4.

3. nakil: nâkilin üçüncü naklinde bir yalanlayanı vardır. Yaptığı naklin doğru-luk ihtimali ωx=1/3 tür. Üçüncü nakilden elde ettiği değer gösterilmek üzere 3ωx denilsin. 3ωx=1/3.

4. nakil: nâkilin dördüncü naklinde iki doğrulayanı vardır. Yaptığı naklin doğruluk ihtimali ωx=7/8 dir. Dördüncü nakilden elde ettiği değer gösterilmek üzere 4ωx denilsin. 4ωx=7/8.

5. nakil: nâkilin beşinci naklinde bir doğrulayanı bir de yalanlayanı vardır. Yaptığı naklin doğruluk ihtimali ωx=3/5 dir. Beşinci nakilden elde ettiği değer gösterilmek üzere 5ωx denilsin. 5ωx=3/5.

6. nakil: nâkilin altıncı naklinde birbirinden farklı iki yalanlayanı vardır. Yap-tığı naklin doğruluk ihtimali ωx=1/4 tür. Altıncı nakilden elde ettiği değer göste-rilmek üzere 6ωx denilsin. 6ωx=1/4.

Bu durumda nâkilin (x1) güvenirlik katsayısı şu şekilde hesaplanır:

16

ηx1=(1ωx+2ωx+3ωx+4ωx+5ωx+6ωx)/6 ηx1=(1/2+3/4+1/3+7/8+3/5+1/4)/6 ηx1=(397/120)/6=397/720=0.5513≅0.55 ηx1=%55 Artık x1 meçhul bir nâkil olmayıp, nakillerinde %55 isabet etmiş, %45 ya-

nılmış ma‘lûm bir nâkildir. N sayıda nakli bulunan meçhul bir nâkilin meçhûliyetinin giderilmesi Nâkil x1’in hayatı boyunca yaptığı mevcut nakillerin sayısı N olsun. Meçhul

nâkiller kullanılarak elde edilen ωx’ler ile üzerinde çalışılan nâkilin güvenirlik katsayısı aşağıdaki gibi hesaplanabilir:

ηx1=(1ωx+2ωx+3ωx+ … +Nωx)/N

ii) Ma‘lûm nâkilleri kullanarak, meçhul bir nâkilin meçhûliyetinin giderilmesi Meçhûliyeti giderilmek istenen aktarıcının hayatı boyunca yaptığı mevcut ak-

tarım sayısı N olsun. Bu nâkilin nakillerinin ωx’leri hesaplanırken, nakillerin nâkilleri ma‘lûm nâkiller ise, nakillerin ωx’leri, bu nâkillerin güvenirlik katsayı-ları kullanılarak hesaplanır6. Meçhûliyeti giderilmek istenen aktarıcının güvenir-lik katsayısı ise, ηm=1/2 şeklinde alınır. Çıkan değerler aşağıdaki formülde yerlerine konularak, meçhûliyeti giderilmek istenen nâkilin güvenirlik katsayısı hesaplanır.

ηx1=(1ωx+2ωx+3ωx+ … +Nωx)/N Ma‘lûm nâkiller kullanılarak elde edilen bu katsayı, meçhul nâkiller kullanı-

larak elde edilen katsayıdan daha az hatalıdır.

m SAYIDA MA‘LÛM KİŞİNİN x FORMATINDA, r SAYIDA MA‘LÛM KİŞİNİN y FORMATINDA, t SAYIDA MA‘LÛM KİŞİNİN z FORMATINDA… VE s SAYIDA MA‘LÛM KİŞİNİN k FORMATINDA NAKLİ

Aynı olayla ilgili olarak; x1 , x2 … xm olayı, x formatında anlatan ma‘lûm nâkillerdir. y1 , y2 … yr olayı, y formatında anlatan ma‘lûm nâkillerdir. z1 , z2 … zt olayı, z formatında anlatan ma‘lûm nâkillerdir. . .

