GRI-2014-12253.pdf - IKEE / AUTh

2

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Βασίλη

Κάλφα, για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με αυτό το αντικείμενο

σπουδών καθώς και για την αμέριστη βοήθεια του σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης

της διπλωματικής μου εργασίας.

Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές του Τομέα της Φιλοσοφίας

για το ενδιαφέρον και τη βοήθειά τους καθ’ όλη τη διάρκεια σπουδών μου.

Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την

συμπαράσταση τους όλα αυτά τα χρόνια.

Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή ....................................................................................................................... 4

Κεφάλαιο 1: Πηγές, μαρτυρίες και ερμηνείες για το πρόσωπο του Σωκράτη............... 7

1.1 Πηγές και μαρτυρίες για τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη ................. 7

1.2 Ερμηνείες για το πρόσωπο του Σωκράτη .................................................. 13

Κεφάλαιο 2: Οι αντίθετες απόψεις του Γρηγόρη Βλαστού και του Olof Gigon για την

ιστορικότητα του Σωκράτη μέσα στους πλατωνικούς διαλόγους ............................... 16

2.1 Ο ιστορικός Σωκράτης μέσα από την οπτική του Γρηγόρη Βλαστού ............ 16

2.2 Ο λογοτεχνικός Σωκράτης μέσα από την οπτική του Olof Gigon ................. 23

Κεφάλαιο 3: Ο Σωκράτης ως ο ιδανικός τύπος του αληθινού φιλοσόφου μέσα από

τους διαλόγους των Σωκρατικών ................................................................................. 34

Κεφάλαιο 4: Ο Σωκράτης μέσα από τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους ............ 43

Επίλογος ....................................................................................................................... 58

Βιβλιογραφία ............................................................................................................... 60

4

Εισαγωγή

Ο Σωκράτης, παρόλο που ακόμα και σήμερα θεωρείται ο πιο γνωστός

φιλόσοφος όλων των εποχών, και ο άνθρωπος εκείνος που επηρέασε, όσο κανείς

άλλος, τη σκέψη και την αντίληψη για την ίδια τη ζωή όλων των επιγόνων του,

αποτελεί την πιο αινιγματική μορφή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.1 Η ζωή, η

διδασκαλία και ο θάνατός του αποτέλεσαν παράδειγμα και πηγή έμπνευσης και

δημιουργίας για πολλούς από τους σύγχρονούς του αλλά μετέπειτα και για πολλούς

ανθρώπους, οι οποίοι ήρθαν σε επαφή με τον Σωκράτη μέσα από τα έργα των

μαθητών του.

Ο Σωκράτης είναι η ίδια η ενσάρκωση της φιλοσοφίας,2 και κατά τον

Νεχαμά3 «ένας από τους σημαντικότερους ήρωες της ηθικής και πνευματικής μας

παράδοσης, που έχει καίρια σημασία όχι μόνο για το περιεχόμενο της σκέψης του, για

τη δύναμη της προσωπικότητας του, για τη μορφή του βίου του, αλλά πάνω απ’ όλα

για το συνδυασμό όλων αυτών, για τον τρόπο με τον οποίο καθένα τους υποστηρίζει

τα άλλα και τους προσδίδει νέες διαστάσεις». Για όλα τα παραπάνω στοιχεία που

συγκεντρώνει στο πρόσωπό του, ο Σωκράτης αποτέλεσε τομή για την εξέλιξη της

φιλοσοφίας και της σκέψης του τότε κόσμου. Ωστόσο, παρόλο που ο ίδιος άσκησε

τόσο μεγάλη επιρροή στον φιλοσοφικό και πνευματικό βίο, τα πράγματα που

γνωρίζουμε γι’ αυτόν είναι ελάχιστα και αυτά μόνο μέσα από τα μάτια των μαθητών

του. Ο Σωκράτης δεν θέλησε να γράψει τίποτα, δεν άφησε πίσω του κανένα γραπτό

δικό του, αλλά προτίμησε να μας κληροδοτήσει, με αυτό που αποκαλεί ο

Kierkegaard4, τη σιωπή του. Αυτή η σιωπή άλλοτε κυριολεκτική, όπως σε δύο

1 Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος , Προλεγόμενα από τον Αλέξανδρο

Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 11 2 Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 103


Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 13 4 Η άποψη του Kierkegaard παρατίθεται στο βιβλίο του Γρηγόρη Βλαστού, Σωκράτης: ειρωνευτής και

ηθικός φιλόσοφος ,στα Προλεγόμενα από τον Αλέξανδρο Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 11-12. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει ο Kierkegaard: Εκείνο το οποίο ο ίδιος ο Σωκράτης εκτιμούσε τόσο πολύ, να στέκει δηλαδή ακίνητος και να αυτοσυγκεντρώνεται – με άλλα λόγια σιωπή – τούτο, από την άποψη της παγκόσμιας ιστορίας, είναι όλη του η ζωή. Δεν άφησε τίποτα από το οποίο να μπορεί να τον κρίνει μια μεταγενέστερη εποχή·

5

σημεία του Πλατωνικού Συμποσίου, και άλλοτε μεταφορική που αντικατοπτρίζουν τη

γενικότερη στάση και φιλοσοφία του Σωκράτη απέναντι στη ζωή.5

Επομένως, μόνο από τα έργα των μαθητών του Σωκράτη μπορούμε να

αντλήσουμε κάποια βιογραφικά και ιστορικά στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του,

αλλά αυτά δεν είναι αρκετά για να μας δώσουν μια ολοκληρωμένη και ασφαλή

εικόνα γι’ αυτόν. Γνωρίζουμε ότι ήταν Αθηναίος πολίτης, γεννήθηκε από το 470 ως

το 399 π.Χ., πέρασε όλη του τη ζωή στην Αθήνα, χωρίς να κάνει κάποιο ταξίδι στον

τότε κόσμο και ήταν φτωχός, αλλά όχι τόσο ώστε να χρειαστεί να ασκήσει κάποιο

βιοποριστικό επάγγελμα. Δεν ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική6, αλλά στο στενό

κύκλο των μαθητών του ανήκαν γνωστές προσωπικότητες της αθηναϊκής

αριστοκρατίας, όπως ο Αλκιβιάδης, ο Χαρμίδης και ο Κριτίας. Μετά την

αποκατάσταση της δημοκρατίας και την πτώση των Τριάκοντα τυράννων

κατηγορήθηκε, τόσο για τη μη αναγνώριση των θεών του κράτους και την εισαγωγή

νέων θεοτήτων, όσο και για τη διαφθορά της νεολαίας, και οδηγήθηκε σε δίκη. Η

πλειοψηφία των δικαστών τον καταδίκασε σε θάνατο και ο ίδιος ήπιε το κώνειο και

πέθανε.7 Αυτά είναι τα στοιχεία που γνωρίζουμε για τον Σωκράτη, αλλά το τι ήταν

πραγματικά αυτό που τον ώθησε να στραφεί στη φιλοσοφία δεν μπορούμε να το

πούμε με βεβαιότητα8 αφού ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα. Επιπλέον, ότι στοιχεία

αφορούν τη διδασκαλία αλλά και τη μεθοδολογία που χρησιμοποιούσε ο Σωκράτης,

τα αντλούμε και αυτά μέσα από τα έργα των μαθητών του, χωρίς και πάλι να

μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν αυτά μπορούν να αποδειχτούν ιστορικά εξ

αιτίας της «σιωπής του Σωκράτη». Από αυτή τη στάση ζωής του, πηγάζει και όλο το

«πρόβλημα» που αντιμετώπισε όλη η μελέτη και η κριτική γύρω από τη μυστηριώδη

αυτή προσωπικότητα του 5ου

αιώνα, και που θα αντιμετωπίζει οποιοσδήποτε

αποφασίζει να έρθει σε επαφή με τον Σωκράτη και προσπαθήσει να τον γνωρίσει,

πάντα μέσα από τα έργα των μαθητών του, εφόσον ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα. Όπως


Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 12-13 6 Ωστόσο δεν αρνήθηκε να αναλάβει κάποιο δημόσιο αξίωμα ή να συμμετάσχει σε κάποια πολεμική

εκστρατεία αν αυτό του είχε ανατεθεί από την πόλη. 7Τα βιογραφικά στοιχεία είναι από το βιβλίο: Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες

φιλόσοφοι σελ. 104 8 Παρακάτω θα δούμε τις διαφορετικές εκδοχές μέσα από τους Σωκρατικούς διαλόγους που μας

δείχνουν τι μπορεί να άλλαξε τη ζωή του Σωκράτη και να στράφηκε προς την φιλοσοφία, αλλά και αν αυτές οι ερμηνείες μπορούν να συνδεθούν με τον ιστορικό Σωκράτη.

6

υποστηρίζει και ο Guthrie9, «υπάρχει, και θα υπάρχει πάντοτε ένα ‘σωκρατικό

ζήτημα’. Τούτο είναι αναπόφευκτο, εφόσον εκείνος δεν έγραψε τίποτα». Όλα όσα

γνωρίζουμε γι’ αυτόν και τις φιλοσοφικές του θέσεις προκύπτουν μέσα από τα λόγια

των μαθητών, χωρίς να μπορούμε να είμαστε σίγουρα αν αυτά πρόκειται για ιστορικά

στοιχεία ή για διαστρεβλωμένες αντιλήψεις των μαθητών του δοσμένες μέσα από το

λογοτεχνικό είδος του διαλόγου. Αυτό θα είναι και το ζητούμενο όλων των

κεφαλαίων που ακολουθούν, όπου θα παρουσιάσουμε τις πηγές, από τις οποίες

αντλούμε στοιχεία για τον Σωκράτη, τις διαφορετικές ερμηνείες του «σωκρατικού

προβλήματος» που έχουν διατυπωθεί από διάφορους μελετητές στο πέρασμα των

χρόνων, εστιάζοντας κυρίως στις δύο αντίθετες απόψεις του Γρηγόρη Βλαστού και

του Olof Gigon για να ανακαλύψουμε μέσα από τη δική τους ματιά αν από τους

σωκρατικούς διαλόγους μπορούμε να ανακαλύψουμε τον ιστορικό Σωκράτη ή ο

Σωκράτης είναι απλά ένα λογοτεχνικό προσωπείο που χρησιμοποιήθηκε από τους

μαθητές του για να εκφράσουν προσωπικές τους αντιλήψεις.

9 W.K.C. Guthrie Σωκράτης, σελ. 18-19

7

Κεφάλαιο 1: Πηγές, μαρτυρίες και ερμηνείες για το πρόσωπο

του Σωκράτη

1.1 Πηγές και μαρτυρίες για τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη

Ο Σωκράτης είναι ένα αίνιγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας, που πάντα θα

αναζητά τη λύση του, αφού ο ίδιος δεν θέλησε να μας τη δώσει. Επομένως ο μόνος

τρόπος για να τον προσεγγίσουμε είναι να προσπαθήσουμε να αντλήσουμε κάποια

στοιχεία μέσα από τα έργα εκείνων που αποφάσισαν να γράψουν γι’ αυτή τη

σπουδαία προσωπικότητα. Ο Σωκράτης άσκησε μεγάλη επιρροή στους συγχρόνους

του, όπου αυτοί με τη σειρά τους επιχείρησαν να σκιαγραφήσουν το πορτρέτο του και

να παρουσιάσουν μια εικόνα της ζωής και της διδασκαλίας. Μάλιστα η επιρροή που

άσκησε ήταν τόσο μεγάλη, που ασχολήθηκαν μ’ αυτόν όχι μόνο οι μαθητές και οι

θαυμαστές του, αλλά και πολλοί επικριτές και εχθροί του. Επομένως, έχουμε μια

μεγάλη σωκρατική παράδοση, η οποία προσπαθεί να σκιαγραφήσει την εικόνα του

φιλοσόφου. Κυριότερες πηγές όμως για την διερεύνηση της προσωπικότητας και της

διδασκαλίας του Σωκράτη, είναι τέσσερις. Αυτές είναι: ο Αριστοφάνης, ο Ξενοφών, ο

Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Και οι τέσσερις συγγραφείς είναι πολλοί διαφορετικοί

μεταξύ τους, με διαφορετικά ενδιαφέροντα και αντιλήψεις και όπως είναι λογικό ο

καθένας από αυτούς να έδωσε βαρύτητα σε διαφορετικά στοιχεία του Σωκράτη. Ο

Πλάτων και ο Αριστοτέλης, ήταν δύο φιλόσοφοι οι οποίοι ακολούθησαν

διαφορετικούς φιλοσοφικούς δρόμους, και συνεπώς παρουσίασαν τον Σωκράτη από

διαφορετική οπτική. Ο Ξενοφών ήταν ένας στρατιωτικός, με έντονο συγγραφικό

ταλέντο, που όμως πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μέσα στη δράση και το

πεδίο της μάχης. Και τέλος ο Αριστοφάνης, ήταν συγγραφέας κωμωδιών με κύρια

συστατικά το χιούμορ και τη σάτιρα.10

Όπως είναι λογικό, αυτοί οι τέσσερεις

συγγραφείς, με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τους, προσέγγισαν τον Σωκράτη

από διαφορετική οπτική γωνία και εστίασαν ο καθένας από αυτούς σε συγκεκριμένα

στοιχεία της προσωπικότητάς του. Αυτό ωστόσο δεν θα πρέπει να μας φοβίζει, ή να

μας αποτρέπει να ασχοληθούμε με τον Σωκράτη, αλλά αντιθέτως είναι λογικό ο

καθένας από αυτούς τους συγγραφείς να αντιλήφθηκε τη διδασκαλία του Σωκράτη με

10

W.K.C. Guthrie Σωκράτης, σελ. 19-20

8

διαφορετικό τρόπο, ακριβώς επειδή ο Σωκράτης δεν ήταν μια μονότονη και

μονόπλευρη προσωπικότητα αλλά ένας σύνθετος τύπος ανθρώπου με πολλές και

διαφορετικές πτυχές. Επομένως από όλες τις αφηγήσεις που μας σώζονται, δεν θα

πρέπει να απορρίψουμε a priori κάποια, αλλά να δεχτούμε ότι η μια αφήγηση

συμπληρώνει την άλλη11

και ότι όλες έχουν ίσως να δώσουν κάποια επιπλέον πινελιά

στη σκιαγράφηση της προσωπικότητας του Σωκράτη. Πέρα από αυτές τις βασικές

πηγές για τον Σωκράτη – στις οποίες θα επανέλθουμε και παρακάτω – υπήρχε γύρω

από αυτόν και ένας κύκλος μαθητών του, που και αυτοί έγραψαν διαλόγους με κύριο

πρωταγωνιστή τον δάσκαλό τους και ορισμένοι από αυτούς ίδρυσαν και σχολές.

Κυριότεροι από αυτούς είναι ο Αισχίνης ο Σφήττιος, ο Ευκλείδης, ο οποίος συνδύασε

στη διδασκαλία του τη σωκρατική διδασκαλία με ελεατικές δοξασίες και ίδρυσε τη

Μεγαρική Σχολή, ο Φαίδων που ίδρυσε την Ηλιακή Σχολή, ο Αντισθένης,

επηρεασμένος και από τη σοφιστική του Γοργία, ίδρυσε την Κυνική Σχολή και τέλος

ο Αρίστιππος με την επίδραση του Πρωταγόρα ίδρυσε την Κυρηναϊκή Σχολή.12

Από

αυτούς τους συγγραφείς σώζονται κάποια αποσπάσματα από τους διαλόγους τους στα

οποία όμως η μελέτη δεν αποδίδει κάποια πρωτότυπη ιστορική βάση, καθώς τα

περισσότερα αποτελούν αντίγραφα από άλλους σωκρατικούς διαλόγους, ενώ αλλά

περιπλέκουν την προσωπικότητα του Σωκράτη. Αυτό που όμως οφείλουμε να

τονίσουμε είναι, ότι μέσα από αυτή την πλούσια σωκρατική παράδοση παρατηρούμε

πόσο ο φιλόσοφος, η στάση ζωή του και η διδασκαλία του επηρέασαν τους

σύγχρονους του να ασχοληθούν μαζί του. Ο ίδιος χωρίς να έχει ιδρύσει κάποια σχολή

στην οποία να εφαρμόσει το φιλοσοφικό του σύστημα, δίδαξε μέσα στους δρόμους

της πόλης πως μπορεί κάποιος να μάθει να φιλοσοφεί, να αναζητά να ανακαλύψει το

νόημα και το σκοπό της ζωής του.13

Κοινός τόπος όλων των Σωκρατικών, σύμφωνα

και με τη ρήση του Κικέρωνα, είναι ότι ο Σωκράτης αδιαφόρησε για τον φυσικό

κόσμο και τη μελέτη των φυσικών φαινομένων, όπως έκαναν οι προγενέστεροι του

φιλόσοφοι, αλλά ασχολήθηκε με ηθικά θέματα και πως μπορεί να οδηγήσει τον

άνθρωπο στην ηθική του βελτίωση. Οι μόνοι που ασχολήθηκαν με ηθικής φύσεως

θέματα ήταν οι σοφιστές, οι οποίοι όμως αδιαφορούσαν για την ουσιαστική αλήθεια

των ηθικών φαινομένων, καθώς πίστευαν ότι αυτή δεν υπάρχει. Αντίθετα στον

υποκειμενισμό των σοφιστών, ο Σωκράτης αναζητούσε «πίσω από τα ήθη που

11

W.K.C. Guthrie Σωκράτης, σελ. 22 12

Τσελλέρ – Νεστλέ Ιστορία της φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ. Θεοδωρίδη, σελ. 133-134 13

Τσελλέρ – Νεστλέ Ιστορία της φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ. Θεοδωρίδη, σελ. 133

9

κυριαρχούσαν στην εποχή του την ηθικότητα, πίσω από το δίκαιο που ίσχυε τη

δικαιοσύνη, πίσω από τις καθιερωμένες από την ιστορία πολιτείες σταθερές αρχές για

τη συμβίωση των ανθρώπων και πίσω από τους διάφορους εθνικούς θεούς τη

θεότητα».14

Αυτός ο συνεχής έλεγχος των ηθικών φαινομένων και η συνεχής

αναζήτηση της ουσιαστικής αλήθειας πίσω από τα επιμέρους ηθικά φαινόμενα, ήταν

που φόβισε το Αθηναϊκό κράτος και τον οδήγησαν στη θανατική του καταδίκη. Αυτό

που δεν κατάφερε να κατανοήσει η αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου

αιώνα, κατανόησαν

οι μαθητές του που προσπάθησαν μέσα από τους διαλόγους του να αθωώσουν στα

μάτια όλων το δάσκαλό τους και να αποκαταστήσουν τη μνήμη του.

Ας επανέλθουμε όμως στις τέσσερεις βασικές πηγές μας για τον Σωκράτη και

ας εξετάσουμε καθεμία από αυτές ξεχωριστά.

Αριστοφάνης και κωμωδία

Ήταν φυσικό μια προσωπικότητα όπως ήταν ο Σωκράτης, να μη γίνει πηγή

έμπνευσης και φαντασίας για την αθηναϊκή κωμωδία του 5ου

π.Χ. αιώνα. Βέβαια θα

είναι παράλογο να αναζητήσουμε μέσα σε αυτό το λογοτεχνικό είδος κάποια ιστορική

και ασφαλή πληροφορία για τον Σωκράτη, διότι κύριο μέλημα της κωμωδίας δεν

ήταν άλλο από το να προκαλέσει το γέλιο στους θεατές μέσα από «τη χονδροειδή

φάρσα της, τα τολμηρά ερωτικά παιχνίδια και τις τερατώδεις φαλλικές ενδυμασίες».15

Ο Αριστοφάνης δεν ήταν ο μόνος από τους κωμικούς ποιητές της εποχής που

ασχολήθηκε στα έργα του με τον Σωκράτη αλλά αναφορές στο πρόσωπό του

υπάρχουν και σε κωμωδίες του Καλλία, του Αμειψία, του Εύπολη και του

Τηλεκλείδη. Κυριότερη όμως πηγή για τον Σωκράτη είναι ο Αριστοφάνης, και

συγκεκριμένα οι Νεφέλες του, στις οποίες πρωταγωνιστεί. Το σίγουρο είναι ότι μέσα

από τις Νεφέλες δεν θα πρέπει να αναζητήσουμε τον Σωκράτη του Πλάτωνα, του

Ξενοφώντα ή του Αριστοτέλη, αλλά έναν Σωκράτη που συγκεντρώνει όλα τα ιδεώδη

και τις θέσεις ενός σοφιστή, ο οποίος ήταν «βυθισμένος στην έρευνα των φυσικών

φαινομένων».16

Στοιχεία τα οποία δεν συνάδουν με τα φιλοσοφικά πιστεύω του

Σωκράτη και τον απομακρύνουν από την ουσιαστική φιλοσοφική του αναζήτηση.

Επομένως, «σχεδόν όλα όσα έπρεπε να πει και να κάνει ήταν εντελώς ξένα προς τη

14

Τσελλέρ – Νεστλέ Ιστορία της φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ. Θεοδωρίδη, σελ. 128 15


Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος , Προλεγόμενα από τον Αλέξανδρο Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 15

10

φύση και τις επιδιώξεις του πραγματικού φιλοσόφου».17

Ο Αριστοφάνης, λοιπόν, δεν

διστάζει να βάλει στο στόμα του Σωκράτη ιδέες και αντιλήψεις οι οποίες είναι

ολότελα ξένες προς αυτόν. Αυτή η άποψη δείχνει σύμφωνο και τον Cornford,18

ο

οποίος θεωρεί ότι «ο Αριστοφάνης, μολονότι έδινε στους χαρακτήρες του ιστορικά

ονόματα, τους φορούσε το ένα ή το άλλο από διάφορα τυποποιημένα προσωπεία και

τους έκανε να συμμορφώνονται στα παραδοσιακά χαρακτηριστικά αυτών των

προσωπείων, θυσιάζοντας σχεδόν τελείως τη ρεαλιστική απεικόνιση του χαρακτήρα».

