1

Трајчe Стафилов, Роберт Шајн, Блажо Боев, Јулијана Цветковиќ, Душко Мукаетов, Марјан Андреевски

ГЕОХЕМИСКИ АТЛАС НА КАВАДАРЦИ И НЕГОВАТА ОКОЛИНА

Trajče Stafilov, Robert Šajn, Blažo Boev, Julijana Cvetković, Duško Mukaetov, Marjan Andreevski

GEOCHEMICAL ATLAS OF KAVADARCI AND THE ENVIRONS

2

Faculty of Natural Sciences and Mathematics – Skopje Faculty of Natural and Technical Sciences – Štip

Institute of Agriculture – Skopje

Trajče Stafilov, Robert Šajn, Blažo Boev, Julijana Cvetković, Duško Mukaetov, Marjan Andreevski

GEOCHEMICAL ATLAS OF KAVADARCI AND THE ENVIRONS

Skopje 2008

3

Природно-математички факултет – Скопје Факултет за природни и технички науки – Штип

Земјоделски институт – Скопје

Трајчe Стафилов, Роберт Шајн, Блажо Боев, Јулијана Цветковиќ, Душко Мукаетов, Марјан Андреевски

ГЕОХЕМИСКИ АТЛАС НА КАВАДАРЦИ И НЕГОВАТА ОКОЛИНА

Скопје 2008

4

Автори: Трajчe Стафилов, Институт за хемија, Природно-математички факултет, Скопје, Република Македонија Robert Šajn, Geološki zavod Slovenije, Ljubljana, Slovenia Блажо Боев, Факултет за природни и технички науки, Штип, Република Македонија Јулијана Цветковиќ, Душко Мукаетов, Марјан Андреевски, Земјоделски институт, Скопје, Република Македонија

, Authors: Trajče Stafilov, Institute of Chemistry, Faculty of Natural Sciences and Mathematics, Skopje, Republic of Macedonia Robert Šajn, Geological Survey of Slovenia, Ljubljana, Slovenia Blažo Boev, Faculty of Natural and Technical Sciences, Štip, Republic of Macedonia Julijana Cvetković, Duško Mukaetov, Marjan Andreevski, Institute of Agriculture, Skopje, Republic of Macedonia

Рецензенти: Акад. Ѓорѓи Филиповски, Македонска академија на науките и уметностите, Скопје, Република Македонија Prof. d-r Josip Halamić, Hrvatski geološki institut, Zagreb, Hrvatska Reviewers: Acad. Gјorgјi Filipovski, Macedonian Academy of Sciences and Arts, Skopje, Republic of Macedonia Prof. Josip Halamić, PhD, Croatian Geological Survey, Zagreb, Croatia

ISBN 978-9989-668-74-4

– 5 –

СОДРЖИНА

CONTENT

СПИСОК НА ТАБЕЛИ ...........................................7СПИСОК НА СЛИКИ .............................................8СПИСОК НА КАРТИ............................................101. ВОВЕД .........................................................152. ГЕОГРАФСКИ ОПИС................................173. ГЕОЛОШКИ ОПИС ...................................214. ПЕДОЛОШКИ ОПИС ................................244.1. Автоморфни почви .....................................244.2. Хидроморфни почви ...................................28

5. МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ .........................295.1. Земање примероци ......................................295.2. Подготовка...................................................295.3. Хемиски анализи.........................................305.4. Веродостојност на добиените

резултати од хемиските анализи ...............30

6. ОБРАБОТКА НА ПОДАТОЦИТЕ И ИЗРАБОТКА НА КАРТИТЕ......................32

6.1. Матрица на податоци..................................326.2. Основна статистика и нормализација

на податоците ..............................................336.3. Бивариjатна статистика (корелации

помеѓу хемиските елементи) .....................346.4. Метод на мултиваријатна анализа.............346.5. Фактор на збогатување ...............................346.6. Карта на дистрибуција на елементите

во испитуваното подрачје ..........................35

7. ЗАСТАПЕНОСТ НА ХЕМИСКИ ЕЛЕМЕНТИ ВО ПОЧВИТЕ ОД КАВАДАРЦИ И НЕГОВАТА ОКОЛИНА...................................................35

7.1. Природна дистрибуција на елементите .......367.1.1. Геохемиска асоцијација

Al–Fe–Ga–Sc–V...........................................367.1.2. Геохемиска асоцијација Co–Cr–Mg–Ni .......377.1.3. Геохемиска асоцијација Ba–La–Th–U.......377.1.4. Геохемиска асоцијација Ca–Sr...................387.2. Антропогена распределба на

хемиските елементи....................................387.2.1. Геохемиска асоцијација Cd–Hg–Pb–Zn .......397.2.2. Геохемиска асоцијација As–Sb–Tl.............397.2.3. Геохемиска асоцијација K–P......................398. ПОДРАЧЈЕ НА ЗАГАДЕНОСТ

СО ТЕШКИ МЕТАЛИ................................40БЛАГОДАРНОСТ .................................................55ЛИТЕРАТУРА .......................................................55ПРИЛОГ Карти на просторна распределба на елементите во површинскиот и долниот слој од почвата.....................................61

LIST OF TABLES.....................................................7LIST OF FIGURES ...................................................8LIST OF MAPS .......................................................101. INTRODUCTION.........................................152. GEOGRAPHIC DESCRIPTION ..................173. GEOLOGYCAL DESCRIPTION.................214. PEDOLOGYCAL DESCRIPTION ..............244.1. Automorphic soils .........................................244.2. Hydromorphic soils .......................................28

5. MATERIAL AND METHODS ....................295.1. Sampling .......................................................295.2. Preparation ....................................................295.3. Chemical analyses .........................................305.4. Reliability of chemical analyses....................30 6. DATA PROCESSING

AND DRAWING OF MAPS........................326.1. Data matrix....................................................326.2. Basic statistics and normality

of distribution ................................................336.3. Bivariate statistics (correlations

between chemical elements)..........................346.4. The multivariate statistical method ...............346.5. Enrichment ratio............................................346.6. Map of areal chemical elements distribu-

tions...............................................................35 7. CHEMICAL ELEMENTS IN SOILS OF

THE KAVADARCI AREA ..........................357.1. Natural distributions of elements ..................367.1.1. Geochemical association

Al–Fe–Ga–Sc–V ...........................................367.1.2. Geochemical association Co–Cr–Mg–Ni.........377.1.3. Geochemical association Ba–La–Th–U ........377.1.4. Geochemical association Ca–Sr ....................387.2. Anthropogenic distribution of chemical

elements.........................................................387.2.1. Geochemical association Cd–Hg–Pb–Zn.........397.2.2. Geochemical association As–Sb–Tl..............397.2.3 Geochemical association K–P.......................398. AREAL POLLUTION WITH HEAVY

METALS.......................................................40ACKNOWLEDGEMENTS.....................................55REFERENCES ........................................................55 APENDIX Maps of spatial distribution of the elements in topsoil and subsoil .....................................................61

– 6 –

– 7 –

СПИСОК НА ТАБЕЛИ LIST OF TABLES Tабела 1. Долни граници на детекција

со ISP-MS (ACME, 2007) Табела 2. Основна статистика на мерењата

(n = 344) Табела 3. Средни вредности за елементите спо-

ред литолошкиот состав на повр-шинскиот слој од почвата (0–5 cm)

Табела 4. Средни вредности за елементите спо-ред литолошкиот состав на долниотслој од почвата (20–30 cm)

Табела 5. Матрица на корелационите коефи-циенти (n = 344, 24 избрани елемен-ти)

Табела 6. Матрица на оптоварување на доми-нантните ротирани фактори (n =344, 24 избрани елементи)

Table 1. Lower detection limits of determinations

by ICP-MS (ACME, 2007) Table 2. Descriptive statistics of measurements

(n = 344) Table 3. Average of the chemical elements ac-

cording to basic lithological units – top-soil (0–5 cm)

Table 4. Average of the chemical elements ac-cording to basic lithological units – sub-soil (20–30 cm)

Table 5. Matrix of correlation coefficients (n =344, 24 selected elements)

Table 6. Matrix of dominant rotated factor load-ings (n = 344, 24 selected elements)

– 8 –

СПИСОК НА СЛИКИ LIST OF FIGURES

Сл. 1. Распределба на хемиските елементи во примероците од почвата (длабочина0–5 cm и 20–30 cm) во испитуванотоподрачје (n = 344)

Fig. 1. Distribution of chemical elements in soil samples (depth 0–5 cm and 0–30 cm) of study area (n = 344)

Сл. 2. Збогатување на почвите од Kaвaдaрции неговата околина (длабочина 0–30 cm) во однос на средните вредности наевропските површински слоеви почва[52]

Fig. 2. Enrichment ratios of Kavadarci soils (depth 0–30 cm) versus European topsoil average [52]

Сл. 3. Распределба на вредностите за фактор1 (Al, Fe, Ga, Sc и V) во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) според литолошкиот состав

Fig. 3. Distribution of Factor 1 scores (Al, Fe, Ga, Sc and V) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to ba-sic lithological units

Сл. 4. Средни вредности на збогатување заAl, Fe, Ga, Sc и V во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос насредните вредности за почвите одKaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав

Fig. 4. Average enrichment ratios of Al, Fe, Ga, Sc and V in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units.

Сл. 5. Распределба на вредностите за фактор 2 (Co, Cr, Mg и Ni) во слоеви почва(длабочина 0–5 и 20–30 cm) според ли-толошкиот состав

Fig. 5. Distribution of Factor 2 scores (Co, Cr, Mg and Ni) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to ba-sic lithological units

Сл. 6. Средни вреднсти на збогатување за Co, Cr, Mg и Ni во слоеви почва (длабочина0–5 и 20–30 cm) во однос на среднитевредности за почвите од Kaвaдaрци инеговата околина (таб. 5) според лито-лошкиот состав

Fig. 6. Average enrichment ratios of Co, Cr, Mg and Ni in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units.

Сл. 7. Распределба на вредностите за фактор 3 (Ba, La, Th и U) во слоеви почва(длабочина 0–5 и 20–30 cm) според ли-толошкиот состав

Fig. 7. Distribution of Factor 3 scores (Ba, La, Th and U) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithological units

Сл. 8. Средни вредности на збогатување заBa, La, Th и U во слоеви почва (длабо-чина 0–5 и 20–30 cm) во однос на средните вредности за почвите одKaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав

Fig. 8. Average enrichment ratios of Ba, La, Th and U in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

Сл. 9 Распределба на вредностите за фактор 4 (Ca и Sr) во слоеви почвата (длабочи-на 0–5 и 20–30 cm) според литолочкиот состав

Fig. 9. Distribution of Factor 4 scores (Ca and Sr) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithologi-cal units

Сл. 10. Средни вредности на збогатување за Ca и Sr во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос на средните вред-ности за почвите од Kaвaдaрци и него-вата околина (таб. 5) според литолош-киот состав

Fig. 10. Average enrichment ratios of Ca and Sr in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

– 9 –

Сл. 11. Распределба на вредностите за фактор 5 (Cd, Hg, Pb и Zn) во слоеви почва(длабочина 0–5 и 20–30 cm) според ли-толошкиот состав

Fig. 11. Distribution of Factor 5 scores (Cd, Hg, Pb and Zn) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to ba-sic lithological units

Сл. 12. Средни вредности на збогатување заCd, Hg, Pb и Zn во слоеви почва (длабо-чина 0–5 и 20–30 cm) во однос на сред-ните вредности за почвите од Kaвaдaр-ци и неговата околина (таб. 5) споредлитолошкиот состав

Fig. 12. Average enrichment ratios of Cd, Hg, Pb and Zn in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

Сл. 13. Распределба на вредностите за фактор 6 (As, Sb и Tl) во слоеви почва (дла-бочина 0–5 и 20–30 cm) според литоло-шкиот состав

Fig. 13. Distribution of Factor 6 scores (As, Sb and Tl) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithological units

Сл. 14. Средни вредности на збогатување заAs, Sb и Tl во слоеви почва (длабочина0–5 и 20–30 cm) во однос на среднитевредности за почвите од Kaвaдaрци инеговата околина (таб. 5) според лито-лошкиот состав

Fig. 14. Average enrichment ratios of As, Sb and Tl in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

Сл. 15. Распределба на вредностите за фактор 7 (K и P) во слоеви почвата (длабочина0–5 и 20–30 cm) според литолошкиот состав

Fig. 15. Distribution of Factor 7 scores (K and P) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithologi-cal units

Сл. 16. Среднитете вредности на збогатувањеза K и P во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос на среднитевредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според лито-лошкиот состав

Fig. 16. Average enrichment ratios of K and P in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

– 10 –

СПИСОК НА КАРТИ LIST OF MAPS

Карта 1. Локација на испитуваното подрачје Map 1. Location of study area Карта 2а. Карта според употребата на земјиш-

тето во Кавадарци и неговата околи-на

Map 2a. Land use map of the Kavadarci area

Карта 2б. Карта според употребата на земјиш-тето во Кавадарци и неговата околи-на (дигитален теренски модел)

Map 2b. Land use map of the Kavadarci area (digital elevation model)

Карта 3а. Литолошка карта на Кавадарци и не-говата околина

Map 3a. Litiologic map of the Kavadarci area

Карта 3б. Литолошка карта на Кавадарци и не-говата околина (дигитален теренски модел)

Map 3b. Litologic map of the Kavadarci area (digital elevation model)

Карта 4a. Педолошка карта на Кавадарци и не-говата околина

Map 4a. Pedologic map of the Kavadarci area

Карта 4б. Педолошка карта на Кавадарци и не-говата околина (дигитален теренски модел)

Map 4b. Pedologic map of the Kavadarci area (digital elevation model)

Карта 5a. Локации на земање примероци почва во Кавадарци и неговата околина

Map 5a. Soil samples locations in the Kavadarciarea

Карта 5б. Локации на земање примероци почва во Кавадарци и неговата околина (дигитален теренски модел)

Map 5b. Soil samples locations in the Kavadarciarea (digital elevation model)

Карта 6a. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 1 (Al, Fe, Ga, Sc и V) во површинскиот и долниот слој од почвата

Map 6a. Spatial distribution of Factor 1 scores (Al, Fe, Ga, Sc and V) in topsoil and bot-tom soil

Карта 6б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 1 (Al, Fe, Ga, Sc и V) во површинскиот и долниот слој одпочвата (дигитален теренски модел)

Map 6b. Spatial distribution of Factor 1 scores (Al, Fe, Ga, Sc and V) in topsoil and bot-tom soil (digital elevation model)

Карта 7a. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 2 (Co, Cr, Mg и Ni) во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 7a. Spatial distribution of Factor 2 scores (Co, Cr, Mg and Ni) in topsoil and bot-tom soil

Карта 7б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 2 (Co, Cr, Mg и Ni) во површинскиот и долниот слој одпочвата (дигитален теренски модел)

Map 7b. Spatial distribution of Factor 2 scores (Co, Cr, Mg and Ni) in topsoil and bot-tom soil (digital elevation model)

Карта 8a. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 3 (Ba, La, Th и U) во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 8a. Spatial distribution of Factor 3 scores (Ba, La, Th and U) in topsoil and bottom soil

Карта 8б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 3 (Ba, La, Th и U) во површинскиот и долниот слој одпочвата (дигитален теренски модел)

Map 8b. Spatial distribution of Factor 3 scores (Ba, La, Th and U) in topsoil and bottom soil (digital elevation model)

Карта 9а. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 4 (Ca и Sr) во повр-шинскиот и долниот слој од почвата

Map 9a. Spatial distribution of Factor 4 scores (Ca and Sr) in topsoil and bottom soil

– 11 –

Карта 9б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 4 (Ca и Sr) во повр-шинскиот и долниот слој од почвата(дигитален теренски модел)

Map 9b. Spatial distribution of Factor 4 scores (Ca and Sr) in topsoil. and bottom soil (digital elevation model)

Карта 10а. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 5 (Cd, Hg, Pb и Zn) во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 10a. Spatial distribution of Factor 5 scores (Cd, Hg, Pb and Zn) in topsoil and bot-tom soil

Карта 10б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 5 (Cd, Hg, Pb и Zn) во површинскиот и долниот слој одпочвата (дигитален теренски модел)

Map 10b. Spatial distribution of Factor 5 scores (Cd, Hg, Pb and Zn) in topsoil and bot-tom soil (digital elevation model)