6 Bu hesaplamanın nasıl yapılacağı bir sonraki kısımda açıklanmaktadır.

___________________________________________________________________________________

17

. k1 , k2 … ks olayı, k formatında anlatan ma‘lûm nâkillerdir.

x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ηx1) + 1/(1–ηx2) + ... + 1/(1–ηxm) δx = [ ]m – 1 m Toplam ihtimal sayısı: ε = (δx+1)+ (δy+1)+ (δz+1)+ … +(δk+1) – (f-1) ε = δx+δy+δz+ … +δk + 1 f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) x formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωx = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δx / ε δx ωx = δx+δy+δz+ … +δk + 1 x formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖx = ϕx / ε = 1 – (δx / ε) ωx + ϖx = δx / ε + ϕx / ε = 1

H a b e r K a y n a ğ ı

ηy1 ηyr

y1

ηy2

yr y2

ηz1 ηzt

z1

ηz2

zt z2

… … ηx1 ηxm

x1

ηx2

xm x2

… ηk1 ηks ηk2 …

k1 k2 ks

18

y formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ηy1) + 1/(1–ηy2) + ... + 1/(1–ηyr) δy = [ ]r – 1 r Toplam ihtimal sayısı: ε = (δx+1)+ (δy+1)+ (δz+1)+ … +(δk+1) – (f-1) ε = δx+δy+δz+ … +δk + 1 f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) y formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωy = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δy / ε δy ωy = δx+δy+δz+ … +δk + 1 y formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖy = ϕy / ε = 1 – (δy / ε) ωy + ϖy = δy / ε + ϕy / ε = 1 z formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ηz1) + 1/(1–ηz2) + ... + 1/(1–ηzt) δz = [ ]t – 1 t Toplam ihtimal sayısı: ε = (δx+1)+ (δy+1)+ (δz+1)+ … +(δk+1) – (f-1)

___________________________________________________________________________________

19

ε = δx+δy+δz+ … +δk + 1 f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) z formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωz = z formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δz / ε δz ωz = δx+δy+δz+ … +δk + 1 z formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖz = ϕz / ε = 1 – (δz / ε) ωz + ϖz = δz / ε + ϕz / ε = 1 k formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ηk1) + 1/(1–ηk2) + ... + 1/(1–ηks) δk = [ ]s – 1 s Toplam ihtimal sayısı: ε = (δx+1)+ (δy+1)+ (δz+1)+ … +(δk+1) – (f-1) ε = δx+δy+δz+ … +δk + 1 f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) k formatındaki naklin doğru olma ihtimali: ωk = k formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihti-

mal sayısı = δk / ε

20

δk ωk = δx+δy+δz+ … +δk + 1 k formatındaki naklin yanlış olma ihtimali: ϖk = ϕk / ε = 1 – (δk / ε) ωk + ϖk = δk / ε + ϕk / ε = 1

ÇOK KADEMELİ NAKİLLER

L10 ‘da (birinci kol ilk seviyede) x formatındaki naklin toplam doğru nakil

ihtimali sayısı: 1/(1–ηx11) + 1/(1–ηx12) + ... + 1/(1–ηx1m) L10(δx) = ( )m – 1 m L10 ‘da (birinci kol ilk seviyede) k formatındaki naklin toplam doğru nakil

ihtimali sayısı: 1/(1–ηk11) + 1/(1–ηk12) + ... + 1/(1–ηk1s) L10(δk) = ( )s – 1 s

H a b e r K a y n a ğ ı

η(Lp1)

xp2

ηkp1

kp1

ηkp2

kps kp2

ηxp1 ηxpm

xp1

ηxp2

xpm

L1 LP

… … ηk1s … …

η(L11)

x12

ηk11

k11

ηk12

k1s k12

ηx11 ηx1m

x11

ηx12

x1m

L10

L11

M

Lp0

Lp1

M

ηkps

___________________________________________________________________________________

21

L10 ‘da toplam ihtimal sayısı: L10(ε) = L10(δx) +…+ L10(δk) – (f–1) + f L10(ε) = L10(δx) +…+ L10(δk) + 1 f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + ... + s/s) L10’dan L11’e çıkarken ωx : L10(δx) L10(ωx)L11 = L10(ε) L10 ‘dan L11 ‘e çıkarken ωk : L10(δk) L10(ωk)L11 = L10(ε) Lp0 ‘da (p’inci kol ilk seviyede) x formatındaki naklin toplam doğru nakil ih-

timali sayısı: 1/(1–ηxp1) + 1/(1–ηxp2) + ... + 1/(1–ηxpm) Lp0(δx) = ( )m – 1 m Lp0 ‘da (p’inci kol ilk seviyede) k formatındaki naklin toplam doğru nakil ih-

timali sayısı: 1/(1–ηkp1) + 1/(1–ηkp2) + ... + 1/(1–ηkps) Lp0(δk) = ( )s - 1 s Lp0 ‘da toplam ihtimal sayısı:

