Γιάννης Ρηγόπουλος

H επίδραση των χαρακτικών του Etienne Delaune στον Θεόδωρο Πουλάκη, τον Κωνσταντίνο Κονταρίνη, τον Δημήτριο Φωσκάλη, τον Νικόλαο Λαμπέτη, τον Γεώργιο Καστροφύλακα και άλλους

(B΄ μέρος)

Γ. Πλάση της Εύας

3. Etienne Delaune: Πλάση της Εύας, 1569 Διαστ.: 7,9x10,6 εκ.Πηγή: Γένεσις Β΄, 22.Strasbοurg, Cabinet des Estampes, πίν. 137.4 (εικ. 14).Μέσα στην παράσταση κάτω αριστερά: «CVM. PRI. REGIS S.F.». Ανάπτυξη των συντομογραφιών: CVM. PRI. REGIS [= Cum privilegio Regis (προνομία βασιλέως)]. S(tephanus) F(ecit). Στο κάτω περιθώριο επιγραφή: GENESE 2/ AEDIFICAVIT DOMINVS DEVS COSTAM QVA[M] TVLERAT DE HOMINE IN MVLIEREM ET ADVXIT EAM AD HOMINE[M] ([καὶ] ᾠκοδόμησεν ὁ Θεὸς τὴν πλευράν, ἥν ἔλαβεν ἀπὸ τοῦ Ἀδάμ, εἰς γυναῖκα καὶ ἤγαγεν αὐτὴν πρὸς τὸν Ἀδάμ).Βιβλιογραφία: Le Blanc 1856, II, σελ. 503, αρ. 1-36· Robert-Dumesnil 1865, IX, σελ. 29, αρ. 26· Linzeler, Ι, σελ. 223 και Pollet, 364-365, εικ. 108.

14

14. Etienne Delaune, Πλάση της Εύας, 1569. Χαλκογραφία.

3α. [Θεοδώρου Πουλάκη]: Πλάση της Εύας, δεύτερο μισό 17ου αι. Διαστ.: 67x78,5 εκ.Προέλευση: A. M. Volpi di Misurata και M. Cicogna Mozzoni.Συλλογή: Δ. Κοντομηνά (εικ. 15).Βιβλιογραφία: Ημερολόγιο 2001, Interamerican· Μυστήριον Μέγα 2002, αρ. 2· Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, σ. 171-172, εικ. 313 και ο ίδιος,Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αριθ. 55.

15

15. [Θεοδώρου Πουλάκη], Πλάση της Εύας, δεύτερο μισό 17ου αι. ΣυλλογήΔ. Κοντομηνά.

Η ως τώρα έρευνα ανίχνευε τις εικαστικές πηγές του Πουλάκη στο χώρο της φλαμανδικής τέχνης του Δεύτερου Διεθνούς Μανιερισμού. Γιατο λόγο αυτό προτάθηκαν χαρακτικά του Jan Sadeler1 και του Cornelis Cort ως πρότυπα του Πουλάκη για την εικονογράφηση της Πλάσης της Εύας. Ο θεματικός όμως πυρήνας της παράστασης αναπαράγεταιμε ακρίβεια από το χαρακτικό του Γάλλου ζωγράφου. Η εικόνα του Πουλάκη αποκλίνει από το χαρακτικό του πρότυπο σε πεδία μη λειτουργικά όπως είναι η απεικόνιση πόλης σε μονοχρωμία στο βάθος,η αντικατάσταση των ζώων της χαλκογραφίας και των φυτών με άλλα και σε διαφορετική θέση, οι τροχοί στα πόδια του Δημιουργού. Διαφορές οι οποίες μπορούν να δηλώνουν τη βούληση και την πρόθεση του Πουλάκη ν' αποφύγει τη δουλική μίμηση του προτύπου του.

3β. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη]: Πλάση της Εύας, τέλη 17ου - αρχές 18ου αι. Διαστ.: 58x88,5 εκ.Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (ΒΧΜ 1586) (εικ. 16).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 172, εικ. 304 και 310· Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αριθ. 55.

16

16. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη], Πλάση της Εύας, τέλη 17ου - αρχές 18ου αιώνα. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

Ό,τι γράψαμε για την Πλάση του Αδάμ ισχύει και για την Πλάση της Εύας· εννοώ τη διαδικασία "υποδοχής" από τον Κονταρίνη του χαρακτικού του Etienne Delaune. Αντέγραψε τη χαλκογραφία του Γάλλου ζωγράφου (-καλλιτέχνη) απ' ευθείας χωρίς να διαμεσολαβήσει το έργο του Πουλάκη, ο οποίος φαίνεται ότι είναι ο πρώτος που κατέστησε γνωστά τα χαρακτικά του Etienne Delaune στην Κέρκυρα (και στα άλλα νησιά του Ιονίου).

3γ. Κωνσταντίνου Κονταρίνη: Πλάση της Εύας, [1699] Κέρκυρα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας (εικ. 17).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 172, εικ. 313 και Χοντρογιάννης 2010, 136, εικόνα στις επόμενες σελίδες.

17

17. Κωνσταντίνου Κονταρίνη, Πλάση της Εύας, [1699]. Κέρκυρα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας.

O Κονταρίνης της εικόνας της Αντιβουνιώτισσας και ο ζωγράφος του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών ακολουθούν το χαρακτικό του Delaune (ό.π. αρ. 3). Υπάρχουν ωστόσο εικονογραφικά στοιχεία στο έργο του Κονταρίνη στην Κέρκυρα που απουσιάζουν από το γαλλικό έργο, όπως ηδιαμόρφωση του πρώτου επιπέδου με ζώα και με ένα κομμένο δέντρο κ.ά.

3δ. Νικολάου Λαμπέτη: Πλάση της Εύας, 1697-1708 Επιστύλιο τέμπλου στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο Μέσο Γερακαρίο Ζακύνθου (εικ. 18).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Γ΄, σ. 487-488, εικ. 309.3.

18. Νικολάου Λαμπέτη, Πλάση της Εύας, 1697-1708. Ζάκυνθος. Επιστύλιο Αγίου Γεωργίου και Αγίας Τριάδος στο Μέσο Γερακαρίο.

3ε. Γεωργίου Καστροφύλακα: Πλάση της Εύας, [1738]

18

Ηράκλειο Κρήτης. Ναός Μικρού Αγίου Μηνά. Θωράκιο τέμπλου στο κλίτος του Αγίου Μηνά (εικ. 19).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1998, 194· ο ίδιος 2006β΄, τ. Β΄, 172, εικ. 315 και ο ίδιος, Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αριθ. 54.

19. Γεωργίου Καστροφύλακα, Πλάση της Εύας, [1738]. Ηράκλειο Κρήτης. Ναός Μικρού Αγίου Μηνά.