Συνεπώς μέσα από τις Νεφέλες δεν μπορούμε πουθενά να συναντήσουμε τον

πραγματικό Σωκράτη και τη διδασκαλία του, ίσως και δικαιολογημένα, γιατί σκοπός

του Αριστοφάνη δεν ήταν να καταγράψει ιστορικά στοιχεία αλλά ήθελε μέσα από

τους χαρακτήρες του να προκαλέσει το γέλιο και να διασκεδάσει τους θεατές του. Τα

μόνα στοιχεία του αριστοφανικού Σωκράτη που μπορούμε να αποδώσουμε και στον

ιστορικό Σωκράτη είναι η εξυπνάδα, η περιέργεια, η διαλεκτική δεινότητα αλλά και η

ατημέλητη ενδυμασία – στοιχείο από το οποίο ο πραγματικός Σωκράτης αλλά και ο

Πλάτωνας ήθελε να αναδείξει την υπεροχή του εσωτερικού κάλους, δηλαδή της

ψυχής, από το εξωτερικό. 19

Ξενοφών

Ο Ξενοφών ήταν σχεδόν συνομήλικος με τον Πλάτωνα και πιθανολογείται ότι

γνώριζε τον Σωκράτη περίπου όσα χρόνια και ο Πλάτωνας. Ωστόσο ο Ξενοφών ήταν

απών στις τελευταίες τραγικές στιγμές και στο θάνατο του Σωκράτη, οι οποίες

επηρέασαν συναισθηματικά και κορύφωσαν τα αισθήματα του Σωκράτη και των

υπόλοιπων Σωκρατικών. 20

Ο Ξενοφώντας πληροφορείται αυτά τα γεγονότα από έναν

φίλο του και στη συνέχεια παρουσιάζει μέσα από τα έργα του τη δική του άποψη γι’

αυτά. Τα έργα του Ξενοφώντα από τα οποία αντλούμε πληροφορίες για τον Σωκράτη

είναι ο Οικονομικός, η Απολογία, το Συμπόσιον και τα Απομνημονεύματα. Ο

Ξενοφώντας παρουσιάζει τα συγγράμματά του σαν προσωπικές αναμνήσεις του ίδιου

από τον Σωκράτη και μάλιστα σε πολλά σημεία εμφανίζεται και ο ίδιος ως

συνομιλητής του. Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα παρουσιάζει με πολύ απλοϊκό τρόπο

πράγματα ιδιαίτερα προφανή και απόψεις, οι οποίες ακόμα και με τα μέτρια

17


Η άποψη του Cornford παρατίθεται στο βιβλίο του W.K.C. Guthrie Σωκράτης, σελ. 64 19

Β.Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης, Η ζωή του, η διδασκαλία του σελ. 26-27 20

W.K.C. Guthrie Σωκράτης, σελ. 27

11

φιλοσοφικά χαρίσματα του Ξενοφώντα, θα ήταν σε θέση να αναπαράγει.21

Είναι ένας

Σωκράτης που δίνει διαρκώς συμβουλές, δεν είναι αλαζονικός, ενώ στα λεγόμενα του

υπάρχει μόνο σε μικρό βαθμό μια δόση ειρωνείας. Κύριος σκοπός του, όμως, ήταν

μέσα από τα λόγια του να αθωώσει τον Σωκράτη για την άδικη καταδίκη του από

μέρους του αθηναϊκού κράτους. Γι’ αυτό το λόγο τον παρουσιάζει τόσο «αβλαβή»,

σύμφωνα με τον Kierkegaard, που σχεδόν απορείς γιατί καταδίκασαν έναν τέτοιο

άνθρωπο.22

Το βέβαιο είναι ότι παρόλο που ο Ξενοφώντας υπήρξε ένας σημαντικός

συγγραφέας, δεν κατάφερε να συλλάβει την ουσιαστική φιλοσοφία του Σωκράτη και

τα βαθύτερα νοήματα της ζωής του, αλλά παρέμεινε στο να εκφράσει κυρίως την

αγάπη και τη λατρεία του προς το πρόσωπο του δασκάλου.

Πλάτωνας

Αδιαμφισβήτητα ο Πλάτωνας αποτέλεσε ίσως την κυριότερη πηγή

πληροφοριών για τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη. Υπήρξε μαθητής του

Σωκράτη, και όσο κανένας άλλος ανέδειξε μέσα από τους διαλόγους του την

προσωπικότητα του δασκάλου του. αυτό όμως είναι και το σημείο όπου έχει τις ρίζες

του το «σωκρατικό πρόβλημα», καθώς τα όρια μεταξύ σωκρατικής και πλατωνικής

φιλοσοφίας είναι δυσδιάκριτα. Ο Πλάτωνας, σαν μαθητής του Σωκράτη απουσιάζει

από όλους τους διαλόγους του – πλην της Απολογίας – και έτσι κρατάει θεωρητικά

μια απόσταση από αυτούς. Ο Πλάτωνας όντας επηρεασμένος από τη στάση ζωής και

τη διδασκαλία του δασκάλου αποφασίζει να γράψει γι’ αυτόν και τα πιστεύω του,

σίγουρα όχι ως ιστορικός της φιλοσοφίας, που σκοπό θα είχε μια απλή καταγραφή

βιογραφικών και ιστορικών στοιχείων, αλλά ως «δημιουργικός νους και τεχνίτης του

λόγου»23

. Με τους υπόλοιπους σύγχρονούς του, οι οποίοι ίσως δεν μπόρεσαν να

κατανοήσουν σε βάθος τη διδασκαλία του Σωκράτη, ο Πλάτωνας, ως φιλόσοφος,

κατάφερε να συλλάβει το βαθύτερο νόημα της σωκρατικής διδασκαλίας, να το

προβάλλει μέσα από τους διαλόγους του και μετά πετώντας πλέον με τα δικά του

φτερά, να το εξελίξει, να το αναπτύξει και να δώσει σε αυτό νέα διάσταση και νέα

προοπτική. Αν ο Σωκράτης δεν υποστήριζε αυτές τις θέσεις που φέρεται να έχει μέσα

21

Νεχαμάς Η τέχνη του Βίου: Σωκρατικοί στοχασμοί από τον Πλάτωνα στον Φουκώ, σελ. 145 22


Β.Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης, Η ζωή του, η διδασκαλία του σελ. 31

12

στους πλατωνικούς διαλόγους, τότε και ο Πλάτωνας δε θα ήταν σε θέση να τις

υπερασπιστεί μέσα από τους διαλόγους του και να τις εξελίξει. 24

Αριστοτέλης

Ο Αριστοτέλης δεν ήρθε σε άμεση επαφή με τον Σωκράτη, αλλά τον γνώρισε

μέσα από τους πλατωνικούς διαλόγους και τον ίδιο τον Πλάτωνα, όντας μαθητής του,

αλλά και από τους υπόλοιπους διαλόγους των μαθητών του Σωκράτη. Επομένως δεν

προσθέτει κάποια καινούργια πληροφορία αλλά προσπαθεί να εντάξει τον Σωκράτη

στο δικό του στοχαστικό σύστημα. Ο Αριστοτέλης είναι ο πιο αμερόληπτος και

απαθής σε σύγκριση με τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, γιατί δεν συνδεόταν

προσωπικά με τον Σωκράτη. Ο Αριστοτέλης μελετώντας και δοκιμάζοντας τις

απόψεις των προκατόχων του, προσπαθούσε να οικοδομήσει ένα καινούργιο

φιλοσοφικό σύστημα, το οποίο θα οδηγούσε στην πρόοδο της φιλοσοφίας.25

Στον

Σωκράτη λοιπόν, αποδίδει την αναζήτηση της ουσίας των ηθικών εννοιών και θεωρεί

πως είναι ο θεμελιωτής της ηθικής φιλοσοφίας γιατί ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε

με αυτό το θέμα χρησιμοποιώντας σωστή επιστημονική μέθοδο. Επίσης αποδίδει

στον Σωκράτη και δύο πολύ σημαντικά μεθοδικά όπλα που είναι οι επαγωγικοί

συλλογισμοί και ο ορισμός. 26

Οι παραπάνω συγγραφείς που παρουσιάσαμε, είναι και οι κυριότερες πηγές

από τις οποίες μπορούμε να αποσπάσουμε κάποιες πληροφορίες για τη ζωή και τη

διδασκαλία του Σωκράτη. Στο πέρασμα των χρόνων κάποια από αυτές έπαιρνε τη

σκυτάλη και θεωρούνταν ως η επικρατέστερη πηγή από την οποία διαφαίνεται ο

ιστορικός Σωκράτης, και πότε πάλι υποχωρούσε για να πάρει κάποια άλλη τη θέση

της. Το βέβαιο είναι ότι οι περισσότεροι μελετητές και κριτικοί στηρίχθηκαν στον

Ξενοφώντα και τον Πλάτωνα. Στο παρελθόν ολόκληρες γενιές αναγνωστών

υποστήριξαν ότι η εικόνα που παρουσιάζει ο Ξενοφώντας βρίσκεται πιο κοντά στον

ιστορικό Σωκράτη, γιατί ο ίδιος δηλώνει διαρκώς ότι αυτά που περιγράφει είναι

προσωπικές του αναμνήσεις, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ο οποίος απουσιάζει από

24

W.K.C. Guthrie Σωκράτης, σελ. 54 Το πρόσωπο του Σωκράτη μέσα από τους πλατωνικούς διαλόγους θα το αναλύσουμε διεξοδικά στα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν. 25


Β.Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης, Η ζωή του, η διδασκαλία του σελ. 37

13

τους διαλόγους του. Από τον 19ο αιώνα και τον Ρομαντισμό, ο Ξενοφώντας τίθεται

στο περιθώριο και τη θέση του παίρνει ο Πλάτωνας μέσα από τη σημαντική θέση που

δίνει ο Ρομαντισμός στην ειρωνεία. 27

Ανεξάρτητα βέβαια από το πιο ποια από όλες αυτές τις πηγές μπορεί να μας

παρουσιάζει τον ιστορικό Σωκράτη, εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο Σωκράτης

άσκησε τόσο μεγάλη εντύπωση στους συγχρόνους του, ώστε τόσο πολλοί και από

τόσα διαφορετικά μέσα ασχολήθηκαν με τον Σωκράτη. Θα πρέπει να αναζητήσουμε

πίσω από την πλούσια σωκρατική παράδοση ποιο ήταν εκείνο το στοιχείο της

προσωπικότητας του Σωκράτη που επηρέασε τόσο πολύ τους φιλοσόφους να

γράψουν για τη φιλοσοφία του, τους κωμικούς για να σατιρίσουν την εικόνα του,

αλλά και έναν στρατιωτικό σαν τον Ξενοφώντα να γράψει για τη ζωή του Σωκράτη

και για την αγάπη που έτρεφε προς το πρόσωπο του. Όλοι οι δρόμοι οδηγούν σε μια

κοινή απάντηση και αυτή δεν είναι άλλη από την ίδια τη ζωή του φιλοσόφου. Ο

Σωκράτης πέρασε όλη τη ζωή του στους δρόμους της Αθήνας με μοναδικό σκοπό να

ελέγξει τους ανθρώπους και να τους παροτρύνει να φροντίσουν και να περιθάλψουν

την ψυχή τους. Έδωσε βάση στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και προσπάθησε

να τον οδηγήσει στην ηθική του βελτίωση. Όλα αυτά που προσπαθούσε να μεταδώσει

στους άλλους, ο ίδιος τα είχε κάνει πράξη και στάση ζωής. «Η μέριμνα για την

καλλιέργεια του εαυτού και τη σωστή ζωή γίνεται το πρωταρχικό καθήκον του

φιλοσόφου και επισκιάζει σε μεγάλο βαθμό τις φιλοσοφικές αντιλήψεις. Ο Σωκράτης

ισχυριζόταν ότι κατάφερνε να ζει με έναν απολύτως δίκαιο και ενάρετο τρόπο, χωρίς

να γνωρίζει τι είναι ακριβώς δικαιοσύνη και τι αρετή».28

«Η φιλοσοφία του Σωκράτη

δεν βγαίνει από καμιά αντικειμενική μέτρηση ή επιστημονική παρατήρηση, αλλά από

την ίδια τη ζωή και το θάνατό του».29

1.2 Ερμηνείες για το πρόσωπο του Σωκράτη

Η διαφορετικότητα μεταξύ των πηγών, η πλούσια σωκρατική παράδοση, αλλά

προπάντων η αινιγματική σιωπή του Σωκράτη γέννησαν το «σωκρατικό πρόβλημα»

και έδωσαν το έναυσμα όλα αυτά τα χρόνια στην κριτική να εκφράσει μέσα από πολύ

σημαντικούς εκπροσώπους της διάφορες ερμηνείες για το πρόσωπο του Σωκράτη.

27

Νεχαμάς Η τέχνη του Βίου: Σωκρατικοί στοχασμοί από τον Πλάτωνα στον Φουκώ, σελ. 145-146 28

Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 105 29

Νίκου Θ. Ματσούκα Ιστορία της Φιλοσοφίας σελ. 167

14

Φυσικά, κοινή αφετηρία όλων των μελετητών είναι ο Πλάτωνας και κατά πόσο πίσω

από τους πλατωνικούς διαλόγους μπορούμε να διακρίνουμε τον ιστορικό Σωκράτη ή

αν πρόκειται απλά για ένα λογοτεχνικό προσωπείο του ίδιου του Πλάτωνα.

Ο Taylor,30

υποστήριξε ότι πίσω από τον Σωκράτη του Πλάτωνα δεν

μπορούμε να δούμε ούτε τον ιστορικό Σωκράτη ούτε τον ιστορικό Πλάτωνα, αλλά

τον ήρωα του πλατωνικού δράματος, ο οποίος φυσικά έχει στοιχεία από τον

χαρακτήρα του πραγματικού Σωκράτη, αλλά οι απόψεις του είναι συχνά αυτές του

ιστορικού Πλάτωνα. Ωστόσο δεν είναι κανένας από τους δύο, αλλά είναι κάτι το

διαφορετικό. Ο ίδιος όμως δεν αργεί να ταχθεί με το μέρος του Burnet31

, ο οποίος

μάλιστα προβαίνει σε ακραίες ερμηνείες, υποστηρίζοντας ότι όλες οι φιλοσοφικές

θέσεις που παρουσιάζονται μέσα στους διαλόγους του Πλάτωνα, ακόμα και η θεωρία

των Ιδεών, ανήκουν στον ιστορικό Σωκράτη και απηχούν την προσωπική φιλοσοφική

θεωρία του. Μάλιστα, εστιάζοντας κυρίως στον Φαίδωνα, που παρουσιάζεται και η

θεωρία των Ιδεών, ο Burnet θεωρεί αδιανόητο ο Πλάτωνας να παραποίησε τις

τελευταίες στιγμές του Σωκράτη πάνω στη γη και να τον χρησιμοποίησε απλά για να

εκφράσει δικές του, προσωπικές απόψεις.

Αντίθετα με τις παραπάνω υπερβολικές ερμηνείες, μια άλλη μερίδα κριτικών

υποστήριξαν ότι πίσω από τους πλατωνικούς διαλόγους αλλά και από διαφόρους

διαλόγους ή κείμενα στα οποία υπάρχει το όνομα του Σωκράτη, το όνομα

«Σωκράτης» δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα λογοτεχνικό πρόσωπο, που έχει

‘κατασκευαστεί’ από τα χέρια του συγγραφέα του. Δεν αμφισβητούν ότι πράγματι

υπήρξε ένα ιστορικό πρόσωπο με το όνομα «Σωκράτης», για το οποίο όμως ξέρουμε

μόνο κάποια λίγα βιογραφικά στοιχεία, και δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να

ταυτίσουμε το ιστορικό αυτό πρόσωπο, με το πρόσωπο που συναντάμε μέσα στα

εκάστοτε κείμενα που φέρουν το όνομα του. Αν από αυτά τα κείμενα αποσπάσουμε

το λογοτεχνικό πρόσωπο «Σωκράτης», τότε αυτό δεν έχει καμία υπόσταση και δεν

μπορεί να στηριχτεί ιστορικά. Σύμφωνοι με αυτή την άποψη είναι o Dupréel, o Gigon

και ο Chroust. Μάλιστα ο Chroust προεκτείνει τον ισχυρισμό αυτό, θεωρώντας ότι

κανείς συγγραφέας από την πλούσια παράδοση που διαθέτουμε δεν είχε σκοπό και

δεν θέλησε να μας δώσει μια εικόνα του ιστορικού Σωκράτη, αλλά βασικός σκοπός

30

A.E.Taylor Socrates, σελ. 32 31

Η άποψη του Burnet παρατίθεται στο βιβλίο: Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος , Προλεγόμενα από τον Αλέξανδρο Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 15

15

της ήταν να δημιουργήσει έναν μύθο, έναν θρύλο γύρω από αυτόν. Έτσι έχουμε έναν

«μυθικό Σωκράτη», δημιουργημένο μέσα από διάφορους μυθοπλάστες. 32

Ο Gigon

μάλιστα, θεωρεί ότι καθίσταται αδύνατη οποιαδήποτε άντληση ιστορικών στοιχείων

μέσα από τη σωκρατική παράδοση, γιατί σκοπός όλων αυτών που ασχολήθηκαν με τη

μορφή του Σωκράτη δεν ήταν να παραδώσουν μια βιογραφία του ή να περιγράψουν

την ιστορική του ταυτότητα αλλά χρησιμοποιώντας αυτή τη μορφή να παράγουν

ποίηση.

Στον αντίποδα της παραπάνω ομάδας κριτικών, που θεωρούν ότι ο Σωκράτης

θα πρέπει να λαμβάνεται και να εξετάζεται μόνο ως λογοτεχνικό πρόσωπο,

συναντάμε την άποψη του Βλαστού, ο οποίος βασίζεται κυρίως στον Πλάτωνα,

κάνοντας διάκριση μεταξύ του Σωκράτη των πρώιμων πλατωνικών διαλόγων και του

Σωκράτη της μέσης και ύστερης συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα. Ο Βλαστός

θεωρεί πως από τον Σωκράτη των πρώιμων διαλόγων μπορούμε να αντλήσουμε

στοιχεία που σχετίζονται με τη ζωή και τη δράση του ιστορικού Σωκράτη, ενώ στους

μέσους και ύστερους πλατωνικούς διαλόγους διαφαίνονται πλατωνικές θέσεις και

πεποιθήσεις.

Το βέβαιο είναι το ‘σωκρατικό πρόβλημα’ είναι πολύ περισσότερο περίπλοκο

και πολυδιάστατο για να οριστεί με την απλή παράθεση των μελετητών που

ασχολήθηκαν με τον Σωκράτη και των απόψεων τους. Ωστόσο αφού εκθέσαμε

κάποια από τα κυριότερα σημεία της έρευνας, θα επιχειρήσουμε να διεισδύσουμε και

να αναλύσουμε τις απόψεις του Γρηγόρη Βλαστού και του Olof Gigon, αναζητώντας

μέσα σε αυτές τον Σωκράτη, έτσι όπως τον συνέλαβαν αυτοί οι δύο σπουδαίοι

μελετητές.

32

Η ερμηνεία για το πρόσωπο του Σωκράτη αλλά και οι εκπρόσωποι της που παρατίθενται σ’ αυτή τη παράγραφο είναι από το βιβλίο: Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος , Προλεγόμενα από τον Αλέξανδρο Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, σελ. 18-19

16

Κεφάλαιο 2: Οι αντίθετες απόψεις του Γρηγόρη Βλαστού και

του Olof Gigon για την ιστορικότητα του Σωκράτη μέσα στους

πλατωνικούς διαλόγους

Όπως παρατηρήσαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο οι μελετητές που

ασχολήθηκαν με τον Σωκράτη, προσπάθησαν να μας δώσουν μια εικόνα γι’ αυτή την

πολύπλευρη προσωπικότητα που τόσο απασχόλησε την κριτική τόσο στο παρελθόν

όσο συνεχίζει να απασχολεί και στις μέρες μας. Από όλες αυτές τις απόψεις που

εκθέσαμε προηγουμένως εμείς θα σταθούμε σε δύο μελέτες για το πρόσωπο του

Σωκράτη εκ διαμέτρου αντίθετες. Αυτές είναι: η μελέτη του Olof Gigon «Σωκράτης :

Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία» και του Γρηγόρη Βλαστού «Σωκράτης:

ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος». Και οι δύο μελετητές γοητεύτηκαν από την

προσωπικότητα του Σωκράτη αλλά τον προσέγγισαν με διαφορετικά κριτήρια και

απέδωσαν σε αυτόν διαφορετικά χαρακτηριστικά.

2.1 Ο ιστορικός Σωκράτης μέσα από την οπτική του Γρηγόρη Βλαστού

Ξεκινώντας από τον Βλαστό33

, ο ίδιος θεωρεί πως όταν αναφερόμαστε στον

Σωκράτη του Πλάτωνα θα πρέπει πρώτα να διακρίνουμε ότι μέσα στο σύνολο των

διαλόγων του πλατωνικού corpus υπάρχουν δύο διαφορετικές μορφές του Σωκράτη,

στις οποίες ενυπάρχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και η καθεμία από αυτές

αντιπροσωπεύει και πρεσβεύει κάτι το διαφορετικό. Από τη μια πλευρά έχουμε τον

Σωκράτη που παρουσιάζεται στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα και από την

άλλη έχουμε τον Σωκράτη που εμφανίζεται στους διαλόγους της μέσης περιόδου του

Πλάτωνα. Φυσικά το πρόσωπο δεν αλλάζει αλλά παρουσιάζεται να ακολουθεί

διαφορετικές απόψεις και θεωρίες.

Ο Βλαστός παρουσιάζει μάλιστα δέκα σημεία τα οποία θεωρεί

αντιπροσωπευτικά για τη διάκριση μεταξύ του Σωκράτη της πρώιμης και μέσης

περιόδου των διαλόγων του Πλάτωνα.

Ο Σωκράτης της πρώιμης περιόδου ασχολείται αποκλειστικά και μόνο με

ηθικά θέματα και δεν επεκτείνεται σε κανένα άλλο πεδίο γνώσης και επιστήμης και

33

Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ. 91

17

γι’ αυτό το λόγο χαρακτηρίζεται ως ηθικός φιλόσοφος. Στους διαλόγους αυτής της

περιόδου δεν υπάρχει καμία νύξη για τη θεωρία των Ιδεών, τη θεωρία της ανάμνησης

ή γενικότερα για κάποια από τις μεταφυσικές θεωρίες που παρουσιάζονται ως οι

βασικές θεωρίες της πλατωνικής φιλοσοφίας. Δεν γνωρίζει τίποτε για τον τριμερή

διαχωρισμό της ψυχής κάτι που θα μπορούσε να ανατρέψει όλη την ηθική του

φιλοσοφία. Ο Σωκράτης αυτής της περιόδου ισχυρίζεται ότι δεν γνωρίζει τίποτε και

μοναδικός σκοπός του είναι να ελέγχει τις απόψεις των άλλων. Στους ελεγκτικούς

αυτούς διαλόγους η σωκρατική μέθοδος είναι γνωστή: ο Σωκράτης προσεγγίζει ηθικά

θέματα, ελέγχει τους συνομιλητές του και στη συνέχεια ανασκευάζει τις θέσεις τους.

Η φιλοσοφία του Σωκράτη έχει επίκεντρο το λαό, ωστόσο δεν ασχολείται καθόλου με

την πολιτική, ούτε και εκφράζει κάποια συγκεκριμένη πολιτική θεωρία αλλά μονάχα

επικρίνει πολιτικές τακτικές και υπερασπίζεται τις πόλεις που έχουν νόμους. Η

σωκρατική ευσέβεια είναι έκδηλη σε όλους τους πρώιμους διαλόγους που έχει τη

μορφή της προσφοράς σε μια θεότητα με ωστόσο καθαρά ηθικό χαρακτήρα και η

πραγμάτωση της επιτυγχάνεται μέσα από τα έργα και τις πράξεις. Τέλος σημαντικό

ρόλο παίζει για τον Σωκράτη ο έρωτας αλλά χωρίς να περιλαμβάνει υπερβατικά είδη

αλλά ένας σωκρατικός έρωτας που βασίζεται στην πνευματική και οπτική επαφή και

εμφανίζεται ανέμελος και ισορροπημένος.34

Αντίθετα με όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά παρουσιάζεται ο Σωκράτης

των διαλόγων της μέσης περιόδου του Πλάτωνα. Εδώ παρουσιάζεται να τον

απασχολούν όλα τα πεδία της φιλοσοφικής γνώσης και της επιστήμης, με ιδιαίτερη

έμφαση στη μαθηματική επιστήμη την οποία φαίνεται να είναι γνώστης. Ασχολείται

ιδιαίτερα με μεταφυσικά θέματα και εδώ παρουσιάζεται όλες οι βασικές θεωρίες της

πλατωνικής φιλοσοφίας με κυριότερες τη θεωρία των Ιδεών, τη θεωρία της

ανάμνησης, τη θεωρία του αποχωρισμού της ψυχής από το σώμα αλλά και η τριμερής

διάκριση της ψυχής. Σε αυτούς τους διαλόγους ο Σωκράτης δεν αρκείται στο να

ελέγξει απλά τις απόψεις των συνομιλητών του και να τις ανασκευάσει αλλά

προχωράει ένα βήμα παρακάτω και ζητάει αποδείξεις χωρίς ο ίδιος να δηλώνει ότι

δεν κατέχει καμία γνώση αλλά αντιθέτως είναι βέβαιος ότι βρίσκει την αληθινή

γνώση. Επίσης ο Σωκράτης της μεσαίας συγγραφικής δραστηριότητας του Πλάτωνα

ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για την πολιτική και μάλιστα παρουσιάζει μια

34

Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ.80-82

18

εμπεριστατωμένη πολιτική θεωρία στην οποία και απορρίπτει όλες τις σύγχρονες

μορφές πολιτευμάτων. Η σωκρατική θρησκεία μεταβάλλεται σε αυτή την περίοδο

και παρουσιάζει πιο μυστικιστικό χαρακτήρα αφού συνδέεται με τα απρόσωπα Είδη.