22

Lp0(ε) = Lp0(δx) +…+ Lp0(δk) – (f–1) + f Lp0(ε) = Lp0(δx) +…+ Lp0(δk) + 1 f : farklı aktarım formatlarının sayısı. f = (m/m + ... + s/s) Lp0 ‘dan Lp1 ‘e çıkarken ωx : Lp0(δx) Lp0(ωx)Lp1 = Lp0(ε) Lp0 ‘dan Lp1 ‘e çıkarken ωk : Lp0(δk) Lp0(ωk)Lp1 = Lp0(ε) L*1 ‘de (birinci seviyede tüm kollarda) x formatındaki naklin toplam doğru

nakil ihtimali sayısı:

1/(1– L10(ωx)L11.ηL11) + 1/(1– L20(ωx)L21.ηL21) + ... + 1/(1– Lp0(ωx)Lp1.ηLp1)

L*1(δx) = ( )p – 1

p

L*1 ‘de (birinci seviyede tüm kollarda) k formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı:

1/(1– L10(ωk)L11.ηL11) + 1/(1– L20(ωk)L21.ηL21) + ... + 1/(1– Lp0(ωk)Lp1.ηLp1)

L*1(δk) = ( )p – 1

p

L*1 ‘de toplam ihtimal sayısı:

___________________________________________________________________________________

23

L*1(ε) = (L*1(δx)+1) + … +(L*1(δk)+1) – (f-1) L*1(ε) = L*1(δx)+ … +L*1(δk)+1 f : farklı nakil formatlarının sayısı. f = (m/m + ... + s/s) L*1 seviyesinden M seviyesine çıkarken ωx : L*1(δx) L*1(ωx)M = L*1(ε) Sonuç olarak: x formatındaki naklin doğru olma ihtimali L*1(ωx)M dır. x formatındaki naklin yanlış olma ihtimali L*1(ϖx)M dır. L*1(ϖx)M = 1 - L*1(ωx)M L*1 seviyesinden M seviyesine çıkarken ωk : L*1(δk) L*1(ωk)M = L*1(ε) Sonuç olarak: k formatındaki naklin doğru olma ihtimali L*1(ωk)M dır. k formatındaki naklin yanlış olma ihtimali L*1(ϖk)M dır. L*1(ϖk)M = 1 - L*1(ωk)M

NAKİLLERDEKİ FARKLILIKLARIN İHTİMAL DEĞERLERİ Çalışmamızın bu kısmına kadar nakiller birer bütün olarak ele alındı. x for-

matında nakil; y formatında nakil… vb. ihtimalleri üzerinde duruldu. x forma-tındaki naklin y formatındaki nakilden farklı bir nakil olduğu öngörüldü. Ancak bu iki naklin birbirinden bütünüyle farklı olduğu kesin biçimde öngörülmedi. Zira gerek anlam bakımından, gerekse kelime bakımından nakillerin benzeşen ve

24

ayrışan yanlarının bulunması mümkündür. Kuşkusuz bu formatların benzeşen yanlarının ve ayrışan yanlarının ihtimal değerleri farklıdır.

Bir naklin ihtimal değeri hesaplandıktan sonra o nakildeki farklı formatlar parçacı bir yaklaşımla incelemeye tabi tutulmalı, kelime ve anlam bakımından benzeşen ve ayrışan hususların ihtimal değerlerini gösteren grafikler çizilmelidir. Böylece formatlardaki her kelime ve anlamın ihtimal değeri ortaya çıkacak, en olası yeni bir formatın oluşturulması mümkün hale gelecektir.

x formatının sadece metin kısmının beş kelimeden meydana geldiği varsayı-

lırsa: k1x k2x k3x k4x k5x x formatının doğru olma ihtimali ωx, buradaki her kelimenin de aynı zaman-

da doğru olma ihtimalidir. y formatının sadece metin kısmının altı kelimeden meydana geldiğini varsa-

yalım: k1y k2y k3y k4y k5y k6y y formatının doğru olma ihtimali ωy, buradaki her kelimenin de aynı zaman-

da doğru olma ihtimalidir. k1x = k1y k2x = k2y k3x = k3y k4x ≠ k4y k5x = k5y

k6y sadece y formatında bulunsun. 4. kelime hariç diğer kelimeler her iki formatta da aynı olsun.