Карта 11а. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 6 (As, Sb и Tl) во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 11a. Spatial distribution of Factor 6 scores (As, Sb and Tl) in topsoil and bottom soil

Карта 11б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 6 (As, Sb и Tl) во површинскиот и долниот слој одпочвата (дигитален теренски модел)

Map 11b. Spatial distribution of Factor 6 scores (As, Sb and Tl) in topsoil and bottom soil (digital elevation model)

Карта 12а. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 7 (K и P) во повр-шинскиот и долниот слој од почвата

Map 12a. Spatial distribution of Factor 7 scores (K and P) in topsoil and bottom soil

Карта 12б. Просторна распределба на вреднос-тите за фактор 7 (K и P) во повр-шинскиот и долниот слој од почвата(дигитален теренски модел)

Map 12b. Spatial distribution of Factor 7 scores (K and P) in topsoil and bottom soil (digital elevation model)

Карта 13. Просторна распределба на алумини-ум во површинскиот и долниот слој од почвата

Map 13. Spatial distribution of aluminum in top-soil and bottom soil

Карта 14. Просторна распределба на калциумво површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 14. Spatial distribution of calcium in topsoil and bottom soil

Карта 15. Просторна распределба на железо воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 15. Spatial distribution of iron in topsoil and bottom soil

Карта 16. Просторна распределба на калиум во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 16. Spatial distribution of potassium in top-soil and bottom soil

Карта 17. Просторна распределба на магнези-

ум во површинскиот и долниот слојод почвата

Map 17. Spatial distribution of magnesium in top-soil and bottom soil

Карта 18. Просторна распределба на натриумво површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 18. Spatial distribution of sodium in topsoil and bottom soil

Карта 19. Просторна распределба на фосфорво површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 19. Spatial distribution of phosphorus in top-soil and bottom soil

Карта 20. Просторна распределба на титан воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 20. Spatial distribution of titanium in topsoil and bottom soil

Карта 21. Просторна распределба на арсен воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 21. Spatial distribution of arsenic in topsoil and bottom soil

– 12 –

Карта 22. Просторна распределба на злато воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 21. Spatial distribution of gold in topsoil and bottom soil

Карта 23. Просторна распределба на бариум воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 23. Spatial distribution of barium in topsoil and bottom soil

Карта 24. Просторна распределба на кадмиум во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 24. Spatial distribution of cadmium in top-soil and bottom soil

Карта 25. Просторна распределба на кобалт воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 25. Spatial distribution of cobalt in topsoil and bottom soil

Карта 26. Просторна распределба на хром воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 26. Spatial distribution of chromium in top-soil and bottom soil

Карта 27. Просторна распределба на бакар воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 27. Spatial distribution of copper in topsoil and bottom soil

Карта 28. Просторна распределба на галиум воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 28. Spatial distribution of gallium in topsoil and bottom soil

Карта 29. Просторна распределба на жива воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 29. Spatial distribution of mercury in topsoil and bottom soil

Карта 30. Просторна распределба на лантан во

површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 30. Spatial distribution of lanthanum in top-soil and bottom soil

Карта 31. Просторна распределба на манган во

површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 31. Spatial distribution of manganese in top-soil and bottom soil

Карта 32. Просторна распределба на молибден во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 32. Spatial distribution of molybdenum in topsoil and bottom soil

Карта 33. Просторна распределба на никел воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 33. Spatial distribution of nickel in topsoil and bottom soil

Карта 34. Просторна распределба на олово во

површинскиот и долниот слој од почвата

Map 34. Spatial distribution of lead in topsoil and bottom soil

Карта 35. Просторна распределба на антимон во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 35. Spatial distribution of antimony in top-soil and bottom soil

Карта 36. Просторна распределба на скандиум во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 36. Spatial distribution of scandium in top-soil and bottom soil

Карта 37. Просторна распределба на строн-циум во површинскиот и долниотслој од почвата

Map 37. Spatial distribution of strontium in top-soil and bottom soil

Карта 38. Просторна распределба на ториум во

површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 38. Spatial distribution of thorium in topsoil and bottom soil

Карта 39. Просторна распределба на талиум воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 39. Spatial distribution of thallium in topsoil and bottom soil

– 13 –

Карта 40. Просторна распределба на ураниум во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 40. Spatial distribution of uranium in topsoil and bottom soil

Карта 41. Просторна распределба на ванадиум во површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 41. Spatial distribution of vanadium in top-soil and bottom soil

Карта 42. Просторна распределба на волфрамво површинскиот и долниот слој одпочвата

Map 42. Spatial distribution of tungsten in topsoil and bottom soil

Карта 43. Просторна распределба на цинк воповршинскиот и долниот слој одпочвата

Map 43. Spatial distribution of zinc in topsoil and bottom soil

Карта 44a. Критично загаден површински идолeн слој од почвата во Кавадарции неговата околина

Map 44a. Critically polluted topsoil and subsoil in the Kavadarci area

Карта 44б. Критично загаден површински идолeн слој од почвата во Кавадарции неговата околина (дигитален те-ренски модел)

Map 44b. Critically polluted topsoil and subsoil in the Kavadarci area (digital elevation model)

– 14 –

– 15 –

1. ВОВЕД

Почвите значително се разликуваат спореднивните својства поради геолошките и климатски-те промени до кои доаѓа на различни места и воразлично време. Дури и така едноставно својствокако што е дебелината на почвениот слој може дасе движи од неколку сантиметри до повеќе метри,а зависи од интензитетот и времетраењето на из-ложеноста на атмосферските услови, епизодите на депозиција и ерозија на почвата, како и од еволу-цијата на формирањето на пределот. Сепак, на-спроти овие фактори, почвите имаат уникатна структурна карактеристика со која тие се разли-куваат од едноставниот земјен материјал и којапретставува основа за нивно класифицирање: вер-тикална низа слоеви добиени со комбинирано вли-јание на исцедните води и живите организми [1, 2].

Почвите се динамична и отворена средина за живеење која им обезбедува на растенијата фи-зичка поддршка, вода, нутриенти и воздух за нив-ното растење. Почвите исто така поддржуваат голем број микроорганизми (бактерии и габи), кои од своја страна ги рециклираат хемиските елемен-ти, посебно јаглеродот и азотот, како и токсични-те елементи. Меѓутоа, голем интерес претставуваприсуството на елементи кои не се природно про-изведени од биолошките видови. Имено, за многуод овие хемиски супстанции е утврдено дека секанцерогени или пак можат да се акумулираат во средината со токсични ефекти врз екосистемите.Иако изложеноста на човекот на овие супстанциие главно преку дишењето или водата за пиење, поч-вите играат важна улога, бидејќи тие влијаат на мо-билноста и биолошките текови на овие токсини.

Застапеноста на тешките метали во почвитедраматично е зголемена со зголеменото користе-ње на минералите и фосилните горива, како и сововедувањето на високотехнолошките индустрис-ки процеси. Проблемот со деградацијата на еко-системите како резултат на загадувањето стана многу актуелен во последните децении од ХХ век. Повеќето од метали обично се застапени во води-те со многу ниски концентрации и затоа тие сенарекуваат елементи во траги. Меѓутоа, со разво-јот на технологиите за производство на металидоаѓа до брзо зголемување на концентрацијата наовие метали во животната средина. Ваквите наглипромени ја доведуваат биосферата до дестабили-зација, затоа што организмите немаат развиенобиохемиски механизам за детоксификација одовие метали кога тие се присутни во високи кон-центрации. Истото објаснување може да се одне-сува и на органските токсични супстанции.

1. INTRODUCTION

Soils differ widely in their properties because

of geologic and climatic variation over distance and time. Even a simple property, such as the soil thickness, can range from a few centimeters to many meters, depending on the intensity and duration of weathering, episodes of soil deposition and erosion, and the patterns of landscape evolu-tion. Nevertheless, in spite of this variability, soils have a unique structural characteristic that distin-guishes them from mere earth materials and serves as a basis for their classification: a vertical sequen-ce of layers produced by the combined actions of percolating waters and living organisms (1, 2).

Soils are dynamic, open habitats that provide plants with physical support, water, nutrients, and air for growth. Soils also sustain an enormous population of microorganisms such as bacteria and fungi that recycle chemical elements, notably carbon and nitrogen, as well as elements that are toxic. The presence of substances in soil that are not naturally produced by biological species is of great public concern. Many of these chemicals have been found to be carcinogens or may accumu-late in the environment with toxic effects on the ecosystems. Although human exposure to these substances is primarily through inhalation or drinking water, soils play an important role because they affect the mobility and biological impact of these toxins.

The abundance of heavy metals in soil has been increased dramatically by the accelerated rate of extraction of minerals and fossil fuels and by highly technological industrial processes. The problems of the degradation of the ecosystems due to pollution became increasingly acute during the latter decades of the 20th century. Most of the metals were typically found at very low total con-centrations in pristine waters – for this reason they often are referred to as trace metals. Rapid inc-reases of trace metal concentrations in the environ-ment are commonly coupled to the development of exploitative technologies. This kind of sudden change exposes the biosphere to a risk of destabili-zation, since organisms that developed under con-ditions with low concentrations of a metal present have not developed biochemical pathways capable of detoxifying that metal when it is present at high concentrations. The same line of reasoning applies to the organic toxic compounds.

– 16 –

Присуството на елементите во траги во поч-вите е од различно потекло [1]: литогените еле-менти потекнуваат директно од литосферата, пе-догените елементи се од литогено потекло, нонивната содржина и дистрибуција во почвенитеслоеви се променети поради педогените процеси,антропогените елементи се депонираат во почватадиректно или индиректно како резултат на чове-ковите активности. Однесувањето на елементите во траги и соодветно на тоа и нивната биорас-положливост зависи од нивното потекло. Меѓу-тоа, јасно е укажано на фактот дека, без оглед навидот, фиторасположливоста на антропогенитетешки метали во почвата е значително поголема отколку на оние од педогеното потекло.

Урбаното загадување со тешки метали епредмет на многу студии [2–15]. Регионалното за-гадување на почвите се јавува главно во индус-триски области и во центри со големи населени места, каде што фабриките, сообраќајот и кому-налниот отпад се главни извори на загадувањето со металите [1]. Поради разновидните и континуи-рани промени во урбаните области, неопходно епрво да се утврдат нивната природна распределба и методите за утврдување на промените во приро-дата предизвикани од човековата активност.Важно е да се напомни дека и содржината на нивона фонот на металите сама по себе е променлива.Сепак, често има случаи индустриските објекти, посебно рудници и металуршки фабрики кои сенаоѓаат во близина на населени места, значително даго зголемат ова загадување. Од литературните пода-тоци објавени во последните години јасно се гледа дека работата на рудниците и металуршките фабрики доведува до енормно загадување на почвите [16–28],вклучувајќи го и загадувањето на почвите од работата на топилниците за производство на никелили други индустриски активности [7–9, 12, 14, 15,18, 29–34].

Целта на оваа студија е да се прикажат ре-зултатите од првото систематско испитување напросторната распределба на различни елементи воповршинскиот слој на почвите во Кавадарци и во неговата околина, област позната од неодамна по производството на фероникел. Во литературатадосега се презентирани резултатите од неколкуиспитувања на почвите, како и на зеленчук иовошје произведени во оваа област, но тие се од-несуваат главно на загадувањето со никел, кобалт ихром [35]. Други елементи не се определувани иако е познато дека минерали на многу други ток-сични метали (As, Cd, Cu, Sb, Se итн.) се присутниво рудата која се преработува во топилницата за производство на фероникел [29, 31–39]. Резулта-тите од проучувањето на атмосферската депози-ција на елементи во траги во Република Македо-нија укажаа на најзагадените области со можните

Soils contain trace elements of various origin [1]: lithogenic elements which are directly in-herited from the lithosphere, pedogenic elements which are of lithogenic origin, but their concentra-tion and distribution in soil layers and soil particles are changed due to pedogenic processes or anthro-pogenic elements which are all those deposed into soil as direct or indirect results of man's activities. The behaviour of trace elements in soil and in con-sequence their bioavailability differs as to their origin. However, regardless of the forms of the anthropogenic heavy metals in soil, their phyto-availability is significantly higher than those of pedogenic origin.

Urban pollution with heavy metals has re-cently become a subject of many studies [3–15]. The regional contamination of soil occurs mainly in industrial regions and within centres of large settlements where factories, motor vehicles and municipal wastes are the most important sources of trace metals [1]. Because of heterogeneity and ceaseless changing of urban areas, it is necessary first to understand the natural distribution and the methods for distinguishing man-made anomalies in nature. The natural background itself is variable, which means that higher concentrations of some elements can be normal for one region but anoma-lous for the other. However, there are cases when the industrial enterprises, especially mining and metallurgical plants, situated near cities can in-crease the pollution. It is obvious from the papers published recently that mining and metallurgical activities lead to enormous soil contamination [16–28], including soil contamination due to nickel smelter plants or another industrial activities [7–9, 12, 14, 15, 18, 29–34].

The subject of this study is to present the re-sults of a first systematic study of spatial distribu-tion of different chemical elements in surface soil over of the Kavadarci region known for its ferro-nickel industrial activity in the nearest past. There were several investigations of soil, vegetables and fruits produced in this region but they were mainly concerned with contamination by nickel, iron, co-balt and chromium [35]. Other elements were not determined though it is known that the minerals of many other heavy metals (As, Cd, Cu, Sb, Se, etc.) are present in iron-nickel ores used for the produc-tion of nickel in the smelter plants [29, 31–39]. The study on the atmospheric deposition of trace metals over the entire territory of the Republic of Macedonia identified the most polluted areas and characterize different pollution sources [40, 41]. However, it was found that the most important

– 17 –

извори на загадувањето [40, 41]. Најдено е деканајголемиот извор на загадување на воздухот сонекои елементи претставуваат топилниците запроизводство на челик и обоени метали, вклучу-вајќи ја и областа на Кавадарци и неговата око-лина. Затоа во рамките на оваа студија е извршено определување на содржината на 36 макроелемен-ти и елементи во траги во почвите од Кавадарци иод неговата околина, за да се процени големинатана подрачјето во кое е присутно влијанието од работата на топилницата за фероникел.

Целото испитувано подрачје (360 km2) беше опфатено со мрежа за земање примероци од 2×2 km2, со тоа што во урбаната зона и во подрач-јето околу топилницата за фероникел (117 km2) мрежата за земање примероци почва беше погус-та, 1×1 km2. На вкупно 172 локации се земени 344 примероци почва. На секое место примероците се земани на две длабочини: во површинскиот слој на длабочина од 0 до 5 cm и на длабочина од 20 до 30 cm (долниот слој). Со примена на масената спектрометрија со индуктивно спрегната плазма (ISP-MS) се определени вкупно 36 елементи (Ag, Al, As, Au, B, Ba, Bi, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P, Pb, S, Sb, Sc, Se, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W и Zn).

sources of trace metal deposition are ferrous and non-ferrous smelters including the area of Kavadarci and its surroundings. For this reason, the goal of this work was to determine the content of 36 major and trace elements in the soil from the town of Kavadarci and its surroundings and to as-sess the size of the area eventually affected by the ferronickel smelter plant situated near the town.

The complete investigated region (360 km2) is covered by a sampling grid of 2×2 km2; in the ur-ban zone and around the ferronickel smelter plant (117 km2) the sampling grid is denser, 1×1 km2. All together, in 172 locations 344 soil samples were collected. At each sampling point were col-lected soil samples at two depths, topsoil (0–5 cm) and bottom (20–30 cm) soil. Inductively coupled plasma – mass spectrometric (ICP-MS) determina-tions of 36 elements (Ag, Al, As, Au, B, Ba, Bi, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P, Pb, S, Sb, Sc, Se, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W and Zn) was performed.

2. ГЕОГРАФСКИ ОПИС

Градот Кавадарци се наоѓа во ТиквешкатаДолина, околу 100 km јужно од главниот градСкопје (карта 1). Кавадарци е познат во Маке-донија и во многу европски земји по своите ло-зови насади и производството на грозје, а тик-вешките вина се извезуваат насекаде во светот. Оваа област претставува главен извор за произ-водството на вино во Македонија. Општината Кавадарци (38.741 жители; 992,44 km2) ја сочи-нуваат градот Кавадарци (28.000 жители) и 39 други населени места.