Ο Καστροφύλακας διασώζει από τη χαλκογραφία του Delaune τα δομικά μέρη του κύριου θέματος της Πλάσης της Εύας, αλλά απομακρύνεται πλήρως από το έργο του Γάλλου όσον αφορά την απόδοση του τοπίου. Τα συστατικά μέρη του, το βαθύ γαλάζιο χρώμα του ποταμού που διασχίζει τον Παράδεισο, η σχεδίαση των ζώων και των δέντρων με τους καρπούς τους δημιουργούν μία ευχάριστη εντύπωση, ένα locus amoenus με έντονη τη διακοσμητική εντύπωση· εντύπωση λαϊκού κεντήματος. Είναι εμφανής η μορφική αλλοίωση των μανιεριστικών χαρακτηριστικών των προσώπων, του Δημιουργού, της Εύας και του Αδάμ.

Δ. Προπατορικό αμάρτημα

4. Etienne Delaune: Προπατορικό αμάρτημα, 1569Διαστ.: 7,9x10,5 εκ.Πηγή: Γένεσις Γ΄, 6.Strasbourg, Cabinet des Estampes, πίν. 137.5 (εικ. 20).Μέσα στη σύνθεση στην κάτω αριστερή γωνία: CVM PRI REGIS STEPHANUSF. Ανάπτυξη της συντομογραφίας: Cum privilegiο regis Stephanus

19

[είναι το μικρό όνομα του Delaune] και fecit: Προνομία του βασιλέως Στέφανος σχεδίασε.«GENESE 3. VIDIT MVLIER QVOD ARBOR COMMODA ESSET ET VSVI DESIDERABILIS ET TVLIT DE FRVCTV EIVS ET COMEDIT DEDITQZ VIRO SVO».Η επιγραφή εν μέρει αναπαράγει το βιβλικό κείμενο της Γένεσης Γ΄, 6.Βιβλιογραφία: Le Blanc 1856, II, σελ. 503, αρ. 1-36· Robert-Dumesnil 1865, IX, σελ. 30, αρ. 27· Linzeler, Ι, σελ. 223 αρ. 27 και Pollet, 365-366, αρ. 169.

20. Etienne Delaune, Προπατορικό αμάρτημα, 1569. Χαλκογραφία.

4α. [Θεοδώρου Πουλάκη]: Προπατορικό αμάρτημα, δεύτερο μισό 17ου αι. Διαστ.: 62,5x79 εκ.Συλλογή Δ. Κοντομηνά (εικ. 21).Προέλευση: Συλλογή Α. Μ. Volpi di Misurada - M. Cicogna Mozzoni.Βιβλιογραφία: Ημερολόγιο 2001, Interamerican· Ρηγόπουλος 2006β, τ.Β΄, 172-174, εικ. 319 και ο ίδιος, Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αρ. 56.

20

21. [Θεοδώρου Πουλάκη], Προπατορικό αμάρτημα, δεύτερο μισό 17ου αι. Συλλογή Δ. Κοντομηνά.

Ατυχής υπήρξε η πρότασή μας να εκληφθεί ως πρότυπο του Πουλάκη γιατην απόδοση του Προπατορικού αμαρτήματος χαλκογραφία του Cornelis Cort. To πρότυπο του Πουλάκη εντόπισε η σύγχρονη έρευνα σε χαρακτικό του Delaune. Απομακρύνεται εντελώς από το χαρακτικό του Delaune στα εξής: στη διαμόρφωση του τοπίου με δέντρα, φυτά, λουλούδια και πολιτεία για την απόδοση του Παραδείσου. Το αναβρυτήριο βρήκε ο Πουλάκης σε χαλκογραφία του Cornelis Cort που έχει τίτλο Fons signatus·και αποτελεί συμβολική διατύπωση της Παναγίας (NHD, Cornelis Cort, 77, εικ. 93).Αλλά γιατί προτίμησε ο Πουλάκης το γαλλικό έργο, ενώ θα μπορούσε να αντλήσει από φλαμανδικά χαρακτικά, διαδικασία δανεισμού που ανήγαγε ως γνωστόν (ο Πουλάκης) σε σύστημα;Η στυλιστική συγγένεια των χαλκογραφιών του Etienne Delaune με το ύφος του Δεύτερου Διεθνούς Μανιερισμού και κατ’ επέκταση με το Διεθνή Φλαμανδικό Μανιερισμό από τον οποίο δανείζεται συνήθως ο Πουλάκης τα πρότυπά του βοήθησε τον Χανιώτη ζωγράφο να «υποδεχτεί»χωρίς επιφυλάξεις τα χαρακτικά του Delaune. Εξάλλου δε νομίζω ότι είχε διαμορφώσει ο Πουλάκης και οι σύγχρονοί του [τα] ειδικά αισθητικά και υφολογικά κριτήρια τα οποία θα τους επέτρεπαν να διαφοροποιούνται απέναντι στα πρότυπά τους.

4β. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη]: Προπατορικό αμάρτημα, τέλη 17ου-αρχές 18ου αι.

21

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (ΒΧΜ 1586) (εικ. 22).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β, τ. Β΄, 172, εικ. 304 και 321· ο ίδιος, Από τη σάρκωση του λόγου 2008, 128, αρ. 56 και Καλαφάτη-Κατσελάκη 2009, 314-334, εικ. 1-11.

22. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη], Προπατορικό αμάρτημα, τέλη 17ου - αρχές18ου αι. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

Σε αντίθεση με τον Πουλάκη ο ζωγράφος του Βυζαντινού Μουσείου αντέγραψε από το χαρακτικό του Delaune όχι μόνο το κεντρικό θέμα αλλά και το φυσικό περιβάλλον. Αυτή είναι η διαφοροποίηση του Κονταρίνη από τον Πουλάκη. Αυτή η απόσταση πιθανόν θέτει σε αμφισβήτηση εν μέρει τη διατυπωμένη άποψη ότι ο Κονταρίνης υπήρξε μαθητής του Πουλάκη ή ότι μιμήθηκε το στυλ των εικόνων του. Αλλά τα νέα δεδομένα που έχουμε τώρα από τη χρήση των χαρακτικών του Delaune από τον Κονταρίνη και στην εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου και στις εικόνες της Κέρκυρας απαιτούν άλλη διαπραγμάτευση και υφολογική αξιολόγηση των έργων του. Η συσχέτιση της ζωγραφικής παραγωγής του Κονταρίνη μ’ εκείνη του Delaune δεν επιτρέπει τον χαρακτηρισμό του ύφους του ως συντηρητικού. Τελικά τι είναι το συντηρητικό στυλ;

4γ. Κωνσταντίνου Κονταρίνη: Προπατορικό αμάρτημα, 1699 Κέρκυρα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας (εικ. 23).Βιβλιογραφία: Βοκοτόπουλος 1990, 163, σημ. 2· Ρηγόπουλος 1998, 176κ.ε.· ο ίδιος, 2006β΄, τ. Β΄, 174, εικ. 306 και 322· Από τη σάρκωση

22

του λόγου 2008, αρ. 56 και Χοντρογιάννης 2010, 136, εικόνα στη σελ. 137 και 139.