Aynı olan kelimelerin ihtimalleri: (ω)k1x=ωx (ω)k1y=ωy k1x kelimesinin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: δk1x = δk1y

___________________________________________________________________________________

25

1/(1–ωx) + 1/(1–ωy) δk1x = ( )2 - 1 2 k1x kelimesinin toplam ihtimal sayısı: εk1x = εk1y 1/(1–ωx) + 1/(1–ωy) εk1x = ( )2 2 Bu iki kelime aynı olduğuna göre bileşke ihtimal: B(ω)k1x = B(ω)k1y δk1x B(ω)k1x = εk1x Aynı bileşke ihtimal 2. 3. ve 5. kelimeler için de geçerlidir. B(ω)k1x = B(ω)k1y = B(ω)k2x = B(ω)k2y = B(ω)k3x = B(ω)k3y = B(ω)k5x =

B(ω)k5y 4. kelimeler ise farklıdır. k4x ≠ k4y (ω)k4x=ωx (ω)k4y=ωy k4x kelimesinin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ωx) δk4x =( )1 - 1 1 k4x kelimesiyle ilgili toplam ihtimal sayısı:

26

1/(1–ωx) 1/(1–ωy) εk4x = ( )1 + ( )1 – (f-1) 1 1 f : farklı kelime sayısı. k4x ve k4y yani ⇒ f = 2 k4x kelimesinin toplam bileşke ihtimal değeri: δk4x B(ω)k4x = εk4x k4y kelimesinin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ωy) δk4y = ( )1 - 1 1 k4y kelimesiyle ilgili toplam ihtimal sayısı: 1/(1–ωx) 1/(1–ωy) εk4y = ( )1 + ( )1 – (f-1) 1 1 f : farklı kelime sayısı. k4x ve k4y yani ⇒ f = 2 k4y kelimesinin toplam bileşke ihtimal değeri: δk4y B(ω)k4y = εk4y 6. kelime sadece y formatında vardır. x formatında 6. kelime diye bir şey

yoktur. K6x = olmayan bir kelime = boş bir kelime k6x ≠ k6y (ω)k6x=ωx

___________________________________________________________________________________

27

(ω)k6y=ωy k6x boş kelimesinin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ωx) δk6x = ( )1 - 1 1 k6x kelimesiyle ilgili toplam ihtimal sayısı: 1/(1–ωx) 1/(1–ωy) εk6x = ( )1 + ( )1 – (f-1) 1 1 f : farklı kelime sayısı. k6x ve k6y yani ⇒ f = 2 k6x kelimesinin toplam bileşke ihtimal değeri: δk6x B(ω)k6x = εk6x k6y kelimesinin toplam doğru nakil ihtimali sayısı: 1/(1–ωy) δk6y = ( )1 - 1 1 k6y kelimesiyle ilgili toplam ihtimal sayısı: 1/(1–ωx) 1/(1–ωy) εk6y = ( )1 + ( )1 – (f-1) 1 1 f : farklı kelime sayısı. k6x ve k6y yani ⇒ f = 2 k6y kelimesinin toplam bileşke ihtimal değeri:

28

δk6y B(ω)k6y = εk6y Kelimelerin ihtimal değerlerini daha az hatalı bulmak için bu yol tercih edil-

memelidir. İlk baştan hadisin farklı tarîkleri üzerinde inceleme yapılırken, nakillere bütüncül yaklaşıp nakil formatları belirlemek yerine, nakillere parçacı yaklaşıp, gerek anlam gerekse şekil bakımından kelime formatları belirlenmeli-dir. Hesaplamalar, her aşamada, bu kelime formatları üzerinden yapılarak, benzer ve farklı kelimelerin ihtimal değerleri ayrı ayrı hesaplanmalıdır. Çıkan sonuçlara dayanılarak kelimelerin ihtimal değerlerini gösteren grafikler çizilir:

k1x kelimesinin doğru olma ihtimali ωk1x k2x kelimesinin doğru olma ihtimali ωk2x k3x kelimesinin doğru olma ihtimali ωk3x olsun; ωk1x > ωk3x > ωk2x ise,

k1x kelimesinin doğru olma ihtimali ωk1x k1y kelimesinin doğru olma ihtimali ωk1y k1z kelimesinin doğru olma ihtimali ωk1z

olsun; ωk1x > ωk1z > ωk1y

ωk1x

ωk3x

ωk2x

k1x k2x k3x

1

İhtimaliyet değerleri

Kelimeler

Aynı formatta ancak farklı konumlarda bulunan kelimelerin olasılık değerlerini gösteren grafik.