Урбаното подрачје се наоѓа на надморскависочина од 200 до 300 m. Градот е обиколен оддвете страни на долината со ридови од различна надморска височина (од околу 300 m до 770 m). На левата страна на долината се наоѓаат ридо-вите Љубаш, Дабов Врв и планината Клепа и селата Росоман, Сирково, Трстеник, Манасти-рец, Возарци, Камен Дол, Дреново и Шивец. На десната страна од долината се наоѓа планинатаСерта, а во јужниот дел висорамнината Витаче-во и планината Кожуф.

Климата во Кавадарци е континентална соделумно медитеранска клима, со топли лета иладни зими. Средната годишна температура из-

2. GEOGRAPHIC DESCRIPTION

Town Kavadarci is located in Tikveš valley, about 100 km south from the capital Skopje (Map1). The city is well known and famous by its vineyards, all over Macedonia and also in many European countries, where the Tikveš wines are exported. It is main vine production region inMacedonia. The municipality of Kavadarci (38,741 inhabitants; 992.44 km2) is made of the town of Kavadarci (28000 inhabitants) and 39 settlements.

The urban area is located on 200–300 m alti-tude, surrounded with hills from east and south sides of the valley with height difference approxi-mately between 300 and 770 m. The west side of the valley is surrounded by the hills Ljubaš, Dabov Vrv and Klepa Mountain, with villages of Roso-man, Sirkovo, Trstenik, Manastirec, Vozarci, Kamen Dol, Drenovo, Šivec. The east side of the valley is surrounded by the mountain of Serta and on the south with upland Vitačevo and the Kožuf Mountain.

The climate in Kavadarci is of a continental type of climate with a reduced Mediterranean cli-mate and with hot summer and cold winter. The mean annual temperature is 13.6 oC. The averagewinter temperature is 3.2 oC and the absolute

– 18 –

несува 13,6 oC. Средната температура во зимаизнесува 3,2 оC со апсолутна минимална темпе-ратура од –22 оC. Наспроти тоа, летните темпе-ратури се многу високи. Средната температура во јули е 24,7 oC со апсолутна максимална тем-пература од 42 oC. Средната годишна вредност на врнежите изнесува 477 mm [42]. Главниот правец на ветерот е од север и северозапад.

Иако градот Кавадарци за прв пат е споме-нат во 1823 година, тиквешкиот регион бил на-селен многу порано. Многу археолошки наодиод оваа област потекнуваат од праисторисковреме. Такви се бронзени и керамички предме-ти најдени на археолошките наоѓалишта близудо стариот град Стоби, кои потекнуваат од VI иVII век п.н.е. Римски монети со портрети на Ромул и Рем и римската волчица се најдени во селото Манастирец; римски споменик и пишанидокументи се најдени во селото Марена, како и гробови, фундаменти и системи за водоснабду-вање во селото Домовица. Во VII век оваа об-ласт била населена со Словени, кои зазеле гра-дот Дукена, изграден близу до стариот антички град Стоби (близу до Градско). Тиквешката Котлина го добила своето име по старата на-селба на вливот на реката Тиквешица во ЦрнаРека. По завладувањето на областа од страна наОтоманската Империја во XIV век, областа била раселена. Во 1875 година, кога Кавадарци имал 2000 жители и потпаѓал под Битолскиот пашалак, била изградена повардарската желез-ница, што довело до економски развој. Градот бил дел од Отоманската Империја од 1371 до 1912 година, а по Втората светска војна (во1944) е дел од Република Македонија.

Во 1968 година на Црна Река е изграденоТиквешкото Езеро, со брана во близина на се-лото Возарци, 12 km оддалечено од Кавадарци. Тоа претставува најголемо вештачко езеро воМакедонија (14 km2, 26 km долго, волумен од475.000.000 m3). Водата се користи за наводну-вање и за производство на електрична енергија.

Кавадарци и Тиквешката Котлина претста-вуваат главен винарски центар во Македонија и Југоисточна Европа. Производството на виноангажира речиси 85 % од населението на Кава-дарци. Винарската визба „Тиквеш“ е основанаво 1946 година и со годишното производство одоколу 35 милиони литри вино од околу 55 милио-ни kg грозје, со застапеноста на над 30 видови грозје и 24 видови вино, е најголема во Југоис-точна Европа. Најпознати вина се Смедеревка, Траминец и Темјаника од белите и Кратошија,Вранец, Теран и Станeшина од црвените вина.

minimal temperature recorded was –22 oC. The summer time is characterized with high tem-peratures. The average temperature in July is 24.7 oC with the absolute maximum temperature recorded of 42 oC. The means annual precipitations is estimated at 477 mm [42]. The major wind di-rection is from the north and northwest.

Although the town of Kavadarci was mentio-ned for the first time only in 1823, the Tikveš re-gion was settled much earlier. In the Tikveš region near Kavadarci, many artifacts and structures have been discovered dating back to prehistoric times. Bronze and ceramic artifacts were discovered at an archaeological site in the nearby town of Stobi dating back to the VIth and VIIth century BC. Roman coins portraying Remus, Romulus and the Roman she-wolf were found in the village of Manastirec; a Roman monument and writings were excavated in Marena, as were tombs, foundations and water supplying system in Domovica. In the VIIth century, the area was colonized by the Slavs, who suppressed the town of Dukena, itself built on the site of the former town of Stobi (near the today's municipality of Gradsko. The region of Tikveš is named after an old settlement built at the confluency of the rivers Tikvešica and Crna. After the Ottoman conquest in the XIVth century, the area was resettled. In 1875, Kavadarci was a 2,000 inhabitants town belonging to the pashalik of Bitola; the building of the Vardar railway at that time boosted the economy. The city was a part of the Ottoman Empire (1371–1912) and after Second World War (in 1944) it is a part of the Republic of Macedonia.

The Lake Tikveš was formed on the river Crna in 1968, with its dam near the village of Vo-zarci, 12 km south of Kavadarci. It is the biggestreservoir in Macedonia (14 km2, 26 km in length, 475,000,000 m3 in volume). The water is used for irrigation and electricity production, whereas the lake is a popular summer vacation place.

Kavadarci, along with the surroundings is the main center of wine production in Macedonia and south-eastern Europe. Wine industry employs 85 % of the population of Kavadarci. The Tikveš winery, established in 1946, is the biggest in south-eastern Europe. Every year it produces 35 millions liters of wine from 55 million kg of grapes, using 30 grape varieties for 24 types of wine. The most popular local varieties are Smederevka, Traminec and Temjanika (white) and Kratošija, Vranec, Teran and Stanešina (red). Kavadarci also has in-dustry, such as the FENI ferronickel complex.

– 19 –

Испитуваното подрачје зафаќа 18 km (W–E) × 20 km (S–N) (картите 1–3) и се наоѓа воцентралниот јужен дел од Македонија, ограничено со следните координати (GaussKrueger zone 7): 7574000 (W) – 7592000 (E) и4582000 (S) – 4602000 (N). Вкупната површинана испитуваното подрачје изнесува 360 km2, од кои површинските води (реки и езера) покриваат6 km2 (2 %), обработливите површини 221 km2

(61 %), необработливите (главно шуми) 120 km2

(33 %) и урбаното подрачје (населени места,индустриска зона, археолошки локалитети, каменоломи и депонии) 13 km2 (4 %).

The study area is large 18 (W-E)×20 (S-N) km (Maps 1–3) and is located in the south-central part of Macedonia, which is limited with coor-dinates (Gauss Krueger zone 7) 7574000 (W) –7592000 (E) and 4582000 (S) – 4602000 (N). Of the total 360 km2 of the study area, the water sur-face (rivers and lakes) covers 6 km2 (2 %), cultiva-ble land 221 km2 (61 %), non-cultivable area (mainly forests) 120 km2 (33 %) and urbanized area (settlements, industry zones, archaeological sites, quarries and tailings) 13 km2 (4 %).

Карта 1. Локација на испитуваното подрачје Map 1. Location of the study area

– 20 –

Карта 2a. Карта според употребата на земјиштето во Кавадарци и неговата околина Map 2a. Land use map of the Kavadarci area

– 21 –

Карта 2б. Карта според употребата на земјиштето во Кавадарци и неговата околина (дигитален теренски модел)

Map 2b. Land use map of the Kavadarci area (digital elevation model)

3. ГЕОЛОШКИ ОПИС

Геолошкиот опис (картите 3a и 3b) е напра-вен според Rakićević и соработниците [43] и Hristov и соработниците [44].

Најстарите формации имаат правец NW-SEи припаѓаат на внатрешниот дел на вардарскатазона. Подолниот палеозојски (Pz) метаморфенкомплекс е претставен со две серии: амфибол-ски и амфиболски-хлоритни шкрилци, со мер-мери и кварцно-серицитни шкрилци со мермери и филитски слоеви. По должината на пукнати-ните во вардарската зона, во облик на тенокпојас, е присутен серпентин. Крајниот дел одјугозападниот дел од испитуваната област е по-криен со мермери и доломити, веројатно со девонска старост.

3. GEOLOGY DESCRIPTION

The geological description (Maps 3a and 3b)

was written according to Rakićević еt al. [43] and Hristov еt al. 1965 [44].

The oldest formations have direction NW-SEand belong to the inner parts of the Vardar zone. The Lower Paleozoic (Pz) metamorphic complex is present with two series: amphibole and amphibole-chlorite schists, with marbles and quartz-sericite schists with marbles and phylite layers. Serpen-tinite is present in the form of the narrow belts along the ruptures inside the Vardar zone. The ut-termost part in the SW of the study zone is coveredwith marbles and dolomites probably from Devo-nian ages.

– 22 –

Над палеозојските се развиени мезозојски-те (Mz) формации, главно од доцниот креденпериод. Туронските (K2) песочници, конгломе-рати и масивни варовници се простираат конјугозападниот и западиот дел од испитуванатаобласт. Дијабазните и субмаринските изливи наспилити се чести и во подолните делови од оваасеквенција, каде исто така се појавуваат ипомали маси од габрови. Палеозојските и мезозојските стени опфаќаат речиси 39 km2 во југозападниот и западниот дел од испитуваното подрачје.

Комплекс од терцијарни и кватерннарниседименти опфаќа поголем дел од испитуваното подрачје. Горноеоценски (4E3) флишни седи-менти и жолти песочници се појавуваат по должината на долините на реките Вардар, ЦрнаРека и Луда Мара, како и во мал дел од тиквеш-киот басен. Овие седименти со длабочина и до3500 m опфаќаат околу 34 km2 главно восеверниот дел од испитуваното подрачје.

Тиквешкиот басен го пополнуваат плио-ценски (Pl) седименти, граничејќи се со реката Вардар на север, и палеозојско-мезозојска фор-мација, која се распростира во правец северо-запад-југоисток. Ова подрачје главно е претста-вено со песочни серии. Песочните серии сехомогени, содржат предимно жолт песок сониска содржина на крупна песоклива глина (ча-калесто песокливи глини) и финозрнест сив пе-сочник, сиромашен со фосилни остатоци. Плио-ценските (Pl) седименти покриваат најголем дел (околу 182 km2) од централниот дел на испиту-ваното подрачје.

Југоисточно од Кавадарци се наоѓааткватернарни (Q) пирокластични вулканити сотуфови, бречи и агломерати, кои опфаќаатоколу 25 km2.

Кватернарниот период е претставен со де-лувиум (d), речни тераси (t) и алувиум (al). Де-лувијалните седименти (12 km2) содржат грубматеријал од околните стени, измешан со гли-несто песочен материјал. По должината на ре-ките Вардар, Црна Река и Луда Мара се форми-рани терасни седименти (23 km2). Тераситесодржат чакал, песок и глини. Алувијалните се-дименти (40 km2) покриваат поплавните рам-нини на реките Вардар, Црна Река и Луда Мараи содржат главно песок и глина.

Over the Paleozoic are developed Mesozoic (Mz) formations, mainly from Late Cretaceous ages. The Turonian (K2) sandstones, conglomerates and massive limestones are spread in the SW and W side of the study area. Diabase and spilite sub-marine flows are frequent in the lower parts of this sequence, where the minor masses of gabbros, oc-cur as well. Paleozoic and Mesozoic rocks cover approximately 39 km2 in the SW and W part of the investigated area.

Complexes of Tertiary and Quaternary sedi-ments cover the most of the study area. The Upper Eocene (4E3) flysch sediments and yellow sand-stones are developed along Vardar, Crna Reka and Luda Mara valleys and marginal part of the Tikveš basin. Those sediments with depth up to 3500 m cover approximately 34 km2 mainly in the N part of investigation area.

The Pliocene (Pl) sediments fill the Tikveš basin, limited with the Vardar on the North, and Paleozoic-Mesozoic formations that have direction NW-SE. This sequence is represented mainly with sandy series. The sandy series is homogenous, con-tains mostly yellow sandstone with low percent gravelly sandy claystone and fine grained grey sandstone, end it is poor with fossils. Pliocene (Pl) sediments cover the biggest part (about 182 km2) in the central part of the investigated area.

SE from the Kavadarci are found the Quater-nary (Q) pyroclastic vulcanites represented with tuffs, breccias and agglomerates, which cover ap-proximately 25 km2.

Quaternary ages, represented with the deluvi-um (d), river terraces (t) and alluvium (al). Delu-vial sediments (12 km2) contain rugged material from surrounding rocks, mixed with clay-sandy material. Along the rivers Vardar, Crna Reka and Luda Mara terraces sediments are formed (23 km2). Terraces contain gravels, send and clay. Al-luvial sediments (40 km2) cover the flood planes of the Vardar, Crna Reka and Luda Mara rivers and contain mainly sand and clay.

– 23 –

Карта 3a. Литолошка карта на Кавадарци и неговата околина Map 3a. Lithological map of the Kavadarci area

– 24 –

Карта 3b. Литолошка карта на Кавадарци и неговата околина (дигитален теренски модел)

Map 3b. Lithological map of the Kavadarci area (digital elevation model)

4. ПЕДОЛОШКИ ОПИС 4. PEDOLOGICAL DESCRIPTION

4.1. Автоморфни почви

4.1. Automorphyc soils

Литосоли, со профил од типот (A)-R1-R2.Тоа се неразвиени или слабо развиени почви сомаксимална длабочина на солумот од 20 cm, формирани на цврста или слабо распукана сте-на. Овие почви имаат ниска продуктивна спо-собност како резултат на плиткиот солум, ви-соката содржина на скелет и ниската содржина на глина. Овие почви немаат значење за земјо-делското производство.

Lithosols with (A)-R1-R2 type of soil profile are undeveloped or weakly developed soils with maximum soil depth of 20 cm, formed on a solid or slightly defragmented rock. These soils have a low productive capability, due to the shallow solum and small amount of clay and have no im-portance for agricultural production.

Регосоли со профил од типот (A)-C. Се образуваат на растресити седименти. Се форми-раат со забрзана ерозија на почвениот профилна претходно развиените почви и со иницијални процеси на педогенеза која води кон создавање на слабо развиен хор. (А). Овие почви се под-ложни на ерозија, така што се препорачуваат противерозивни заштитини мерки. Регосолите се карактеризираат со пониска плодност во спо-редба со соседните почви од кои настанале попат на ерозија.

Regosols with (A)-C type of soil profile are formed on a loose substrates. They are formed with severe erosion of the soil profile of the formerly developed soils and with an initial process of pe-dogenesis which leads to formation of an undevel-oped top layer (A). These soils are prone to surface or dice erosion, so antierosive measures should be implemented. Regosols are characterized with low soil fertility in comparison with the adjacent soil types, which were transformed into regosols with severe erosion.

– 25 –

Карта 4a. Педолошка карта на Кавадарци и неговата околина Map 4a. Pedologic map of the Kavadarci area

– 26 –

Карта 4б. Педолошка карта на Кавадарци и неговата околина (дигитален теренски модел)

Map 4b. Pedologic map of the Kavadarci area (digital elevation model)

Почвен комpлекс реgосоли и лиtосоли.

Во Тиквешкиот регион овие два почвени типасе јавуват во комплекс и е многу тешко да сеиздвојат како посебни картографски единици.Застапени се на понаклонети терени западно одТиквешкото Езеро, во атарите на с. Дебриште,Камен Дол и Крушевица и северозападно од с.Долно Чичево.

Soil complex: regosols-lithosoil. In the Tik-veš region these two soil types alter on a very small distances and it’s very difficult to delineate then as separate cartographic units. This complex is spread on sloppy terrains west of the TikvešLake in the districts of Debrište, Kamen Dol and Kruševica villages and north-west of Dolno Čičevo village.