23. Κωνσταντίνου Κονταρίνη, Προπατορικό αμάρτημα, 1699. Κέρκυρα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας.

Οι διαφορές από την εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου και από το χαρακτικό του Delaune περιορίζονται στην εικόνα της Αντιβουνιώτισσας στον εμπλουτισμό του πρώτου επιπέδου με ζώα που δεν υπάρχουν στο χαρακτικό.

4δ. Δημητρίου Φωσκάλη: Προπατορικό αμάρτημα, [1713] Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας. Καθολικό (εικ. 24).Βιβλιογραφία: Stamatopoulos N., Old Corfu. Ηistory and culture, Corfu, 1978, 235· Gallas Klaus, Korfu. Das antike Kerkyra im Ionischen Meer - Geschichte, Kultur, Landschaft, Köln 1986, 282· Βοκοτόπουλος 1990, 151, σημ. 4 και Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 447.

23

24. Δημητρίου Φωσκάλη, Προπατορικό αμάρτημα, [1713]. Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας.

Η εικόνα είναι μία από τις τέσσερις από τις οποίες αποτελείται ο πίνακας που βρίσκεται στη Μονή Παλαιοκαστρίτσας. Οι άλλες τρεις είναι: η δημιουργία της βλάστησης, η δημιουργία του ήλιου, της σελήνης και των άστρων, το προπατορικό αμάρτημα και η εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο.Ο Φωσκάλης φαίνεται ότι είχε στη διάθεσή του τα χαρακτικά του Delaune (αλλά και Φλαμανδών χαρακτών) και προέβη στην αναπαραγωγή απευθείας χωρίς να ανατρέξει στα σχετικά έργα του Πουλάκη και του Κονταρίνη. Η αναπαραγωγική του εργασία πηγαίνει παράλληλα μ’ εκείνη του ζωγράφου του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών. Μένει πιστός στο πρότυπό του αλλά παρουσιάζει τμηματικά το αριστερό μέρος του χαρακτικού, γεγονός που οφείλεται στον περιορισμό που βάζει το πλαίσιο του διάχωρου. Ό,τι όμως αντιγράφεται από το πρότυπο, σχεδιάζεται με ακρίβεια. Αξιοπρόσεκτη είναι η απόδοση του Δέντρου της Γνώσης και των μήλων· μια πρώιμη μορφή νεκρής φύσης;

4ε. Αγνώστου, Προπατορικό αμάρτημα, 18ος αι. (;) Κέρκυρα. Λιαπάδες. Ναός Αγίας Αναστασίας (εικ. 25). Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτη.

24

25. Αγνώστου, Προπατορικό αμάρτημα, 18ος αι. (;) Κέρκυρα. Λιαπάδες. Ναός Αγίας Αναστασίας.

Όσο μου επιτρέπει η ποιότητα της φωτογραφίας που διαθέτω, η εικόναδε διαφέρει από το έργο του Φωσκάλη· να πρόκειται για τον ίδιο ζωγράφο ή για άλλον που γνώριζε τον πίνακα του Φωσκάλη της Παλιοκαστρίτσας; Τη φωτογραφία της εικόνας οφείλω στον κ. Γιάννη Τσιουρή.

4στ. Νικολάου Λαμπέτη: Προπατορικό αμάρτημα, 1697-1708Επιστύλιο τέμπλου από το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Μέσο ΓερακαρίοΖακύνθου.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α, τ. Γ΄, 488, εικ. 310.1.Ο Νικόλαος Λαμπέτης επαναλαμβάνει πιθανόν διαμορφωμένο ήδη εικονογραφικό τύπο για την απόδοση του Προπατορικού αμαρτήματος· διαμόρφωση η οποία στηρίχτηκε σε χαρακτικό του Etienne Delaune (ό.π. αρ. 4). Δεν αποκλείεται βέβαια να χρησιμοποιήθηκε το σχετικόχαρακτικό σε φορητές εικόνες, όπως έχει διαπιστωθεί (του Πουλάκη, του Κονταρίνη, του Φωσκάλη κ.ά.). Αλλά από τη Ζάκυνθο δε διαθέτω παραδείγματα. Η τμηματική παρουσίαση του δυτικού χαρακτικού η οποία περιορίστηκε στο σκάλισμα του κεντρικού θέματος, μπορεί να οφείλεται στους περιορισμούς, τις δεσμεύσεις και τις δυνατότητες που απαιτεί η τεχνική του ξύλου, ωστόσο ο ξυλογλύπτης Λαμπέτης είναι επιδέξιος και αναδεικνύει χωρίς παραμορφώσεις τις πλαστικές αξίες των μορφών. Ο ξυλογλύπτης ζει και εργάζεται σ’ ένα περιβάλλον πολιτιστικό και πολιτισμικό στο οποίο τα δυτικά έργα,

25

κυρίως μέσω χαλκογραφιών, κυκλοφορούν και χρησιμοποιούνται ευρέως στη Ζάκυνθο (και όχι μόνο σ’ αυτή).

4ζ. Γεωργίου Καστροφύλακα: Προπατορικό αμάρτημα, [1738] Κρήτη. Ηράκλειο. Ναός Μικρού Αγίου Μηνά. Θωράκιο τέμπλου (εικ. 26).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1998, 194· ο ίδιος 2006β, τ. Β΄, εικ. 323και ο ίδιος Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αρ. 56.

26. Γεωργίου Καστροφύλακα, Προπατορικό αμάρτημα, [1738]. Κρήτη. Ηράκλειο. Ναός Μικρού Αγίου Μηνά.

Διασώζεται από το χαρακτικό του Delaune στην εικόνα η διαγώνια διάταξη των Πρωτοπλάστων. Αλλά το τοπίο που πλαισιώνει το κύριο θέμα διαφέρει τελείως από το τοπίο του χαρακτικού. Επίσης δεν ιδιάζει στην καλλιτεχνική μορφή του προτύπου η έντονη δήλωση της ανατομίας της κοιλιακής χώρας της Εύας.Έχει ωστόσο ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε την επαναληπτική χρήση καιεπιβίωση ενός δυτικού προτύπου σε μια προχωρημένη εποχή. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στη Ζάκυνθο.