___________________________________________________________________________________

29

ise,

NÂKİLLERİ ARASINDA YALITIM BULUNAN NAKİLLER Aynı hadisi aktaran nâkillerin herhangi ikisi arasında yalıtım/ilişkisizlik bu-

lunduğu belirlenirse, bu noktada, bu iki nâkilin nakilleri, kelime kelime ihtimal hesapları yapmak için elverişli demektir.

x formatının sadece metin kısmının beş kelimeden meydana geldiği varsayıl-

sın: k1x k2x k3x k4x k5x y formatının sadece metin kısmının altı kelimeden meydana geldiği varsayıl-

sın: k1y k2y k3y k4y k5y k6y

ωk1x

ωk1z

ωk1y

k1x k1y k1z

1

İhtimaliyet değerleri

Kelimeler

Haber Kaynağı

x1 y1 ηx1 ηy1

Farklı formatlarda ancak aynı konumda bulunan kelimelerin olasılık değerlerini gösteren grafik. Görüldüğü gibi k1x en olası kelimedir.

30

k1x = k1y k2x = k2y k3x = k3y k4x ≠ k4y k5x = k5y farz edilsin. (k4x ≠ k4y anlam bakımından olabileceği gibi şekil bakımından da olabilir. İs-

tenirse sadece şekil bakımından olan farklılıklar göz ardı edilebilir.)

k6y sadece y formatında vardır. (Dolayısıyla k6x boş kelime sayılacaktır. İhti-mal hesaplarında, tarafların hiç kelime söylememe yani boş kelime söyleme ihtimali de dikkate alınacaktır.)

ε = Arapça’daki toplam kelime sayısı + 1 (boş kelime). k1x = k1y olma ihtimali 1/ε ; k1x ≠ k1y olma ihtimali ise (ε–1)/ε dir. k2x = k2y olma ihtimali 1/ε ; k2x ≠ k2y olma ihtimali ise (ε–1)/ε dir. k3x = k3y olma ihtimali 1/ε ; k3x ≠ k3y olma ihtimali ise (ε–1)/ε dir. k4x = k4y olma ihtimali 1/ε ; k4x ≠ k4y olma ihtimali ise (ε–1)/ε dir. k5x = k5y olma ihtimali 1/ε ; k5x ≠ k5y olma ihtimali ise (ε–1)/ε dir. k6x = k6y olma ihtimali 1/ε ; k6x ≠ k6y olma ihtimali ise (ε–1)/ε dir. x ve y formatlarındaki sıralamaları dikkate alarak x ve y nâkilinin yukarıdaki

gibi bir nakli uydurma ihtimalleri:

k1y=k1x k2y=k2x k3y=k3x k4y≠k4x k5y=k5x k6y≠k6x ϖx,y= 1/ε . 1/ε . 1/ε . (ε–1)/ε . 1/ε . (ε–1)/ε Dolayısıyla böyle bir naklin doğru olma ihtimali: ωx,y = 1 – ϖx,y Bu ihtimal değeri, yalıtımın geçerli olduğu seviyeye kadar geçerli, yalıtımın

bittiği noktadan sonrası için geçerli değildir. Sözgelimi, aralarında yalıtım bulunmayan xL13 ve yL23 bir hadise tanık olduktan sonra farklı farklı coğrafyalara yerleşmiş olsunlar ve yalıtımın bunlardan sonraki nâkiller arasında bulunduğu varsayılsın:

___________________________________________________________________________________

31

Görüldüğü üzere yalıtım, xL12 ve yL22 ‘den itibaren başlamıştır, dolayısıyla, x

ve y formatları üzerine hesaplanacak bir ωx,y yalıtımın bittiği nokta için geçerli-dir.

ωx,y = L*0(ωx)L*3 ωx,y = L*0(ωy)L*3 Yalıtım, burada olduğu gibi, iki nakil tarîki arsında olabileceği gibi ikiden

çok nakil tarîki arasında da olabilir. O takdirde hesaplamalar o duruma göre yapılır.