Почвен комpлекс лиtосоли, реgосоли ирендзини. Доста често се забележува и серијаод литосоли, регосоли и рендзини. Литосолите се забележуваат на највисоките делови од тере-нот. Многу често на површина избива цврста стена. Регосолите се јавуаат на понаклонетите терени каде што по пат на ерозија солумот пос-тојано се подмалдува, додека рензините се јаву-ваат на порамните терени и во подножјето наридиштата и се менуваат со регосолите намногу мали растојанија. Овој почвен комплекс ераспространет во атарот на с. Дреново, потоа воатарите на с. Сирково, Камен Дол, Мрзен Орео-вец, Дебреште и источно од населбата Градскона левата страна на реката Вардар.

Soil complex: lithosoil, regosols and rendzinas. Series of lithosoil-regosols-rendzinas can be often noticed in the region of Tikveš valley. Lithosols occupy the highest parts of the terrain. Very often the solid rock can be noticed on the sur-face. Regosols are developed on inclined terrains where due to the erosion processes the solum is constantly in its initial phase of development, while the rendzinic soils are developed on amore flat terrains at foothills and are altering with re-gosols on very small distances. This soil complex is extended over the districts of Drenovo, Sirkovo, Kamen Dol, Mrzen Oreovec, Debrešte and east of Gradsko settlement on the left side of river Vardar.

– 27 –

Почвен комpлекс лиtосоли, реgосоли иранкери. Оваа серија е издвоена на висорамни-ната Витачево, во непосредна близина на Кава-дарци. Литосолите и ранкерите се образуваниод компактни вулкански стени, а регосолите сенастанати со еродирање на хумусноакумулатив-ниот хоризонт на ранкерите.

Soil complex: Lithosols, regosols and rank-ers. This series is delineated on the highland Vita-čevo, nearby Kavadarci. Lithosols and rankers are formed on compact volcanic rocks, while regosols are developed with erosion processes and degrada-tion of the top soil of rankers.

Делувијални (колувијални) pочви. Делуви-јалните почви се дефинирани како неразвиени и слабо развиени почви со можен хоризонт (A) или Ар. Имаат едноставна градба на профилот од типот (А)-С. Образувани се со еродирање и транспортирање на супстратот и почвите од по-високите терени со површинските води и со во-дите на поројните текови и со современа седи-ментација на така еродираниот материјал во под-ножјето на тие терени. Хор. (А) содржи нешто по-голема количина хумус отколку хор. C, но сепак не постојат видливи знаци на образување струк-турни агрегати. Делувијалните почви имаат го-лема хоризонтална и вертикална (по длабочинана профилот) хетерогеност на сите својства. Воспоредба со алувијалните почви со кои гра-ничат, имаат пониска продуктивна способност.

Deluvial (coluvial) soils with (A)-C type of soil profile, are undeveloped or weakly developed soils with (A) or Ap top layer, formed with erosion of the material from the upper part of the terrain with surface and torrent erosion and its deposition in the foothill. The hor. (A) contains a bit higher amounts of organic matter than hor. C, but still there are no obvious signs of formations of soil structure. Deluvial soils posses big spatial and ver-tical (in depth soil profile) heterogeneity of all its properties. In comparison with the bordering allu-vial soils, deluvial soils have lower productivity.

Рендзина, со профил од типот А-АС-С. Се образува врз растресит силикатно-карбонатенсупстрат со моличен хор. А. Длабочината на ху-мусниот хоризонт изнесува до 40 cm, има тем-носива, темнокафеава до црна боја со добро из-разена структура. Карбонатите се јавуваат одповршината или на извесна длабочина. Најго-лем дел од рендзините интензивно се користатво земјоделството, а еден дел е под пасишта. На картата се претставени како комплекс на ренд-зини и регосоли и комплекс на литосоли, рего-соли и рендзини. Комплексот на рендзини и ре-госоли зафаќа најголема површина од испитува-ното подрачје.

Во околината на с. Долно Чичево на малиповршини се сретнува комплекс од циметнишумски почви и регосоли.

Rendzinic soil with an A-AC-C type of pro-file are formed on a loose silicate-carbonate sub-strate, with mollic A horizon. The depth of the top soil is up to 40 cm, with dark gray, dark brown or black color with well developed soil structure. Carbonates are present from the surface or deeper in the soil profile. The major part of these soils is used for intensive agricultural production, while a small part is under pastures. On the soil map these soil are indicated as a complex of lithosols-rego-sols-rendzinas. The complex of rendzinas and re-gosols covers the biggest part of the investigatedarea.

In the area of vi;age Dolno Čičevo on a small area a complex of cinnamonic forest soils and re-gosol is presented.

Смолници. Тоа се почви образувани врз глинести седименти (главно карбонатни) со по-веќе од 30 % глина, што им дава својство набабрење (смектити), или врз базични и ултраба-зични стени, со чие распаѓање се добива многуглина од таков тип. Смолниците од испитувано-то подрачје се образувани врз глинести терци-eрни седименти на слабобрановиден релјеф сомал пад. Имаат тип на профил А-АС-С. Почвата содржи повеќе од 30 % глина и хоризонтот А имавертични својства: пукнатини и карактеристична призматична структура. Површините на овиеагрегати се сјајни и избраздени (“slickensides”).

Vertisols are formed on a clay sediment (mostly carbonate) with more than 30 % of clay content with ability for swealing (smectites) or on basic or ultrabasic rocks which with decaying de-rives such type of clay. Vertisols at the examined area are formed on clay tercier sediment on moder-ately wavy landscape with small inclination. The profille type is A-AC-C. The soil contains more than 30 % clay and hor. A hase vertical character: cracks, and specific prismatic structure. The aggre-gate surface is shiny („slickensides”). Hor. A is deaper than 30 cm, while the AC hor. is on 20–30 cm deepth. In the examined area vertisols are de-

– 28 –

Хоризонтот А е подлабок од 30 cm, а хоризонтотАС обично е длабок 20–30 cm. Во испитуванотоподрачје смолниците се издвоени на картата како самостоен почвен тип. Распространети се во непосредната околина на селата Рибарци, Трстеник и Возарци и северно од Кавадарци.

tached as a separate soil type. This soils are spreaded in the adjacent surroundings of the Ri-barci, Trstenik and Vozarci northern of the city of Kavadarci.

Чернозем. Черноземот е почвен тип на се-миаридните степски региони со типичен моли-чен хоризонт Аmo подебел од 40 cm и со пре-оден хоризонт АС (25–30 cm). Содржи СаСО3најчесто од површината и во долниот дел нахор. А или АС. Хоризонтот А има добро изразе-на стабилна зрнеста структура. Во испитувано-то подрачје черноземите најчесто содржат карбонати од самата површина, а во дел од про-филите се промиени на извесна длабочина во солумот. Черноземите се картирани како посеб-на картографска единица (карта 4а). На картатапоголеми површини се издвоени северно од с.Росоман, а помали површини се наоѓаат ис-точно од с. Паликура и помеѓу селата Тимјаник и Долни Дисан.

Chernozems are commonly developed in semi-arid stepic regions with typical molic hor. Amo thicker than 40 cm and an intermediate hor. AC (25–30 cm). This soils contains carbonates which appears from the soil surface, in some cases from the lower part of hor. A or from hor. AC. Hor. A has a well developed, stabile granular soil structure. In the examined area chernozems con-tains carbonates at its surface, while in some cases carbonates are washed out at certain depth of the soil profile. Chernozems are delineated as a sepa-rate carthographic unit (Map 4a). On the soil map a big areas are detached north from Rosoman vil-lage, and some small units east from Palikura vil-lage and between villages Timjanik and Dolni Disan.

Цимеtни шумски pочви со профил од ти-пот Ap-(B)-C или Ap-(B)-(B)C-C. Се одликуваатсо камбичен хоризонт (В), кој лежи меѓу хори-зонтите А и С. Камбичниот хоризонт (В) секогаш содржи повеќе глина од хор. А. Тој е позбиен, со намалена капиларна порозност, намалена стабил-ност на структурните агрегати и намалена водо-пропустливост. Производната способност на овиепочви е средна. Главни недостатоци на овие поч-ви се влошена структура, ниска содржина на ху-мус, недоволна содржина на хранливи материи,ерозија на понаклонети терени и др.

Cinnamonic forest soils with Ap-(B)-C orAp-(B)-(B)C-C, are characterized with the pres-ence of clay cambic hor. (B). The cambic hor. (B) always contains more clay than the hor. A. It is denser with reduced capillary porosity and stability of the structural aggregates and lower water con-ductivity. Production capability is medium due to the bad soil structure, low humus content, insuffi-cient quantities of nutrients and appearance of ero-sion on sloppy terrains.

4.2. Хидроморфни почви

4.2. Hydromorphic soils

Алувијалните почви се современи (рецент-ни) речни или езерски наноси со слоеви, а мо-жат да имаат и хоризонт (А) или (А)р, па и G.За разлика од делувијалните почви, се одли-куваат со добра сортираност. Суспендираниот материјал од кој се образуваат овие почви имахетероген минералошко-петрографски состав. Според механичкиот состав тоа се лесни почви. Макроструктурата е слабо изразена, и затоа фи-зичките својства зависат од механичкиот сос-тав. Имаат добар воден, воздушен и топлотен режим. Тоа се многу плодни почви и на нив сеодвива интензивно земјоделско производство.Застапени се како самостоен почвен тип по те-чението на реките Вардар, Црна Река и ЛудаМара.

Alluvial soils are recent layers of river or lake sediments, and usually have hor. (A) or Ap and in some cases hor. G. Unlike deluvial soils, they have good fractionation of the parent material. The allu-vial sediments which serve as a parent material for formation of this soil have heterorganic minera-logical composition. In terms of its mechanical composition these are light soils, with weakly em-phasized soil structure and high dependence of the physical characteristic to the mechanical composi-tion. They are characterized with good air, water and temperature regime. These are very fertile soils with intensive agricultural production. They are represented as a separate soil type along the river beads of the rivers Vardar, Crna Reka and Luda Mara.

– 29 –

5. МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ

5. MATERIAL AND METHODS

5.1. Земање на примероци Примероците од природните површински

почви во градот Кавадарци и неговата околинасе земани според Европското упатство за истра-жувања на загадување на почвите [45], како и според нашето претходно искуство [47–50].

Целото испитувано подрачје (360 km2) е покриено со мрежа за земање примероци со гус-тина од 2×2 km2, но во урбаното подрачје на Ка-вадарци и во непосредната околина на топилни-цата за фероникел (117 km2) мрежата за земањепримероци е погуста, 1×1 km2 (картите 5a и 5b). Од вкупно 172 локации се земени 344 примеро-ци почва.

На секое место за земање примероците сеземани на две длабочини, од површинскиот слој (0 до 5 cm) и од долниот слој со длабочина од20 до 30 cm. Можниот органски слој од почвата е отстрануван. Секој примерок претставува композит од материјал земен од 5 места (едново средина и четири во точките оддалечени по 10 m во правец на север, исток, југ и запад). Ма-сата на вака земениот примерок изнесуваше околу 1 kg [51].

Според основните литолошки единици, 24 локации за земање примероци се наоѓаат вообласта на палеозојските и мезозојските стени(39 km2), 10 во горноеоценските флишни зони(34 km2), 90 на плиоценските песокливи серии(182 km2), 29 на плеистоценскиот туф, холо-ценскиот делувиум и холоценскиот алувиум на реката Луда Мара (46 km2), 10 на холоценските речни тераси (23 km2) и 9 на холоценскиот алувиум на реките Црна Река и Вардар (21 km2).

5.1. Sampling Samples of natural surface soils in the town of

Kavadarci and the surrounding region were col-lected according to the European guidelines for soil pollution studies [45, 46], and also according to our experience [47–50].

The complete investigated region (360 km2) was covered by a sampling grid 2×2 km2, but in urban zone of Kavadarci and around the ferro-nickel smelter plant (117 km2), the sampling grid was denser, 1×1 km2 (Maps 5a & 5b). Altogether 344 soil samples were collected from 172 loca-tions.

In each sampling point soil samples were collected at two depths, topsoil (0–5 cm) and sub-soil (20–30 cm). The possible organic horizon was excluded. One sample represents the composite material collected at the central sample point itself and at least four points within the radius of 10 m around it towards N, E, S, and W. The mass of such composite sample was about 1 kg [51].

With regard to the basic lithological units, 24 location of sampling are located on the area of Paleozoic and Mesozoic rocks (39 km2), 10 on the Eocene upper flysch zone (34 km2), 90 on the Pliocene sandy series (182 km2), 29 on the Pleisto-cene tuff, Holocene delluvium and Holocene allu-vium of the river Luda Mara (46 km2), 10 on the Holocene river terraces (23 km2) and 9 on the Holocene alluvium of the rivers Crna and Vardar (21 km2).

5.2. Подготовка

Земените примероци почва се сушени навоздух во сенка околу 2 недели. Потоа матери-јалот е внимателно дробен и ситнет и просеан низ сито со отвори од 2 mm [52, 53]. Потоаодредено количество од просеаниот материјал емелено во ахатен млин до големина на зрнатапод 0,125 mm.

5.2. Preparation

The soil samples were air dried indoors at room temperature for about two weeks. Then they were gently crushed, cleaned from extraneous ma-terial and sifted through a plastic sieve with 2 mm mesh [52, 53]. The shifted mass was quartered and milled in agate mill to an analytical grain size be-low 0.125 mm.

5.3. Хемиски анализи

Определувањето на 36 елементи е изврше-но со примена на масената спектрометрија соиндуктивно спрегната плазма (ИСП-МС) во

5.3. Chemical analyses

Mass spectrometry with inductively coupled plasma (ICP-MS) determination of 36 elements was performed in the laboratory of ACME Ltd. in

– 30 –

лабораторијата на ACME Ltd. во Ванкувер,Канада, по растворање на примероците почва со"царска вода" (раствор од HCl и HNO3 на температура од 95 °C – метод 1DX). Определе-ни се следните елементи: Ag, Al, As, Au, B, Ba, Bi, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P, Pb, S, Sb, Sc, Se, Sr, Th, Tl, Ti, U,V, W и Zn. Растворливоста на некои елементи е ограничена поради можно присуство на некоинивни нерастворливи минерални форми.

Vancouver, Canada, after aqua regia digestion (mixture of HCl, HNO3 and water at 95°C – 1DX method). The following 36 elements were analy-zed: Ag, Al, As, Au, B, Ba, Bi, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P, Pb, S, Sb, Sc, Se, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W and Zn. Solubility of some elements was limited by the mineral species present.

5.4. Веродостојност на добиените резултати

Сите примероци и нивни дупликати сеиспратени во лабораторијата по случаен ред. Оваа постапка обезбедува избегнување грешкипри третманот на примероците и случајна рас-пределба на евентуалните промени на анали-тичките услови за сите примероци.

Осетливоста во смисла на долната границана детекција е соодветна за 31 од 36 анализирани елементи [53]. Пет елементи (Ag, B, Bi, S и Se) се исклучени од понатамошните статистички анализи, бидејќи нивните содржини во повеќетоод анализираните примероци беа под долнатаграница на детекција или на границата на детек-ција на аналитичкиот метод (таб. 1). Утврдено едека веродостојноста на аналитичката постапкае соодветна за користење на определените сод-ржини на елементите во понатамошните статис-тички анализи.

5.4. Reliability of chemical analyses

All samples and their replicates were sub-mitted to the laboratory in a random order. This procedure assured unbiased treatment of samples and random distribution of possible drift of analyti-cal conditions for all samples.

The sensitivity in regards to the lower limit of detection was adequate for 31 out of 36 determined chemical elements [53]. Five elements (Ag, B, Bi, S and Se) were removed from further statistical analysis because their content in the majority of analyzed samples was below (or at) the lower detection limit of the analytical method or on detection limit of the analytical method (Table 1). The reliability of the analytical procedures was considered adequate for using the determined ele-mental contents in further statistical analyses.