4η. Αγνώστου: Προπατορικό αμάρτημα, 1776Επιστύλιο τέμπλου από το ναό των Ταξιαρχών στο Καταστάρι Ζακύνθου.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2013, 292-293, εικ. 33.Μέσα στο πλαίσιο που σχηματίζεται από το ελισσόμενο κλαδί του δέντρου της γνώσης σκαλίζονται οι Πρωτόπλαστοι σύμφωνα με τον εικονογραφικό τύπο και συνθετικό σχήμα της χαλκογραφίας του Etienne Delaune (ό.π. αρ. 4) που ακολουθούν και οι προηγούμενοι

26

(ό.π. αρ. 4α-4ζ) και όχι σύμφωνα με ό,τι προτείναμε (Ρηγόπουλος 2006β, τ. Β΄, 172 κ.ε., 319-323 όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία).Σημειώνουμε την προτίμηση του ζωγράφου του ναού των Ταξιαρχών για το γαλλικό χαρακτικό του Etienne Delaune ή για άλλο μεταβυζαντινό πρότυπο που θα είχε προκύψει από το δυτικό χαρακτικό, και μάλιστα σε μια προχωρημένη χρονολογία, το 1776 όπου η σχηματοποίηση των καλλιτεχνικών μορφών είναι αυξημένη. Μορφές των οποίων τα ποιοτικάχαρακτηριστικά δεν μπορούν να αιτιολογηθούν από τη συσχέτισή τους με την τεχνοτροπία του προτύπου τους· τον Μανιερισμό του 16ου αιώνα. Αποφεύγουμε να χαρακτηρίσουμε το στυλ τους ως λαϊκό ή λαϊκότροπο· αυτό θα απαιτούσε να οριστεί το περιεχόμενο των εννοιών λαϊκό ή λαϊκότροπο. Αλλά τι είναι ένα έργο λαϊκής τέχνης ήλαϊκότροπο; Είναι αυτό του οποίου ο δημιουργός είναι αυτοδίδακτος·ο οποίος ανήκει σε μια κατώτερη κοινωνική τάξη· αυτός που χρησιμοποιεί έναν εικαστικό κώδικα οικείο στον «αναγνώστη»-παρατηρητή· ο οποίος δεν δημιουργεί προβλήματα κατανόησης του περιεχομένου του έργου και του στυλ του; Είναι πολύ πιθανό να αδιαφορεί τόσον ο τεχνίτης όσο και ο αποδέκτης για το στυλ του έργου και ό,τι συναρτάται μ’ αυτό. Σημασία έχει ότι αναγνωρίζει τοθέμα που είναι προϋπόθεση για να τεθεί σε λειτουργία η προσκυνηματική, λατρευτική διαδικασία.

4θ. Αγνώστου: Προπατορικό αμάρτημα, δεύτερο μισό 18ου αι. [1792] Κέρκυρα. Αγραφοί. Ναός Οδηγήτριας (εικ. 27).Για άλλα στοιχεία του έργου βλ. πιο πάνω την Πλάση του Αδάμ. Για το πρότυπο, τη χαλκογραφία του Etienne Delaune, βλ. εδώ αριθ. 4.

27

27. Αγνώστου, Προπατορικό αμάρτημα, δεύτερο μισό 18ου αι. [1792]. Κέρκυρα. Αγραφοί. Ναός Οδηγήτριας.

Ο ζωγράφος των Αγραφών αντέγραψε αρκετά πιστά από το χαρακτικό τουEtienne Delaune ή από μεταβυζαντινό έργο τον Αδάμ και την Εύα και το δέντρο με τον όφη τυλιγμένο στον κορμό του αλλά διαφοροποιείταιαπό το πρότυπό του σ’ ό,τι αφορά το τοπίο· δεν αναπαράγει σχεδόν τίποτα από τα ζώα, τα δέντρα και άλλα. Πβ. και εικόνες του Πουλάκη, του Κονταρίνη, του Φωσκάλη και άλλων για τις οποίες βλέπεπιο πάνω αριθ. 4.

Ε. Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων

5. Etienne Delaune: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, 1569Διαστ.: 7,9x10,6 εκ.Πηγή: Γένεσις Γ΄, 14.Strasbourg, Cabinet des Estampes, πίν. 137.5 (εικ. 28).Μέσα στη σύνθεση, κάτω αριστερά: «CVM PRI REGIS» και στα δεξιά: «STEPHANUS F». Στο κάτω περιθώριο: «GENESE 3. EXECRATVS ES PRE OMNI IVMENTO ET PRE OMNI BESTIA AGRI / SVPERVETREN TVV GRADIERIS, ET PVLVERE TERRE COMEDES».«Ἐπικατάρατος σὺ ἀπὸ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ ἀπὸ πάντων τῶν θηρίων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς· ἐπὶ τῷ στήθει σου και τῇ κοιλίᾳ πορεύσῃ καὶ γῆν φαγῇ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου». Η επιγραφή (Γένεσις Γ΄, 14) αναφέρεται αποκλειστικά στην καταδίκη του φιδιού αλλά όχι και στην επιτίμηση των Πρωτοπλάστων. Βιβλιογραφία: Le Blanc 1856, II, σελ. 503, αρ. 1-36· Robert-Dumesnil 1865, IX, σελ. 30, αρ. 28· Linzeler, Ι, σελ. 223 καιPollet, 366-367, αρ. 110.

28

28. Etienne Delaune, Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, 1569. Χαλκογραφία.

5α. [Θεοδώρου Πουλάκη]: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, δεύτερο μισό 17ου αι. Συλλογή Δ. Κοντομηνά (εικ. 29).Προέλευση: Συλλογή Α. Μ. Volpi di Misurada - M. Cicogna Mozzoni.Βιβλιογραφία: Ημερολόγιο 2001, Interamerican· Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 174 κ.ε., εικ. 324 και ο ίδιος Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αρ. 57.

29

29. [Θεοδώρου Πουλάκη], Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, δεύτερο μισό 17ου αι. Συλλογή Δ. Κοντομηνά.

Στο χαρακτικό του Delaune (ό.π. αρ. 5) χαράσσονται όλα εκείνα τα εικονογραφικά πεδία τα οποία αδυνατούσαμε στην παλαιότερη έρευνά μας να εντοπίσουμε στην εικόνα του Πουλάκη. Άρα ο Πουλάκης γνώριζετο χαρακτικό του Delaune. Οι επεμβάσεις στο πρότυπό του αφορούν στη διαφορετική αντίληψη που έχει ο Πουλάκης για το τοπίο και την καλλιτεχνική μορφή του Δημιουργού· αντίληψη που παραπέμπει πιο πολύ σε χαρακτικό του Jan Sadeler1 που εικονογραφεί το πρώτο άρθροτου «Πιστεύω».