Haber Kaynağı

xL13 yL23 η η

xL12 yL22 η η

xL11 yL21 η η

xL10 yL20 η η

L1 L2

L10

L11

L12

L13

L20

L21

L22

L23

32

MODELİN UYGULANMASINDA ÖNERİLEN AKIŞ DİYAGRAMI

SONUÇ Hadis eserleri üzerindeki tetkiklerim sırasında, bu kadar çok sayıda kişinin

organize bir şekilde yalan uydurma ihtimâlinin son derece düşük olduğunu düşünür ve bu ihtimalin rakamsal oranını hesaplamaya çalışırdım. Amatörce başlayan bu çalışmalarım beni, matematiğin bir alt konusu olan ihtimâl hesapla-

Hadisin mevcut bütün nakil tariklerinin çıkarılması

Nakil tarikleri arasında yalıtımlı tariklerin belirlenmesi

Nakil formatlarının belirlenmesi

Nakil silsileleri ağacının çizilmesi ve nâkillerin ağaca işlenmesi

Nâkillerin meçhûliyetlerinin giderilmesi

Nakil formatlarının ve bu formatlardaki kelimelerin ihtimaliyet değerlerini gösteren grafiklerin çizilmesi

EN MUHTEMEL FORMATIN OLUŞTURULMASI

İncelenecek hadisin tayin edilmesi

Her kademede hadisin ihtimaliyet değerinin

hesaplanması

Nâkilin belirlenmesi

Nâkilin mevcut bütün nakillerinin çıkarılması

Bu nakillerde onunla aynı hocayı paylaşan diğer bütün nâkillerin tespit edilmesi

Nakillerin akranlarıyla ayrı ayrı karşılaştı-rılması

Nâkilin güvenirlik katsayısının hesaplanması

___________________________________________________________________________________

33

rının bu amaçla kullanılabileceği düşüncesine yöneltti ve neticede, râviler üze-rinden tatbikatını bundan sonraki çalışmalarda ortaya koymayı düşündüğüm, bu teorik çerçeveye ulaşmamla sonuçlandı.

Nakle konu teşkil eden hadisler, Hz. Peygamber’den duyulduktan sonra, her birisi vefat etmiş bulunan ve isnad zincirlerinde isimleri zikredilen râviler vasıta-sıyla daha sonraki nesillere ulaştırılmıştır. Bu nakiller hakkında hadisçiler, ‘katî değildir, zann-ı gâlib ifade eder’7 demişlerdir. Bizce, ‘zannı galip’ ifadesi, sözün Hz. Peygamber’e aidiyet ihtimalinin yüksekliğini ifade etmek için kullanılmıştır.

Burada sözü edilen ihtimalin matematiksel bir değeri olup, elinizdeki maka-lede, bu değerin ortaya çıkarılmasına yönelik bir teori ortaya konulmuştur. Bu teorinin hadislere tatbik edilmesi durumunda, her hadisin bütün aktarım kademe-lerindeki ihtimal değeri ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla çalışmamızda, hadislerin naklinin güvenilir bir şekilde gerçekleştiği veya gerçekleşmediği şeklinde bir yargıda bulunulmamış; bu teorinin, bir hadise tatbik edildiğinde, rivayetinin güvenilirliğinin rakamsal değerinin ortaya çıkacağı ve râvinin meçhûliyetinin ortadan kalkacağı tezi ileri sürülmüştür. Elbette, bu teorinin büyük çapta râvilere tatbiki, ancak ekip halinde yapılacak çalışmalarla mümkündür.