Τέλος σημαντικό ρόλο παίζει εξίσου με την πρώιμη περίοδο ο έρωτας που όμως εδώ

αντιλαμβάνεται από τον Σωκράτη με διαφορετικό τρόπο καθώς αποδεσμεύεται από

την απλή οπτική και πνευματική επαφή και συνδέεται πλέον με την υπερβατική ιδέα

του ωραίου και του καλού.

Ο Βλαστός σε συνδυασμό με τις παραπάνω αντιθέσεις μεταξύ του Σωκράτη

των πρώιμων και των μεσαίων διαλόγων του Πλάτωνα, παραθέτει στη συνέχεια του

βιβλίου του και δύο ακόμα αντιθέσεις τις οποίες μάλιστα θεωρεί πολύ σημαντικές

όσον αφορά τη μελέτη της διάκρισης της φιλοσοφίας του Σωκράτη στους διαλόγους

του Πλάτωνα. Η μία αντίθεση είναι ότι στους πρώιμους διαλόγους κυριαρχεί η

παραδοχή της άρνησης του Σωκράτη ότι κατέχει καμία γνώση και ότι δεν γνωρίζει

τίποτε, αντίθετα στους μεσαίους διαλόγους ο Σωκράτης δεν παρουσιάζεται να

επαναλαμβάνει διαρκώς τη δήλωση της αγνωσίας του. Η δεύτερη αντίθεση είναι ότι ο

Πλάτωνας στην Πολιτεία παρουσιάζει τον τριμερή διαχωρισμό της ψυχής (το λογικό

μέρος και τα δύο άλογα μέρη που είναι ο θυμός και το επιθυμητικόν). Αυτή η

διάκριση της ψυχής θέτει σε αμφισβήτηση όλη την ηθική θεωρία που ο ίδιος είχε

εκφράσει στους πρώιμους διαλόγους του. Από εκεί που ο Σωκράτης ισχυριζόταν στον

Πρωταγόρα ότι το λογικό μέρος «…δεν υπερνικάτε ποτέ από τίποτε», τώρα στην

Πολιτεία έρχεται να ανατρέψει αυτό τον ισχυρισμό και να δώσει ανεξάρτητο

δυναμισμό και στα τρία μέρη της ψυχής καθοδηγούμενα βέβαια από διαφορετικά και

αυτόνομα κίνητρα.35

Για να αποδείξει ο Βλαστός την ισχύ όλων των παραπάνω αντιθέσεων αλλά

και τη διάκριση μεταξύ του Σωκράτη των πρώιμων και των μεσαίων διαλόγων του

Πλάτωνα θα ανατρέξει στα έργα τόσο του Αριστοτέλη όσο και του Ξενοφώντα.

Ξεκινώντας πρώτα από τον Αριστοτέλη είναι φυσικό όντας μαθητής του

Πλάτωνα και ζώντας μέσα στην Ακαδημία, να είχε μια στενή σχέση με το δάσκαλό

του που θα του επέτρεπε να γνωρίζει τις απόψεις, τις θεωρίες αλλά και τον τρόπο

σκέψης του. Ο ίδιος λοιπόν ο Αριστοτέλης μέσα στο έργο του Μετά τα Φυσικά

35

Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ.145

19

παρουσιάζει τον Σωκράτη ως ένα καθαρά ηθικό φιλόσοφο που μοναδικό του μέλημα

είναι να αναζητά ορισμούς ηθικών ιδιοτήτων. Φαίνεται μέσα από το κείμενο ο

Αριστοτέλης να μην αποδίδει στον Σωκράτη καμία ανάμειξη στη θεωρία των Ιδεών

αλλά να την παρουσιάζει ως μια καθαρά πλατωνική θεωρία, μάλιστα δηλώνει πως τις

ηθικές καθολικές έννοιες που ο Σωκράτης προσπαθούσε απλά να τις ορίσει, ο

Πλάτων ήταν αυτός που ξεχώρισε τις οντότητες και τις ονόμασε Ιδέες.36

Ο

Αριστοτέλης λοιπόν δεν θεωρεί ότι ο Σωκράτης μπορεί να είναι πρόδρομος αυτής της

θεωρίας του Πλάτωνα γιατί αυτό που απασχολούσε τον Σωκράτη είναι απλά και μόνο

να ορίσει αυτές τις ηθικές καθολικές οντότητες, τα «καθόλου» όπως τα ονομάζει ο

Αριστοτέλης μέσα στο έργο του, δεν τις ξεχώρισε και δεν διατύπωσε καμία θεωρία

γι’ αυτές. Γι’ αυτό το λόγο και ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δε χάθηκε

μέσα στο χώρο της μεταφυσικής όπως έκανε ο Πλάτωνας.

Επίσης ο Αριστοτέλης μέσα από το τελευταίο κεφάλαιο των Σοφιστικών

Ελέγχων παρουσιάζει καθαρά τη μέθοδο του Σωκράτη όπου ο ίδιος παραδεχόταν πως

δεν γνώριζε τίποτε και ότι προσπαθούσε μέσα από τη μορφή των ερωταπαντήσεων να

εκμαιεύσει από τον συνομιλητή του παραδοχές ώστε να προχωρήσει με

συλλογιστικό ή επαγωγικό τρόπο να καταλήξει στην άρνηση της θέσης του

συνομιλητή του ως λανθασμένη.

Τέλος ο Αριστοτέλης μέσα από τα έργα του δηλώνει πως ο Σωκράτης δεν είχε

καμία σχέση ούτε με την τριμερή διάκριση της ψυχής, την οποί θεωρεί καθαρά

πλατωνικό δημιούργημα. Μάλιστα θεωρεί πως ο Σωκράτης δίνοντας απόλυτη

υπεροχή στην ανδρεία και όλες τις υπόλοιπες αρετές ταυτίζοντας τες με την ίδια τη

γνώση, αγνόησε τελείως το πάθος και το ήθος στον καθορισμό της συμπεριφοράς. 37

Από όλες τις παραπάνω μαρτυρίες που μας παραθέτει ο Αριστοτέλης μέσα

από τα έργα του, ο Βλαστός καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Αριστοτέλης αποδίδει

στον ιστορικό Σωκράτη αυτές τις θεωρίες που ο Πλάτωνας παρουσιάζει στους

πρώιμους διαλόγους του, ενώ αντίθετα τις θεωρίες που ο Πλάτωνας εκθέτει στους

διαλόγους της μεσαίας συγγραφικής του περιόδου ο Αριστοτέλης τις θεωρεί

ξεκάθαρα πλατωνικές. Έτσι λοιπόν ο Βλαστός δηλώνει : « ο ισχυρισμός μου ότι ο

ηθικός φιλόσοφος που αναζητά ορισμούς ηθικών όρων στους Ελεγκτικούς και τους

36

Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ.153 37


20

Μεταβατικούς διαλόγους του Πλάτωνα αποτελεί αναδημιουργία του Σωκράτη εκ

μέρους του Πλάτωνα, ενώ ο μεταφυσικός που εφευρίσκει τη θεωρία των «ξεχωριστά

υπαρχόντων» Ειδών είναι ο Πλάτων ».38

Προχωρώντας τώρα στη μαρτυρία του Ξενοφώντα πρέπει να έχουμε υπόψη

μας ότι ο Ξενοφών ήταν ένας άνθρωπος των γραμμάτων, χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις

φιλοσοφίας και επομένως πολλά πράγματα γύρω από αυτήν να μην τα κατανοούσε ή

και να τα άφηνε ανεξήγητα μέσα στα έργα του. Γι’ αυτό το λόγο δεν μπορούμε να

βασιστούμε αποκλειστικά και μόνο στη δική του μαρτυρία αλλά σίγουρα

συμπληρωματικά μπορεί να είναι αρκετά βοηθητική για να προσδιορίσουμε την

πολύπλευρη προσωπικότητα του Σωκράτη. Ο Ξενοφών μέσα στα Απομνημονεύματά

του παρουσιάζει τον Σωκράτη και μάλιστα προβάλει με έναν δικό του πιο απλοϊκό

τρόπο ένα μέρος τη θεωρίας του Σωκράτη για την αδυνατότητα της ακρασίας.

Έγραψε στα «Απομνημονεύματα» ότι σύμφωνα με τον Σωκράτη ότι η δικαιοσύνη και

οι άλλες αρετές συνιστούν σοφία, επομένως αν γνωρίζουμε ότι όλες οι ενάρετες

πράξεις είναι καλές και αγαθές, το σίγουρο είναι μόνο αυτές θα θέλαμε να επιλέξουμε

και όχι αυτές που είναι αισχρές και κακές. Σίγουρο είναι, σύμφωνα με τον Βλαστό,

ότι δεν μπορούμε να βασιστούμε στη μαρτυρία του Ξενοφώντα για να

εξασφαλίσουμε τη διδασκαλία του Σωκράτη σχετικά με την αδυνατότητα της

ακρασίας γιατί θα χρειαζόμασταν περαιτέρω διευκρινίσεις, τις οποίες όμως ο

Ξενοφών δεν μας έδωσε επειδή και ο ίδιος ίσως δεν θα μπορούσε να την κατανοήσει,

αλλά σίγουρα αν μεταφραζόταν η άποψη του Σωκράτη στην μετέπειτα ορολογία του

Αριστοτέλη θα ήταν η αδυνατότητα της ακρασίας.39

Η παραδοχή λοιπόν της

διδασκαλίας του Σωκράτη για την αδυνατότητα της ακρασίας αποκλείει και την

τριμέρη διάκριση της ψυχής από μέρους του Σωκράτη γιατί η ακρασία δε μπορεί να

είναι πιθανή σε εκείνον τον διαχωρισμό της ψυχής που κάνει ο Πλάτωνας στην

Πολιτεία. Επίσης ο Ξενοφών παρουσιάζει τον Σωκράτη να μην έχει καμία

ενασχόληση με τη μεταφυσική, ούτε να παρουσιάζει την παραμικρή έρευνα για

οποιοδήποτε πεδίο εκτός του φυσικού κόσμου. Δεν του αποδίδει ούτε την προΰπαρξη

της ψυχής, ούτε την επιβίωση της ψυχής στον Άδη αλλά και ούτε τη διατύπωση

κάποια θεωρίας σχετικά με την ύπαρξη ξεχωριστών, αιώνιων οντοτήτων.40

38




21

Με βάσει τα παραπάνω ο Βλαστός ισχυρίζεται ότι ο Σωκράτης που

παρουσιάζει ο Ξενοφώντας αντικατοπτρίζει την κοσμοαντίληψη του Σωκράτη που

εμφανίζεται στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα και επομένως μπορούμε εύλογα

να καταλήξουμε ότι πρόκειται για μια αντίληψη για τον κόσμο που είχε ο ιστορικός

Σωκράτης και που διαφέρει ριζικά από τον Σωκράτη που εμφανίζεται στους

διαλόγους της μεσαίας περιόδου του Πλάτωνα. Ωστόσο το μοναδικό μελανό σημείο

που υπάρχει στη μαρτυρία του Ξενοφώντα είναι ότι δεν καταγράφει πουθενά τη

δήλωση αγνωσίας του Σωκράτη, η οποία παρουσιάζεται τόσο επίμονα στα πρώιμα

έργα του Πλάτωνα αλλά και στον Αριστοτέλη ως μάλιστα ένα από τα βασικά και

θεμελιακά στοιχεία στης ιστορικής προσωπικότητας του Σωκράτη. Μπορεί να μη

βρίσκουμε αυτή την παραδοχή στη μαρτυρία του Ξενοφώντα αλλά δε μπορούμε να

παραβλέψουμε ολόκληρο τον κύκλο των Σωκρατικών οι οποίοι αποδέχονται και

παρουσιάζουν μέσα από τα έργα τους την επίμονη άρνηση του Σωκράτη ότι δεν

γνωρίζει τίποτε και να αρνείται κάθε είδους γνώση.

Ανακεφαλαιωτικά με όλα τα παραπάνω Βλαστός παρουσιάζοντας τόσο τα

σημεία στα οποία ο ίδιος θεωρεί πως είναι φανερή η μεταβολή και η σταδιακή

εξέλιξη της θεωρίας του Σωκράτη, όσο και οι μαρτυρίες γι’ αυτά μέσα από τα έργα

του Αριστοτέλη και του Ξενοφώντα γι’ αυτά θέλει να κάνει μια σημαντική διάκριση

ανάμεσα στον Σωκράτη της πρώιμης περιόδου συγγραφής του Πλάτωνα και της

μέσης. Σκοπός του είναι να μην αποφανθούμε κατηγορηματικά για τον αν ο

Σωκράτης των πλατωνικών διαλόγων είναι ο ιστορικός Σωκράτης ή απλώς ένα

λογοτεχνικό δημιούργημα του Πλάτωνα λαμβάνοντας υπόψη μας όλο συνολικά το

πλατωνικό corpus αλλά να αντιληφθούμε, να κατανοήσουμε και να αποδεχθούμε τη

σταδιακή φιλοσοφική εξέλιξη που παρουσιάζει το πρόσωπο του Σωκράτη μέσα στους

πλατωνικούς διαλόγους και τέλος να διαχωρίσουμε τον Σωκράτη των πρώιμων

διαλόγων του Πλάτωνα με τον Σωκράτη της μέσης περιόδου με βάση την αλλαγή που

παρουσιάζει στις φιλοσοφικές του απόψεις και θεωρίες. Μέσα από αυτή τη διάκριση

των διαφορετικών φιλοσοφικών απόψεων επιχειρεί ο Βλαστός να μας αποδείξει ότι

στους πρώιμους διαλόγους του ο Πλάτωνας μας παρουσιάζει απόψεις και θεωρίες του

ιστορικού Σωκράτη φυσικά όμως επεξεργασμένες και αναδημιουργημένες από τον

ίδιο.41

Σκοπός του Πλάτωνα στους πρώιμους διαλόγους του δεν είναι να μας

41


22

παρουσιάσει μια βιογραφία του Σωκράτη και να μας παρουσιάσει το πώς έζησε και

το πώς δίδαξε τη φιλοσοφία του αλλά φέρνοντας στο μυαλό του όλες τις αναμνήσεις

που είχε από το δάσκαλό του και λαμβάνοντας υπόψη του όλες τις βασικές απόψεις

και πεποιθήσεις που είχε ο Σωκράτης να ανασυνθέσει τη σωκρατική φιλοσοφία αφού

πρώτα θέσει τους δικούς του ελέγχους και τα δικά του ερωτήματα σε αυτές τις

απόψεις. Λέει χαρακτηριστικά ο Βλαστός: « Χρησιμοποιώντας ένα λογοτεχνικό

μέσον το οποίο επιτρέπει στον Σωκράτη να μιλήσει από μόνος του, ο Πλάτων τον

κάνει να λέει αυτό που ο ίδιος - ο Πλάτων – θεωρεί κατά την εποχή που συνέγραφε

ότι θα ήταν το πιο λογικό πράγμα να πει τότε ο Σωκράτης προκειμένου να αναπτύξει

και να υποστηρίξει τη δική του φιλοσοφία ». Ο Βλαστός λοιπόν θεωρεί πως ο

Πλάτωνας έχοντας ως βάση στους πρώιμους διαλόγους του τις πεποιθήσεις και τις

απόψεις του Σωκράτη, βάζει τον ίδιο να απαντάει στα ερωτήματα των συνομιλητών

του και να παρουσιάζει τις θεωρίες του με τον τρόπο που πίστευε ότι θα το έκανε ο

ίδιος ο δάσκαλος ανάλογα με την εποχή στην οποία βρισκόταν. Φυσικά η φιλοσοφία

και η διδασκαλία του Σωκράτη δε θα μπορούσαν να βάλουν στο περιθώριο τον

φιλόσοφο Πλάτωνα και τη βασική του πρόθεση που είναι η αναζήτηση της

ουσιαστικής αλήθεια μέσα από τη φιλοσοφία, η οποία στους πρώιμους διαλόγους του

πηγάζει από την προσωπικότητα του δασκάλου του, τις θεωρίες και τη μέθοδο του.

Όσο όμως ο Πλάτωνας εξελίσσεται και σταδιακά μεταβάλλεται η φιλοσοφική του

υπόσταση, τότε αρχίζει να αλλάζει εικόνα και χαρακτηριστικά και το πρόσωπο του

Σωκράτη μέσα στους διαλόγους του. Ο Σωκράτης αρχίζει δηλαδή να εκπροσωπεί τις

νέες θεωρίες που υιοθετεί ο Πλάτωνας αλλά συνεχίζει να τις υπερασπίζεται με την

ίδια θέρμη και τον ίδιο ζήλο που υπερασπιζόταν και τις δικές του απόψεις στους

πρώιμους διαλόγους. Μπορεί για τον Πλάτωνα ο Σωκράτης να ήταν γι’ αυτόν ο

δάσκαλος, ο καθοδηγητής, ο μυητής στον κόσμο της αλήθειας και της φιλοσοφίας

αλλά δε διστάζει όταν πλέον οδηγείται σε διαφορετικά μονοπάτια να τα περπατήσει

μόνος του, να εξελίξει τη φιλοσοφία και τη θεωρία του και σε τελική ανάλυση να

παρουσιάσει τις δικές του θεωρίες.42

42


23

2.2 Ο λογοτεχνικός Σωκράτης μέσα από την οπτική του Olof Gigon

Στον αντίποδα της μελέτης του Γρηγόρη Βλαστού για τον Σωκράτη

συναντούμε τη μελέτη του Olof Gigon και με την άποψη του οποίου θα ασχοληθούμε

στο υπόλοιπο μέρος αυτού του κεφαλαίου.

Ο Gigon μέσα από τη μελέτη του για τον Σωκράτη προσπαθεί να εξακριβώσει

ποια ήταν η θέση του ιστορικού Σωκράτη μέσα στην ιστορική στιγμή που έδρασε και

δίδαξε και κατά πόσο ήταν αυτός που πρώτος που αποδεσμεύτηκε από τη φιλοσοφία

της φύσης και του ουρανού και στράφηκε προς τον άνθρωπο και την ηθική του

βελτίωση. Ο ίδιος θεωρεί ότι είναι ακατόρθωτο να προβούμε σε κάποια ασφαλή

συμπεράσματα σχετικά με την ιστορική προσωπικότητα του Σωκράτη γιατί όσο

πλούσια από πηγές είναι η ιστορική εποχή που έδρασε ο Σωκράτης, τόσο φτωχή είναι

η παράδοση για το χώρο δράσης της φιλοσοφίας του. Επίσης ο Gigon θεωρεί ότι εξ

αιτίας της πενιχρής παράδοσης για τον Σωκράτη αν κάποιος αποδώσει έναν

ισχυρισμό στον ιστορικό Σωκράτη, κάποιος άλλος μπορεί να υποστηρίξει ακριβώς

τον αντίθετο γι’ αυτόν. Έτσι καταλήγει ότι, με εξαίρεση κάποια πολύ λίγα στοιχεία

για τη δημόσια ζωή του, το μόνο που μπορεί το σύνολο της φιλολογίας που

ασχολήθηκε με τον Σωκράτη να υποστηρίξει ομόφωνα είναι ότι δε γνωρίζει τίποτε

για την ιστορική παρουσία και δράση του.43

Ο Gigon υποστηρίζει ότι παρόλο που αρχαία φιλολογία ασχολήθηκε εκτενώς

με τον Σωκράτη σαν προσωπικότητα, ωστόσο καθιστά αδύνατη οποιαδήποτε

άντληση βιογραφικών και ιστορικών στοιχείων μέσα από αυτή γιατί σκοπός όλων

αυτών που ασχολήθηκαν με τη μορφή του Σωκράτη δεν ήταν να παραδώσουν μια

βιογραφία του ή να περιγράψουν την ιστορική του ταυτότητα αλλά χρησιμοποιώντας

αυτή τη μορφή να παράγουν ποίηση. Επομένως ο Σωκράτης τους δεν μπορεί να

ταυτιστεί με τον ιστορικό Σωκράτη, ούτε και να αποδοθούν σ’ αυτόν συγκεκριμένα

χαρακτηριστικά. Ο κάθε ποιητής λοιπόν μέσα από το έργο του έπλασε τον δικό του

Σωκράτη με την ελευθερία που του δίνει η ίδια η ποίηση. Είναι μάταιο να ψάχνουμε

να βρούμε μέσα στην ποίηση ιστορικά και βιογραφικά στοιχεία για τον Σωκράτη

γιατί κανένας που ασχολήθηκε με αυτόν δεν το είχε ως κύριο μέλημά του. Σύμφωνα

με τον Gigon είναι λάθος που μερικοί προσπάθησαν μέσα από τη σωκρατική ποίηση

43

Olof Gigon Σωκράτης: Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, σελ. 18

24

να εκμαιεύσουν ιστορικές πληροφορίες για τον Σωκράτη γιατί οι ποιητές δεν είναι

υποχρεωμένοι να απαντήσουν σε αυτές και συμπληρώνει πως « η σωκρατική

λογοτεχνία δεν είναι ιστορική βιογραφία, αλλά ποίηση, και πρέπει να ερμηνευθεί με

βάση τις κατηγορίες της ποίησης ».44

Η μόνη ασφαλής ιστορική πληροφορία σχετικά με τον Σωκράτη είναι ότι

υπήρξε πράγματι ένας Αθηναίος με το όνομα Σωκράτης, ο γιος του Σωφρονίσκου.

Από εκεί και πέρα όμως δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιο ήταν αυτό το στοιχείο του

χαρακτήρα και ποια η μορφή της προσωπικότητάς του που τον έκανε τόσο ξεχωριστό

και αγαπητό την εποχή που έδρασε και που κατάφερε να επηρεάσει έναν ολόκληρο

κύκλο «Σωκρατικών» ώστε να γράψουν τόσους διαλόγους με κυρίαρχη τη δική του

μορφή. Πότε όμως δε θα μπορέσουμε να λύσουμε το μυστήριο της ιστορικής

προσωπικότητας του Σωκράτη αλλά μπορούμε μέσα από την τεράστια σωκρατική

ποίηση που μας σώζεται να στραφούμε σε αυτούς που τη δημιούργησαν, όπου ο

καθένας με τον δικό του τρόπο, με τα δικά του κριτήρια και τα δικά του μέσα

προσέγγισε και κατανόησε τον Σωκράτη και μας παρέδωσε την ποιητική ενσάρκωση

του αληθινού φιλοσόφου. Συμπληρώνει μάλιστα ο Gigon ότι « Ο Σωκράτης θα

παραμένει πάντοτε ένα μεγάλο και σεβαστό όνομα. Εκείνο όμως που μπορούμε να

κατανοήσουμε εμείς δεν είναι ο Σωκράτης ως ιστορικός δάσκαλος των μαθητών του,

αλλά ο Σωκράτης ως κεντρικό αντικείμενο μια φιλοσοφικής ποίησης ».45

Ο Gigon θεωρεί πως πρέπει να εξετάσουμε τον Σωκράτη μέσα από τρεις

διαφορετικές βασικές ομάδες κειμένων. Η πρώτη είναι μέσα από την αρχαία αττική

κωμωδία, η άλλη είναι μέσα από τους λόγους που αφορούν τη δίκη και την εκτέλεση

του και τέλος από την πιο σημαντική ομάδα που είναι μέσα από τους διαλόγους των

Σωκρατικών.