Tабела 1. Долни gраници на деtекција со ИСП-МС (ACME, 2007)

Table 1. Lower detection limits of determinations by ICP-MS (ACME, 2007)

Елементи – Elements Граница на детекција – Detection limit

Au 0.5 µg/kg

Hg 0.01 mg/kg

Ag, Cd, Co, Bi, Cu, Mo, Ni, Pb, Sb, Sc, Th, Tl, U, W 0.1 mg/kg

As, Se 0.5 mg/kg

B, Ba, Cr, Ga, La, Mn, Sr, Zn 1 mg/kg

V 2 mg/kg

Na, P, Ti 0.001 %

Al, Ca, Fe, K, Mg, 0.01 %

S 0.05 %

– 31 –

Карта 5a. Локации на земање примероци почва во Кавадарци и неговата околина Map 5a. Soil samples locations in the Kavadarci area

– 32 –

Карта 5б. Локации на земање примероци почва во Кавадарци и неговата околина

(дигитален теренски модел) Map 5b. Soil samples locations in the Kavadarci area (digital elevation model)

6. ОБРАБОТКА НА ПОДАТОЦИТЕ

И ИЗРАБОТКА НА КАРТИТЕ

6. DATA PROCESSING AND DRAWING OF MAPS

Анализата на податоците и изработката на

картите се извршени со PC со примена на раз-лични софтвери: Paradox (ver. 9), Statistica (ver.6.1), AutoDesk Map (ver. 2008) и Surfer (ver.8.09).

Data analysis and production of maps were performed on a PC using the Paradox (ver. 9), Sta-tistica (ver. 6.1), AutoDesk Map (ver. 2008) and Surfer (ver. 8.09) software.

6.1. Матрица на податоци Сите податоци од теренот, од анализите и

мерењата се внесени во матрица на податоци.За секој примерок има 45 променливи: број за идентификација на примерокот, вид на земени-от материјал, географски координати (X, Y, Z), вид на анализа, намена на земјиштето, основни литолошки карактеристики, ниво на загаденостна почвата и определување на 36 анализираниелементи (Ag, Al, As, Au, B, Ba, Bi, Ca, Cd, Co,Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P,Pb, S, Sb, Sc, Se, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W and Zn)со методот IСP-MS (n = 344).

6.1. Data matrix

All field observations, analytical data and measurements were introduced to the data matrix. For each observation there are 45 variables: sample identification number, sampling material type, geo-graphic coordinates (X, Y, Z), kind of analysis, land use, basic lithological units, level of soil pol-lution and determination of 36 analyzed elements (Ag, Al, As, Au, B, Ba, Bi, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P, Pb, S, Sb, Sc, Se, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W and Zn) with ICP-MS method (n = 344).

– 33 –

6.2. Основна статистика и нормализација на податоците

За обработка на податоците сe користени

методите на параметриска и непараметрискастатистика [54, 55]. Врз основа на резултатитеод тестовите за нормализација и од визуелнапроверка на дистрибуционите хистограми, за сите елементи е користен логаритам на содржи-ните за нормална дистрибуција. Основните ста-тистички податоци за 31 елемент (Al, As, Au,Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na,Mg, Mo, Ni, P, Pb, Sb, Sc, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W и Zn) и средните вредности за елементите спо-ред основните литолошки единици во површин-скиот (0–5 cm) и одолниот слој (20–30 cm) се дадени во табелите 2, 3 и 4 и на сл. 1.

6.2. Basic statistics and normality of distribution

The methods of parametric and nonparametric

statistics were used for the data analysis [54, 55]. On the basis of the results of the normality tests and visual inspection of the distribution histograms the logarithms from the content for the normal dis-tribution was used for all elements. The basic sta-tistics data for the 31 selected chemical elements(Al, As, Au, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Ga, Hg, K, La, Mn, Na, Mg, Mo, Ni, P, Pb, Sb, Sc, Sr, Th, Tl, Ti, U, V, W and Zn) and the average of ele-ments with regards to the basic lithological units in topsoil (0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) are shown in Tables 2, 3 and 4 and Fig. 1.

Концентрација - Concentration (mg/kg)

Хемиски

елементи

- Che

mic

al e

lem

ents

0.001 0.01 0.1 1 10 100 1000 10000 100000

CaFeAl

MgK

MnP

TiBaNaNiSr

ZnCrV

CuPbCoLaAsThGaScU

CdMoSbTlWHgAu

Сл. 1. Распределба на хемиските елементи во примероците од почвата (длабочина 0–5 cm и 20–30 cm) во испитуваното подрачје (n = 344). Линиите означуваат опсег, поголемите правоаголници квартилен опсег

(25–75 перцентили), квадратчињата медијани Fig. 1. Distribution of chemical elements in soil samples (depth 0–5 cm and 0–30 cm) of study area (n = 344).

Lines signify range, boxes quartile range, squares medians

– 34 –

6.3. Биваријатна статистика (корелации помеѓу хемиските елементи)

Степенот на поврзаноста на содржината на

хемиските елементи во почвите е проценет солинеарна корелација на коефициентот r [56] на нивните содржини во примероците. Земено е дека апсолутна вредност на r од 0,3 до 0,7 инди-цира добра асоцијација, а помеѓу 0,7 и 1,0 силнаповрзаност помеѓу елементите (таб. 5).

6.3. Bivariate statistics (correlations between chemical elements)

The degree of association of the chemical ele-

ments in soil was assessed with the linear coeffi-cient of correlation r [56] between their contents in the samples. It was qualitatively assumed that the absolute values of r between 0.3 and 0.7 indicate good association, and those between 0.7 and 1.0 strong association between elements (Table 5).

6.4. Метод на мултиваријатна анализа

Мултиваријатната факторна анализа со R-метод [54, 55] е применетa за да се прикажатасоцијациите на хемиските елементи. Фактор-ната анализа (FA или PCA) e изведена од голем број променливи на мал број нови синтетичкипроменливи наречени фактори. Факторите со-држат голем дел информации за оригиналните променливи, а тие можат да имаат одреденозначење. Факторната анализа е изведена на про-менливи стандардизирани до нулта вредност и единица на стандардна девијација [57]. Како мерило на сличност помеѓу променливите е зе-мен корелациониот коефициент r. За ортогонал-на ротација е земен методот varimax.

За мултиваријатната анализа од поната-мошното анализирање се елиминирани 7 хемис-ки елементи (Au, Cu, Mn, Mo, Na, Ti и W), затоа што тие имаат мал удел на комуналност илислаба тенденција за формирање независен фак-тор. Со факторната анализа дистрибуцијата енамалена на седум синтетички променливи (F1 до F7), а покажана е поврзаноста во поглед на геохемиските сличности, коишто вклучуваат84 % од варијабилноста на обработуваните еле-менти (таб. 6).

6.4. The multivariate statistical method

The multivariate R-mode factor analysis [54, 55] was used to reveal the associations of the chemical elements. Factor analysis (FA or PCA) derives from numerous variables a smaller number of new, synthetic variables called factors. The fac-tors contain significant information about theoriginal variables, and they may have certain meanings. The factor analysis was performed on variables standardized to zero mean and unit of standard deviation [57]. As a measure of similarity between variables, the product-moment correlation coefficient (r) was applied. For orthogonal rota-tion, the varimax method was used.

In the factor analysis, 344 samples of the top-soil (0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) and analysis of 24 chemical elements were considered. From the multivariate R-mode factor analysis, 7 chemi-cal elements (Au, Cu, Mn, Mo, Na, Ti and W)were eliminated from further analysis because they have low share of communality or low tendency to form independent factors. With the factor analysis the distribution is decreased to seven synthetic variables (F1 to F7), have connected in regard to geochemical similarities, which are include 84 %of the variability of the treated elements (Table 6).

6.5. Фактор на збогатување

Факторот на збогатување е пресметан за 31избран хемиски елемент (сл. 2) според следнатаформула:

ER = c(почва од Кавадарци /c(европски просек)

Концентрациите на анализираните хемис-ки елементи во посебни групи примероци (спо-ред основните литолошки единици) исто така сеспоредени со средните вредности на содржини-те во почвите од Кавадарци и неговата околина(сл. 4, 6, 8, 10, 12, 14 и 16).

6.5. Enrichment ratio

The enrichment ratios of the 31 indicated chemical elements are calculated (Fig. 2) using the following formula:

ER = c(Kavadarci soil)/c(European average)

The concentrations of the treated chemical elements in the particular group of samples (with regard to the basic lithological units) also are com-pared with the Kavadarci soil average (Fig.s 4, 6, 8, 10, 12, 14 and 16).

– 35 –

Na Ti K Al Tl U Ba

Ga

Sb Mo Sc Hg La V Th Sr P Cr

Pb Fe Zn As

Mn Co

Mg Cd

Cu Ni

Ca

Хемиски елементи - Chemical elements

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0Фактор на

збогатување

- En

richm

ent r

atio

C(П

очва

од

Kaв

aдaрци

)/C(Европски просеk

)

C(K

avad

arci

soil)

/C(E

urop

ean

aver

age)

Сл. 2. Збогатување на почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (длабочина 0–30 cm) во однос на средните

вредности на европските површински слоеви почва (Salminen et al., 2005) Fig. 2. Enrichment ratios of Kavadarci soils (depth 0–30 cm) versus European topsoil average (Salminen et al., 2005

6.6. Карта на дистрибуција на елементите во испитуваното подрачје

За конструирање на картите на дистрибу-

цијата на секој од 31 елемент во испитуванотоподрачје и за пресметување на вредностите нафакторите (F1–F7) во површинскиот (0–5 cm) и долниот слој (20–30 cm) од почвата е применет универзалниот метод kriging со линеарната va-riogram-интерполација [55]. Големината на ос-новната мрежна ќелија за интерполација е20×20 m. За граници на подрачјата се земениперцентилни вредности на дистрибуција наинтерполираните вредности. Избрани се след-ните седум подрачја на перцентилни вредности:0–10, 10–25, 25–40, 40–60, 60–75, 75–90 и 90–100 (картите 6а-43).

6.6. Map of areal chemical element distributions

The universal method kriging with linear va-riogram interpolation [55] was applied for cons-truction of the areal distribution maps of the 31 particular elements and the factor scores (F1–F7)in topsoil (0–5 cm) and subsoil (20–30 cm). The basic grid cell size for interpolation was 20×20 m. For class limits the percentile values of distribution of the interpolated values were chosen. Seven classes of the following percentile values were se-lected: 0–10, 10–25, 25–40, 40–60, 60–75, 75–90 and 90–100 (Maps 6a–43).

7. ЗАСТАПЕНОСТ НА ХЕМИСКИТЕ ЕЛЕМЕНТИ ВО ПОЧВИТЕ ОД

КАВАДАРЦИ И НЕГОВАТА ОКОЛИНА

7. CHEMICAL ELEMENTS IN SOILS OF THE KAVADARCI AREA

Од добиените резултати се утврдени чети-ри геогени и три антропогени геохемиски асо-цијации, и тоа врз основа на: визуелната инди-кација на географската дистрибуција на елемен-

Four geogenic and three anthropogenic geo-chemical association were established on the basis of: visually indicated similarity of geographic dis-tribution of elemental patterns in topsoil and sub-

– 36 –

тите во површинските и долните слоеви од поч-вите (картите 13–43), споредбата на среднитевредности за одделните хемиски елементи спо-ред основните литолошки единици (табелите 2 и 3), матрицата на корелационите коефициенти(таб. 4), резултатите на факторната анализа(таб. 5; сл. 3, 5, 7, 9, 11, 13 и 15) и споредбата нафакторите на збогатување (сл. 4, 6, 8, 10, 12, 14и 16).

soil (Maps 13–43), comparisons of the averages of particular chemical elements according to basic lithological units (Tables 2 and 3), the correlation coefficient matrix (Table 4), the results of factor analyses (Table 5; Figs. 3, 5, 7, 9, 11, 13 and 15) and comparisons of the enrichment ratios (Figs. 4, 6, 8, 10, 12, 14 and 16).

7.1. Природна дистрибуција на елементите

Дистрибуцијата на елементите кои ги одра-зуваат природните процеси вклучува елементи кои многу ретко или воопшто не се застапениво индустриските процеси. Нивната содржинаобично постепено се менува низ пределот и зависи од основниот геолошки состав. Врз ос-нова на резултатите од факторната анализа (таб.5) и трендовите прикажани на геохемиските карти (картите 6a–9b), дефинирани се четиригеохемиски асоцијации во почвите. Карактерис-тично за природно дистрибуираните геохемис-ки асоцијации е што содржината на хемискитеелементи се зголемува во подолните слоеви.

7.1. Natural distributions of elements

The distributions of elements that reflect natural processes are indicated by elements that are rarely or never included industrial processes. Their contents usually change gradually across the land-scape and depend on the geological background. Following the results of factor analysis (Table 5) and the trends shown on the geochemical maps (Maps 6a–9b), four natural geochemical associa-tions in soil were defined. For naturally distributed geochemical association the concentration of chemical elements increase with soil depth.

7.1.1. Геохемиска асоцијација Al–Fe–Ga–Sc–V

Најкарактеристична асоцијација е онаа совисоки содржини на Al, Fe, Ga, Sc и V i е озна-чена како збирен фактор 1 (таб. 5, сл. 3). Нај-силниот фактор 1 содржи високи вредности нанаведените елементи, објаснувајќи така 19 % од вкупната варијабилност на податоците за 24-теизбрани хемиски елементи.

Нивното потекло е главно резултат на од-редени природни феномени како што се изло-женоста на стените на атмосферските услови ихемиските процеси во почвата. Може да се до-даде и фактот дека дистрибуцијата на вреднос-тите за факторот 1 (Al, Fe, Ga, Sc и V) во повр-шинскиот и во долниот слој (сл. 3) е многу за-висна од литогенезата на областа. Највисокитевредности за нивната содржина се најдени во областа на палеозојските и мезозојските стени(внатрешниот дел на вардарската зона) и во гор-ноеоценската флишна зона, додека најниските вредности се утврдени во областа на холоцен-ските алувијални седименти на Црна Река. Просторната распределба на вредностите за факторот 1 во површинскиот и долниот слој од почвата е прикажана на картите 6a и 6b, а прос-торната распределба на одделните елементи накартите 13, 15, 28, 36 и 41.

7.1.1. Geochemical association Al–Fe–Ga–Sc–V

The most characteristic association is that of high contents of Al, Fe, Ga, Sc and V as assembled in Factor 1 (Table 5, Fig. 3). The strongest Factor 1 contains high values of previously mentioned ele-ments, explaining 19 % of the total variability within the data (the 24 selected chemical ele-ments).

Their sources are mainly natural phenomena, such as rock weathering and chemical processes in soil. In addition, the distribution of Factor 1 scores (Al, Fe, Ga, Sc and V) in the topsoil and subsoil (Fig. 3) is closely dependent on the lithogenesis. Their highest contents were found in areas of the Paleozoic and Mesozoic rocks (inner parts of the Vardar zone) and Eocene upper flysch zone and their lowest values in area of the Holocene alluvial sediments of the river Crna Reka. Areal distribu-tion of the Factor 1 scores in topsoil and subsoil is shown in Maps 6a and 6b, and the areal distribu-tion of particular elements in Maps 13, 15, 28, 36 and 41.

Some conclusions are derived by comparing the average enrichment ratios of Al, Fe, Ga, Sc and V from different lithological units (Tables 2 and 3; Fig. 4). The highest concentrations and the enrich-

– 37 –

Јасна слика се добива и со споредба насредните вредности на факторите на збогатува-ње на Al, Fe, Ga, Sc и V и различните литолош-ки единици (табелите 2 и 3, сл. 4). Од добиените резултати се гледа дека највисоките збога-тувања и содржини на овие елементи има вопочвите на палеозојските и мезозојските стени,додека во зоната на горноеоценскиот флиш тие се незначителни.

ments of earlier mentioned elements are present in topsoil on Paleozoic and Mesozoic rocks while in the Eocene upper flysch zone they are neglible.

7.1.2. Геохемиска асоцијација Co–Cr–Mg–Ni

Асоцијацијата илустрирана со факторот 2(таб. 5, сл. 5) се состои од Co, Cr, Mg и Ni. Вто-риот значаен фактор, факторот 2, има високивредности на наведените елементи, претставу-вајќи така 15 % од вкупната варијабилност наобработуваните елементи.

Слично како и дистрибуцијата на вреднос-тите за факторот 1, и просторната дистрибуција на вредностите за факторот 2 (Co, Cr, Mg и Ni) во двата испитувани слоја од почвата (сл. 5 и 6) многу е зависна од литогенезата. Највисоки со-држини се најдени во областите на палеозојски-те и мезозојските стени и во зоната на горно-еоценскиот флиш, а најниските вредности вообласта на плеистоценскиот туф, холоценскиотделувиум (западно од градот Кавадарци) и хо-лоценскиот алувиум на реките Луда Мара, Црна Река и Вардар. Просторната распределба на вредностите за факторот 2 во површинскиот и долниот слој од почвата е прикажана во картите 7a и 7b, а просторната распределба на одделни-те елементи во картите 17, 25, 26 и 33.