5β. Θεοδώρου Πουλάκη: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, δεύτερο μισό 17ου αι.Σκηνή στην εικόνα «Ἐπί σοῖ χαίρει...» του Μουσείου Μπενάκη· στο διάγραμμα των παραστάσεων (Ξυγγόπουλος 1936, σελ. 56, εικ. 8) έχειτον αριθμό 5.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 174 κ.ε., εικ. 327.To ίδιο πρότυπο, τη χαλκογραφία του Etienne Delaune (ό.π. αρ. 5), είχε υπόψη του ο Πουλάκης και για την απόδοση της Επιτίμησης των Πρωτοπλάστων στην εικόνα «Ἐπί σοῖ χαίρει...» του Μουσείου Μπενάκη·(βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 23, πίν. 39, εικ. 43). Δενπρόκειται επομένως για χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που έγινε σε σχέδιο του Crispijn van den Broeck, όπως γράψαμε (αυτόθι και Ρηγόπουλος 2006β, τ. Β΄, 174 κ.ε., εικ. 327). Το ίδιο πρότυπο

30

χρησιμοποίησε ο Πουλάκης και σε άλλη εικόνα του «Ἐπί σοῖ χαίρει...» (Αλιπράντης 2000, εικ. 18).Παρ’ όλο το συνοπτικό χαρακτήρα της απόδοσης του θέματος στην εικόνα του Μουσείου Μπενάκη, εντούτοις ο Πουλάκης αναπαρήγαγε μέσαστο ρομβοειδές σχήμα τους βασικούς συντελεστές της Επιτίμησης: τονΔημιουργό, τους Πρωτοπλάστους και τον όφη που σχεδιάζεται σ’ όλο το μήκος της αριστερής πλευράς του ρόμβου, αλλά διαφορετικά απ’ ό,τι στο χαρακτικό. Ο διαθέσιμος χώρος δεν επέτρεπε στο ζωγράφο ναεντάξει την παράσταση σε τοπίο, στον Παράδεισο. Να σημειώσουμε ακόμα ότι δεν αντέγραψε ο Πουλάκης τον Δημιουργό από τη χαλκογραφία του Delaune αλλά από χαρακτικό του Jan Sadeler1 σε σχέδιο του Μ. de Vos που εικονογραφεί το πρώτο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως (Ρηγόπουλος 1998, εικ. 196).

5γ. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη]: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, τέλη 17ου-αρχές 18ου αι. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (ΒΧΜ 1586) (εικ. 30).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β, τ. Β΄, 176, εικ. 325· ο ίδιος, Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αρ. 57 και Καλαφάτη-Κατσελάκη 2009, 322, εικ. 1.

30. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη], Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, τέλη 17ου-αρχές 18ου αι. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

31

Θα έλεγα ότι και στην εικόνα του αυτή ο Κονταρίνης μένει δουλικά πιστός στο χαρακτικό του Delaune (ό.π. αρ. 5). Η σχέση του με το πρότυπό του είναι αδιαμεσολάβητη.

5δ. Κωνσταντίνου Κονταρίνη: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, [1699] Κέρκυρα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας (εικ. 31).Βιβλιογραφία: Βοκοτόπουλος 1990, 163, σημ. 2· Ρηγόπουλος 1998, 176κ.ε., εικ. 114· Ρηγόπουλος 2006β, τ. Β΄, 176, εικ. 326· Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αρ. 57 και Χοντρογιάννης 2010, 138, η εικόνα στη σελ. 139.

31. Κωνσταντίνου Κονταρίνη, Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, [1699]. Κέρκυρα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας.

Η παρατακτική διάταξη των κύριων προσώπων του βιβλικού γεγονότος και το μανιεριστικό στυλ της εικόνας της Αντιβουνιώτισσας αποτελούν πετυχημένη μίμηση του προτύπου της, του χαρακτικού του Delaune, και δεν παραλλάσσουν πολύ από την εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου.Συγκρίνουμε την εικόνα της Αντιβουνιώτισσας μ’ εκείνη του Βυζαντινού Μουσείου που την αποδίδουμε στον Κωνσταντίνο Κονταρίνη παρ’ όλο που είναι ανυπόγραφη και αχρονολόγητη. Λόγοι υφολογικοί και εικονογραφικοί μας ενθαρρύνουν να ταυτίσουμε τους δημιουργούς των δύο έργων. Ποια από τις εικόνες είναι παλαιότερη και ποια νεότερη; Της Αντιβουνιώτισσας χρονολογείται στο 1699. Η πιστή αντιγραφή του χαρακτικού στην εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου είναιαπόδειξη ότι το έργο έγινε πριν από την εικόνα της Κέρκυρας, στην οποία παρατηρείται τάση απόκλισης από το πρότυπό της; Η πρωτοβουλία αυτή μπορεί να συσχετιστεί μ’ εκείνη του Θεοδώρου

32

Πουλάκη στο έργο του οποίου είναι εμφανές το εγχείρημα μερικής αυτονόμησης από το πρότυπό του; Αλλά είναι κριτήριο ωριμότητας η απόκλιση;

5ε. Νικολάου Λαμπέτη: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, 1697-1708 Επιστύλιο τέμπλου από το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Μέσο ΓερακαρίοΖακύνθου (εικ. 32).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α, τ. Γ΄, 488-489 εικ. 310.2.

32. Νικολάου Λαμπέτη, Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, 1697-1708. Επιστύλιο τέμπλου στο ναό τουΑγίου Γεωργίου στο Μέσο Γερακαρίο Ζακύνθου.

Ο Λαμπέτης συντηρεί στην ξυλόγλυπτη παράσταση και αντιγράφει από το χαρακτικό του Delaune όχι μόνο τα σημασιολογικά επίπεδα της Επιτίμησης των Πρωτοπλάστων, όπως της κλήσης σε ακρόαση, της ανάκρισης, της ενοχής, της επίρριψης και της μετάθεσης των ευθυνών, της γυμνότητας και της μετάνοιας αλλά δοκιμάζει με επιτυχία και τη μεταφορά μορφολογικών στοιχείων του προτύπου στην ξυλόγλυπτη παράσταση. Η δεξιότητα του ξυλογλύπτη Νικολάου Λαμπέτη φαίνεται ανάμεσα στ’ άλλα και στην απόδοση της μορφής του Δημιουργού η οποία διασώζει ιδιαιτερότητες μανιεριστικές του προτύπου, της κίνησης, της αντικίνησης του σώματος, της πτυχολογίας του ενδύματος κ.ά.

5στ. Αγνώστου: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, δεύτερο μισό 18ου αι. [1792]Διαστ.: 160x130 εκ.Κέρκυρα. Αγραφοί. Ναός Οδηγήτριας (εικ. 33).Βιβλιογραφία: Καρύδης 2011, σ. 86, εικ. 12.

33

33. Αγνώστου, Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, δεύτερο μισό 18ου αι. [1792]. Κέρκυρα. Αγραφοί. Ναός Οδηγήτριας.