Όταν αναφερόμαστε στο πρόσωπο του Σωκράτη μέσα από την αρχαία αττική

κωμωδία έχουμε υπόψη μας την κωμωδία Νεφέλες του Αριστοφάνη γιατί είναι η

μοναδική από τις «κωμωδίες των φιλοσόφων» του 5ου

αιώνα που μας σώζεται. Η

κωμωδία ως λογοτεχνικό είδος διαθέτη τεράστια ποιητική ελευθερία και έχει το

δικαίωμα μέσα από τη φαντασία της να δημιουργήσει πρόσωπα με κωμικά

χαρακτηριστικά, να σατιρίσει την εποχή την οποία θα γραφτεί και να προσδίδει

44

Olof Gigon Σωκράτης: Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, σελ. 19 45


25

αυθαίρετα στον κάθε κωμικό της ήρωα, που συνήθως είναι ένα υπαρκτό ιστορικό

πρόσωπο, χαρακτηριστικά και καταστάσεις η οποίες στην πραγματικότητα δεν

ισχύουν. Επομένως η κωμωδία έχει ως βάση της την ιστορική πραγματικότητα της

εποχής της οποίας γράφεται και παίζεται, εφόσον υπάρχουν μέσα σ’ αυτήν ιστορικά

πρόσωπα, στοιχεία και καταστάσεις της τότε εποχής αλλά με την απόλυτη ελευθερία

που της δίνεται μπορεί να παραποιήσει αυτά τα γεγονότα και να παρουσιάσει με τον

τρόπο που αυτή επιθυμεί ώστε να παράγει ένα καθαρά κωμικό αποτέλεσμα. Ο

Σωκράτης του Αριστοφάνη είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της ελευθερίας που

δίνει η κωμωδία καθώς συγκεντρώνει στοιχεία ενός δυσνόητου πολυμαθούς

μετεωρολόγου, ενός αδιάντροπου πεινάλα και ενός κυνικού διαφωτιστή. Στην

παραπάνω εικόνα, σύμφωνα με τον Gigon, ο Σωκράτης είναι τόσο πολύ και τόσο λίγο

ιστορικός όσο είναι και οι υπόλοιποι κωμικοί ήρωες.46

Σημασία όμως έχει ότι όλοι οι

Σωκρατικοί στράφηκαν εναντίον της αριστοφανικής εικόνας του Σωκράτη και

προσπάθησαν μέσα από τα έργα τους να παρουσιάσουν μια αντίθετη εικόνα για τον

Σωκράτη. Μέσα από τον Αριστοφάνη, ο Σωκράτης παρουσιάζεται ένα πρόσωπο

απόλυτα επικεντρωμένο απόλυτα σε παράλογα θέματα φυσικής φιλοσοφίας κάτι που

βρίσκει σε αντίθεση όλα τα έργα των Σωκρατικών που τον παρουσιάζουν ως ηθικό

φιλόσοφο και χωρίς να έχει καμία ανάμειξη με τη φυσική φιλοσοφία. Επίσης μέσα

από τα έργα των Σωκρατικών φαίνεται ότι οι νέοι και οι πατεράδες των νέων

έρχονται οι ίδιοι σε επαφή με τον Σωκράτη και όχι όπως φαίνεται στον Αριστοφάνη

να ξεσηκώνει ο ίδιος τους νέους. Μάλιστα κάποιοι Σωκρατικοί, μεταξύ των οποίων

και ο Πλάτωνας, υποστηρίζουν ότι η κωμωδία ήταν αυτή που καθόρισε την τραγική

μοίρα του Σωκράτη και το θάνατό του. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω ο Gigon

καταλήγει στο ότι «η αντίθεση Αριστοφάνη και Σωκρατικών είναι τόσο απόλυτη σε

όλα τα αποφασιστικά σημεία, ώστε ήδη γι’ αυτόν τον λόγο είναι μάταιο να θέλουμε

να καθορίσουμε σε ποια πλευρά βρίσκεται η ιστορική αλήθεια» και επιπλέον

αναρωτιέται αν θα μπορούσαν να ήταν «μια καθαρά λογοτεχνική πολεμική των

Σωκρατικών εναντίον της κωμωδίας γενικά και του ποιητή Αριστοφάνη».

Περνώντας τώρα στην επόμενη ομάδα μελέτης των λόγων που αφορούν τη

δίκη και την εκτέλεση του Σωκράτη το 399 π.Χ. μπορούμε να πούμε ότι εδώ θα ήταν

πιο ασφαλές να αναζητήσουμε πληροφορίες οι οποίες θα μπορούσαν να μας

εξασφαλίσουν την ιστορικότητα του. Από τη μια πλευρά έχουμε το επίσημο

46


26

κατηγορητήριο του Αθηναϊκού κράτους καθώς και το κατηγορητήριο που συνέταξε ο

Πολυκράτης και από την άλλη μεριά έχουμε τα συγγράμματα που μας έχουν σωθεί

σχετικά με τη δίκη και την εκτέλεση του. Σύμφωνα όμως με τον Gigon κανένας από

αυτούς τους λόγους δεν μπορεί να μας εξασφαλίσει αυτήν την εγκυρότητα που

επιζητούμε και κάθε προσπάθεια μας να συλλέξουμε ασφαλή ιστορικά

συμπεράσματα καταλήγεις το κενό. Αυτό συμβαίνει γιατί οι λόγοι που αφορούν τη

δίκη και την εκτέλεση του Σωκράτη απέχουν πάρα πολύ χρονικά σε σχέση με τα

γεγονότα όπως αυτά διαδραματίστηκαν το 399 π.Χ. Μόνο οι πρώιμοι διάλογοι του

Πλάτωνα (Πρωταγόρας, Λάχης, Χαρμίδης, Λύσις) βρίσκονται πιο κοντά συγγραφικά

στα γεγονότα αλλά ωστόσο αυτοί φαίνεται πως αγνοούν το τραγικό τέλος του

Σωκράτη.47

Επίσης μέσα από το κατηγορητήριο του Πολυκράτη φαίνεται ότι εχθρός

και αντίπαλος του Πολυκράτη δεν ήταν ο ίδιος ο Σωκράτης αλλά ολόκληρη η

σωκρατική λογοτεχνία που άρχισε εκείνη την εποχή να ανθίζει και να ακμάζει και γι’

αυτό όλο το κατηγορητήριό του βασίζεται και παίρνει παραδείγματα μέσα από τους

σωκρατικούς διαλόγους. Επίσης και μέσα από το επίσημο κατηγορητήριο του

αθηναϊκού κράτους που μας σώζεται αξιόπιστα από διάφορους συγγραφείς, αναφέρει

την εισαγωγή εκ μέρους του Σωκράτη νέων θεοτήτων αλλά και ότι αυτός είναι

υπεύθυνος για τη διαφθορά των νέων αλλά και πάλι πως μπορούμε να βασιστούμε σε

αυτό αν δεν έχουμε την επίσημη ανάλυση και ερμηνεία αυτού του κατηγορητηρίου;

Και πολύ περισσότερο ο Ξενοφώντας και ο Πλάτωνας μας παραθέτουν στα έργα τους

διαφορετικές ερμηνείες;

Όσον αφορά και τους λόγους οι οποίοι αφορούν το τραγικό τέλος του

Σωκράτη, ούτε και αυτοί μπορούν, σύμφωνα με τον Gigon, να μας δώσουν

αξιόπιστες πληροφορίες για τις τελευταίες στιγμές και τα τελευταία λόγια του

ιστορικού Σωκράτη. Σκοπός όλων των Σωκρατικών που έγραψαν λόγους γι’ αυτές τις

στιγμές του Σωκράτη, ήταν να μας δείξουν το πώς ένας αληθινός φιλόσοφος

αντιλαμβάνεται το θάνατό του και το πώς βιώνει τις τελευταίες του στιγμές. Δεν τους

ενδιέφερε να μας παραθέσουν να μας διηγηθούν απλά τι είπε ο Σωκράτης στο

δικαστήριο ή τι έκανε ο Σωκράτης μέσα στη φυλακή αλλά το πώς ένας φιλόσοφος ζει

τη φιλοσοφία του μέσα από το θάνατό του. Έτσι λοιπόν όλοι αυτοί οι λόγοι έχουν ως

ιστορικό υπόβαθρο το θάνατο του Σωκράτη αλλά στη συνέχεια μέλημα όλων των

Σωκρατικών ήταν μέσα από το τραγικό τέλος του να παράγουν Σωκρατική ποίηση.

47


27

Τέλος θα περάσουμε στην τελευταία ομάδα μελέτης της ιστορικότητας του

Σωκράτη, που είναι ίσως και η πιο σημαντική, αυτή των Σωκρατικών διαλόγων. Το

ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας το σύνολο των

σωκρατικών διαλόγων ή αν θα πρέπει να απορρίψουμε κάποιους από αυτούς και αν

το κάνουμε ποια θα είναι τα κριτήριά μας γι’ αυτή την επιλογή. Αυτό σίγουρα είναι

ένα εγχείρημα ιδιαίτερα δύσκολο και περίπλοκο γιατί αν ανατρέξουμε στο σύνολο

των σωκρατικών διαλόγων θα δούμε ότι υπάρχουν αρκετά προβλήματα και ήδη από

την αρχαιότητα από τους σωκρατικούς διαλόγους αποδείχθηκαν ότι ήταν νόθοι.

Ωστόσο για να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε ασφαλή ιστορικά στοιχεία για την

προσωπικότητα του Σωκράτη θα ήταν ιδιαίτερη χρήσιμη μια αναδρομή σε όλους τους

σωκρατικούς διαλόγους αλλά και πάλι εφόσον μιλούμε για σωκρατική ποίηση θα

πρέπει να απομονώσουμε όλα τα ποιητικά στοιχεία και μετά να προβούμε σε

ιστορικούς χαρακτηρισμούς. Γεγονός που επιφέρει και αυτό τεράστιες δυσκολίες.

Όμως το να απορρίπτουμε από την έρευνα μας κάποιους Σωκρατικούς επειδή δε

σώθηκαν πολλά συγγράμματά τους ή επειδή έχουν σωθεί μόνο κάποια αποσπάσματα

τους και αυτό είναι λάθος. Μπορεί για παράδειγμα να σώζονται τα περισσότερα από

τα έργα του Πλάτωνα, επειδή ο ίδιος ήταν ένας πολύπλευρος στοχαστής και είχε

ιδρύσει μια σχολή, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι μπορεί να αποτελέσει και την πιο

αξιόπιστη πηγή πληροφοριών για τον Σωκράτη, σε σχέση με κάποιον από τους

υπόλοιπους Σωκρατικούς που απλά δε μας σώθηκαν τα έργα του.48

Μια σημαντική δυσκολία που αντιμετωπίζουμε στη μελέτη των σωκρατικών

διαλόγων είναι η χρονολόγηση τους. Ο Gigon θεωρεί πως αν αποδεχτούμε πως ο

Πλάτωνας ήταν αυτός που εφηύρε και καθιέρωσε τον σωκρατικό διάλογο και κατ’

επέκταση όλοι οι υπόλοιποι Σωκρατικοί επηρεάστηκαν από αυτόν και έγραψαν

διαλόγους σύμφωνα με το πλατωνικό πρότυπο, θα οδηγηθούμε σε εσφαλμένα

συμπεράσματα.49

Ο ίδιος θεωρεί ότι παρόλο που έχουν γίνει πολλές απόπειρες

χρονολόγησης των διαλόγων του Πλάτωνα, μέχρι σήμερα δεν έχει καταλήξει η

έρευνα σε κάποια ασφαλή και αξιόπιστη χρονολόγηση, αλλά ούτε και οι ίδιοι οι

διάλογοι είναι ιδιαίτερα βοηθητικοί σε αυτή την κατεύθυνση γιατί πουθενά μέσα σε

αυτούς δεν υπάρχει κάποιου είδους χρονολόγησα. Ακόμα και ο διάλογος του

Πλάτωνα Θεαίτητος που θεωρείται με κάποιο τρόπο χρονολογημένος επειδή αναφέρει

48



28

το θάνατο του Θεαίτητου, το 369 π.Χ. στις μάχες για την Κόρινθο, ωστόσο

περιγράφει και παραθέτει μέσα στο διάλογο κάποια γεγονότα και καταστάσεις που

είναι απίθανο να διαδραματίστηκαν την εποχή την παρουσιάζει ο Πλάτωνας.

Επομένως έχουμε την ελευθερία να τοποθετήσουμε την αρχή της συγγραφικής

δραστηριότητας του Πλάτωνα από πέντε έως και είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του

Σωκράτη.50

Επίσης μέσα από τη μελέτη των υπόλοιπων Σωκρατικών, παρατηρεί ο

Gigon, βρίσκουμε όπως στην περίπτωση ενός Ευκλείδη, ενός Αντισθένη και ενός

Αριστίππου περισσότερο την σοφιστική από την πλατωνική επιρροή, στην περίπτωση

της διαλογικής τέχνης ενός Αντισθένη και ενός Αισχίνη περισσότερο τις αρχαϊκές

διηγήσεις του Σόλωνα και των άλλων Σοφών παρά τους πλατωνικούς διαλόγους. 51

Εξίσου δύσκολη όμως είναι και η χρονολόγηση των υπόλοιπων Σωκρατικών,

που παρόλο που διαθέτουμε κάποιες πληροφορίες, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι

για την ακριβή χρονολόγησή τους. Ένα μόνο είναι σίγουρο ότι δεν πρέπει να

παίρνουμε ως δεδομένο ότι όλοι οι Σωκρατικοί επηρεάστηκαν από τον Πλάτωνα και

με βάση τους δικούς του διαλόγους, έγραψαν και αυτοί τους δικούς τους. Αντίθετα

μάλιστα, ο Πλάτωνας δημιούργησε τη διαλογική του μορφή βασιζόμενος σε όλη την

πλούσια παράδοση που υπήρχε πριν από αυτόν. Ο Πλάτωνας, λοιπόν, είχε στα χέρια

του μια σωκρατική λογοτεχνία που υπήρχε πριν από αυτόν και με βάση αυτή έχτισε

το δικό του διαλογικό οικοδόμημα. Ωστόσο αυτό που ενδιαφέρει εδώ τον Gigon

είναι να μην λάβουμε υπόψη μας μόνο τον Πλάτωνα, απορρίπτοντας τους υπόλοιπους

Σωκρατικούς, εάν θέλουμε να παρουσιάσουμε μια ασφαλή εικόνα του Σωκράτη. 52

Ένα άλλο ζήτημα στο οποίο πρέπει να σταθούμε για να καταλήξουμε αν θα

πρέπει να μελετήσουμε το σύνολο των σωκρατικών διαλόγων για να προβάλλουμε

μια ουσιαστική εικόνα του Σωκράτη είναι οι σχέσεις που είχαν οι Σωκρατικοί μεταξύ

τους. Μέσα από όλα τα συγγράμματα που μας σώζονται, παρατηρούμε ότι υπήρχαν

αντιπαλότητες και έχθρες αλλά και δυνατές φιλίες μεταξύ των Σωκρατικών, αλλά και

μεταξύ του Σωκράτη με μαθητές του. Οι πιο διαδομένες από αυτές ήταν η

αμφισβητούμενη αντίθεση ανάμεσα στον Σωκράτη και στον μαθητή του Αρίστιππο, η

έχθρα μεταξύ του Πλάτωνα και του Αντισθένη αλλά και η δυνατή φιλία του Αισχίνη

με τον Αρίστιππο. Όλοι οι Σωκρατικοί μέσα στα συγγράμματα τους κάνουν λόγο για

50




29

τους υπόλοιπους Σωκρατικούς και τις σχέσεις που είχαν μεταξύ τους σε αντίθεση με

τη σιωπή που παρατηρείται στους διαλόγους του Πλάτωνα για τους υπόλοιπους

Σωκρατικούς. Αλλά από ολόκληρη την αρχαία παράδοση μας σώζονται αρκετά

αποσπάσματα που μαρτυρούν τη σχέση μεταξύ των Σωκρατικών.

Επομένως με βάση τα παραπάνω στοιχεία σχετικά με τη σχέση που είχαν οι

Σωκρατικοί μεταξύ τους αλλά και με τον δάσκαλό τους δεν μπορούμε να βασιστούμε

αποκλειστικά και μόνο σε κάποιον από όλους αλλά θα πρέπει να μελετήσουμε το

σύνολο των σωκρατικών διαλόγων για να καταλήξουμε σε μια βάσιμη εικόνα για τον

Σωκράτη.53

Ο Gigon λοιπόν θεωρεί ότι από μεθοδολογική άποψη πρέπει να μελετήσουμε

το σύνολο των Σωκρατικών για να έρθουμε κοντά σε μια πιο ασφαλή εικόνα για τον

Σωκράτη, τώρα αυτό που μας απομένει είναι να δούμε που υπάρχει κάποιος κοινός

τόπος μεταξύ των Σωκρατικών και αν μπορούμε αυτόν να τον αποδώσουμε στον

ιστορικό Σωκράτη. Αυτά λοιπόν που παρατηρεί ότι είναι τα κοινά τους σημείο είναι η

παρότρυνση του Σωκράτη να μεριμνάμε για τη ψυχή μας, η αντίθεση του στη φυσική

φιλοσοφία (πιο ένθερμα ο Αρίστιππος και ο Αντισθένης, πιο επιφυλακτικά ο

Πλάτωνας) αλλά και η απομάκρυνση του δασκάλου τους από την πολιτική.54

Επομένως σύμφωνα με όλα τα παραπάνω κοινά στοιχεία, τα οποία τα συναστούμε σε

όλους τους Σωκρατικούς θα μπορούσε εύκολα να τα αποδώσουμε στον ιστορικό

Σωκράτη. Όμως πως μπορούμε να είμαστε σίγουρα ότι αυτά ανταποκρίνονται στη

βιοσοφία του Σωκράτη και δεν αποτελούν παλαιότερες θεωρίες (για παράδειγμα του

Ηράκλειτου ή των Επτά Σοφών).55

Επίσης αν προχωρήσουμε στα έργα των

Σωκρατικών και δούμε πως ο καθένας από αυτούς αντιλαμβάνεται και εξηγεί αυτές

τις απόψεις θα δούμε ότι όλοι απέχουν μεταξύ τους κατά πολύ. Επομένως καταλήγει

ο Gigon, πως η επίμονη παρότρυνση του Σωκράτη να ασχοληθούμε με τη μέριμνα

της ψυχής μας δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια παρώθηση και για κανένα λόγο δεν

μπορεί αυτή να χαρακτηριστεί ως σωκρατική φιλοσοφική διδασκαλία αλλά αντίθετα

οι φιλοσοφικές διδασκαλίες ανήκουν και μπορούν να υπάρξουν μόνο μέσα από τους

Σωκρατικούς και μάλιστα όσοι είναι οι Σωκρατικοί άλλες τόσες είναι και οι

φιλοσοφικές διδασκαλίες. Γράφοντας τέλος ότι «κάθε προσπάθεια να λάβει κανείς

53




30

εξίσου υπόψη του τα σωζόμενα κείμενα των Σωκρατικών και να μην εξάρει

αυθαίρετα έναν και μόνο Σωκρατικό καταλήγει αναγκαστικά στο συμπέρασμα ότι για

μας είναι αδιανόητο κάτι, το οποίο θα άξιζε να ονομασθεί φιλοσοφία του Σωκράτη».

56

Στο τελευταίο σημείο που θα σταθεί ο Gigon είναι να αποδείξει ότι ο

σωκρατικός διάλογος είναι στην ουσία του ποίηση. Ο Πλάτωνας, όσο και ο Αισχίνης

αποφάσισαν να κρατήσουν τον εαυτό τους τελείως έξω από τους διαλόγους τους και

να μην υπάρχει πουθενά η προσωπική τους παρουσία. Με αυτόν τον τρόπο δεν

μπορούν πουθενά να ταυτιστούν οι ίδιοι με αυτά που διαδραματίζονται στους

διαλόγους τους. Από την άλλη πλευρά ο Ξενοφώντας παρουσιάζει τους λόγους του

σαν προσωπικές αναμνήσεις του ίδιου και μάλιστα σε πολλά σημεία εμφανίζεται και

ο ίδιος ως συνομιλητής. Τη μέθοδο αυτή της εξιστόρησης ενός γεγονότος μέσα από

προσωπική ανάμνηση του ίδιου του συγγραφέα τη συναντάμε αργότερα τόσο στον

Κικέρωνα, όσο και στον Αριστοτέλη. Συνεπώς το πιο πιθανό είναι και ο Ξενοφώντας

να βασίστηκε σε κάποιον άλλο Σωκρατικό και από εκεί να άντλησε τη μέθοδο του.