Овие наоди се потврдуваат исто така и пре-ку средните фактори на збогатување на Co, Cr, Mg и Ni (сл. 6). Имено, во областа на палеозој-ските и мезозојските стени средните вредности на нивните содржини ги надминуваат среднитевредности за испитуваното подрачје на Кава-дарци повеќе од два пати.

7.1.2. Geochemical association Co–Cr–Mg–Ni

The association illustrated by Factor 2 (Table 5, Fig. 5) consists of contributions of Co, Cr, Mg and Ni. The second strongest Factor 2 contains high values of previously mentioned elements, ex-plaining 15 % of the total variability.

Similarly to the example of distribution of the Factor 1 scores, the spatial distribution of Factor 2 scores (Co, Cr, Mg and Ni) in both soil layers (Figs. 5 and 6) is closely dependent on the litho-genesis. Their highest contents were found in areas of Paleozoic and Mesozoic rocks and Eocene up-per flysch zone and their lowest values in area of the Pleistocene tuff, Holocene deluvium (W from the town of Kavadarci) and Holocene alluvium of the rivers Luda Mara, Crna Reka and Vardar. Areal distribution of the Factor 2 scores in topsoil and subsoil is shown in Maps 7a and 7b, and the areal distribution of particular elements in Maps 17, 25, 26 and 33.

These findings are also confirm by the aver-age enrichment ratios of Co, Cr, Mg and Ni (Fig.6). In the area of Paleozoic and Mesozoic rocks, their average concentrations exceed the average of the Kavadarci area by more than twice.

7.1.3. Геохемиска асоцијација Ba–La–Th–U

Третата природно распределена геохемискаасоцијација ги вклучува Ba, La, Th и U, хемиски елементи кои исто така се под слабо влијаниена антропогените активности. Факторот 3 (таб.5, сл. 7) содржи високи вредности на наведени-те елементи, објаснувајќи 13 % од вкупната ва-ријабилност на податоците.

Дистрибуцијата на вредностите на факторот 3 (Ba, La, Th и U) во површинскиот и во долни-от слој почва (таб. 5, сл. 7) е многу зависна од

7.1.3. Geochemical association Ba–La–Th–U

The third naturally distributed geochemical association consists Ba, La, Th and U, chemical elements that are also little affected by anthro-pogenic activities. The Factor 3 (Table 5, Fig. 7) contains high values of the mentioned elements, explaining 13 % of the total variability within the data.

Distribution of Factor 3 scores (Ba, La, Th and U) in the topsoil and subsoil (Table 5; Fig. 7) is closely dependent on the lithogenesis. Their

– 38 –

литогеназата. Највисоките содржини на овиеелементи се најдени во областите на плеисто-ценскиот туф, холоценскиот делувиум (западно од градот Кавадарци) и холоценскиот алувиумна реката Луда Мара, а нивните најниски вред-ности во областите на горноеоценскиот флиш иво зоната на палеозојските и мезозојските сте-ни.

Пресметаните средни вредности на факто-рите на збогатување (сл. 8) даваат слични ин-формации. Просторната распределба на вред-ностите за факторот 3 во површинскиот и водолниот слој од почвата е прикажана на картите 8a и 8b, а просторната распределба на одделни-те елементи во картите 23, 30, 38 и 40.

highest contents were found in areas of the Pleisto-cene tuff, Holocene deluvium (W from the town of Kavadarci) and Holocene alluvium of the river Luda Mara, and their lowest values in areas of the Eocene upper flysch zone and Paleozoic and Mesozoic rocks.

The calculated average enrichment ratios (Fig. 8) show similar information. Areal distribu-tion of the Factor 3 scores in topsoil and subsoil is shown in Maps 8a and 8b and the areal distribution of particular elements in Maps 23, 30, 38 and 40.

7.1.4. Геохемиска асоцијација Ca–Sr

Природната асоцијација на Ca и Sr е објас-нета со факторот 4 (таб. 5, сл. 9), кој претставу-ва најслабо изразен природен фактор (8,5 % од вкупната варијабилност на податоците).

Највисоките вредности на факторот 4 (сл.9), како и највисоката содржина на Ca и Sr (сл.10), се јавуваат во областите на горноеоценска-та флишна зона и плиоценските песочни серии, а нивните најниски вредности се во областа напалеозојските и мезозојските стени. Факторот 4 ја објаснува распределбата на карбонатите во испитуваната област. Просторната распределбана вредностите за факторот 4 во површинскиот и во долниот слој од почвата е прикажана накартите 9a и 9b, а просторната распределба наодделните елементи на картите 14 и 37.

7.1.4. Geochemical association Ca–Sr

The natural association of Ca and Sr is illus-trated by factor F4 (Table 5, Fig. 9), the weakest expressive natural Factor (8.5 % of total variability within the data).

The highest values of Factor 4 scores (Fig. 9) and also the highest concentrations of Ca and Sr (Fig. 10) occur in the areas of the Eocene upper flysch zone and Pliocene sandy series, while their lowest values in area of Paleozoic and Mesozoic rocks. Factor 4 exemplifies the distribution of car-bonates on the study area. Areal distribution of the Factor 4 scores in topsoil and subsoils is shown in Maps 9a and 9b, and the areal distribution of par-ticular elements in Maps 14 and 37.

7.2. Антропогена распределба на хемиските елементи

Просторната распределба на елементите

претставува загадување кога тие се внесени воживотнатата средина како резултат на човеко-вите активности (антропогено загадување). Вослучај на произведени хемиски елементи со чо-векова активност, нивната содржина може да сезголеми неколку пати повеќе во однос на нив-ната природна застапеност (со незначителни от-стапувања). Обично до вакви појави доаѓа воблизина на главни сообраќајници, раскрсници, депонии на отпад, индустриски зони и термо-централи. Карактеристично за антропогено рас-пределените геохемиски асоцијации е што сод-ржините на хемиските елементи во почвите сенамалуваат со длабочината.

7.2. Anthropogenic distribution of chemical elements

Anthropogenic distribution represents the

pollution when chemical elements are introduced into environment through human activities. In the case of anthropogenically produced chemical ele-ments, they concentrations can increase several times compare to the background that consist of minor elemental fluctuations. The anomalies occur close to major roadways, roads crossings, waste disposal sites, industrial zones and power plants. Typically for anthropogenically distributed geo-chemical association the concentration of chemical elements decrease with soil depth.

– 39 –

7.2.1. Геохемиска асоцијација Cd–Hg–Pb–Zn

Групата која ги вклучува Cd, Hg, Pb и Znпретставува асоцијација на хемиски елементи кои се внесени во животнатата средина преку човековите активности. Оваа геохемиска асоци-јација е означена како фактор 5. Тој претставува 19 % од вкупната варијабилност (таб. 5).

Карактеристично за оваа асоцијација е збо-гатувањето со елементите во површинскиотслој почва наспроти долниот слој (сл. 11 и 12). Високата содржина, како и збогатувањето наовие елементи во површинскиот слој е посебноизразено во областа на палеозојските и мезозој-ските стени (сл. 12).

Од картите 24, 29, 34 и 43 се гледа декапросторната распределба на одделните елемен-ти е многу слична. Во површинскиот слој се за-бележува јасна аномалија во областа на палео-зојските и мезозојските стени во поширокото подрачје на градот Кавадарци и во холоценски-от алувиум на реката Вардар. Просторната рас-пределба на вредностите за факторот 5 е при-кажана во картите 10a и 10b.

7.2.1. Geochemical association Cd–Hg–Pb–Zn

The group comprises of Cd, Hg, Pb and Zn, chemical elements that were introduced into the environment through anthropogenic activities. The geochemical association is indicated by the Factor 5 which explains 19 % of the total variability (Ta-ble 5).

Typical for this elemental assemblage is the enrichment of the elements in topsoil versus sub-soil (Figs. 11 and 12). High concentrations and as well as the enrichments of these elements in topsoil are noticeable in the area of Paleozoic and Meso-zoic rocks (Fig. 12).

The spatial distribution patterns of individual elements (Maps 24, 29, 34 and 43) do not differ significantly. There is a clear anomaly in the top soil in the area of Paleozoic and Mesozoic rocks, in wider urban area of the town of Kavadarci and in the Holocene alluvium of the river Vardar. Spatial distribution of the Factor 5 scores is shown in Maps 10a and 10b.

7.2.2. Геохемиска асоцијација As–Sb–Tl

Асоцијацијата означена како фактор 6 (таб.5, сл. 13) ги опфаќа As, Sb и Tl. Овој фактор гисодржи високите вредности за овие елементи, претставувајќи 9,8 % од вкупната варијабил-ност.

Интересно е што вредностите на содржини-те на As, Sb и Tl се на ниво на европските сред-ни вредности [52] или над нив (сл. 2). Примеро-ците земени од холоценскиот алувиум на ЦрнаРека покажуваат високи содржини на овие еле-менти. Вредностите на нивните средни факторина збогатување ги надминуваат средните вред-ности за целата испитувана област 4 до 4,5 пати(сл. 14).

Просторната распределба на одделните еле-менти (картите 21, 35 и 39) не покажува видли-ва разлика во нивната распределба. Во повр-шинскиот слој почва се појавува јасна аномали-ја во областа на холоценскиот алувиум на реки-те Црна Река и Вардар. Просторната дистрибу-ција на вредностите на факторот 6 е дадена наКартите 11a и 11b.

7.2.2. Geochemical association As–Sb–Tl

The association illustrated by Factor 6 (Table 5, Fig. 13) consists of contributions of As, Sb and Tl. The Factor 2 contains high values of these ele-ments, explaining 9.8 % of total variability.

Interestingly the concentrations of As, Sb and Tl are similar to the European averages [52] or above them (Fig. 2). Samples collected on Holo-cene alluvium of the Crna Reka show high concen-trations of the mention elements. Their average enrichment ratios exceed the average of the total investigated area by 4 to 4.5 times (Fig. 14).

The spatial distribution patterns of individual elements (Maps 21. 35 and 39) do not show a visi-ble difference. In the topsoil there is a clear anom-aly in the area of Holocene alluvium of the rivers Crna and Vardar. The spatial distribution of Factor 6 scores is shown in Maps 11a and 11b.

7.2.3. Геохемиска асоцијација K–P

Антропогената асоцијација на K и P е илус-трирана со факторот 7 (таб. 5, сл. 15) кој е нај-

7.2.3. Geochemical association K–P

The anthropogenical association of K and P is illustrated by factor F7 (Table 5, Fig. 15), the

– 40 –

слабо изразен (7,4 % од вкупната распределбана податоците).

Највисоки вредности за факторот 7 (сл. 15),како и најголема содржина на калиум и фосфор (сл. 16), се јавуваат во површинскиот слој нахолоценскиот алувиум и во холоценските речни тераси на Црна Река и во поширокото подрачјена градот Кавадарци.

Факторот 7 ја претставува распределбата наелементите во истражуваното подрачје кои севнесуваат во почвата преку вештачки ѓубривакои содржат К и Р. Високата соджина на еле-ментите од фактор 7 е резултат на нивно внесу-вање во почвата поради интензивното земјодел-ство во подолг временски период. Просторната распределба на вредностите на факторот 7 воповршинскиот и во долниот слој на почвата еприкажана на картите 12а и 12б, а просторнатараспределба на секој одделен елемент на карти-те 16 и 19.

weakest expressive factor (7.4 % of total variabil-ity within the data)

The highest values of Factor 7 scores (Fig. 15) and also the highest concentrations of K and P (Fig. 16) occur in topsoil of the Holocene alluvium and Holocene river terraces of the river Crna and wider urban area of town Kavadarci.

Factor 7 represents distribution of elements that are introduced into the soil because of the use of fertilizers which contain K and P. High concen-trations of Factor 7 are contributed to the soil where an intensive agriculture has a long tradition. Areal distribution of the Factor 7 scores in topsoiland subsoils are shown in Maps 12a and 12b and areal distribution of the particular elements in Maps 16 and 19.

8. ПОДРАЧЈЕ НА ЗАГАДЕНОСТ СО ТЕШКИ МЕТАЛИ

8. AREAL POLLUTION WITH HEAVY METALS

Критично високи содржини [58] пред сè

претставуваат содржините на Ni и Cr кои се нај-дени во почвата од следните мерни места: 4, 14, 19, 30, 31, 66, 79, 105, 221 и 251 (површински слој почва) и 4, 14, 19, 30, 31, 66, 96, 105, 106,221 (долен слој).

Највисоки содржини на Cr и Ni се најдениво почвата од мерните места 66 (Јаребички Ка-мен) близу селото Дебриште (површински слој: 250 mg/kg Cr, 430 mg/kg Ni, долен слој: 330 mg/kg Cr, 560 mg/kg Ni), 31 – на рид југоис-точно од селото Возарци (површински слој: 380 mg/kg Cr, 700 mg/kg Ni, долен слој: 440 mg/kgCr, 730 mg/kg Ni) и 4 (Дабов Врв), западно одхидроелектричната централа “Тиквеш” (повр-шински слој: 410 mg/kg Cr, 770 mg/kg Ni, долен слој: 450 mg/kg Cr, 820 mg/kg Ni). Овие три мерни места се наоѓаат на појава на палеозојски серпентини (внатрешен дел на вардарската зо-на). Имајќи предвид дека содржината на овиеелементи е повисока во долниот слој, може дасе заклучи дека нивната појава има природнопотекло. Високата, понекогаш критичнасодржина на Cr и Ni во зоната на еоценскитефлишови е потврдена од страна на голем бројистражувачи од Македонија [59], Босна и Хер-цеговина [60], Хрватска [61] и Словенија [47, 62].

Critically high concentrations [58] are related primarily to high concentrations of Ni and Cr that are found in the following sampling points: 4, 14, 19, 30, 31, 66, 79, 105, 221 and 251 (topsoil) and 4, 14, 19, 30, 31, 66, 96, 105, 106, 221 (subsoil).

The highest concentrations of Cr and Ni are found in sampling points 66 – Jarebički Kamen near the village Debrište (topsoil: 250 mg/kg Cr, 430 mg/kg Ni, subsoil: 330 mg/kg Cr, 560 mg/kg Ni), 31 – on a hill, SE from the village Vozarci (topsoil: 380 mg/kg Cr, 700 mg/kg Ni, subsoil: 440 mg/kg Cr, 730 mg/kg Ni) and 4 – Dabov vrh, W from the hydropower plant Tikveš (topsoil: 410 mg/kg Cr, 770 mg/kg Ni subsoil: 450 mg/kg Cr, 820 mg/kg Ni). The three sampling points are lo-cated on the outcropping Paleozoic serpentinites (inner parts of the Vardar zone). Taking into ac-count the fact that the concentrations of these ele-ments are higher in subsoil than in topsoil, it can be concluded that the occurrence is natural. High, sometimes critically content of Cr and Ni in the zone of Eocene flysch is already proven in numer-ous researches from Macedonia [59], Bosnia and Herzegovina [60], Croatia [61] and Slovenia [47, 62].

– 41 –

Топилницата „FENI“, и покрај очигледно-то загадување на животната средина, не учест-вува значително во најдените вредности на овиеелементи, на што укажуваат високите вреднос-ти на нивните содржини во основниот геолош-ки состав на околината.

Најдени се и високи содржини на Cd, Hg, Pbи Zn во југозападниот и западниот ридест дел од испитуваното подрачје, што е резултат одвисоките содржини на тешките метали воорганскиот материјал во површинскиот слој напочвата или последица од транспорт на долгирастојанија, што е и покажано на експе-рименталните геохемиски карти за Хрватска и Словенија [61]. Високата содржина на овиеелементи во почвата од мерното место 54,алувиум од реката Вардар до селото Џидимир-ци (површински слој 2,3 mg/kg Cd, 0,22 mg/kgHg, 70 mg/kg Pb, 140 mg/kg Zn, долен слој 1,9 mg/kg Cd, 0,15 mg/kg Hg, 66 mg/kg Pb, 130 mg/kg Zn), е резултат на загадувањето од То-пилницата за олово и цинк во Велес [50, 63] и загадувањето од рудниците за олово и цинк“Злетово” од Пробиштип [63, 64] и “Саса” од Македонска Каменица [63, 65].