Bir hadisin ihtimal değerini hesaplamanın ne derece kapsamlı bir çalışma ge-rektirdiğini bir örnekle izah etmeye çalıştım: Bu hadisin bütün tarîklerini topla-dım; 16 nakil tarîki ve âzami 8 seviye tespit ettim (L16,8). Bu tarîklerde toplam 30’u aşkın râvi çıktı. Bu nâkillerin her birinin güvenirlik katsayısının çıkarılma-sı, modelin en önemli aşamasıdır. Bir nâkilin güvenirlik katsayısının hesaplan-ması demek, o nâkilin bütün rivayetlerinin ortaya çıkarılması demektir. Nâkiller arasında, hadis külliyatında 200’den başlayıp 5000’i aşan sayıda rivayeti bulu-nan kişiler bulunmaktadır. Ayrıca, sadece bir râvinin rivayetlerinin tamamının tespit edilmesiyle yetinilmeyip, onun hocasından başka kimselerce yapılan nakillerin de tespit edilip teoriye tatbik edilmesi gerekmektedir. Bu durum, yukarıdaki sayıların ortalama 5 ila 50 arasında bir değerle çarpılması demektir. Yani, 200*5 veya 200*50 ya da 5000*5 veya 5000*50. Dolayısıyla, sadece bir nâkilin güvenirlik katsayısının hesaplanması için, minimum 1000 maksimum 25000 civarında naklin incelenmesi gerekir. İşte her biri bu şekilde olmak üzere, 30 aktarıcının güvenirlik katsayısının çıkarılması gerekir ki, benim örnek olarak tarîklerini incelediğim hadisin ihtimal değeri hesaplanabilsin.

Ancak, bir nâkilin güvenirlik katsayısı bir kere hesaplandıktan sonra, aynı râvinin bulunduğu başka bir hadis incelenirken aynı katsayının kullanılması

7 Bkz. Muhammed Cemâlüddîn el-Kasımî, Kavâidü’t-Tahdîs, 1399 Beyrut, s. 151. Hadislerin

zann-ı gâlib ifade ettiklerine dair hadis usûlü literatüründeki görüşler için bk. İbrahim Hatiboğlu, “Klasik Hadis Usûlü ve Çağdaş Metodolojilerin Değeri Üzerine”, İslâmî İlimlerde Metodoloji Problemi: Hadis İlminde Metodoloji Problemi İhtisas Toplantısı 24–25 Ocak 2004, İSAV, İstanbul, s. 14-28.

34

mümkündür. Dolayısıyla, hadis külliyatındaki râvilerin güvenirlik katsayıları hesaplandıkça, bir hadisin ihtimal değerini hesaplamanın güçlüğü o denli azala-caktır.

Hadislerin ihtimal değerleri hesaplandığında, isnad sisteminin, doğru nakli yanlış nakilden ayırt etmeğe yarayan ne denli çok bilgi içerdiği ortaya çıkacaktır. Bu sistem, kanaatimizce, her türlü yanlış naklin izini sürmeye imkân sağlayan son derece tutarlı bir nakil yöntemidir.

Geçmişte İslâm âlimlerinin -belki de farkına varmadan- parçalarını teşkil et-tikleri büyük isnad sistemi ağından, mümkün olan en üst düzeyde istifade ede-bilmenin ve hadislerin sahîhini sakîminden ayırt edebilmenin bir aracı olması düşüncesiyle yapılan bu çalışmanın, isnad sistemini anlama ve ondan daha fazla istifade etmeye bir vesile olacağını düşünmekteyim. En azından bu makalede ortaya atılan model, böylesi bir düşüncenin ürünüdür.

“Hadis Rivayet Sistemine İhtimal Hesapları Merkezli Teorik Bir Yaklaşım”

Özet: Hadis ilminde bir ravi için kullanılan sika, mutkin, adl, sadûk, metrûk, zayıf... vb. tabirlerin her biri, nâkilin rivayetlerindeki güvenilirlik derecesini anlatan terim-lerdir. Hadisler hakkında verilen sahih, hasen, zayıf... gibi hükümler ise, hadisin Hz. Peygamber’e aidiyet ihtimâlinin kuvvetini beyan eden sözel değerlendirmelerdir. Muhaddisler bir hadis hakkında hüküm verirken o hadisi aktaran nâkillerin rivayet etmedeki genel tutarlılıklarını ve hadisin bütün tariklerini dikkate alıp, gâlip zanna göre bir hükme varmışlardır. Bu makalede, gerek ravilerle ilgili derecelerin gerekse, hadislerle ilgili hükümlerin rakamsal değerlerinin ortaya çıkarılmasını mümkün kıla-cak ve herhangi bir hadisin en muhtemel formatını belirlemeye yardımcı olacak teo-rik bir model ileri sürülmüştür. Atıf: Halis AYDEMİR, “Hadis İsnad Sistemine İhtimal Hesapları Merkezli Teorik Bir Yaklaşım”, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), II/2, 2004, s. ??-??. Anahtar Kelimeler: Rivayet, isnad, hadis, ihtimal hesapları, matematiksel analiz.