Συνεπώς βλέπουμε δύο διαφορετικά είδη διαλόγων, το πλατωνικό και το ξενοφώντειο

αλλά χωρίς να μπορούμε να πούμε πιο από αυτά είναι το παλιότερο. Το σίγουρο είναι

πάντως ότι μέσα από τον πλατωνικό τύπο διαλόγου κανένας από τους Σωκρατικούς

δεν θέλησε να μας δώσει την ιστορική προσωπικότητα και να μας περιγράψεις πως

ήταν και τι λεγόταν στις πραγματικές συζητήσεις με τον ιστορικό Σωκράτη. Και αυτό

γιατί αν κάποιος είχε επιχειρήσει μέσα από τους διαλόγους του να μας παρουσιάσει

την αυθεντική μορφή του Σωκράτη και να μας παραθέσει με αντικειμενικό τρόπο πως

έδρασε και πως δίδαξε ο ιστορικός Σωκράτης, τότε θα είχε σίγουρα φροντίσει να

τονίσει μέσα στους διαλόγους την αυθεντικότητα και τη γνησιότητα αυτών που

περιγράφει. Αυτό όμως δεν το κάνει κανένας από τους Σωκρατικούς κάτι που

επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό ότι κανένας τους δεν είχε την πρόθεση να παρουσιάσει

τον ιστορικό Σωκράτη. Μάλιστα αυτό ενισχύεται από το ότι ο σωκρατικός διάλογος

είναι τόσο τέλεια πλασμένος, ώστε όταν τον διαβάζεις ξεχνάς ότι τα γεγονότα τα

οποία διαδραματίζονται στον διάλογο αφορούν τον προηγούμενο αιώνα από αυτόν

στον οποίο γράφονται.57

56



31

Ένα άλλο πρόβλημα το οποίο παρουσιάζει ο Gigon είναι «ότι οι μορφές των

σωκρατικών διαλόγων δεν είναι άτομα, αλλά τύποι».58

Σε αυτό το συμπέρασμα

καταλήγει παίρνοντας παραδείγματα μέσα από τους διαλόγους του Πλάτωνα. Για

παράδειγμα στον διάλογο Χαρμίδης εμφανίζονται ως συνομιλητές του Σωκράτη ο

Χαρμίδης και ο Κριτίας, όμως παρόλο που αυτά τα δύο πρόσωπα έχουν ένα ιστορικό

υπόβαθρο και μάλιστα θεωρούνταν ως προβληματικές προσωπικότητες εξ αιτίας της

πολιτικής που ακολούθησαν , ο Πλάτωνας παραλείπει και αποσιωπά οποιαδήποτε

πληροφορία γι’ αυτούς και μάλιστα ο Χαρμίδης ενσαρκώνει όλα τις αρετές τυπικού

νεαρού άνδρα και ο Κριτίας προβάλλεται ως ένας τυπικός αριστοκράτης με όλα τα

χαρακτηριστικά ενός σοφιστή. Κάτι ανάλογο κάνει ο Πλάτωνας και στον διάλογο

Λάχη όπου δεν προσδίδει στους συνομιλητές του Σωκράτη, Νικία και Λάχητα,

κανένα ιστορικό ή βιογραφικό στοιχείο. Σκοπός λοιπόν του Πλάτωνα είναι να

αποφύγει οποιαδήποτε ιστορική ταύτιση με τα πρόσωπα τα οποία παρουσιάζει στους

διαλόγους του αλλά μέσα από αυτά να προβάλλει τύπους ατόμων της εποχής της

οποίας αναφέρεται. Μάλιστα μέσα στους σωκρατικούς διαλόγους τα πρόσωπα

μπορούν με απόλυτη ελευθερία από τον συγγραφέα να αλλάζουν χαρακτηριστικά ή

να αλλάζουν και τα ονόματά τους, εφόσον μιλάμε για τύπους. Αυτό μπορεί να

αποδειχθεί και από τους διαλόγους του Ξενοφώντα όπου σε έναν διάλογο που είναι

μαρτυρημένος από διάφορες πηγές ο Σωκράτης μιλάει με τον Αλκιβιάδη, ο Ξενοφών

παρουσιάζει τον διάλογο αυτόν να γίνεται μεταξύ του Σωκράτη και του Χαρμίδη, και

αυτό για να αποφύγει να αναφέρει οποιαδήποτε σχέση του Σωκράτη με τον

Αλκιβιάδη εξ αιτίας του κατηγορητηρίου του Πολυκράτη.59

Αυτή την αλλαγή

μπορούμε να τη διαπιστώσουμε και σε άλλα σημεία στα ξενοφώντεια

Απομνημονεύματα, κάτι που μας γεννά την αμφιβολία αν και ο Πλάτων με την ίδια

ευκολία και ελευθερία που ο Ξενοφών μετατοπίζει ονόματα προσώπων, θα μπορούσε

να το κάνει και αυτός στους δικούς του διαλόγους.60

Όμως τον Πλάτωνα δεν τον ενδιέφερε να μας παραδώσει ιστορικά

μαρτυρημένους διαλόγους με πραγματικά πρόσωπα και αυτό φαίνεται από τον τρόπο

που αντιμετώπιζε τους σοφιστές αλλά και τη σχέση τους με τον Σωκράτη. Ο ίδιος

ανεξάρτητα με τα ονόματα αντιλαμβάνονταν τους σοφιστές ως ένα ενιαίο σύνολο με

58




32

κάποια τυπικά χαρακτηριστικά που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτό που

αντιπροσωπεύει ο Σωκράτης. Πρόκειται για μια αντίθεση μεταξύ ψευδούς και

αληθινού φιλοσόφου.61

Τον Πλάτωνα δεν τον ενδιέφερε να μας παρουσιάσει ποια

ήταν πραγματικά η σχέση του Σωκράτη με τους Σοφιστές και οι ιστορικοί διάλογοι

αλλά να τονιστεί η βαθιά αντίθεση μεταξύ της μορφής του σωκρατικού διαλόγου, ως

μορφή τέχνης και της «σοφιστικής» μορφής της απρόσωπης λόγιας γραμματείας,

πάντα όμως προϋποθέτοντάς την.62

Βήμα – βήμα λοιπόν μέσα από τη μελέτη της τελευταίας ομάδας των

σωκρατικών διαλόγων μπορεί κανείς να αποφανθεί ότι ούτε και σ’ αυτούς τους

διαλόγους μπορεί να στηριχτεί για να εκμαιεύσει μια αντικειμενική και ασφαλή

εικόνα για την ιστορικότητα του Σωκράτη, διότι δεν υπάρχει καμία ομοφωνία μεταξύ

των Σωκρατικών αλλά και γιατί πρωτίστως ο σωκρατικός διάλογος είναι κατ’ ουσίαν

ποίηση και πρέπει να παραδεχτούμε ότι σκοπός της ποίησης δεν είναι σίγουρα να μας

παραθέσει ιστορικά και βιογραφικά στοιχεία.

Ανακεφαλαιωτικά, λοιπόν, ο Gigon μας προτρέπει να αντιληφθούμε τον

σωκρατικό διάλογο ως ποίηση και να προσπαθούμε να αντλήσουμε με τη βία

ιστορικά στοιχεία από αυτήν. Τα μόνα στοιχεία που μπορούμε να αποφανθούμε με

βεβαιότητα για τον ιστορικό Σωκράτη είναι για την καταγωγή του, το επάγγελμα του

πατέρα του, τη συμμετοχή του σε κάποιες εκστρατείες, τη θητεία του ως δημόσιου

λειτουργού στη δίκη του 406 π.Χ. εναντίον των στρατηγών της ναυμαχίας στις

Αργινούσες, τη δική του δίκη του δίκη το 399 π.Χ., την πίστη του σε κάτι που ο ίδιος

ονόμαζε δαιμόνιον αλλά και κάποια διάσπαρτα στοιχεία που μας δίνονται για την

εξωτερική του εμφάνιση.63

Αυτά είναι όλα κι όλα τα ασφαλή ιστορικά στοιχεία που

μπορούμε να έχουμε για τον Σωκράτη, οτιδήποτε άλλο πέρα από αυτά ανήκει στη

σωκρατική ποίηση και στη σφαίρα των Σωκρατικών. Το σίγουρο είναι ότι για μας θα

μείνει άλυτο μυστήριο το πώς κατάφερε ο Σωκράτης να πάρει αυτή τη μορφή μέσα

στους σωκρατικούς διαλόγους και να γίνει ήρωας φιλοσοφικών ποιητικών

κατασκευών.64

61





33

Παραθέσαμε αρκετά διεξοδικά σε αυτό το κεφάλαιο τις απόψεις του Γρηγόρη

Βλαστού και του Olof Gigon για το που θα πρέπει να ανατρέξουμε για να βρούμε

στοιχεία για την ιστορικότητα του Σωκράτη και αν τελικά αυτά είναι ικανά να μας

εξασφαλίσουν μια αντικειμενική παραδοχή. Από τη μια πλευρά ο Γρηγόρης Βλαστός

θεωρεί ότι μπορούμε να ανατρέξουμε στους πρώιμους διαλόγους της συγγραφικής

δραστηριότητας του Πλάτωνα και εκεί θα βρούμε αρκετά στοιχεία στα οποία

μπορούμε να βασιστούμε για να βγάλουμε ασφαλή ιστορικά στοιχεία τόσο για τη ζωή

όσο και για τη φιλοσοφία του Σωκράτη, εφόσον αυτά μπορούμε να τα

επαληθεύσουμε και στις μαρτυρίες του Ξενοφώντα και του Αριστοτέλη. Από την

άλλη μεριά ο Gigon αντιλαμβάνεται τους σωκρατικούς διαλόγους ως ποίηση και

επομένως είναι αδύνατο μέσα από αυτούς να αντλήσουμε οποιαδήποτε αντικειμενική

πληροφορία σχετικά με τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη. Θεωρεί ότι εφόσον

ούτε ο Σωκράτης έγραψε κάποιο κείμενο δικό του, ούτε κάποιος άλλος έγραψε

κάποιο κείμενο που να αφορά τη ζωή και τη διδασκαλία του, αλλά πολύ περισσότερο

επειδή δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των Σωκρατικών ώστε να μπορούμε να

καταλήξουμε σε μια ασφαλή εικόνα του Σωκράτη, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να

μάθουμε κάτι περισσότερο γι’ αυτόν και τη φιλοσοφία του.

Πριν όμως βιαστούμε να υπερασπιστούμε τη μία ή την άλλη πλευρά καλό θα

ήταν να παρουσιάσουμε στα επόμενα κεφάλαια, από τη μια πλευρά τον Σωκράτη ως

τον ιδανικό τύπο του αληθινού φιλοσόφου μέσα από το σύνολο των σωκρατικών

διαλόγων, και από την άλλη μεριά τον Σωκράτη μέσα από τους πρώιμους

πλατωνικούς διαλόγους.

34

Κεφάλαιο 3: Ο Σωκράτης ως ο ιδανικός τύπος του αληθινού

φιλοσόφου μέσα από τους διαλόγους των Σωκρατικών

Στο δεύτερο μέρος του προηγούμενου κεφαλαίου παρουσιάσαμε την άποψη

του Gigon σχετικά με την ιστορικότητα του Σωκράτη, η οποία στηρίζεται στην

άποψη ότι μέσα από τους διαλόγους των Σωκρατικών δεν μπορούμε να αντλήσουμε

καμία ασφαλή πληροφορία για τη δράση και τη διδασκαλία του Σωκράτη, ούτε και να

του αποδώσουμε κάποια φιλοσοφική ιδέα και αυτό γιατί κανένας Σωκρατικός δεν

επιχείρησε να προσδώσει στους διαλόγους του ιστορική βαρύτητα αλλά δεν υπάρχει

και απόλυτη ομοφωνία στην παρουσίαση του Σωκράτη μέσα από τους διαλόγους των

Σωκρατικών. Επομένως τους σωκρατικούς διαλόγους δεν πρέπει να τους λάβουμε ως

τεκμήρια για την ιστορικότητα του Σωκράτη, αλλά πρέπει να τους αποδεχθούμε ως

ποίηση. Έχοντας, λοιπόν, ως αφετηρία την παραπάνω άποψη του Gigon θα

επιχειρήσουμε να προχωρήσουμε παρακάτω και να δούμε πως ο ίδιος αντιλαμβάνεται

τη θέση του Σωκράτη μέσα στους σωκρατικούς διαλόγους, έχοντας καθ’ όλη τη

διάρκεια στο νου μας ότι αναφερόμαστε στον Σωκράτη όχι με την ιστορική του

ταυτότητα αλλά όπως οι ίδιοι οι Σωκρατικοί με τη μορφή της ποίησης μας τον

παρουσίασαν μέσα από τους διαλόγους τους.

Οι Σωκρατικοί μέσα από τους διαλόγους τους καταπιάνονται με όλους τους

τομείς δράσης του Σωκράτη και δίνουν διάφορες εκδοχές για το πώς ο ίδιος

αντιδρούσε και διαχειριζόταν διαφορετικές καταστάσεις. Μάλιστα αυτό που

μπορούμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι όλοι οι Σωκρατικοί ξεκινούν από ένα κοινό

ιστορικό υπόβαθρο, στο οποίο όμως αμέσως εισχωρεί η ποίηση και το διαλύει και

οτιδήποτε μετά πέρα από αυτό περνά στη σφαίρα της τέχνης και παύει να μας

προσφέρει μια ασφαλή και ακριβή ιστορική πληροφορία. Αυτό, όπως είπαμε

συμβαίνει σε όλους τους τομείς δράσης του Σωκράτη, οι οποίοι είναι : η σχέση του με

την οικογένεια του, η σχέση του με το κράτος, η ιδιαίτερη σχέση του με το

«δαιμόνιον», αλλά ακόμα και το τραγικό του τέλος, όλα μετουσιώνονται σε ποίηση.

Αυτό όμως που μας κάνει εντύπωση είναι ότι μεταξύ των Σωκρατικών δεν υπάρχει

ομοφωνία, αλλά διαβάζοντας και αναλύοντας τους διαλόγους των Σωκρατικών που

μας σώζονται, παρατηρούμε ότι ο κάθε Σωκρατικός ξεκινάει από ένα ιστορικό

γεγονός και στη συνέχεια χρησιμοποιώντας διαφορετικά μοτίβα το αλλάζει και

35

παράγει ποίηση με έναν καθαρά μοναδικό και ιδιαίτερο τρόπο παρουσιάζοντας

τελικά τις δικές τους απόψεις και ιδέες. Εκείνο, μάλιστα, που μπορούμε να πούμε με

ασφάλεια υποστηρίζει ο Gigon, είναι ότι οι Σωκρατικοί «έβαλαν τις εκάστοτε

διδασκαλίες τους στο στόμα του Σωκράτη».65

Συνεπώς, παρουσιάζοντας τον

Σωκράτη μέσα από τις διάφορες σχέσεις του, προσπάθησε ο κάθε Σωκρατικός με τον

δικό του τρόπο να μας δώσει μια εικόνα όχι του ιστορικού Σωκράτη αλλά επιχείρησε

να μας παρουσιάσει τον ιδανικό τύπο του αληθινού φιλοσόφου, όπως ο καθένας από

αυτούς τον συνέλαβε.

Από αυτό το σημείο, λοιπόν, ξεκινάει η παρουσίαση του Σωκράτη μέσα από

τους διαλόγους των Σωκρατικών και θα αναφερθούμε σε όλες τις παραπάνω σχέσεις

του Σωκράτη που αναφέραμε, ξεκινώντας από το πιο καθοριστικό και επιβλητικό

στοιχείο της ζωής του Σωκράτη, που δεν είναι άλλο από το τραγικό του τέλος. Τα

γεγονότα του 399 π.Χ. είναι σε όλους γνωστά - ο Σωκράτης κατηγορείται για

διαφθορά της νεολαίας και εισαγωγή νέων θεοτήτων, οδηγείται στη θανατική

καταδίκη, αλλά η τραγική του μοίρα θα επισφραγισθεί αργότερα με την πόση του

κώνειου. Τα παραπάνω είναι και τα μόνα ιστορικά στοιχεία τα οποία μπορούμε να

πούμε ότι έχουμε ως βάση, από εκεί και πέρα ο κάθε Σωκρατικός προσπάθησε να μας

δώσει τη δική του ερμηνεία για το τραγικό τέλος του Σωκράτη. Στους διαλόγους των

Σωκρατικών έχουμε διαφορετικές εκδοχές για το λόγο που οδηγείται ο Σωκράτης στη

θανατική καταδίκη και κατά πόσο συμβάλλει και ο ίδιος στην απόφαση αυτή του

δικαστηρίου. Προκύπτουν λοιπόν, μέσα από τους σωκρατικούς διαλόγους δύο ομάδες

εκδοχών για το τι οδήγησε τελικά τον Σωκράτη στο θάνατο. Από τη μία πλευρά

παρουσιάζεται ο Σωκράτης να μην μπορούσε να μιλήσει διαφορετικά από τον τρόπο

που μίλησε στο δικαστήριο και από την άλλη πλευρά να μην ήθελε να μιλήσει

σοβαρά γιατί δεν ήθελε πλέον να συνεχίσει τη ζωή του.66

Στην πρώτη ομάδα μπορούμε και πάλι να διαχωρίσουμε δύο πράγματα.

Πρώτον, το κράτος είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο διαφθοράς, το οποίο δεν μπορούσε

να εκφράσει τον Σωκράτη, καθώς θα έπρεπε ο ίδιος, ως ο μόνος δίκαιος, να ζήσει

μέσα σε ένα άδικο κράτος. Με αυτή την εκδοχή φαίνεται να ταυτίζεται ο Πλάτωνας,

ο οποίος θεωρεί πως ο θάνατος του Σωκράτη ανάγεται σε σύμβολο, καθώς

65



36

υποστηρίζει πως είναι αδύνατο να ζήσει κάποιος φιλοσοφικά μέσα στο υφιστάμενο

κράτος.67

Βέβαια στον Πλάτωνα υπάρχει και μία ακόμα εκδοχή όπου ο Σωκράτης

παρουσιάζεται ως ο «εκλεκτός του θεού». Ο σκοπός του Σωκράτη είναι να

παραμείνει πιστός στο Θεό και σε αυτό που του ανατέθηκε από αυτόν να κάνει.

Κύριο μέλημα του είναι να ελέγχει τους ανθρώπους , αλλά αυτό το στοιχείο είναι

τελικά που παρερμηνεύτηκε από τους ανθρώπους, δημιούργησε μίσος προς το

πρόσωπό του και οδηγήθηκε τελικά από τους κατηγόρους του στο δικαστήριο.

Ακόμα και αν του πρότειναν από το δικαστήριο να αθωωθεί με αντάλλαγμα να

εγκαταλείψει μια για πάντα τη φιλοσοφία, αυτός θα το αρνιόταν γιατί με αυτό τον

τρόπο θα ήταν σαν να δείχνει ανυπακοή στο Θεό και να παρέβαινε τη θεϊκή εντολή.68

Στη δεύτερη ομάδα, όπου ο Σωκράτης παρουσιάζεται στο δικαστήριο να μη

μιλάει σοβαρά γιατί δεν τον ενδιέφερε να συνεχίσει τη ζωή του, συγκαταλέγεται ο

Ξενοφώντας, ο οποίος θεωρεί πως ο Σωκράτης έχει περάσει μια ζωή γεμάτη

ευδαιμονία, ενώ μπροστά του τον περιμένουν μόνο τα γεράματα, δεν τον ενδιέφερε

πλέον να ζήσει γιατί δίνοντας σε αυτό το σημείο τέρμα στη ζωή του θα ήταν και ο

θάνατός του εξίσου ευδαιμονέστατος όπως και η ζωή του. Επομένως, όπως γράφει ο

Gigon, «ο Σωκράτης περιγράφεται ως φορέας της ύψιστης ανθρώπινης ευδαιμονίας»,

καθώς «ο θάνατος, όπως και η ζωή του, ήταν όλος ευδαιμονία.»69

Σε αυτή την ομάδα

εκδοχών ανήκει ίσως και η βασικότερη από αυτές που ερμηνεύουν το τραγικό τέλος

του Σωκράτη που είναι η πίστη του Σωκράτη στο επέκεινα, εκδοχή που βρίσκεται και

μέσα στους διαλόγους του Πλάτωνα. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι το ο θάνατος του θα

είναι μόνο σωματικός αφού η ψυχή του θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από αυτόν

και μάλιστα με τον θάνατο του ανοίγονται οι πύλες για να οδηγηθεί η ψυχή στην

αληθινή της πατρίδα.70

Εκτός όμως από το μεγάλο εύρος εκδοχών που έχουμε, όπως είδαμε και

παραπάνω, σχετικά με το τραγικό τέλος και τους λόγους που οδήγησαν τον ίδιο τον

Σωκράτη σε αυτό μέσα από τα μάτια των Σωκρατικών, εξίσου πολλές και

διαφορετικές εκδοχές συναντούμε και για τους λόγους που οδήγησαν τον Σωκράτη

στη φιλοσοφία. Ο κάθε Σωκρατικός προσπάθησε μέσα από τα έργα του να μας δώσει

67





37

τη δική του εκδοχή για το τι ήταν αυτό που ώθησε τον Σωκράτη να ασχοληθεί με τη

φιλοσοφία και να της αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του. Άλλοι μίλησαν για κάποια

θεϊκή παρέμβαση, άλλοι για κάποιο δάσκαλο που μύησε τον Σωκράτη στον κόσμο

της φιλοσοφίας, αλλά καλύτερα ας παρουσιάσουμε με συντομία τις διαφορετικές

εκδοχές που συναντούμε μέσα στα έργα των Σωκρατικών. Βέβαια, όπως είπαμε και

από την αρχή του κεφαλαίου, οι Σωκρατικοί ξεκινούν από κάτι ιστορικό, όπως είναι η

ενασχόληση του Σωκράτη με τη φιλοσοφία, και παράγουν ποίηση δίνοντας μας

διάφορες θεωρίες για το πώς και γιατί ασχολήθηκε ο Σωκράτης με τη φιλοσοφία.

Αρκετοί από τους Σωκρατικούς υποστήριξαν ότι ο Σωκράτης ήταν ο μόνος

από τους φιλοσόφους ο οποίος είχε άμεση θεϊκή διαταγή από το Θεό να ασχοληθεί με

τη φιλοσοφία και να προσπαθήσει μέσα από το έργο του να ελέγξει τους ανθρώπους

και να τους οδηγήσει στη γνώση. Ωστόσο αυτή η άποψη δεν βρίσκει σύμφωνο τον

Πλάτωνα, ο οποίος αποφεύγει να παρουσιάσει τον Σωκράτη να δρα υπό κάποια θεϊκή

εντολή γιατί αυτό δε συνάδει με τον τρόπο που θέλει να ορίσει το δικό του

«σωκρατικό φιλοσοφείν».71

Ο Πλάτωνας συνδυάζει δύο διαφορετικές εκδοχές για να

εξηγήσει τι ήταν αυτό που οδήγησε τον Σωκράτη στη φιλοσοφία. Συνδυάζει από τη

μια μεριά το χρησμό του Χαιρέφωντα, ο οποίος ανακηρύσσει τον Σωκράτη – έναν

αφανή άνδρα της εποχής του – ως το σοφότερο από όλους τους ανθρώπους, ενώ

κανείς δε θα τον θεωρούσε σοφό και από την άλλη μεριά την ιδέα του θρύλου των

Επτά Σοφών όπου κανείς δε θα μπορούσε να θεωρηθεί σοφότερος από τον Θεό.72

Εξ

αιτίας μάλιστα της παραδοχή ότι ο Θεός είναι ο σοφότερος όλων και ότι στον

άνθρωπο απομένει μόνο η φιλο-σοφία, η αγάπη δηλαδή προς την φιλοσοφία, έδωσε

στην έννοια του φιλοσόφου μια ξεχωριστή θέση στο πλατωνικό corpus.73

Ο

Ξενοφώντας μάλιστα τονίζει ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να γνωρίσει μόνο αυτά

που είναι γι’ αυτόν εφικτά αλλά την ουσιαστική γνώση μόνο ο Θεός την κατέχει. Ο

Αριστοτέλης παρουσιάζει και το δελφικό χρησμό Γνῶθι σαυτόν ως την αρχή της

ενασχόλησης του Σωκράτη με τη φιλοσοφία και προχωρώντας στον Ξενοφώντα

διαπιστώνουμε τη σημασία αυτού του χρησμού που δεν είναι άλλη από την ώθηση να

αντιληφθεί ο κάθε άνθρωπος ποιο είναι το απώτερο όριο γνώσης που μπορεί να

προσεγγίσει με βάση τις δυνατότητες και τις ικανότητες του. Αυτό το σημείο

71




38

προχωράει λίγο παρακάτω ο Πλάτωνας, επηρεασμένος από την ηρακλείτεια

παράδοση, όπου αφού ο φιλόσοφος αποκτήσει τη γνώση, θα πρέπει με τη σειρά του

να μεταδώσει στους υπόλοιπους ανθρώπους την υποκειμενικότητα της γνώσης τους

και να τους κάνει να συνειδητοποιήσουν την άγνοιά τους.74

Όλες οι παραπάνω

εκδοχές συνδυάστηκαν και παρουσιάστηκαν μέσα από τους διαλόγους των

Σωκρατικών, χωρίς ωστόσο να δείχνει κάποια από αυτές ένα ουσιαστικό κάλεσμα,

μια πραγματική ώθηση που θα μπορούσε να αλλάξει τόσο δραστικά τη ζωή και τη

σκέψη του Σωκράτη ώστε να τον οδηγήσει στη φιλοσοφία.75

Από την άλλη πλευρά έχουμε και την ομάδα των Σωκρατικών οι οποίοι δεν

προσέδωσαν στην κλήση του Σωκράτη για τη φιλοσοφία καμία θεϊκή βούληση αλλά

επιχείρησαν να δώσουν μια πιο υπαρκτή εκδοχή γι’ αυτήν. Μια εκδοχή του

Δημήτριου Βυζάντιου, που μας σώζεται είναι ότι ενώ ο Σωκράτης εξασκούσε το

επάγγελμα του πατέρα του, ο Κρίτων τον είδε, τον ξεχώρισε και τον πήρε μαζί του

δίνοντας του ανώτερη μόρφωση.76

Ενώ μία άλλη εκδοχή, του Αριστόξενου,

παρουσιάζει τον Αρχέλαο ως δάσκαλο του Σωκράτη και ότι από αυτόν πήρε τη

γνώση και τη σοφία του.77

Απορία δημιουργεί το γεγονός ότι κανένας από τους Σωκρατικούς δεν

επεδίωξε να συνδέσει την κλήση του Σωκράτη προς τη φιλοσοφία με το δαιμόνιον,

από το οποίο φαίνεται να δέχεται συμβουλές σε κάποια σημεία τόσο στην πλατωνική

Απολογία, όσο και στην Πολιτεία.78

Βέβαια, ο Πλάτωνας αναφέρει ότι το δαιμόνιον

συντρόφευε τον Σωκράτη από μικρό παιδί και τον κατηύθυνε στις επιλογές του καθ’

όλη τη διάρκεια της ζωής του, στις φιλίες του, ακόμα και στη διεξαγωγή της δίκη του.