Високите содржини на споменатите типич-ни тешки метали се и резултат на урбаната ак-тивност во градот Кавадарци. Во мерното место50 (центар на градот) нивната содржина воповршинскиот слој почва изнесува 0,22 mg/kgHg, 170 mg/kg Zn, а во долниот слој 0,15 mg/kgHg, 150 mg/kg Zn, но е многу ниска во споредба со други значително загадени области во Маке-донија (Велес, [50, 63]), но и во Словенија (Јесе-нице [66], Целје [48] или Межице [49]). Можеда се каже дека од аспект на дистрибуцијата наCd, Hg, Pb и Zn многу познатата винарскаобласт Тиквеш е чиста област.

Највисоки содржини на овие елементи се најдени во холоценскиот аливиум на Црна Рекана мерното место 68 – западно од селото Шивец(површински слој: 24 mg/kg As, 5,5 mg/kg Sb, 1,1 mg/kg Tl; долен слој: 24 mg/kg As, 4,7 mg/kgSb, 1,1 mg/kg Tl), и на мерното место 241 –југозападно од селото Паликура (површинскислој: 32 mg/kg As, 4,8 mg/kg Sb, 1,4 mg/kg Tl; долен слој: 30 mg/kg As, 4,2 mg/kg Sb, 1,4 mg/kgTl).

Згогатувањето на холоценскиот аливиум на Црна Река е резултат на природната ерозија од рудни депозити (As и Sb) на Алшар на планина-та Кожуф, но исто така и од рударските актив-ности во минатото [67–75]. Високи содржини сенајдени и во речните седименти на реката

The FENI factory, in spite of the obvious envi-ronmental pollution has not contributed signifi-cantly to the measured amount of these elements, which occure in high concentrations in the back-ground.

High concentrations of Cd, Hg, Pb and Zn are found on the SW and W, hilly part of the study area as a consequences of the high concentrations of heavy metals in organic material of topsoil or the long distance transportations, what as already shown in the experimental geochemical maps of Croatia and Slovenia [61]. High concentrations in the sampling point 54 – alluvium of the river Vardar to Džidimirci (topsoil: 2.3 mg/kg Cd, 0.22 mg/kg Hg, 70 mg/kg Pb, 140 mg/kg Zn; subsoil: 1.9 mg/kg Cd, 0.15 mg/kg Hg, 66 mg/kg Pb, 130mg/kg Zn) occur as a consequence of the lead and zinc smelter plant in Veles [50, 63] or effusing from the flotation lakes of the mine and flotation “Zletovo” in Probištip [64] and “Sasa” close to Makedonska Kamenica [65].

High concentrations of the heavy metals were also found as a result of urban activities in the city of Kavadarci, sampling point 50 – city center of Kavadarci (topsoil: 0.22 mg/kg Hg, 170 mg/kg Zn; subsoil: 0.15 mg/kg Hg, 150 mg/kg Zn) but are very low compare to the other significantly pol-luted area in Macedonia (Veles [50, 63]) as well as those in Slovenia (Jesenice [66], Celje [48] orMežice [49]). In it can thus be concluded that in regards to the distribution of Cd, Hg, Pb and Zn, the well known Tikveš vine producing region is a clean area.

The highest concentrations of elements are found on Holocene alluvium of the Crna Reka, the sampling points 68 – western from the village Šivec (topsoil: 24 mg/kg As, 5.5 mg/kg Sb, 1.1 mg/kg Tl; subsoil: 24 mg/kg As, 4.7 mg/kg Sb, 1.1 mg/kg Tl), and 241 – south-west from the village Palikura (topsoil: 32 mg/kg As, 4.8 mg/kg Sb, 1.4 mg/kg Tl; subsoil: 30 mg/kg As, 4.2 mg/kg Sb, 1.4 mg/kg Tl).

Enrichment of the Holocene alluvium of the Crna Reka is consequence of natural erosion from the mine deposits (As and Sb) of Alšar on Kožuf Mountain, but also from mine activities in the past[67–75]. High concentrations are determinated in the river sediments of the Vardar River. This en-

– 42 –

Вардар. На оваа појава на збогатувањето на As, Sb и Tl во холоценскиот аливиум на реките Црна Река и Вардар во иднина треба да и се посвети посебно внимание затоа што претста-вува редок пример на збогатување на алувијал-ни седименти.

Со ова истражување е утврдено збогатување со тешки метали на почвите во испитуванотоподрачје. Во основа, збогатувањето на содржи-ната на никелот е поврзано со природното збо-гатување на почвите. Загадувањето со As, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Mo, Pb и Zn е многу мало. Подрачјето со критично високи содржини на Crи Ni (картите 44a и 44b) опфаќа околу 5,5 km2

(површинскиот слој од 0–5 cm) односно околу5,4 km2 (долниот слој од 20–30 cm).

richments with As, Sb and Tl in the Holocene allu-vium of the rivers Crna Reka and Vardar should be studied in the future because it is a rare example of enrichment of alluvial sediments.

Within the research, natural enrichment with heavy metals was determined. Principally, the natural enrichment is related especially to Ni. Pol-lution with As, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Mo, Pb and Zn is basically insignificant. Areas with critically high concentrations of Cr and Ni (Maps 44a and 44b)cover about 5.5 km2 of topsoil (0–5 cm) and 5.4 km2 of subsoil (20–30 cm).

– 43 –

Табела 2. Основна сtаtисtика на мерењаtа (n = 344) Вредносtиtе за Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P и Ti се дадени во %, за Au во µg/kg,

за друgиtе елеменtи во mg/kg. Вредносtиtе се заокружени на две значајни цифри.

Table 2. Descriptive statistics of measurements (n = 344) Values of Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P and Ti are in %, Au in µg/kg, remaining elements in mg/kg.

Data rounded at two digits.

Dis. Md Xg sg A E min – max P10 – P90

Al Log 1.5 1.5 1.3 –0.31 0.15 1.1 – 2.1 0.63 – 3.4

Ca Log 3.6 3.1 2.4 –0.66 –0.42 0.76 – 8.2 0.32 – 14

Fe Log 2.3 2.3 1.3 0.03 –0.11 1.7 – 3.3 1.1 – 4.2

K Log 0.26 0.25 1.4 –0.30 –0.10 0.16 – 0.36 0.090 – 0.56

Mg Log 0.92 0.93 1.6 0.51 1.80 0.54 – 1.6 0.19 – 5.7

Na Log 0.0080 0.0087 1.7 0.78 1.37 0.0050 – 0.016 0.0020 – 0.050

P Log 0.049 0.051 1.5 0.68 2.27 0.031 – 0.085 0.015 – 0.31

Ti Log 0.015 0.017 2.0 0.66 0.06 0.008 – 0.049 0.0040 – 0.12

As Log 8.8 8.5 1.5 –0.38 1.10 5.1 – 13 2.4 – 32

Au Log 1.5 1.5 1.9 –0.36 1.09 0.70 – 3.0 0.25 – 11

Ba Log 110 110 1.4 –0.19 0.35 69 – 160 39 – 270

Cd Log 0.30 0.32 1.6 0.33 1.38 0.20 – 0.60 0.10 – 2.3

Co Log 15 15 1.4 0.98 1.96 11 – 24 6.7 – 58

Cr Log 50 55 1.7 0.95 2.02 31 – 110 12 – 450

Cu Log 30 30 1.6 0.50 1.81 18 – 52 8.1 – 230

Ga Log 4.0 4.3 1.3 –0.26 0.23 3.0 – 6.0 2.0 – 8.0

Hg Log 0.020 0.019 1.8 0.88 1.51 0.010 – 0.040 0.005 – 0.22

La Log 15 14 1.4 –0.28 1.12 10 – 20 5.0 – 37

Mn Log 780 780 1.4 0.14 1.43 520 – 1100 220 – 3100

Mo Log 0.30 0.27 1.4 –0.00 0.71 0.20 – 0.40 0.10 – 0.80

Ni Log 72 74 1.8 0.91 3.19 42 – 150 13 – 820

Pb Log 21 21 1.4 0.43 0.81 14 – 33 7.6 – 70

Sb Log 0.20 0.25 1.8 1.97 6.92 0.20 – 0.50 0.10 – 5.5

Sc Log 3.7 3.7 1.3 0.06 0.68 2.5 – 5.4 1.6 – 12

Sr Log 62 68 1.9 –0.01 –0.55 29 – 180 13 – 290

Th Log 4.7 4.7 1.5 0.22 0.55 3.0 – 7.1 1.8 – 17

Tl Log 0.20 0.17 1.7 0.80 1.18 0.10 – 0.30 0.10 – 1.4

U Log 0.50 0.55 1.5 0.11 –0.03 0.30 – 1.0 0.20 – 1.7

V Log 37 37 1.3 0.39 1.41 28 – 51 18 – 90

W Log 0.10 0.12 1.7 0.62 0.40 0.050 – 0.30 0.050 – 0.80

Zn Log 57 56 1.3 0.30 1.15 40 – 78 22 – 170

Dis. – дистрибуција (Log – lognormal); Md – медијана; Xg – геометриска средна вредност; sg – геометриска стандардна девијација; A – асиметричност; E – куртоза; min – минимум; max – максимум; P10 – 10 перцентили; P90 – 90 перцентили

Dis. – distribution (Log – lognormal); Md – median; Xg – geometrical mean; sg – geometrical standard deviation; A – skewness; E – kurtosis; min – minimum; max – maximum; P10 – 10 percentile; P90 – 90 percentile

– 44 –

Табела 3. Средни вредносtи за елеменtиtе сpоред лиtолошкиоt сосtав во pовршинскиоt слој од pочваtа (длабочина 0–5 cm)

Вредносtиtе за Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P и Ti се дадени во %, за Au во µg/kg, за другиtе елеменtи во mg/kg. Вредносtиtе се заокружени на двe значајни цифри.

Table 3. Average of the chemical elements according to basic lithological units – topsoil (depth 0–5 cm) Values of Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P and Ti are in %, Au in µg/kg, remaining elements in mg/kg.

Data rounded at two digits.

Mean Rocks Flysch Sand Tuff Terraces Alluvium (EU) (Pz-Mz) (E) (Pl) (Q) (Q) (Q) n 24 10 90 29 10 9 Al 5.8 1.9 1.9 1.4 1.5 1.6 1.1 Ca 0.66 2.3 5.4 5.2 2.6 2.5 2.4 Fe 2.5 3.2 2.9 2.2 2.1 2.3 1.9 K 1.6 0.26 0.34 0.23 0.33 0.35 0.32 Mg 0.46 1.4 1.5 0.98 0.77 0.92 0.97 Na 0.59 0.0060 0.011 0.0079 0.016 0.0080 0.015 P 0.056 0.054 0.067 0.052 0.070 0.064 0.078 Ti 0.34 0.023 0.017 0.014 0.036 0.019 0.044 As 7.0 9.4 9.6 8.7 8.0 9.9 16 Au – 1.6 1.7 1.3 1.6 2.1 2.0 Ba 380 97 100 100 160 120 100 Cd 0.15 0.66 0.40 0.37 0.38 0.39 0.50 Co 7.8 26 21 14 13 15 12 Cr 60 130 94 55 37 57 45 Cu 13 39 63 32 31 44 21 Ga 14 5.4 5.5 4.0 4.3 4.5 3.4 Hg 0.037 0.034 0.021 0.016 0.028 0.018 0.060 La 24 12 12 14 20 15 15 Mn 500 1100 960 740 740 970 650 Mo 0.62 0.38 0.33 0.24 0.32 0.34 0.42 Ni 18 180 160 75 50 81 53 Pb 23 33 21 20 29 23 22 Sb 0.60 0.45 0.23 0.23 0.30 0.31 1.9 Sc 8.2 4.8 5.4 3.6 3.5 3.6 2.8 Sr 89 35 150 100 71 52 51 Th 7.2 4.3 3.8 4.5 7.1 4.4 5.5 Tl 0.66 0.17 0.17 0.15 0.30 0.22 0.63 U 2.0 0.47 0.48 0.57 0.74 0.53 0.93 V 60 49 45 34 42 34 33 W – 0.16 0.090 0.13 0.16 0.18 0.18 Zn 52 76 70 57 63 62 58

Mean (EU) – европски средни вредности за површински почви (Salminen et al., 2005); Rocks (Pz-Mz) – подрачје од Pz и Mz стени

(39 km2); Flysch (E) – еoцeнсka гopнa зoнa нa флишoт (34 km2); Sand (Pl) – плиоценскa песокливa cepиja (182 km2); Tuff (Q) – плeиcтоценски тyф, холоценски aлувиум и холоценски делувиум oд peкaта Луда Мара (46 km2); Terraces (Q) – холоценски peчни тepacи (23 km2); Alluvium (Q) – холоценски aлувиум oд Црна Река и реката Вардар (21 km2).

Mean (EU) – European topsoil average (Salminen et al., 2005); Rocks (Pz-Mz) – Area of Paleozoic and Mesozoic rocks (39 km2); Flysch (E) –

Eocene upper flysch zone (34 km2); Sand (Pl) – Pliocene sandy series (182 km2); Tuff (Q) – Pleistocene tuff, Holocene dеlluvium and Holocene allu-vium of the river Luda Mara (46 km2); Terraces (Q) – Holocene river terraces (23 km2); Alluvium (Q) – Holocene alluvium of the rivers Crna and Vardar (21 km2)

– 45 –

Табела 4. Средни вредносtи за елеменtиtе сpоред лиtолошкиоt сосtав во долниоt слој од pочваtа (длабочина 20–30 cm)

Вредносtиtе за Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P и Ti се дадени во %, за Au во µg/kg, за другиtе елеменtи во mg/kg. Вредносtиtе се заокружени на две значајни цифри.

Table 4. Average of the chemical elements according to basic lithological units – subsoil (depth20–30 cm)

Values of Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P and Ti are in %, Au in µg/kg, remaining elements in mg/kg. Data rounded at two digits.

Mean Rocks Flysch Sand Tuff Terraces Alluvium (EU) (Pz-Mz) (E) (Pl) (Q) (Q) (Q) n 24 10 90 29 10 9 Al 6.2 2.0 2.0 1.5 1.6 1.7 1.1 Ca 0.81 2.5 5.5 5.6 2.5 2.5 2.5 Fe 2.6 3.4 2.9 2.2 2.2 2.4 2.0 K 1.7 0.24 0.30 0.23 0.30 0.31 0.31 Mg 0.59 1.5 1.5 1.0 0.79 0.92 0.98 Na 0.64 0.0071 0.010 0.0087 0.018 0.0083 0.016 P 0.042 0.052 0.057 0.050 0.069 0.056 0.075 Ti 0.34 0.026 0.016 0.017 0.040 0.016 0.046 As 6.0 9.6 9.3 8.6 7.8 9.8 16 Au – 2.3 1.8 2.1 1.9 2.2 1.8 Ba 390 99 100 100 160 120 100 Cd 0.090 0.29 0.34 0.28 0.29 0.34 0.44 Co 9.0 29 22 14 14 16 13 Cr 62 140 94 62 38 57 48 Cu 14 40 53 30 29 39 22 Ga 14 5.7 5.3 4.1 4.6 4.7 3.4 Hg 0.022 0.030 0.020 0.016 0.030 0.020 0.058 La 26 13 12 14 22 15 16 Mn 0.047 1300 980 740 780 1000 570 Mo 0.52 0.35 0.31 0.23 0.30 0.36 0.37 Ni 22 190 160 80 51 83 57 Pb 17 25 20 19 25 25 22 Sb 0.47 0.33 0.18 0.20 0.25 0.24 1.7 Sc 9.2 5.2 5.3 3.7 3.7 3.7 2.9 Sr 95 40 150 100 71 53 50 Th 7.6 4.6 3.7 4.5 7.8 4.5 5.7 Tl 0.67 0.14 0.16 0.16 0.28 0.20 0.62 U 2.0 0.51 0.47 0.58 0.76 0.50 1.0 V 63 50 46 35 43 38 35 W – 0.14 0.080 0.13 0.14 0.13 0.20 Zn 47 66 63 51 57 59 55

Mean (EU) – европски средни вредности за површински почви (Salminen et al., 2005); Rocks (Pz-Mz) – подрачје од Pz и Mz стени

(39 km2); Flysch (E) – еoцeнсka гopнa зoнa нa флишoт (34 km2); Sand (Pl) – плиоценскa песокливa cepиja (182 km2); Tuff (Q) – плeиcтоценски тyф, холоценски aлувиум и холоценски делувиум oд peкaта Луда Мара и (46 km2); Terraces (Q) – холоценски peчни тepacи (23 km2); Allu-vium (Q) – холоценски aлувиум oд Црна Река и реката Вардар (21 km2).