Η σκηνή της Επιτίμησης ή καταδίκης των Πρωτοπλάστων ανήκει σε εικόνα με τρεις άλλες σκηνές: την Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, τη Θυσία του Νώε και τον Φόνο του Άβελ. Οι διαστάσεις 160x130 εκ. είναι και των τεσσάρων σκηνών.Ο εικονογραφικός τύπος και το ύφος θυμίζουν χαρακτικό του Etienne Delaune (ό.π., αρ. 5) και έργα μεταβυζαντινών ζωγράφων που προήλθαν από το χαρακτικό του Γάλλου ζωγράφου (του Πουλάκη, του Κονταρίνη και άλλων (αυτόθι, αρ. 5).Η σκηνή της Επιτίμησης παρ’ όλες τις σχεδιαστικές αδυναμίες θυμίζει όχι μόνο το δυτικό πρότυπο αλλά και την εικόνα του Κονταρίνη στην Αντιβουνιώτισσα (ό.π., εικ. 31)· ανιπαριστά πολλά στοιχεία του τοπίου (φυτά, δέντρα, ζώα)· από αυτή την άποψη διαφέρει από το ζωγράφο των σκηνών στην πρώτη εικόνα: φαίνεται ότι δεν είναι ο ίδιος ο ζωγράφος των δύο εικόνων.5ζ. Αγνώστου: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, δεύτερο μισό 18ου αι.Επιστύλιο τέμπλου στο ναό του Σωτήρος στον Καληπάδο Ζακύνθου.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Γ΄, 525-526, εικ. 331.Στην ξυλόγλυπτη σκηνή παρουσιάζονται τα βασικά πρόσωπα του θέματος. Ο Δημιουργός μέσα σε πλαίσιο που σχηματίζεται από φύλλα

34

αμπέλου σκαλίζεται σε απόσταση από τους Πρωτοπλάστους οι οποίοι παρουσιάζονται σε παρόμοιο πλαίσιο. Ο άγνωστος τεχνίτης με εμφανείς τις σχεδιαστικές αδυναμίες αναπαράγει ωστόσο από το πρότυπό του, το χαρακτικό του Delaune, τους φορείς του βιβλικού θέματος, της επιτίμησης των Πρωτοπλάστων και τα διάφορα επίπεδα του νοήματος του έργου. Αλλά έχει απομακρυνθεί από το μανιεριστικόστυλ του προτύπου του.

5η. Αγνώστου: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, 1776Επιστύλιο τέμπλου στο ναό των Ταξιαρχών στο Καταστάρι.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2013, 293-294, εικ. 34.Για το στυλ των ξυλόγλυπτων παραστάσεων του επιστυλίου αυτού κάναμε λόγο πιο πάνω (ό.π., αρ. 5στ) και δεν επανέρχομαι. Όσον αφορά το πρότυπο του ξυλογλύπτη αυτό ήταν χαρακτικό του Delaune (ό.π., αρ. 5).

5θ. Αγνώστου: Επιτίμηση ή καταδίκη των Πρωτοπλάστων, τέλη 18ου αι.Εικόνα στην ουρανία του ναού του Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα.Βιβλιογραφία: Βαρβάρα Παπαδοπούλου, «Ουρανία του ναού του Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα», Μίλτος Γαρίδης, Αφιέρωμα, Ιωάννινα 2003, τ. Β΄, 536-537 κ.ε., εικ. 6.Το σύνολο σχεδόν των μορφολογικών στοιχείων των πρωταγωνιστών της Επιτίμησης παραπέμπει στη χαλκογραφία του Etienne Delaune (ό.π., αρ.5)· η αντικίνηση των μελών του σώματος του Δημιουργού, ο τρόπος απόδοσης της πτυχολογίας του ιματίου του, η σημειολογία των χειρονομιών του και των Πρωτοπλάστων που αναδεικνύουν τα διάφορα επίπεδα του νοήματος επιβεβαιώνουν και ενισχύουν την άποψή μας γιατο πρότυπο του έργου. Επιτιμητική είναι η διάταξη των δακτύλων τουαριστερού χεριού, ενώ του άλλου χεριού η διάταξη των δακτύλων δηλώνει την έξοδο από τον Παράδεισο; Δεν είναι σαφές· σαφέστερη είναι η σημειολογία του δεξιού χεριού του Αδάμ· δηλώνει τη μετάθεση της ευθύνης στην Εύα, ενώ ο δείκτης του αριστερού χεριού της Εύας αισθητοποιεί την απάντησή της στο Θεό «Ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου σου φαγῇ τὸν ἄρτον σου, ἕως τοῦ ἀποστρέψαι σε εἰς τὴν γῆν» (Γένεσις Γ΄, 13) δείχνοντας προς τα κάτω, πιθανόν προς τον όφη. Ο όφης σχεδιάζεται και στην εικόνα αλλά διαφορετικά απ’ ό,τι στο χαρακτικό. Και το τοπίο στην εικόνα δεν επιτρέπει να αναχθεί στο γαλλικό χαρακτικό.Για την πολυσημία και λειτουργία της χειρονομίας βλέπε ανάμεσα σε μια μεγάλη βιβλιογραφία το βιβλίο του Jean-Claude Schmitt, La raison des gestes dans l’Occident médieval, εκδ. Gallimard, Paris 1990 και της Barbara Pasquinelli, Le geste et l’expression, εκδ. Hazan, Paris 2006.

35

ΣΤ. Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο

6. Etienne Delaune: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, 1569Διαστ.: 7,9x10,6 εκ.Πηγή: Γένεσις Γ΄, 23.Strasbourg, Cabinet des Estampes, πίν. 137.4 (εικ. 34).Μέσα στη σύνθεση κάτω αριστερά: «CVM PRI REGIS S.F.» (= Cum privilegio Regis Staphanus fecit) και στο κάτω περιθώριο: «GENESE 3 / EMISIT DEVS HOMINEN EX HORTIS DELICATISSIMIS / ADCOLENDAM HVMṼ[M]» [= καὶ ἐξαπέστειλεν αὐτὸν Κύριος ὁ θεὸς ἐκ τοῦ παραδείσου τῆς τρυφῆς ἐργάζεσθαι τὴν γῆν].Βιβλιογραφία: Le Blanc 1856, II, σελ. 503, αρ. 1-36· Robert-Dumesnil 1865, IX, σελ. 30, αρ. 29· Linzeler, Ι, σελ. 223, αρ. 29 και Pollet, 367-368, αρ. 111.

34. Etienne Delaune, Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, 1569. Χαλκογραφία.

6α. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη]: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, τέλη 17ου-αρχές 18ου αι. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (εικ. 35).

36

35. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη],Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, τέλη 17ου-αρχές 18ου αι. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

Μέσα σε σύννεφο «το πύρινον Εξαπτέρυγον» (Ερμηνεία, 47), κραδαίνοντας πύρινη ρομφαία, εκδιώκει τον Αδάμ και την Εύα από τονΠαράδεισο. Σειρά από φοίνικες σε προοπτική σχηματίζει ένα είδος φράγματος ανάμεσα στον επίγειο κόσμο και τον κήπο της Εδέμ, τον Παράδεισο. Ο Κονταρίνης αντιγράφει το σύνολο σχεδόν των εικονογραφικών στοιχείων της δυτικής του πηγής, της χαλκογραφίας του Delaune. Δεν αντιγράφει το λαγό που τρέχει στα πόδια της Εύας,σύμβολο του φόβου από τον οποίο διακατέχονται οι Πρωτόπλαστοι.

6β. [Κωνσταντίνου Κονταρίνη]: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, [1699] Κέρκυρα, Μουσείο Αντιβουνιώτισσας.Βιβλιογραφία: Χοντρογιάννης 2010, 138, η εικόνα στη σελ. 139.Δεν επηρεάζει τα δομικά συστατικά του θέματος, την εκδίωξη από τονΠαράδεισο, που βλέπουμε στο χαρακτικό του Delaune, η διαμόρφωση του μέρους κάτω από τον Αδάμ και την Εύα με ζώα, φυτά και λουλούδια που δεν απαντούν στη χαλκογραφία του Delaune.