Ωστόσο ο Πλάτωνας προσπαθεί να μετριάσει τη σημασία του και μάλιστα σύμφωνα

με τον Gigon «υποβίβασε το όλο μοτίβο σχεδόν σε υπαινικτικό στολίδι, γιατί δεν

ήθελε ούτε να ψυχαγωγήσει ούτε να ψυχωφελήσει, αλλά να διδάξει νηφάλια».79

Σε

άλλους Σωκρατικούς το δαιμόνιον υποβιβάστηκε στο χώρο της δαιμονολογίας, ενώ ο

Ξενοφώντας το έθεσε ως «αφετηρία μιας γενικής θεωρίας για τη θέση και τη σημασία

74







39

της μαντικής εν γένει».80

Μάλιστα στον Ξενοφώντα το δαιμόνιον φαίνεται να

καθορίζει όχι μόνο τις σχέσεις του ίδιου του Σωκράτη με τους υπολοίπους αλλά και

τη ζωή των φίλων του, καθώς και ενεργεί ανάλογα με τις στρατιωτικές και πολιτικές

εξελίξεις της Αθήνας.

Όπως στις προηγούμενες περιπτώσεις, ομοίως και στη σχέση του Σωκράτη με

το δαιμόνιον δεν είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε ποια από όλες τις εκδοχές των

Σωκρατικών έχει ιστορική ισχύ ή ποια είναι αυτή που βρίσκεται πιο κοντά στην

πραγματικότητα. Το σίγουρο είναι ότι θα πρέπει να υπήρχε ιστορικά κάτι στο οποίο

πίστευε ο Σωκράτης, το δαιμόνιον, αλλά από εκεί και πέρα οι Σωκρατικοί μέσω της

ποίησης έδωσαν σ’ αυτό μια άλλη υπόσταση και έδειξαν τι ήταν ακριβώς αυτό και

πως επηρέασε το σύνολο της ζωής του Σωκράτη.

Μεγάλο εύρος εκδοχών στα έργα των Σωκρατικών συναντούμε και όσον

αφορά τη σχέση του Σωκράτη με την οικογένεια του. Πιο συγκεκριμένα συναντούμε

τρείς διαφορετικές εκδοχές σχετικά με την οικογένεια του, στην πρώτη φαίνεται ο

Σωκράτης να είναι παντρεμένος με την Ξανθίππη και να έχει μαζί της τρείς γιούς. Στη

δεύτερη εκδοχή φαίνεται να παντρεύτηκε πρώτα την Ξανθίππη και να απέκτησε μαζί

της ένα γιό και στη συνέχεια να παντρεύτηκε τη Μυρτώ, με την οποία να απέκτησε

δύο γιούς. Τέλος στην τρίτη εκδοχή παρουσιάζεται να είναι παντρεμένος και με τις

δύο γυναίκες.

Με βάση τις παραπάνω εκδοχές και μέσα από διάφορα μοτίβα και

περιγραφές, οι Σωκρατικοί μας έδωσαν μια εικόνα της οικογένειας του Σωκράτη και

κατέγραψαν πολλά στιγμιότυπα και καταστάσεις από την καθημερινή και

οικογενειακή του ζωή, πάντα όμως μέσα από την ποιητική δημιουργία καθώς δεν

μπορούμε να είμαστε σίγουροι ποια από όλες τις εκδοχές είναι αυτή που βρίσκεται

πιο κοντά στην πραγματικότητα και την ιστορική ισχύ. Πάντως το όνομα της

Ξανθίππης έχει περισσότερη ιστορική βαρύτητα καθώς είναι αυτή που φέρεται να

είναι δίπλα στον Σωκράτη στις πιο σημαντικές του στιγμές και ιδιαίτερα στο τραγικό

του τέλος. Ωστόσο αυτό και πάλι δεν μπορεί να αποδειχθεί με κάποιο ασφαλή

τρόπο.81

Το πρόσωπο της Ξανθίππης έχει και αυτό ανασυντεθεί ποιητικά και ποικίλει

στα διάφορα έργα των Σωκρατικών, αλλού φαίνεται η εικόνα μια κακιά Ξανθίππης,

80



40

αλλού ταυτίζεται με άλογο ζώο εξ αιτίας της παθολογικής της ζήλειας, αλλού φέρεται

να εκπροσωπεί έναν «απτό μικροαστισμό», ενώ αντίθετα μετά το θάνατο του

Σωκράτη συναντούμε μια διαφορετική Ξανθίππη, η οποία προσπαθεί να διαφυλάξει

τη κληρονομιά του Σωκράτη και να δώσει από τη δική της πλευρά το φιλοσοφικό

πνεύμα του Σωκράτη.82

Παρόλο που το σύνολο των Σωκρατικών ασχολήθηκαν

ιδιαίτερα με την οικογένεια του Σωκράτη και παρέθεσαν στα έργα τους πολλές

διηγήσεις σχετικά με αυτήν, ο Πλάτωνας περιορίστηκε ελάχιστα στις αναφορές του

γιατί οι διάφορες συνομιλίες του Σωκράτη με την οικογένεια του δεν θα μπορούσαν

να προσφέρουν κάποιο ουσιαστικό φιλοσοφικό στοχασμό αλλά περιορίζονται μόνο

στα όρια μια πρακτικής βιοσοφίας.83

Τέλος θα περάσουμε στο τελευταίο μέρος, που είναι η σχέση του Σωκράτη με

το κράτος, τη δράση του στην πολιτική ζωή της Αθήνας αλλά και τη συμμετοχή του

σε στρατιωτικές επιχειρήσεις της πατρίδας του. Για την πολιτική και στρατιωτική

πορεία του Σωκράτη στην Αθήνα αυτά που μπορούμε να παραθέσουμε είναι τη

συμμετοχή του σε τρεις εκστρατείες, την εμφάνιση του στη δίκη κατά των Αθηναίων

στρατηγών το 406 π.Χ., τη δίωξη του από τους τριάκοντα τυράννους το 404 π.Χ. και

από τους δημοκρατικούς το 399 π.Χ. Όπως είναι φυσικό κάθε Αθηναίος πολίτης, έτσι

και ο Σωκράτης, συμμετείχε σε κάποιες εκστρατείες και προέδρευσε στην Εκκλησία

του Δήμου, από εκεί και πέρα δε μπορούμε να αναφέρουμε κάποια άλλη

αξιοπρόσεκτη πολιτική ή στρατιωτική δράση.84

Ωστόσο η προσοχή στρέφεται στο

γεγονός ότι ο Σωκράτης στον κύκλο γύρω από αυτόν συγκέντρωνε όλους τους

σημαντικούς πολιτικούς της Αθήνας και συνεπώς το ενδιαφέρον των Σωκρατικών

επικεντρώνεται περισσότερο εκεί παρά στην στρατιωτική και πολιτική του

δραστηριότητα, παραθέτοντας μας δύο διαφορετικές εκδοχές. Η πρώτη εκδοχή

παρουσιάζει τον Σωκράτη να μένει πάντα στο προσκήνιο των σημαντικότερων

ηγετών της Αθήνας αλλά να είναι ο κρυφός σύμβουλος τους και η δεύτερη εκδοχή

παρουσιάζει τον Σωκράτη αδιάφορο για την πολιτική συμμετοχή στα κοινά γιατί

θεωρεί πως το κράτος είναι ανήμπορο να προσφέρει κάτι καλό στον πολίτη αλλά

μονό μπορεί να ταράξει την πνευματικότητά του. Συνεπώς στη δεύτερη περίπτωση,

σύμφωνα με τον Gigon, ο Σωκράτης είναι εκπρόσωπος μιας έντονα απολιτικής

82

Olof Gigon Σωκράτης: Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, σελ. 124-130 83



41

σοφίας.85

(σελ 138) Μάλιστα η σύγκρουση του Σωκράτη με τα δύο διαμετρικά

αντίθετα πολιτεύματα, την ολιγαρχία και τη δημοκρατία ενισχύει ακόμα περισσότερο

αυτή του τη στάση, υποστηρίζοντας την άποψη πως ο φιλόσοφος δεν έχει θέση σε

κανένα από τα υπάρχοντα ιστορικά πολιτεύματα.86

Η ζωή και η δραστηριότητα του

φιλοσόφου είναι αδύνατο να συνδεθεί με τη φιλοδικία και τα δικαστήρια. Αν ο

φιλόσοφος επιχειρήσει να ασχοληθεί ενεργά με την πολιτική και ταυτόχρονα να θέλει

να παραμείνει πιστός στις αξίες του είναι σίγουρο ότι θα αποτύχει.87

Από την άλλη πλευρά μέσα από τον Πλάτωνα έχουμε και την αυτοερμηνεία

του Σωκράτη σχετικά με τη στάση του απέναντι στην πολιτική ζωή της Αθήνας, ο

οποίος χαρακτηρίζει τον εαυτό του «θεόσταλτο νουθετητή και προειδοποιητή».88

Θεωρεί ότι του έχει αποδοθεί από το Θεό αυτό το ύψιστο καθήκον να συμβουλεύει,

να ελέγχει και να προειδοποιεί τους ανθρώπους για τις πολιτικές εξελίξεις στην

Αθήνα. Η πλατωνική εικόνα του Σωκράτη, υποστηρίζει ο Gigon, είναι «το μίγμα

συγκεκριμένης απόστασης από την πολιτική και θεμελιώδους αποδοχής μιας

πολιτικής αποστολής του φιλοσόφου».89

Επιπλέον οι Σωκρατικοί μέσα από τις διηγήσεις τους επιχείρησαν να

εκφράσουν την άποψη του Σωκράτη γενικότερα για τα σημαντικότερα θέματα που

αφορούσαν την πολιτική ζωή της Αθήνας και μάλιστα πολλές φορές τοποθετούσαν

και τον Σωκράτη να έχει πάρει μέρος σε αυτά. Έτσι, λοιπόν, παρουσιάζεται μια

έντονη κριτική στα πολιτεύματα της Αθήνας, στις αποφάσεις που πάρθηκαν γι’ αυτήν

από τους κατά καιρούς πολιτικούς της ηγέτες, αλλά και για τους ίδιους τους

πολιτικούς της. Από όλες αυτές τις καταστάσεις φαίνεται η αδυναμία του κράτους,

αλλά και πολλών πολιτικών της Αθήνας και το πώς η σύγκρουσή του Σωκράτη με

όλο αυτό το καθεστώς είναι η πιο ισχυρή απόδειξη ότι «ο δίκαιος μέσα στο άδικο

κράτος επισύρει αναπόφευκτα εναντίον του το μίσος των ανθρώπων και τραβάει στη

βέβαιη καταστροφή του».90

85







42

Τελειώνοντας αυτό το κεφάλαιο και εξετάζοντας όλα τα πεδία δράσης του

Σωκράτη, είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε γιατί ο Gigon συνέλαβε την εικόνα του

Σωκράτη ως ποιητική δημιουργία των Σωκρατικών. Ο ίδιος θεώρησε ότι μπορεί να

υπήρξε κάποιο υποτυπώδες ιστορικό υπόβαθρο στο οποίο να στηρίχθηκαν οι

Σωκρατικοί, όμως από εκεί και πέρα οτιδήποτε πληροφορία συναντούμε μέσα στα

έργα τους δεν είναι τίποτε άλλο παρά ποίηση και τίποτε ασφαλές ή έγκυρο ιστορικά

δεν μπορούμε να αντλήσουμε από αυτά. Ο ίδιος ο Σωκράτης δε θέλησε να μας

παραθέσει καμία πληροφορία ούτε για τη ζωή, ούτε και για τη δράση του, οπότε και

εμείς πρέπει να σεβαστούμε αυτή του τη στάση και να μη προσπαθούμε να

εκμαιεύσουμε βίαια πληροφορίες γι’ αυτόν από τα έργα των Σωκρατικών.

43

Κεφάλαιο 4: Ο Σωκράτης μέσα από τους πρώιμους

πλατωνικούς διαλόγους

Περνώντας τώρα στην απέναντι όχθη συναντούμε την άποψη, όπως

παρουσιάστηκε και παραπάνω από τον Βλαστό, ότι μπορούμε να διακρίνουμε την

επιρροή του Σωκράτη και της διδασκαλίας του στου πρώιμους πλατωνικούς

διαλόγους. Μέσα από αυτό το κεφάλαιο, λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να

προσεγγίσουμε αυτή την άποψη, να δούμε ποια είναι η κοινή δομή και θεματική των

πρώιμων πλατωνικών διαλόγων, αν και πως αλλάζει ο Σωκράτης στην πορεία των

διαλόγων και αν τελικά μπορούμε να βασιστούμε σ’ αυτούς τους διαλόγους για να

αποσπάσουμε ασφαλείς πληροφορίες για τον ιστορικό Σωκράτη.

Οι πλατωνικοί διάλογοι χωρίζονται σε πρώιμους στους οποίους ανήκουν οι :

Αλκιβιάδης, Απολογία Σωκράτους, Γοργίας, Ευθύφρων, Ιππίας μείζων, Ιππίας ελάττων,

Ίων, Κρίτων, Λάχης, Λύσις, Μενέξενος, Πρωταγόρας, Χαρμίδης και οι μεταβατικοί:

Ευθύδημος, Κρατύλος και Μένων, σε μέσοι στους οποίους ανήκουν οι: Φαίδων,

Συμπόσιον, Πολιτεία, Φαίδρος και οι μεταβατικοί: Θεαίτητος και Παρμενίδης, και οι

ύστεροι στους οποίους ανήκουν οι: Σοφιστής, Πολιτικός, Τίμαιος, Κριτίας, Φίληβος

και οι Νόμοι.91

Ο Πλάτων τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους του τους γράφει λίγα

χρόνια μετά το θάνατο του δασκάλου του, όποτε μπορούμε να πούμε ότι είναι σαφώς

επηρεασμένος από την προσωπικότητα και τη διδασκαλία του Σωκράτη. Πιο

συγκεκριμένα η Απολογία Σωκράτους, ο Ευθύφρων και ο Κρίτων έχουν έντονα

απολογητικό τόνο καθώς ο Πλάτωνας επιδιώκει μέσα από τους διαλόγους του να

υπερασπιστεί το δάσκαλό του, να τον δικαιώσει και να δείξει σε όλους πόσο άδικη

ήταν η απόφαση του αθηναϊκού κράτους. Ο Πλάτωνας στους πρώιμους διαλόγους

του, όπως είναι ο Γοργίας, ο Πρωταγόρας και ο Χαρμίδης, προσπαθεί να δείξει τη

διαφορά στις φιλοσοφικές θέσεις μεταξύ του Σωκράτη με τους σοφιστές καθώς και

να τονίσει την ευεργετική επιρροή του Σωκράτη στους νέους της εποχής.92

Στον

Πρωταγόρα προχωράει τα επιχειρήματά του ένα βήμα παρακάτω σε σχέση με τους

διαλόγους που προηγήθηκαν από αυτόν, ωστόσο δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει

91


Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 117

44

ακόμα κάτι το πλατωνικό μέσα σ’ αυτό το διάλογο, στον Γοργία έχουμε την πρώτη

εμφάνιση εσχατολογικού μύθου αλλά και ο Σωκράτης αρχίζει να αλλάζει μορφή

αφού σταματάει τις επίμονες ερωτήσεις και μετατρέπεται σε έναν θετικό άντρα με

ισχυρές πεποιθήσεις.93

Όπως φαίνεται, αυτοί οι διάλογοι έχουν περισσότερη

φιλοσοφική βαρύτητα από τους υπόλοιπους της πρώιμης πλατωνικής περιόδου γιατί

αρχίζει σιγά-σιγά να παρουσιάζεται μια αλλαγή τόσο στην εικόνα του Σωκράτη, όσο

και στις φιλοσοφικές του θέσεις. Ωστόσο το βέβαιο είναι ότι μόνο στον Ευθύδημο και

στον Μένωνα, μπορούμε να πούμε ότι έχουμε μια ουσιαστική στροφή στους

πλατωνικούς διαλόγους όπου ο Πλάτωνας προσπαθεί να αναπτύξει τη δική του

θεωρία και μάλιστα στον Μένωνα παρουσιάζεται για πρώτη φορά η θεωρία της

ανάμνησης και είναι έκδηλη στους μεταβατικούς διαλόγους της πρώιμης πλατωνικής

περιόδου η επιρροή του Πλάτωνα από τα μαθηματικά και από τις πυθαγόρειες

καταβολές. 94

Από αυτό το σημείο και μετά φαίνεται ότι ο Πλάτωνας αποδεσμεύεται

από την επιρροή του Σωκράτη και επιχειρεί να αναπτύξει τις δικές του φιλοσοφικές

θέσεις. Τομή μάλιστα γι’ αυτή του τη στροφή πολλοί θεωρούν την επιστροφή του από

την Σικελία το 387 π.Χ. και την ίδρυση της Ακαδημίας.95

Ο Σωκράτης, σύμφωνα και με τη ρήση του Κικέρωνα, πήρε τη φιλοσοφία από

τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις και στα σπίτια96

, στράφηκε δηλαδή από

τον φυσικό κόσμο που ασχολιόντουσαν οι φιλόσοφοι πριν από αυτόν, στον άνθρωπο

και κυρίως στην ηθική διαγωγή του. Οι πρώιμοι πλατωνικοί διάλογοι έχουν ηθικό

περιεχόμενο και γίνεται προσπάθεια σ’ αυτούς να οριστεί μια ηθική έννοια, η οποία

κατά κύριο λόγο είναι η αρετή ή μπορεί να είναι και άλλες έννοιες που τη

συναποτελούν. Η προσπάθεια όμως αυτή δεν καταλήγει σε κάποιο συμπέρασμα,

αφού το ζητούμενο μένει τελικά αναπάντητο.97

Οι διάλογοι ξεκινούν από ένα

ερώτημα της μορφής “ τι είναι το Χ ”,98

όπου το Χ είναι μια ηθική έννοια της οποίας

αναζητείται ο ορισμός της.99

Οι συνομιλητές του Σωκράτη επιχειρούν να

93

Essays on the Philosophy of Socrates, edited by Hugh H. Benson – Κεφάλαιο 3: Did Plato Write Socratic Dialogues? Charles H. Kahn σελ. 36 94

Essays on the Philosophy of Socrates, edited by Hugh H. Benson – Κεφάλαιο 3: Did Plato Write Socratic Dialogues? Charles H. Kahn σελ.36 95


Β.Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης, Η ζωή του, η διδασκαλία του σελ. 65 97

Πλάτων Μένων, Εισαγωγή-Μετάφραση-Ερμ. Σχόλια Ιωάννης Πετράκης 98

. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 106 99

Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά διακρίνει τα στοιχεία της σωκρατικής φιλοσοφίας, τα οποία είναι κοινά με την εικόνα του Σωκράτη μέσα από τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους.

45

διατυπώσουν διάφορους ορισμούς γι’ αυτή την ηθική έννοια, ενώ ο Σωκράτης ελέγχει

τους συνομιλητές του μέσω της τακτικής των ερωταποκρίσεων και τους κατευθύνει

στο σημείο που ο ίδιος επιθυμεί. Ο ίδιος από την αρχή της συζήτησης και καθ’ όλη τη

διάρκεια του διαλόγου δηλώνει ότι έχει πλήρη άγνοια και δεν κατέχει τη σωστή

απάντηση για την ηθική έννοια την οποία εξετάζουν. Ωστόσο ο Σωκράτης είναι σε

θέση να ελέγχει όλους τους ορισμούς που διατυπώνουν οι συνομιλητές του, οι οποίοι

όμως πέφτουν συνέχεια σε αντιθέσεις και οι ορισμοί τους δεν μπορούν να σταθούν

και να αναλυθούν διεξοδικά και σε τελική ανάλυση αποδεικνύονται όλοι ελλιπείς.

Τότε παρατηρεί ο Taylor,100

ότι «με ντροπή ανακαλύπτουμε ότι στην

πραγματικότητα αγνοούμε τη σημασία των πιο οικείων χαρακτηρισμών που

χρησιμοποιούμε καθημερινά για να εκφράσουμε ηθική επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία.

Αυτή η αποκάλυψη της αμάθειας μας είναι οδυνηρή, αλλά έχει το πλεονέκτημα ότι

μας φέρνει ένα βήμα πιο μπροστά». Και μάλιστα μέσω αυτής της διαπίστωσης της

άγνοιας από τους συνομιλητές του Σωκράτη συμπληρώνει ο Taylor101

ότι «ο Πλάτων

δεν έχει σκοπό να υποστηρίξει, προς διαπαιδαγώγησή μας, θεωρήματα της ηθικής

φιλοσοφίας, αλλά θέλει να μας παρακινήσει να φροντίσουμε τον ηθικό μας βίο» και

«…να μας κάνει να σκεφτούμε εύστοχα, εμείς οι ίδιοι, για το μεγάλο θέμα που είναι η

ζωή· σκοπό δεν έχει να σκεφτεί εκείνος για λογαριασμό μας». Στο πρόσωπο του

Σωκράτη απλά θα πρέπει να δούμε την προσπάθεια του να ερευνήσει ηθικές έννοιες,

διαδικασία η οποία θα παροτρύνει τους συνομιλητές του να φροντίσουν τον ηθικό

τους βίο και να καλλιεργήσουν την ψυχή τους. Όλες αυτές οι αρχές που εκφράζονται

από τον Σωκράτη στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους, θα πρέπει να είναι, όπως

υποστηρίζει ο Taylor, κληροδότημα του ιστορικού Σωκράτη γιατί ο Πλάτωνας στους

νεανικούς του λόγους τις θεωρεί ως δεδομένες και μάλιστα αυτές διέπουν όλη την

διερεύνηση του Πλάτωνα για την ηθική οντότητα του ανθρώπου.102

Συγκεκριμένα μας παρουσιάζει τη μέθοδο του Σωκράτη που είναι η εξής: α) η αρχική ερώτηση του Σωκράτη είναι πάντα το «τι εστίν», β) πάντα η ερώτηση αυτή έχει να κάνει με θέματα ηθικής φύσεως και ποτέ δεν ασχολείται με φυσικά θέματα, γ) παρουσιάζεται η μέθοδος αναζήτησης του «καθόλου» και δ) δίνεται ο ορισμός της ηθικής έννοιας. Αυτό που διαχωρίζει σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον σωκρατικό από τον πλατωνικό στοχασμό είναι ότι ο Σωκράτης δε διαχωρίζει τα «καθόλου», ενώ ο Πλάτωνας δίνει ανεξάρτητη υπόσταση στις Ιδέες. – Οι παράγραφοι από τα Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη είναι A987b 1-4,M1078b 17-32, 1086b2-7 και όλη η παραπάνω ανάλυση βρίσκεται στο βιβλίο Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια Νικόλαος Εμμ. Τζιράκης σελ. 32 100

A.E. Taylor Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του σελ. 51-52 101

A.E. Taylor Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του σελ. 52 102

A.E. Taylor Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του σελ. 48

46

Επομένως από τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους μαθαίνουμε αρκετά

στοιχεία για τη μέθοδο που χρησιμοποιούσε ο Σωκράτης, και αυτή δεν είναι άλλη

από τον έλεγχο των συνομιλητών του. Μέσω λοιπόν αυτής της μεθόδου ο Σωκράτης

επιχειρεί να ελέγξει τις πεποιθήσεις των συνομιλητών, αφού τους ζητάει να πουν

μόνο απόψεις τις οποίες πιστεύουν. Αυτές μόνο τις απόψεις θα θέσει σε έλεγχο ο

Σωκράτης, και μέσω των ερωταποκρίσεων και της παράθεσης επιχειρημάτων να

θέσει τον ίδιο τον αποκρινόμενο να καταλήξει στην επιδοκιμασία ή την

αποδοκιμασία της πεποίθησης του. Μέσω της ελεγκτικής μεθόδου, ως μέθοδος

αποδεικτικής επιχειρηματολογίας από τον ίδιο τον αποκρινόμενο, έπονται τέσσερα

πράγματα σύμφωνα με τον Βλαστό:103

1. Ο Σωκράτης δεν δίνει από την αρχή του

διαλόγου τη δική του απάντηση για την ηθική έννοια την οποία εξετάζουν γιατί

σκοπός του δεν είναι να θέσει τον δικό του ορισμό και να υπερασπιστεί αυτόν, αλλά

μόνο να «ελέγξει» τη θέση του συνομιλητή του. 2. Ο σκοπός όμως του Σωκράτη δεν

είναι απλά να παρουσιάσει τις εσφαλμένες αντιλήψεις των συνομιλητών του, αλλά να

προχωρήσει τη συζήτηση για την αναζήτηση της αλήθειας και γι’ αυτό το λόγο ο

ίδιος δηλώνει άγνοια γι’ αυτό που εξετάζουν αλλά επιδιώκει να βρει την αλήθεια

μέσα από τους συνομιλητές. Γι’ αυτό το λόγο ζητάει από αυτούς να του εκφράζουν

μόνο αυτά τα οποία πιστεύουν, διαφορετικά η μέθοδος του δεν θα έχει καμία ουσία

και η προσπάθεια τους θα πέσει στο κενό. 3. Ο Σωκράτης θεωρεί πως αν ψάξει στο

σύστημα των πίστεων που έχει μέσα του ο κάθε συνομιλητής του, θα μπορέσει να

ανακαλύψει εκείνες τις αληθινές γνώμες που θα μπορέσουν να απορρίψουν όλες τις

εσφαλμένες που έχει εκθέσει πρωτύτερα. Ο Σωκράτης γι’ αυτό το λόγο δεν παραθέτει

καμία δίκη του τολμηρή παραδοχή γιατί δεν θα είναι σε θέση να την υποστηρίξει

γιατί τότε θα έφευγε από τα όρια της ηθικής φιλοσοφίας και θα έπρεπε να μεταβληθεί

σε έναν γνωσιολόγο και μεταφυσικό φιλόσοφο.104

4. Τελικά όμως η μέθοδος του

ελέγχου από το τον Σωκράτη για την αναζήτηση της αλήθειας αποδεικνύεται ότι δεν

μπορεί να παράσχει βέβαιη γνώση διότι βασίζεται σε μια παραδοχή από μέρους των

συνομιλητών του η οποία μπορεί να αποδειχθεί αληθινή σύμφωνα με την εμπειρία

του Σωκράτη αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί και ως βέβαιη και ασφαλή καθώς μπορεί

103

Όλη η ανάλυση που θα ακολουθήσει παρουσιάζεται στο βιβλίο του Γρηγόρη βλαστού, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ.180-181 104

Αυτό το επεξηγεί ο Γρηγόρης Βλαστός στο βιβλίο του Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ.181, στην υποσημείωση 31

47

στο παρελθόν να ελέγχθηκε πολλές φορές και να αποδείχθηκε αληθινή αλλά μπορεί

στον επόμενο έλεγχο να αποδειχθεί εσφαλμένη.

Με βάση τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι μέσω της

ελεγκτικής μεθόδου δεν μπορούμε να έχουμε γνωσιακή βεβαιότητα, εφόσον δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι ασφαλές για το οποίο να είμαστε σίγουροι ότι αυτό

δεν θα αναιρεθεί σε έναν επόμενο έλεγχο. Αυτή όμως είναι και η πιο ισχυρή

απόδειξη, όταν ο Σωκράτης διακήρυττε ότι δεν γνώριζε τίποτα. Μέσω της μεθόδου

που χρησιμοποιεί, ο Σωκράτης παροτρύνει τους συνομιλητές του να ερευνήσουν τους

ορισμούς ηθικών εννοιών, διατυπώνοντας ο ίδιος από την αρχή της συζήτησης την

άγνοιά του, για να καταλήξουν στο τέλος σε ένα συμπέρασμα το οποίο παρουσιάζεται

να είναι αληθές, ωστόσο στερείται γνωσιακής βεβαιότητας. Αυτή τη μέθοδο, όμως,

δεν εμποδίζει σε τίποτα τον Σωκράτη των πρώιμων διαλόγων του Πλάτωνα, να τη

χρησιμοποιεί καθημερινά και μάλιστα για να υπερασπιστεί όλες τις πεποιθήσεις στις

οποίες στηρίζει την αλήθεια της ζωής του. Όπως μάλιστα τονίζει και ο Βλαστός: «η

αβεβαιότητα της μεθόδου του δεν κλονίζει ούτε στο ελάχιστο την πεποίθηση του ότι

οι πίστεις αυτές είναι αληθινές».105

Τομή στη χρήση του ελέγχου ως αποδεικτική

μέθοδος για την αναζήτηση της αλήθειας στον χώρο της ηθικής εκ μέρους του

Σωκράτη αποτελεί, σύμφωνα με τον Βλαστό106

, ο πλατωνικός διάλογος Γοργίας. Στον

Γοργία, που θεωρείται ο τελευταίος των «Ελεγκτικών διαλόγων»107

, μπορεί πάλι ο

Σωκράτης να θεωρεί την ελεγκτική μέθοδο, ως την πιο ασφαλή για να αναζητήσει

μέσα από τους συνομιλητές του την αλήθεια της ηθικής έννοιας την οποία εξετάζουν,

αλλά συνάμα συντελείται και μια καμπή στους πλατωνικούς διαλόγους, διότι από

εκεί και μετά σε κανέναν άλλο διάλογο, της μεταβατικής, μέσης ή ύστερης περιόδου

του Πλάτωνα, ο Σωκράτης δεν χρησιμοποιεί αυτή τη μέθοδο για να την αναζήτηση

της αλήθειας, παρόλο που στους μεταβατικούς διαλόγους της πρώιμης περιόδου η

θεματική γύρω από τον χώρο της ηθικής παραμένει σταθερή. Αυτή την αλλαγή

μάλιστα ο Σωκράτης δεν την αναφέρει ούτε την αιτιολογεί σε κανέναν από τους

μετέπειτα διαλόγους. Ωστόσο αυτή η στροφή που εμφανίζεται να έχει ο Σωκράτης

μέσα στους διαλόγους, οφείλεται πιθανότατα στην αλλαγή που συντελείται στον ίδιο

105



«Ελεγκτικοί Διάλογοι» είναι αυτοί οι διάλογοι, στους οποίους ο Σωκράτης χρησιμοποίει την ελεγκτική μέθοδο για την αναζήτηση της αλήθειας στον χώρο της ηθικής. Όπως είδαμε και παραπάνω οι διάλογοι αυτοί, που έχουν σχέση με την αποκλειστική ενασχόληση του Σωκράτη με ηθικά ζητήματα, ανήκουν στη πρώιμη περίοδο συγγραφής του Πλάτωνα.

48

τον Πλάτωνα. Σύμφωνα με τον Βλαστό,108

ο Πλάτων έχει χάσει πλέον την πίστη του

ότι αυτή η μέθοδος μπορεί να ο ορθός τρόπος προσέγγισης της αλήθειας, γεγονός που

ενισχύεται και από τη μακροχρόνια ενασχόληση του Πλάτωνα με τα μαθηματικά.

Από αυτό το σημείο, λοιπόν και μετά, φαίνεται καθαρά ότι ο Πλάτωνας σιγά-σιγά

αρχίζει να αποστασιοποιείται από τον δάσκαλό του και τις μεθόδους διδασκαλίας

του, και να προσπαθεί να δώσει το δικό του στίγμα στους διαλόγους του. Ο

Σωκράτης αρχίζει να αλλάζει μορφή γιατί συντελείται μια αλλαγή στον ίδιο τον

Πλάτωνα και τις πεποιθήσεις του.

Όπως είδαμε και παραπάνω παρατηρείται στους πρώιμους πλατωνικούς

διαλόγους μια κοινή θεματική αλλά και μια ενιαία μεθοδολογία από μέρους του

Σωκράτη την οποία μπορούμε να αποδώσουμε στον ιστορικό Σωκράτη.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, παρατηρούμε μια στροφή του Σωκράτη προς τον

άνθρωπο και την καθημερινή ζωή του, σε σχέση με τους φιλοσόφους της

προηγούμενης περιόδου, οι οποίοι ασχολιόντουσαν κυρίως με τον φυσικό κόσμο και

τη μελέτη των φυσικών φαινομένων. Ο Σωκράτης, ήταν αυτός, που οδήγησε τον

άνθρωπο να γνωρίσει τον αυτό του, να βελτιώσει την ηθική του αγωγή μέσα από τον

έλεγχο και να τον παροτρύνει να περιθάλψει την ψυχή του. Η μέθοδος που

χρησιμοποίησε για να τα πετύχει αυτά ήταν η μαιευτική. Ο ίδιος πίστευε ότι, όπως η

μαία βοηθάει τη γυναίκα να γεννήσει το μωρό που έχει μέσα στα σπλάχνα της, έτσι

και ο Σωκράτης μπορεί μέσα από τις κατάλληλες ερωτήσεις που θα κάνει στο

συνομιλητή του να τον βοηθήσει να ανακαλύψει και να βγάλει προς τα έξω όλες τις

επιμέρους αλήθειες που κρύβει μέσα του και δεν το γνωρίζει. Ο Σωκράτης πίστευε

ότι η αλήθεια όλων των πραγμάτων βρίσκεται μέσα στην ψυχή του καθενός αλλά ο

άνθρωπος δεν γνωρίζει, επομένως το μόνο που χρειάζεται είναι κάποιος να τον

βοηθήσει για να την ανακαλύψει. Αυτό είναι και το απόλυτο ζητούμενο της

σωκρατικής διδασκαλίας, η αναζήτηση της αλήθειας.

Όλα τα παραπάνω, λοιπόν, είναι τα στοιχεία εκείνα που είναι κοινά και

παρουσιάζονται στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους που υποστηρίζουμε ότι είναι

επηρεασμένοι από τον Σωκράτη και τη διδασκαλία του. Ωστόσο, πολλοί είναι αυτοί

που υποστηρίζουν ότι στην ουσία όμως δεν μαθαίνουμε πολλά πράγματα για τον ίδιο

τον Σωκράτη, τη ζωή και τις φιλοσοφικές του θέσεις αλλά έχουμε μόνο μια εικόνα

108


49

της μεθοδολογίας που χρησιμοποιούσε ο Σωκράτης.109

Το σίγουρο είναι ότι από τους

πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους μπορούμε να αποσπάσουμε κάποιες πληροφορίες

για τον Σωκράτη είτε αυτές αφορούν τη μεθοδολογία του είτε τη ζωή και τη

διδασκαλία του. Μάλιστα ένας από τους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα που

μπορούμε να βασιστούμε, σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, για να έρθουμε σε επαφή

με τον πραγματικό Σωκράτη, είναι η Απολογία. Ο Πλάτωνας «…από τους

πλατωνικούς διαλόγους προβάλλει το υψηλό ήθος και την ολοκληρωμένη και καθαρή

εικόνα του σωκρατικού προσώπου, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε όποιος θέλει να

επικοινωνήσει με τον Σωκράτη μπορεί να το πράξει ανέτως μέσω των διαλόγων του

Πλάτωνα και του μόνου σε πεζό λόγο έργου του, της Απολογίας».110

Μάλιστα ο

Taylor111

υποστηρίζει ότι η Απολογία έχει μεγάλη ιστορική αξία καθώς αποτελεί

πιστή καταγραφή των λόγων του Σωκράτη στο δικαστήριο, έχοντας όμως εξίσου και

σημαντική φιλοσοφική βαρύτητα καθώς παρουσιάζεται η συνειδητή αφοσίωση του

Σωκράτη στην «περίθαλψη της ψυχής», με αποκορύφωμα αυτής του της στάσης, το

τέλος που του ταιριάζει. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, συμπληρώνει ο ίδιος, ότι

η τελική δημοσίευση του διαλόγου είναι επεξεργασμένη και δοσμένη από τον

Πλάτωνα σύμφωνα με τους κανόνες της πεζογραφίας, γεγονός που δεν ακυρώνει την

εγκυρότητα των λόγων του ιστορικού Σωκράτη. Μπορεί να μη γνωρίζουμε με

ακρίβεια ποιο έτος γράφτηκε η Απολογία112

, αλλά επειδή πρόκειται για έργο που

ανήκει στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, πιθανολογείται ότι γράφτηκε

ανάμεσα στα έτη 399 μέχρι 388 π.Χ., επομένως θα ζούσαν ακόμα αρκετοί από τους

μαθητές και τους υποστηρικτές του, οι οποίοι θα είχαν παρακολουθήσει τη δίκη του

και θα ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν οποιαδήποτε παραποίηση γεγονότων αν

διάβαζαν τον διάλογο του Πλάτωνα. 113

Σύμφωνος με τα παραπάνω παρουσιάζεται

και ο Βλαστός,114

ο οποίος θεωρεί πως εφόσον πρωταρχικός σκοπός του Πλάτωνα

ήταν μέσα από την Απολογία να καθαρίσει το όνομα του δασκάλου του, να τον

δικαιώσει και να κατηγορήσει τους δικαστές, δεν θα ήταν σωστό να βάλει στο στόμα

109

Β . Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 106 110

Απολογία Σωκράτους, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια Νικόλαος Εμμ. Τζιράκης σελ. 31 111

A.E. Taylor Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του σελ. 193 112

Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ.80 113

A.E. Taylor Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του σελ. 193-194 114

H άποψη του Βλαστού παρατίθεται στο βιβλίο: Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ.83

50

του Σωκράτη λόγια τα οποία δεν έχει πει, καθώς υπήρχαν πολλοί από αυτούς που θα

την διάβαζαν, οι οποίοι θα είχαν ακούσει τον αυθεντικό Σωκράτη στο δικαστήριο.

Ένα επιπλέον στοιχείο το οποίο προσδίδει ιστορικό κύρος στα λεγόμενα του

Σωκράτη που εκθέτει ο Πλάτωνας στο διάλογο του, είναι ότι ο ίδιος αναφέρει πως

ήταν παρών στη δίκη, πράγμα το οποίο δεν κάνει σε κανένα άλλο από τους διαλόγους

του.115

Μάλιστα την παρουσία του στη δίκη του Σωκράτη αναφέρει δύο φορές μέσα

στο διάλογο:

«…να και ο Αδείμαντος, ο γιος του Αρίστωνα, αδερφός του οποίου είναι

τούτος εδώ ο Πλάτωνας, και ο Αιαντόδωρος, ο αδερφός αυτού εδώ του

Απολλόδωρου.»

Πλάτωνος «Απολογία», 34 a 1-2

«Ο Πλάτωνας όμως αυτός εδώ, Αθηναίοι, και ο Κρίτωνας και ο Κριτόβουλος

και ο Απολλόδωρος με παρακινούν να προτείνω τριάντα μνες και αυτοί εγγυώνται

την καταβολή τους.»

Πλάτωνος «Απολογία», 38 b 7-9

116

Επομένως, τόσο από τα παραπάνω αποσπάσματα, όσο και από την

επικρατέστερη εκδοχή, την οποία εκθέσαμε παραπάνω, ότι ο συγκεκριμένος διάλογος

γράφτηκε λίγα χρόνια μετά τη δίκη και το θάνατο του Σωκράτη, ενισχύει κατά πολύ

την άποψη ότι η Απολογία αποτελεί ένα έργο το οποίο καταγράφει τον ιστορικό

Σωκράτη, τα φιλοσοφικά πιστεύω του αλλά και την εικόνα του ίδιου, όπως αυτή

παρουσιάστηκε στο δικαστήριο.

Στο δικαστήριο ο Σωκράτης εκπληρώνει το σκοπό της ζωής του και δεν

καταβάλλει καμία προσπάθεια να κρύψει τις πεποιθήσεις του να γίνει αρεστός στους

δικαστές. Προβάλλεται «…η εικόνα ενός ανατρεπτικού Σωκράτη που αμφισβητεί τα

ιερά και τα όσια της κοινωνίας» και συνάμα «…διεκδικεί για τον εαυτό του το

δικαίωμα να καθορίζει, χωρίς αναφορά στις πεποιθήσεις της πλειοψηφίας, τι είναι

115

Ακόμη και στον Φαίδωνα, που θα περιμέναμε να ήταν παρών, δηλώνει πως ήταν άρρωστος και απουσίαζε από τις τελευταίες στιγμές του Σωκράτη στη φυλακή. 116

Τα αποσπάσματα είναι παρμένα από βιβλίο : Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς

51

ηθικό και τι ανήθικο».117

Το δικαίωμα αυτό, μάλιστα, να ελέγχει τους ανθρώπους και

τις πεποιθήσεις του, το έχει λάβει από το θεό (πιθανότατα από τον Απόλλωνα) και

συγκεκριμένα από ένα χρησμό του Μαντείο των Δελφών, το οποίο διαβεβαίωνε τη

σοφία του Σωκράτη. Τη δελφική ρήση «γνῶθι σαυτόν», ο Σωκράτης την ερμηνεύει

με το δικό του τρόπο, καθώς θεωρεί πως ο ίδιος είναι σοφότερος από τους

υπόλοιπους ανθρώπους της εποχής του επειδή έχει επίγνωση της άγνοιας του και

αυτό του δίνει το δικαίωμα να ελέγχει ηθικά τη νέα γενιά και να προσπαθεί να

ανακαλύψει την αλήθεια που κρύβει μέσα στην ψυχή του ο κάθε άνθρωπος. Ο

Σωκράτης, αφού πρώτα διερεύνησε τον δελφικό χρησμό, υποβάλλοντας σε έλεγχο

όλους τους σοφούς της εποχής, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ίδιος είναι

σοφότερος από αυτούς επειδή ακριβώς δεν γνωρίζει τίποτα σε αντίθεση με τους

άλλους οι οποίοι νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα ενώ στην πραγματικότητα δεν ξέρουν

τίποτα. Με αυτόν τον τρόπο οδηγήθηκε ο Σωκράτης στην αυτογνωσία, στην

επίγνωση δηλαδή της άγνοιας του σε σχέση με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

Σύμφωνα με τον Νεχαμά118

: «Η αυτογνωσία συνίσταται στην επίγνωση των ορίων

μας. Ωστόσο, τα όρια αυτά δεν αφορούν μόνο τους περιορισμούς της ανθρώπινης

σοφίας, …αφορούν επίσης τους ηθικούς και ψυχολογικούς περιορισμούς κάθε

συγκεκριμένου ατόμου». Επομένως και ο Σωκράτης έχοντας ο ίδιος φτάσει στην

αυτογνωσία, έχει αντιληφθεί τα γνωσιακά, ηθικά και ψυχολογικά του όρια και είναι

έτοιμος να στραφεί στους άλλους ανθρώπους και να επιδιώξει μέσα από τον έλεγχο

να ανακαλύψει την ουσιαστική αλήθεια που κρύβει ο κάθε άνθρωπος μέσα στη ψυχή

του και να τον παροτρύνει να φροντίσει και να περιθάλψει την ψυχή του. Πρωτίστως,

σημασία έχει η «ηθική αυτοεξέταση»119

και στη συνέχεια η υποβολή όλων των

ηθικών θέσεων στο βάσανο του ορθού λόγου, αμφισβητώντας τις καθιερωμένες

αντιλήψεις.120

Αυτή είναι η αποστολή που του ανατέθηκε από το θεό και μάλιστα

την παρουσιάζει στο δικαστήριο για να στηρίξει τα πιστεύω του. Πιο συγκεκριμένα

λέει:

117

Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ. 129-130 118


Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ. 132 120

Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ. 132

52

«Όμως εμένα με διέταξε ο θεός να το κάνω αυτό και με χρησμούς και με

μηνύματα που μου έστελνε στα όνειρά μου και με κάθε τρόπο που χρησιμοποίησε

ποτέ θεότητα για να διατάξει κάποιον άνθρωπο να κάνει οτιδήποτε. Αυτά, Αθηναίοι,

και αληθινά είναι και εύκολα μπορούν να διασταυρωθούν.»

Πλάτωνος «Απολογία», 33 c 4-8121

Ο Σωκράτης προβάλλει και τονίζει και σε άλλα σημεία της Απολογίας, την

ιδιαίτερη σχέση που είχε με τη θεότητα, που αποκαλούσε δαιμόνιον, το οποίο τον

συντρόφευε και τον συμβούλευε σε διάφορες φάσεις της ζωής του, αλλά και τον

τρόπο που παρουσιάζει τον εαυτό του ως εκλεκτό του Απόλλωνα για την αποστολή

που του ανατέθηκε να ελέγχει τους ανθρώπους και να τους παροτρύνει να

περιθάλψουν την ψυχή τους.

«…όταν μου όριζε ο θεός, όπως εγώ το κατανόησα και το ερμήνευσα ότι

πρέπει να περάσω τη ζωή μου φιλοσοφώντας και εξετάζοντας τον εαυτό μου και τους

άλλους, λιποτακτούσα από φόβο και το θάνατο ή κάτι άλλο.»

Πλάτωνος «Απολογία», 28 e 4-6, 29 a 1-2

«Γιατί, να το ξέρετε καλά, αυτά διατάζει ο θεός και εγώ νομίζω ότι ποτέ δεν

υπήρξε μεγαλύτερο καλό για την πόλη από τη δική μου δραστηριότητα στην

υπηρεσία του θεού. Γιατί εγώ δεν κάνω τίποτα άλλο από το να τριγυρίζω και να

προσπαθώ να σας πείσω όλους, νέους και γέρους, να μη φροντίζετε πρώτα από όλα

και με τόσο ζήλο για το σώμα σας και τα χρήματα, αλλά για το πώς θα κάνετε την

ψυχή σας όσο το δυνατόν καλύτερη.»