6γ. Δημητρίου Φωσκάλη: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, 1713 Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας. Καθολικό (εικ. 36).Στο κάτω δεξιό μέρος της εικόνας: χείρ Δημητρίου Φοσκάλι αψιγ [1713].

37

36. Δημητρίου Φωσκάλη: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, 1713.Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας.

Η επιγραφή στο κάτω περιθώριο δεν αντιστοιχεί στο βιβλικό κείμενο που περιγράφει την Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο. Το κείμενο που παραθέτει ο Φωσκάλης αποτελεί συμφυρμό κειμένων από τοΤριώδιο. Τα κείμενα του Τριωδίου παραπέμπουν άμεσα στο γεγονός τηςπτώσης, της έκπτωσης και της εκδίωξης από τον Παράδεισο. Τα εν λόγω κείμενα δε διαμορφώνουν το θέμα του οποίου η σύνθεση οφείλεται στον Delaune και τη χαλκογραφία του. Ο Φωσκάλης μιμείται με ακρίβεια το χαρακτικό του Delaune. Δε γνωρίζω αν ο ζωγράφος αντιλαμβάνεται τη λειτουργία των δέντρων (φοινίκων) ως ορίου ανάμεσα στον Παράδεισο και το γήινο κόσμο και των ξηρών δέντρων, ως δηλωτικών των δυσμενών συνθηκών τις οποίες πρόκειται να αντιμετωπίσουν οι Πρωτόπλαστοι έξω από τον Παράδεισο.Για σύγκριση προσφέρεται η εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών (ό.π. αρ. 35) και των Λιαπάδων της οποίας ο ζωγράφος φαίνεται ότι γνώριζε το έργο του Φωσκάλη (αν δεν πρόκειται για τον ίδιο ζωγράφο).

6δ. Γεωργίου Καστροφύλακα: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, [1738]Ηράκλειο Κρήτης. Ναός Μικρού Αγίου Μηνά. Θωράκιο τέμπλου στο κλίτος του Αγίου Μηνά].Και σε άλλες εικόνες του ο Γεώργιος Καστροφύλακας απομακρύνεται από τις χαλκογραφίες του Delaune, κυρίως στην απόδοση του τοπίου,

38

που καταλαμβάνει όλο το χώρο εκτός από εκείνον των Πρωτοπλάστων. Θα έβλεπε κανείς εδώ την εφαρμογή της αρχής του horror vacui, του τρόμου του κενού, αρχή της λαϊκής τέχνης. Δε φαίνεται να κατανόησεο Γεώργιος Καστροφύλακας τη σημασία και τη λειτουργία που έχουν στη χαλκογραφία οι φοίνικες που αποτελούν όριο χωρισμού και μετάβασης από το χώρο του Παραδείσου στο γήινο, πέρασμα που κάθε άλλο παρά δευτερεύουσας σημασίας είναι.Παραλείπω άλλα μνημεία στη Ζάκυνθο των οποίων ως πρότυπο προτάθηκεαπό εμάς ατυχώς χαρακτικό του Raphael Sadeler1 παρά την εικονογραφική ομοιότητά της με το χαρακτικό του Delaune (Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Γ΄, 489 κ.ε., εικ. 311.1).

6ε. Αγνώστου: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, δεύτερο μισό 18ου αι. [1792]Διαστ.: 160x130 εκ.Κέρκυρα. Αγραφοί. Ναός Οδηγήτριας (εικ. 37).Βιβλιογραφία: Καρύδης 2011, σ. 86, εικ. 12.

37. Αγνώστου, Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, δεύτερο μισό 18ου αι. [1792].Κέρκυρα. Αγραφοί. Ναός Οδηγήτριας.

Ο ζωγράφος του βιβλικού αυτού επεισοδίου φαίνεται ότι δεν εργάζεται με πρότυπο χαρακτικό του Etienne Delaune, όπως άλλοι μεταβυζαντινοί ζωγράφοι (Κονταρίνης, Φωσκάλης κ.ά, ό.π., αρ. 6). Αλλά αδυνατώ να προτείνω κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο.

39

Ζ. Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο και ο Αδάμ καλλιεργεί τη γη και η Εύα εγκυμονεί

7. Etienne Delaune: Ο Αδάμ καλλιεργεί τη γη και η Εύα εγκυμονεί, 1569Διαστ.: 8x10,7 εκ.Πηγή: Γένεσις Γ΄, 19.Strasbourg, Cabinet des Estampes, πίν. 137.5 (εικ. 38).Μέσα στη σύνθεση, στο κάτω δεξιό μέρος: «CVM PRI REGIS STEPHANVS.F.» (= Cum privilegio Regis Staphanus fecit). Στο κάτω περιθώριο: «GENESE 3 / IN SVDORE VVLTVS TVI VESCERIS PANE, DONEC / REVERTARIS IN HVMṼ[Μ]» [= Ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου σου φαγῇ τὸν ἄρτον σου, ἕως τοῦ ἀποστρέψαι σε εἰς τὴν γῆν].Βιβλιογραφία: Le Blanc 1856, II, σελ. 503, αρ. 1-36· Robert-Dumesnil 1865, IX, σελ. 30, αρ. 30· Linzeler, Ι, σελ. 223, αρ. 30 και Pollet, 368-369, αρ. 112, εικόνα στη σελίδα 369.

38. Etienne Delaune: Ο Αδάμ καλλιεργεί τη γη και η Εύα εγκυμονεί, 1569. Χαλκογραφία.

7α. Θεοδώρου Πουλάκη: Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο και Ο Αδάμ καλλιεργεί τη γη και η Εύα εγκυμονεί, δεύτερο μισό 17ου αι.Συλλογή Δ. Κοντομηνά (εικ. 39).Προέλευση: Συλλογή Α. Μ. Volpi di Misurada - M. Cicogna Mozzoni.

40

Βιβλιογραφία: Ημερολόγιο 2001, Interamerican· Ρηγόπουλος 2006β, τ.Β΄, 176-177, εικ. 328 και ο ίδιος Από τη σάρκωση του λόγου 2008, αρ. 58.

39. [Θεοδώρου Πουλάκη], Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο και Ο Αδάμ καλλιεργεί τη γη και η Εύα εγκυμονεί, δεύτερο μισό 17ου αι. Συλλογή Δ. Κοντομηνά.