Πλάτωνος «Απολογία», 30 a 5-9, b 1-4122

Με βάση όλα τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι σκοπός του Σωκράτη δεν ήταν

να κρύψει τα πιστεύω του και να επιδιώξει να πείσει τους δικαστές για τη λαθεμένη

άποψη που είχαν γι’ αυτόν αλλά να βγει μπροστά, να υπερασπιστεί τις πεποιθήσεις

του και ας οδηγούνταν με αυτό τον τρόπο στη καταδίκη του. Ήταν λογικό αυτή η

121

Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο : Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς 122

Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο : Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς

53

συμπεριφορά του να προκαλέσει μίσος και εχθρότητα προς το πρόσωπό του από

μεγάλο μερίδιο του κόσμου, αλλά δεν τον ενδιέφερε, ούτε θα υπάκουε στους

δικαστές αν αυτοί του ζητούσαν να σταματήσει να φιλοσοφεί. Πάνω από όλα γι’

αυτόν ήταν η εντολή του θεού και γι’ αυτό δεν υπήρχε περίπτωση να δείξει ανυπακοή

σ’ αυτόν και στην υπέρτατη αποστολή που του είχε αναθέσει. Φαίνεται πάντως ότι ο

Σωκράτης που κατηγορήθηκε για ασέβεια και οδηγήθηκε στο δικαστήριο,

παρουσιάζεται στην Απολογία να είναι απόλυτα πιστός και υπάκουος στο θεό, έναν

θεό δικό του, άγνωστο στους Αθηναίους και στους δικαστές στους οποίους

απευθυνόταν. Επόμενο είναι, λοιπόν, όλη αυτή η στάση του Σωκράτη να μην

κατανοήθηκε από τους δικαστές, οι οποίοι καθόρησαν και το τραγικό του τέλος. Ένα

τέλος, όμως, που ταιριάζει απόλυτα με τα πιστεύω του φιλοσόφου, με τη στάση που

είχε επιλέξει να ζήσει τη ζωή του, αλλά και με την αποστολή που του είχε ανατεθεί

από το θεό να αναζητά στις ψυχές των Αθηναίων την κρυφή αλήθεια και την αρετή.

Ο Σωκράτης θυσίασε ακόμα και την ίδια του τη ζωή γι’ αυτή την αποστολή123

,

παραμένοντας πιστός μέχρι και την τελευταία στιγμή της ζωής του στις πεποιθήσεις

του.

Την ίδια εικόνα παρουσιάζει ο Σωκράτης και στον Κρίτωνα, όπου και εκεί

φαίνεται να παραμένει απόλυτα πιστός στις πεποιθήσεις του και δε διστάζει ακόμα

και να θυσιάσει τη ζωή του για να μην παραβεί τα πιστεύω του. Αυτή του η στάση

βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με όλη την εικόνα του Σωκράτη που εμφανίζεται

στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους. Ωστόσο η διαφορά έγκειται ότι στην

Απολογία πρόκειται για μια δημόσια αγόρευση στο δικαστήριο, ενώ στον Κρίτωνα

έχουμε μια ιδιωτική συζήτηση που πραγματοποιείται μέσα στο κελί της φυλακής. 124

Πιο συγκεκριμένα, ο Κρίτωνας επισκέπτεται τον Σωκράτη στη φυλακή λίγες μέρες

μετά την απόφαση της θανατικής του καταδίκης από το δικαστήριο και του λέει πως

τα έχει οργανώσει όλα για την απόδραση του, και τον παροτρύνει μαζί με τους

υπόλοιπους φίλους του να εγκαταλείψει τη φυλακή και να με αυτό τον τρόπο να

γλιτώσει από την άδικη κατηγορία που του έχει επιβληθεί. Ο Σωκράτης αρνείται

όμως να αποδράσει από τη φυλακή γιατί τότε ο ίδιος θα διαπράξει ακόμα μεγαλύτερη

123

Β .Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης, Η ζωή του, η διδασκαλία του σελ. 73 124

Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ. 306

54

αδικία τόσο απέναντι στην πατρίδα του, όσο και απέναντι στους νόμους της. Μάλιστα

στον Κρίτωνα παραθέτει πέντε θέσεις θεμελιώνουν την αρχή της σκέψης του.

1. «Δεν πρέπει ποτέ να αδικούμε (οὐδαμῶς δεῖν ἀδικεῖν)».

2. «Επομένως, δεν πρέπει ποτέ να ανταποδίδουμε μια αδικία (οὐδαμῶς δεῖν

ἀνταδικεῖν)».

3. «Δεν πρέπει ποτέ να κάνουμε κακό (κακουργεῖν) [σε κανέναν]».

4. «Άρα, δεν πρέπει ποτέ να ανταποδίδουμε το κακό [σε κανέναν]»

(ἀντικακουργεῖν).»

5. «Το να βλάπτει κανείς έναν άνθρωπο δεν διαφέρει από το να τον αδικεί

(τό γάρ κακῶς ποεῖν τούς ἀνθρώπους τοῦ ἀδικεῖν οὐδέν διαφέρει).»

Πλάτωνος, Κρίτων 49b4 – c9 125

Επομένως με την παραπάνω επιχειρηματολογία ο Σωκράτης αιτιολογεί την

άποψη του απέναντι στους φίλους του περί ανταπόδοσης της αδικίας, λέγοντας τους

πως αν δραπέτευε από τη φυλακή θα ανταπέδιδε αδικία στην αδικία, και βλάβη στη

βλάβη. Επιπροσθέτως, θα έβλαπτε τον εαυτό του, τους φίλους του, την πατρίδα του

και τους νόμους της, πράγμα το οποίο θα ερχόταν σε αντίθεση με τα πιστεύω του και

τις αρχές που έχει προάγει και για τις οποίες έχει αφιερώσει όλη του τη ζωή. 126

Η

συλλογιστική του Σωκράτη είναι αρκετά προβληματική, ωστόσο σύμφωνα με τον

Βλαστό127

θα πρέπει να δούμε σ’ αυτή τη «διαίσθηση του Σωκράτη πως η αληθινή

ηθική αγαθότητα δεν μπορεί να προκαλέσει εσκεμμένη βλάβη στους άλλους, επειδή

είναι εγγενώς αγαθοποιός, ακτινοβόλα στη δράση της, πως μεταδίδει αυθόρμητα την

αγαθότητα σε όσους έρχονται σε επαφή μαζί της, πως προξενεί πάντοτε ωφέλεια αντί

για βλάβη, έτσι ώστε η ιδέα ενός δίκαιου άνθρωπου που βλάπτει οποιονδήποτε

άλλον, φίλο ή εχθρό, να είναι αδιανόητη». Σύμφωνα με τα πιστεύω του Σωκράτη, ο

δίκαιος άνθρωπος δεν πρόκειται να διαπράξει ποτέ αδικία, ούτε σε φίλο, ούτε σε

εχθρό, ανεξάρτητα με το πόσο κακό του έχει προξενήσει αυτός, αλλά αντίθετα ο

ηθικά αγαθός άνθρωπος με όποιον και αν έρθει σε επαφή, μόνο καλό μπορεί να του

125

Η παράθεση των πέντε θέσεων που θεμελιώνουν την αρχή της σκέψης παρατίθενται στο βιβλίο του Γρηγόρη Βλαστού, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος σελ.292 126

Γεράσιμος Ξενοφών Σάντας, Σωκράτης: Φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, σελ. 26 127


55

μεταδώσει. Με αυτό τον τρόπο ο Σωκράτης απορρίπτει την αρχή της ανταπόδοσης128

,

ανοίγει το δρόμο προς μια νέα ηθική, θεμέλιο της οποίας είναι η ψυχική ακεραιότητα

του ατόμου.129

Αν ένας άνθρωπος διαπράττει αδικία, τότε δεν μεριμνά για την ψυχή

του, όπως πίστευε ο Σωκράτης, αλλά αντίθετα τη βλάπτει. Ο μόνος τρόπος για να

είναι ένας άνθρωπος δίκαιος και ενάρετος, είναι να μην ανταποδίδει την αδικία με μια

μεγαλύτερη αδικία, ούτε να βλάπτει κάποιον άλλον , είτε αυτός είναι φίλος του, είτε

εχθρός του, όσο μεγάλο και αν είναι το κακό που του έχει προξενήσει ή τα υλικά

αγαθά που θα αποκομίσει από τη διάπραξη της αδικίας.130

Τότε μόνο ο άνθρωπος

αυτός θα καταφέρει να περιθάλψει την ψυχή του και να ανακαλύψει την ουσιαστική

αλήθεια που κρύβει μέσα του.

Ωστόσο, στα δύο πρώιμα πλατωνικά έργα που εκθέσαμε υπάρχει μια αντίθεση

στα λεγόμενα του Σωκράτη όσον αφορά την υπακοή στους νόμους και στην

προέλευση τους. Ας παραθέσουμε δύο διαφορετικά χωρία από την Απολογία και από

τον Κρίτωνα και στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να τα ερμηνεύσουμε.

1. «Γνωρίζω όμως το να αδικεί κανείς και να μην υπακούει στον ανώτερο

του, είτε θεό είτε άνθρωπο, είναι κακό και επονείδιστο», «...αν εσείς ως

προς αυτό μου λέγατε: ‘Σωκράτη, δε θα πεισθούμε προς το παρόν από τον

Άνυτο, αλλά θα σε αφήσουμε ελεύθερο, υπό αυτόν τον όρο όμως, ότι δε

θα συνεχίσεις να την έρευνά σου ούτε θα φιλοσοφείς· αλλά αν σε

πιάσουμε να συνεχίζεις να τα κάνεις αυτά, θα εκτελεστείς’ – αν, όπως

είπα, με αφήνατε με αυτόν τον όρο, θα σας έλεγα ότι ‘εγώ, Αθηναίοι, σας

εκτιμώ και σας αγαπώ, αλλά θα υπακούσω στο θεό και όχι σε σας.»

Πλάτωνος Απολογία 29 c-d

2. «…ότι από τη μητέρα και τον πατέρα και όλους τους άλλους προγόνους

είναι σημαντικότερη η πατρίδα και πιο αξιοσέβαστη και ιερότερη και

περισσότερο τιμάται και από τους θεούς και από τους συνετούς

128

Το αρχαϊκό αίσθημα του δικαίου, όπως αυτό προβάλλονταν μέσα από τη μυθολογία και τα ομηρικά έπη, στηρίζονταν στην αρχή της ανταπόδοσης. Η αδικία έπρεπε οπωσδήποτε να ανταποδοθεί, για να επιτευχθεί η δικαιοσύνη, γι’ αυτό και ήταν διαφορετική η συμπεριφορά απέναντι στους φίλους και απέναντι στους εχθρούς. (Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 108) 129


Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 108

56

ανθρώπους;», «…και αν διατάζει να υποστούμε κάτι να το υφιστάμεθα

αδιαμαρτύρητα», «…αλλά και στον πόλεμο και στο δικαστήριο και

παντού να κάνουμε αυτό που ζητάει η πόλη και η πατρίδα, ή αλλιώς να

την πείθουμε για το πού βρίσκεται το δίκαιο».

Πλάτωνος Κρίτων 51 b-c131

Τα παραπάνω αποσπάσματα φαίνονται κάπως ασυμβίβαστα ως προς τα

πιστεύω του Σωκράτη. Από τη μια πλευρά στην Απολογία, ο Σωκράτης κάνει λόγο

για ανυπακοή στους νόμους της πόλης, αν αυτοί του απαγορεύσουν να φιλοσοφεί και

εξαίρει τους θεϊκούς νόμους, οι οποίοι του έχουν αναθέσει την ύψιστη αποστολή του

ελέγχου των ανθρώπων και επομένως οφείλει να υπακούσει σε αυτούς. Από την άλλη

πλευρά στον Κρίτωνα, εκφράζει την άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι θα πρέπει να

υπακούουν στους νόμους και σε αυτά που προστάζει η πατρίδα τους και μάλιστα

αδιαμαρτύρητα. Μια ερμηνεία είναι ότι ο Σωκράτης των πρώιμων πλατωνικών

διαλόγων φιλοσοφεί έχοντας την πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι κρύβουν μέσα στην

ψυχή τους μια απόλυτη αλήθεια πάνω σε ηθικά θέματα, την οποία πρέπει να

ανακύψουν. Αυτή η απόλυτη αλήθεια δεν σχετίζεται με κάποιο δημιούργημα του

ανθρώπου, σε αντίθεση με τους νόμους οι οποίοι όσο θεόπνευστοι και αν είναι

σίγουρα εκφράζουν τις απόψεις και τις ανάγκες των ανθρώπων. Ωστόσο, ο Σωκράτης

των πρώιμων διαλόγων θεωρεί ότι παρόλο που οι νόμοι είναι ανθρώπινο

δημιούργημα, βρίσκονται αρκετά κοντά με την φιλοσοφική αλήθεια και μπορεί

φυσικά να διαπράξουν κάτι άδικο αλλά αυτό θα είναι σπάνιο, και αν ακόμα το

έπραττε θα έπρεπε οι πολίτες να δείξουν που βρίσκεται το δίκιο. Συνεπώς η

περίπτωση του Σωκράτη μπορεί να εμπίπτει στις εξαιρέσεις των νόμων και η

ανυπακοή από μέρους του στη θέληση του θεού να έβλαπτε τον ίδιο και την πατρίδα

του.132

Αυτή η ερμηνεία είναι αρκετά προβληματική, και ο μόνος ίσως δρόμος για να

συμβιβάσουμε αυτά τα δύο χωρία είναι να δεχτούμε γενικά την άποψη του

φιλοσόφου ότι ο κάθε άνθρωπος πρέπει να ενεργεί δίκαια, είτε αυτό έχει σχέση με

τους θεϊκούς νόμους, είτε με τους νόμους τους πόλης. Ο ηθικά ενάρετος άνθρωπος θα

πρέπει να πράττει πάντοτε σύμφωνα με το δίκαιο, όποιο και αν είναι αυτό σε κάθε

131

Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο: Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς 132

Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους – Κρίτων, εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνευτικά σχόλια: Θανάσης Σαμαράς σελ. 327-330

57

περίσταση, αλλά ακόμα και αν κάποιος, ακόμα και αν αυτός είναι οι νόμοι της πόλης,

διαπράξει αδικία, τότε ο άνθρωπος δεν θα πρέπει να την ανταποδώσει γιατί η βλάβη

που θα προκαλέσει θα είναι ακόμα μεγαλύτερη.

Αυτή τη στάση ακολούθησε και ο ίδιος πίνοντας το κώνειο, πεθαίνει για να

μην ανταποδώσει μια αδικία, παρόλο που «η κρατούσα ηθική του επέτρεπε να το

αποφύγει», αλλά ο ίδιος «αποδεικνύει με τον πιο δραματικό τρόπο ότι είχε κάτι πολύ

σημαντικό να διδάξει» και αυτό συνοψίζεται στο ότι «η καλλιέργεια και η

ακεραιότητα της ψυχής δίνουν τη δυνατότητα στον πραγματικό φιλόσοφο να

ξεπεράσει ακόμα και το φόβο του θανάτου».133

Συμπερασματικά, μέσα από τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους μπορούμε

να αντλήσουμε πολλά στοιχεία τα οποία μπορούμε να αποδώσουμε στον ιστορικό

Σωκράτη, τα οποία αφορούν τόσο τη κοινή θεματική και μεθοδολογία που

παρατηρείται μεταξύ των διαλόγων, όσο και τις φιλοσοφικές θέσεις του Σωκράτη,

κυρίως όπως αυτές εμφανίζονται στα δύο έργα (την Απολογία και τον Κρίτωνα), που

εκθέσαμε παραπάνω και αφορούν τη δίκη και τις τελευταίες μέρες του Σωκράτη στη

φυλακή. Κύριο μέλημα αυτού του Σωκράτη ήταν να υποβάλλει τους ανθρώπους και

τις πεποιθήσεις του σε ορθολογιστικό έλεγχο και να προσπαθήσει να εκμαιεύσει την

απόλυτη αλήθεια που είναι κρυμμένη μέσα στην ψυχή τους.

133

Τα χωρία αυτής της παραγράφου είναι από το βιβλίο: Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι σελ. 109

58

Επίλογος

Εκθέτοντας παραπάνω αρκετές από τις απόψεις που γράφτηκαν για τον

Σωκράτη αλλά και αναλύοντας διεξοδικά τις δύο βασικές και συνάμα εκ διαμέτρου

αντίθετες θέσεις του Γρηγόρη Βλαστού και του Olof Gigon, είμαστε τώρα σε θέση να

ανακεφαλαιώσουμε κάποια από τα βασικότερα σημεία τους και να βρεθούμε πιο

κοντά στην αποδοχή της μια από τις δύο θέσεις ή ακόμα και τον συνδυασμό τους.

Από τη μια πλευρά λοιπόν είδαμε τον Gigon, να απορρίπτει οποιαδήποτε

άντληση ιστορικών στοιχείων για τον Σωκράτη, ούτε από τους πλατωνικούς

διαλόγους, ούτε και από κανένα άλλο διάλογο του κύκλου των Σωκρατικών.

Μάλιστα υποστήριξε ότι στο σύνολο τους οι Σωκρατικοί, παράγουν ποίηση

χρησιμοποιώντας τη μορφή του Σωκράτη, και αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί από τις

διαφορετικές εκδοχές που παρουσιάζουν σε θέματα που αφορούν τη ζωή και τη

δράση του Σωκράτη. Από την άλλη ο Βλαστός, θεωρεί πως πίσω από τους πρώιμους

πλατωνικούς διαλόγους μπορούμε να έρθουμε σε επαφή με τον ιστορικό Σωκράτη, να

γνωρίσουμε τη μεθοδολογία του αλλά και τα φιλοσοφικά του πιστεύω.

Σίγουρα το να απορρίψουμε ολοκληρωτικά τη μια ή την άλλη άποψη θα ήταν

και παράτολμο και επιπόλαιο. Και οι δύο θέσεις, όσο διαμετρικά αντίθετες και αν

είναι μεταξύ τους, μπορούν να συνδυαστούν και να μας δώσουν ένα πιθανό

συμπέρασμα, τόσο για τον ιστορικό Σωκράτη, όσο και για τον Πλάτωνα. Ο

Πλάτωνας είναι βέβαιο ότι εφόσον υπήρξε μαθητής του Σωκράτη, θα είχε επηρεαστεί

από το δάσκαλό του και από τα φιλοσοφικά πιστεύω του. Ωστόσο δεν μπορούμε να

πούμε με βεβαιότητα σε τι βαθμό επηρεάστηκε από τον Σωκράτη, και πόσα από αυτά

που διδάχτηκε από εκείνον, ενσωμάτωσε στους διαλόγους του. Το λογικό όμως είναι

ότι σίγουρα κάποια από αυτά μπορούμε να τα διακρίνουμε στους πλατωνικούς

διαλόγους, και πιο συγκεκριμένα σε αυτούς που ανήκουν στην πρώιμη συγγραφική

του φάση, καθώς σιγά-σιγά αλλάζουν οι φιλοσοφικές ιδέες του Πλάτωνα και αυτό

γίνεται φανερό στους πλατωνικούς διαλόγους της μέσης και ύστερης περιόδου.

Επομένως αν θέλουμε να αναζητήσουμε κάποια ιστορικά στοιχεία για τον Σωκράτη,

αυτό σίγουρα θα πρέπει να το κάνουμε στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους. Από

την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Πλάτωνας ήταν ένας εξαίσιος

τεχνίτης του λόγου και επομένως δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε το γεγονός ότι

59

επεξεργάστηκε όλους τους διαλόγους του και τους προσάρμοσε σύμφωνα με τους

κανόνες της λογοτεχνίας. Επομένως μέσα από τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους

μπορούμε να αποσπάσουμε κάποια ιστορικά στοιχεία για τον Σωκράτη και τη

διδασκαλία του, αλλά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι πίσω από όλα βρίσκεται η

λογοτεχνική πινελιά του Πλάτωνα, η οποία σε οδηγεί να δεις μόνο όσα θέλει ο ίδιος.

Κλείνοντας αυτή τη μελέτη για τον Σωκράτη, όπως συμβαίνει και με όλες τις

μελέτες που έχουν γίνει γι’ αυτόν, μένει πάντα μέσα στην ψυχή μας μια αμφιβολία

και ένα μυστήριο σχετικά με αυτήν την εξέχουσα φιλοσοφική προσωπικότητα του 5ου

αιώνα. Αυτό γεννάται μέσα από την ίδια τη φύση του φιλοσόφου, ο οποίος δεν άφησε

κανένα γραπτό κείμενο πίσω του, το οποίο θα μπορούσε να τεκμηριώσει τις απόψεις

μας γι’ αυτόν. Επομένως όλα όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτόν, αλλά και όσα μπορεί να

γραφτούν στο μέλλον, θα μένουν πάντα στη σφαίρα των πιθανοτήτων γιατί δε θα

μπορέσουμε ποτέ να γνωρίσουμε τον ίδιο τον Σωκράτη μέσα από τα δικά του μάτια,

αφού ο ίδιος δεν θέλησε να το κάνει. Το «σωκρατικό πρόβλημα» επομένως δε θα

μπορέσει να λυθεί ποτέ αλλά θα παραμένει πάντα ένα μυστηριώδες αίνιγμα για

όποιον έρθει σε επαφή μαζί του.

Ένα είναι βέβαιο, ότι «η γνώση μας για τον Σωκράτη είναι θέμα σωκρατικής

ειρωνείας. Το μόνο που ξέρουμε με βεβαιότητα γι’ αυτόν είναι ότι δεν ξέρουμε

τίποτε». 134

134

Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης, Η ζωή του, η διδασκαλία του σελ. 18

60

Βιβλιογραφία

Benson, H. H. (1992). Essays on the Philosophy of Socrates. New York Oxford: Oxford

University Press.

Burnet, J. (1968). Greek Philosophy Thales to Plato. New York: St Martin's Press.

Guthrie W. K. C., Μ. Τ. (1991). Ο Σωκράτης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Olof Gigon. (1995). Σωκράτης Η εικόνα στην ποίηση και στην ιστορία Μετάφραση Άννα

Γεωργίου. Αθήνα: Εκδόσεις "Γνώση".

Olof, G. (1995). Σωκράτης Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία Μετάφραση Άννα

Γεωργίου. Αθήνα: Εκδόσεις "Γνώση".

Taylor, A. E. (1990). Πλάτων Ο άνθρωπος και το έργο του Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου.

Αθήνα: Μορφωτικό 'Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Βλαστός, Γ. (1993). Σωκράτης: Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος, Μετάφραση Πάλου

Καλλιγά, Πρόλογος Αλέξανδρου Νεχαμά. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Ι.Δ. Κολλάρου

& ΣΙΑΣ Α.Ε.

Κάλφας Β. & Ζωγραφίδης Γ. (2006). Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο

Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη].

Ματσούκα, Ν. Α. (2002). Ιστορία της Φιλοσοφίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Π. Πουρναρά.

Νεχαμάς, Α. (2001). Η τέχνη του Βίου Σωκρατικοί στοχασμοί: από τον Πλάτωνα στον Φουκώ

Μετάφραση Βαρβάρα Σπυροπούλου Επιμέλεια Στέλιος Βιρβιδάκης. Αθήνα: Νεφέλη.

Πετράκης, Ι. (2008). Πλάτων Μένων Εισαγωγή Μετάφραση Ερμηνευτικά Σχόλια. Αθήνα:

εκδόσεις Πόλις .

Σαμαράς, Θ. (2003). Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους - Κρίτων Εισαγωγή - μετάφραση -

ερμηνευτικά σχόλια. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.

Σάντας, Γ. Ξ. (1997). Σωκράτης Φιλοσοφία στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους

Μετάφραση Δάφνη Βούβαλη. Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα.

Τατάκη, Β. (1983). Ο Σωκράτης Η ζωή του, η διδασκαλία του. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος

"Αστήρ" Αλ. & Ε. Παπαδημητρίου.

Τζιράκης, Ν. Ε. (2009). Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια.

Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Τσελλέρ - Νεστλέ Μετάφραση Χ. Θεοδωρίδη. (1942). Ιστορία της Φιλοσοφίας.

Θεσσαλονίκη: Έκδοση Παν/μίου Θεσσαλονίκης.

GRI-2014-12253.pdf - IKEE / AUTh

Documents

Transcript of GRI-2014-12253.pdf - IKEE / AUTh