Για την Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο και τον Αδάμ νακαλλιεργεί τη γη και την Εύα να εγκυμονεί ο Πουλάκης δε χρησιμοποίησε χαλκογραφία του Raphael Sadeler1 όπως γράψαμε, αλλά χαρακτικά του Delaune. Στον Πουλάκη οφείλεται κατά πάσαν πιθανότητα ο συνδυασμός των δύο χαρακτικών του Delaune. Υποκινήθηκε στο συνδυασμό αυτόν από χαλκογραφία του Raphael Sadeler1. Πράγματι, στο πίσω αριστερό μέρος της χαλκογραφίας του Raphael Sadeler1 σχεδιάζεται ο Αδάμ να καλλιεργεί τη γη. Από το χαρακτικό αυτό προέρχεται και ο όφις ο οποίος κατευθύνεται προς την έξοδο από τον Παράδεισο. Στο έργο του Delaune στα πόδια της Εύας ζωγραφίζεται λαγός που αποτελεί σύμβολο του φόβου.Η ζωγραφική απόδοση του Παραδείσου σε τρεις ζώνες είναι έμπνευση μάλλον του Πουλάκη.Ο συνδυασμός αυτός δε θα επαναληφθεί από τους μεταβυζαντινούς καλλιτέχνες. Το θέμα του Αδάμ να καλλιεργεί τη γη θα χρησιμοποιηθεί ξανά στην εκδοχή της χαλκογραφίας του Delaune αλλά συνηθέστερα μόνο με τον Αδάμ αποσπασμένο από το ευρύτερο εικονιστικό του περιβάλλον.

41

Επειδή η εκδίωξη από τον Παράδεισο έχει ήδη περιγραφεί σε μεταβυζαντινές εικόνες που βασίστηκαν σε χαλκογραφία του Delaune (ό.π.), περιορίζομαι εδώ στην περιγραφή και ερμηνεία της χαλκογραφίας του Delaune στην οποία εικονίζεται ο Αδάμ να καλλιεργεί τη γη και η Εύα να εγκυμονεί. Η επιγραφή στο χαρακτικό (ό.π. αρ. 38) εν μέρει αναπαράγει το χωρίο της Γενέσεως Γ΄, 19. Ο Αδάμ στα αριστερά φορώντας δερμάτινο χιτώνα, που καλύπτει μέρος της ωμοπλάτης, τους μηρούς και την ήβη,σκάβει με τσάπα άγονη γη· τα φυτά σε άθλια μορφή, τα δέντρα που υποβαστάζουν, πίσω αριστερά, ένα είδος στέγης είναι καχεκτικά. Σταδεξιά η Εύα ανακεκλιμένη με τα χέρια της τοποθετημένα σε χαμηλό βράχο και τα πόδια σ’ ένα ρυάκι σαν ριζωμένα· στέκει σε απραξία, αδιάφορη· το ένδυμα αφήνει ακάλυπτη τη γόνιμη κοιλιακή της χώρα. Φρούτα είναι τοποθετημένα μπροστά της. Το δέντρο, που χωρίζει τη σύνθεση σε δύο μέρη, κλίνει προς την Εύα με όλο το φύλλωμά του. Προς την πλευρά της παριστάνονται στο πίσω μέρος όλα τα ζώα. Η Εύαεδώ θα μπορούσε να αναπαριστά τη Φύση που δεν είναι ανάγκη να εργάζεται για να δημιουργεί (παράγει). Μια φύση αχάριστη και αδιάφορη για την εργασία του Αδάμ. Αυτή την αναπαράσταση μπορούμε να τη συγκρίνουμε μ’ αυτήν της «γυναίκας Φύσης» που σχεδιάζεται από τον Delaune σε μια αλληγορία της Σοφίας. Αυτή την ερμηνευτική εκδοχή της Εύας, ως «γυναίκας Φύσης» προτείνει ο Pollet, σ. 369· θεωρεί τη σύνθεση του Delaune πρωτότυπη (αυτόθι, σ. 370).Έχω την άποψη ότι η ερμηνεία του Pollet, για το συμβολισμό της Εύας «ως γυναίκας Φύσης», είναι ήκιστα πειστική. Η Εύα δεν αδιαφορεί για τον εργαζόμενο Αδάμ· δεν απρακτεί· εγκυμονεί. Είναι η κατάσταση στην οποία βρέθηκε η Εύα μετά την εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο: «Ἀδὰμ δὲ ἔγνω Εὔαν τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, καὶ συλλαβοῦσα ἔτεκε τὸν Κάιν…» (Γένεσις Δ΄, 1). Έχουν προταθεί και άλλες ερμηνείες για τους συμβολισμούς της Εύας και του Αδάμ και τις λειτουργίες τους: Η γυναίκα ξανακερδίζει τη σωτηρία με την υποταγή της στον άντρα της ή η γυναίκα οφείλει να υπακούει στον άντρα της ή η Εύα ως δούλη με το πέπλο στο κεφάλι (LCI, 1, 68) ή η Εύα ως σύμβολο της μητρότητας και ο Αδάμ ως σύμβολο της εργασίας.Ο Πουλάκης δεν απομακρύνεται από το πρότυπό του, τη χαλκογραφία του Delaune. Μεταφέρει τον Αδάμ και την Εύα στην εικόνα του και τους αναπαριστά στην ίδια θέση, αναπαράγοντας συγχρόνως με ακρίβεια τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους: τη στάση, την κίνηση του σώματός τους, καθώς και στοιχεία του τοπίου: τα δέντρα που στηρίζουν στέγη, θάμνους κ.ά. Λείπουν όμως μέρη του χαρακτικού όπως το μεγάλο δέντρο στη μέση της σύνθεσης, τα ζώα κ.ά. To συνδυασμό της Εκδίωξης των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο με την

42

καλλιέργεια της γης από τον Αδάμ βλέπουμε πολύ νωρίτερα όπως σε βιβλίο του 9ου αι. (LCI, 1, 54, εικ. 2), σε ψηφιδωτό του τρούλου στο Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας (Salvatore Settis, Giorgiones ‘Gewitter’, Auftraggeber und verborgenes Sujet eines Bildes in der Renaissance, εκδ. Klaus Wagenbach, Berlin 1983, εικ. 37, c. 1300), σε ανάγλυφη παράσταση του Jacopo della Quercia στη θύρα της εκκλησίας του San Petronio στη Bologna, 1435-38 (αυτόθι εικ. 32), σε μικρογραφία τουΓ. Κλόντζα (Αθ. Παλιούρας, Ο ζωγράφος Γεώργιος Κλόντζας [1540 c.-1605] και οι μικρογραφίες του κώδικος αυτού, Αθήνα 1977, 161, εικ. 1).Μόνος να καλλιεργεί τη γη ο Αδάμ απαντά σε ξυλόγλυπτα τέμπλα της Ζακύνθου (Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Γ΄, 490-491, εικ. 311.2 και αυτόθι, 528-529, εικ. 333). Βλ. Αγνώστου: Ο Αδάμ καλλιεργεί τη γη και η Εύα εγκυμονεί, 18ος αι. Επιστύλιο τέμπλου στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνος και Αγίου Ευσταθίου στο Αργάσι Ζακύνθου (Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Γ΄, 507, εικ. 319.2).

43