Mean (EU) – European topsoil average (Salminen et al., 2005); Rocks (Pz-Mz) – Area of Paleozoic and Mesozoic rocks (39 km2); Flysch (E) –

Eocene upper flysch zone (34 km2); Sand (Pl) – Pliocene sandy series (182 km2); Tuff (Q) – Pleistocene tuff, Holocene delluvium and Holocene allu-vium of the river Luda Mara (46 km2); Terraces (Q) – Holocene river terraces (23 km2); Alluvium (Q) – Holocene alluvium of the rivers Crna and Vardar (21 km2).

– 46 –

Табела 5. Маtрица на корелациониtе коефициенtи (n = 344, 24 избрани елеменtи)

Table 5. Matrix of correlation coefficients (n = 344, 24 selected elements) Al 1.00 Ca –0.10 1.00 Fe 0.80 –0.12 1.00 K 0.32 –0.30 0.19 1.00 Mg 0.42 0.41 0.54 0.02 1.00 P –0.12 0.18 –0.08 0.54 0.20 1.00 As 0.23 0.07 0.37 0.14 0.26 0.02 1.00 Ba 0.35 –0.22 0.06 0.56 –0.17 0.27 0.09 1.00 Cd 0.25 0.07 0.33 0.23 0.17 0.09 0.14 0.10 1.00 Co 0.70 –0.04 0.86 0.08 0.61 –0.13 0.22 –0.09 0.29 1.00 Cr 0.53 0.20 0.65 –0.00 0.63 –0.10 0.14 –0.29 0.27 0.84 1.00 Ga 0.91 –0.18 0.81 0.38 0.35 –0.05 0.23 0.35 0.28 0.67 0.44 1.00 Hg 0.07 –0.09 0.26 0.23 0.19 0.28 0.23 0.13 0.37 0.25 0.19 0.13 1.00 La 0.21 –0.26 –0.02 0.51 –0.20 0.29 0.07 0.71 –0.10 –0.18 –0.40 0.26 –0.01 1.00 Ni 0.52 0.26 0.66 0.04 0.69 –0.05 0.24 –0.27 0.28 0.82 0.93 0.44 0.16 –0.34 1.00 Pb 0.48 –0.28 0.47 0.38 0.01 0.06 0.15 0.46 0.65 0.37 0.14 0.50 0.45 0.27 0.16 1.00 Sb –0.25 –0.22 0.00 0.17 –0.04 0.26 0.37 0.02 0.20 –0.01 –0.03 –0.13 0.57 –0.04 –0.07 0.22 1.00 Sc 0.83 0.02 0.82 0.18 0.50 –0.13 0.22 0.09 0.24 0.76 0.67 0.78 0.06 0.03 0.63 0.30 –0.27 1.00 Sr –0.08 0.77 –0.10 –0.13 0.47 0.27 0.10 –0.01 –0.05 –0.11 0.01 –0.13 –0.08 –0.03 0.12 –0.25 –0.25 0.06 1.00 Th 0.14 –0.44 0.02 0.35 –0.31 0.00 0.09 0.58 –0.18 –0.20 –0.47 0.22 –0.03 0.81 –0.45 0.20 0.03 0.02 –0.17 1.00 Tl 0.05 –0.35 –0.07 0.63 –0.15 0.34 0.27 0.55 0.03 –0.14 –0.28 0.12 0.28 0.61 –0.27 0.26 0.46 –0.09 –0.20 0.56 1.00 U –0.12 –0.08 –0.12 0.20 –0.00 0.23 0.06 0.30 –0.10 –0.22 –0.31 –0.05 0.17 0.51 –0.31 0.02 0.16 –0.13 0.23 0.60 0.47 1.00 V 0.68 –0.34 0.69 0.31 0.22 0.00 0.09 0.35 0.19 0.61 0.34 0.73 0.21 0.25 0.24 0.44 –0.03 0.69 –0.23 0.23 0.18 –0.02 1.00 Zn 0.55 –0.10 0.69 0.42 0.34 0.26 0.32 0.21 0.60 0.51 0.37 0.58 0.44 0.07 0.42 0.68 0.17 0.48 –0.05 0.01 0.07 –0.04 0.42 1.00 Al Ca Fe K Mg P As Ba Cd Co Cr Ga Hg La Ni Pb Sb Sc Sr Th Tl U V Zn

47

Табела 6. Маtрица на опtоварување на доминанtниtе роtирани факtори (n = 344, 24 избрани елеменtи)

Cо масни букви е означена антропогената дистрибуција на геохемиската асоцијација

Table 6. Matrix of dominant rotated factor loadings (n = 344, 24 selected elements). Bold leters represent anthropogenically distributed geochemical association

F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 Com Al 0.91 88 Ga 0.91 89 Rb 0.90 83 Sc 0.83 81 Fe 0.80 90 V 0.74 67 Ni 0.94 92 Cr 0.91 94 Mg 0.82 84 Co 0.78 90 Th 0.89 91 La 0.87 90 U 0.72 74 Ba 0.72 74 Sr 0.94 89 Ca 0.82 76 Cd 0.86 77 Pb 0.79 81 Hg 0.77 76 Zn 0.75 84 Sb 0.89 87 As 0.86 83 Tl 0.77 89 P 0.87 84 K 0.75 79 Var 19 15 13 8.5 12 9.8 7.4 84 F1… F7 – Фактори на оптоварување; Com – комунaлност ( %); Var – варијансa ( %) F1 … F7 – Factor loadings; Com – Communality ( %); Var – Variance ( %)

48

Факторски резyлтати - Factor scores-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

Сл. 3. Распределба на вредностите за фактор 1 (Al, Fe, Ga, Sc и V) во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) според литолошкиот остав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници

квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани Fig. 3. Distribution of Factor 1 scores (Al, Fe, Ga, Sc and V) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according

to basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q)

Terraces(Q)

Flysch(E)

Сл. 4. Средни вредности на збогатување за Al, Fe, Ga, Sc и V во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm)

во однос на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав Fig. 4. Average enrichment ratios of Al, Fe, Ga, Sc and V in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus

soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

49

Факторски резyлтати - Factor scores-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

3.6

4.9

Сл. 5. Распределба на вредностите за фактор 2 (Co, Cr, Mg и Ni) во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) според литолошкиот состав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници

квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани Fig. 5. Distribution of Factor 2 scores (Co, Cr, Mg and Ni) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according

to basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

1.8

2.0

2.2

2.4

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q )

Terraces(Q )

Flysch(E)

Сл. 6. Средни вредности на збогатување за Co, Cr, Mg и Ni во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm)

во однос на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав Fig. 6. Average enrichment ratios of Co, Cr, Mg and Ni in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus

soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

50

Факторски резyлтати - Factor scores-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

Сл. 7. Распределба на вредностите за фактор 3 (Ba, La, Th и U) во слоеви почвата (длабочина 0–5 и 20–30 cm)

според литолошкиот состав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани

Fig. 7. Distribution of Factor 3 scores (Ba, La, Th and U) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

1.8

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q )

Terraces(Q )

Flysch(E)

Сл. 8. Средни вредности на збогатување за Ba, La, Th и U во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос

на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав Fig. 8. Average enrichment ratios of Ba, La, Th and U in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil

average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

51

Факторски резyлтати - Factor scores-2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

Сл. 9. Распределба на вредностите за фактор 4 (Ca и Sr) во слоеви oд почвата (длабочина 0–5 и 20–30 cm) според литолошкиот состав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници

квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани Fig. 9. Distribution of Factor 4 scores (Ca and Sr) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according

to basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

1.8

2.0

2.2

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q )

Terraces(Q )

Flysch(E)

Сл. 10. Средните вредности на збогатување за Ca и Sr во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm)

во однос на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав

Fig. 10. Average enrichment ratios of Ca and Sr in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

52

Факторски резyлтати - Factor scores-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

Сл. 11. Распределба на вредностите за фактор 5 (Cd, Hg, Pb и Zn) во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm)

според литолошкиот состав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани

Fig. 11. Distribution of Factor 5 scores (Cd, Hg, Pb and Zn) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

1.8

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q)

Terraces(Q )

Flysch(E)

Сл. 12. Средни вредности на збогатување за Cd, Hg, Pb и Zn во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав

Fig. 12. Average enrichment ratios of Cd, Hg, Pb and Zn in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

53

Факторски резyлтати - Factor scores-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

7.5

4.9

Сл. 13. Распределба на вредностите за фактор 6 (As, Sb и Tl) во слоеви почвата (длабочина 0–5 и 20–30 cm) според литолошкиот состав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници

квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани Fig. 13. Distribution of Factor 6 scores (As, Sb and Tl) in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to

basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q )

Terraces(Q )

Flysch(E)

Сл. 14. Средни вредности на збогатување за As, Sb и Tl во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос

на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав Fig. 14. Average enrichment ratios of As, Sb and Tl in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus

soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

54

Факторски резyлтати - Factor scores-2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0

Alluvium (Q)

Terraces (Q)

Tuff (Q)

Sand (Pl)

Flysch (E)

Rocks (Pz-Mz)Литологија

- Lith

olog

y

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

20-300-5

Cлој од почвата

(cm

) - S

oil l

ayer

(cm

)

Сл. 15. Распределба на вредностите за фактор 7 (K и P) во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) според

литолошкиот состав. Линиите означуваат 10–90 перцентилeн опсег, поголемите правоаголници квартилен опсег (25–75 перцентили), квадратчињата медијани

Fig. 15. Distribution of Factor 7 scores (K and P) in topsoil (0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) according to basic lithological units. Lines signify 10–90 percentile range, boxes quartile range, squares medians

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

0-5

20-3

0

Cлој од почвата (cm) - Soil layer (cm)

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

Фактор на

збогатување

-Enr

ichm

ent r

atio

Rocks(Pz-Mz)

Sand(Pl)

Tuff(Q )

Alluvium(Q )

Terraces(Q )

Flysch(E)

Сл. 16. Средни вредности на збогатување за K и P во слоеви почва (длабочина 0–5 и 20–30 cm) во однос на средните вредности за почвите од Kaвaдaрци и неговата околина (таб. 5) според литолошкиот состав

Fig. 16. Average enrichment ratios of K and P in topsoil (depth 0–5 cm) and subsoil (20–30 cm) versus soil average of Kavadarci (Tab. 5) regarding to basic lithological units

55

БЛАГОДАРНОСТ ACKNOWLEDGEMENTS

Авторите на Геохемискиот атлас му изра-зуваат голема благодарност на Министерствотоза животна средина и просторно планирање наРепублика Македонија за финансиската под-дршка за неговото печатење.

Авторите и искажуваат благодарност и напроф. д-р Соња Липиткова за нејзиниот придо-нес во оформувањето на Атласот.

The authors of the present Geochemical Atlas are grateful to the Ministry of Environment and Physical Planning of the Republic of Macedonia for financial support for its publication.

The authors also want to thank Prof. Dr. Sonja Lipitkova for her contribution in the preparation of the Atlas.

ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES

1. A. Kabata-Pendias, H. Pendias, Trace Ele-ments in Soil and Plants, Third Edition, CRC Press, Boca Raton, 2001.

2. Encyclopædia Britannica, 2008. 3. R. Šajn, M. Bidovec, M. Andjelov, S. Pirc, M.

Gosar, Geochemical Atlas of Ljubljana and Environs, Institute of Geology, Geotechnique and Geophysics, Ljubljana, 1998.

4. S. M. Al-Shayeb, Heavy metal levels in the soils of Riyadh city, Saudi Arabia, Asian Jour-nal of Chemistry, 15, 1212–1228 (2003).

5. R. Šajn, Distribution of mercury in surface dust and topsoil in Slovenian rural and urban areas, RMZ-Geology and Geoenvironment, 51, 1800–1803 (2004).

6. L. Borůvka, O. Vacek, J. Jehlička, Principal component analysis as a tool to indicate the origin of potentially toxic elements in soils, Geoderma, 128, 289–300 (2005).

7. T. B. Chen, Y. M. Zheng, M. Lei, Z. C. Huang, H. T. Wu, H. Chen, K. K. Fan, K. Yu, X. Wu, Q. Z. Tian, Assessment of heavy metal pollu-tion in surface soils of urban parks in Beijing, China, Chemosphere, 60, 542–551 (2005).

8. X. S. Wang, Y. Qin, S. X. Sang, Accumulation and sources of heavy metals in urban topsoils: A case study from the city of Xuzhou, China, Environmental Geology, 48, 101–107 (2005).

9. A. Moller, H. W. Muller, A. Abdullah, G. Abdelgawad, J. Utermann, Urban soil pollution in Damascus, Syria: concentrations and patterns of heavy metals in the soils of the Damascus Ghouta, Geoderma, 124, 63–71 (2005).

10. F. Bretzel, M. Calderisi, Metal contamination in urban soils of coastal Tuscany (Italy), Envi-ronmental Monitoring and Assessment, 118, 319–335 (2006).

11. M. M. Diawara, J. S. Litt, D. Unis, N. Alfonso, L. A. Martinez, J. G. Crock, D. B. Smith, J. Carsella, Arsenic, cadmium, lead, and mercury in surface soils, Pueblo, Colorado: implications for population health risk, Environmental Geo-chemistry and Health, 28, 297–315 (2006).

12. R. Kaur, R. Rani, Spatial characterization and prioritization of heavy metal contaminated soil-water resources in Peri – Urban areas of National Capital Territory (NCT), Delhi, Envi-ronmental Monitoring and Assessment, 123, 233–247, (2006).

13. M. C. S. de Moura, A. N. C. Lopes, G. C. Moita, J. M. M. Neto, Multivariate study of ur-ban soils of Teresina city, Quimica Nova, 29, 429–435 (2006).

14. C. M. Davidson, G. J. Urquhart, F. Ajmone-Marsan, M. Biasioli, A. D. Duarte, E. Diaz-Barrientos, H. Grcman, L. Hossack, A. S. Hursthouse, L. Madrid, S. Rodrigues, M. Zupan, Fractionation of potentially toxic elements in ur-ban soils from five European cities by means of a harmonised sequential extraction procedure, Analytica Chimica Acta, 565, 63–72 (2006).

15. D. Crnkovic, M. Ristic, D. Antonovic, Distri-bution of heavy metals and arsenic in soils of Belgrade (Serbia and Montenegro), Soil & Sediment Contamination, 15, 581–589 (2006).

16. I. Razo, L. Carrizales, J. Castro, F. Diaz-Barri-ga, M. Monroy, Arsenic and heavy metal pol-lution of soil, water and sediments in a semi-arid climate mining area in Mexico, Water Air and Soil Pollution, 152, 129–152 (2004).

17. A. K. Krishna, P. K. Govil, Heavy metal con-tamination of soil around Pali industrial area, Rajasthan, India, Environmental Geology, 47, 38–44 (2004).

56

18. A. K. Krishna, P. K. Govil, Heavy metal distri-bution and contamination in soils of Thane-Belapur industrial development area, Mumbai, Western India, Environmental Geology, 47, 1054–1061 (2005).

19. J. Li, Z. M. Xie, Y. G. Zhu, R. Naidu, Risk assessment of heavy metal contaminated soil in the vicinity of a lead/zinc mine, Journal of Envi-ronmental Sciences – China, 17, 881–885 (2005).

20. Y. Li, Y. B. Wang, X. Gou, Y. Su, G. Wang, Risk assessment of heavy metals in soils and vegetables around non-ferrous metals mining and smelting sites, Baiyin, China, Journal of Environmental Sciences – China, 18, 1124–1134 (2006).

21. B. Wilson, B. Lang, F. B. Pyatt, The dispersion of heavy metals in the vicinity of Britannia Mine, British Columbia, Canada, Ecotoxicology and Environmental Safety, 60, 269–276 (2005).

22. C. Pruvot, F. Douay, F. Herve, C. Waterlot, Heavy metals in soil, crops and grass as a sour-ce of human exposure in the former mining ar-eas, Journal of Soils and Sediments, 6, 215–220 (2006).

23. R. K. Aryal, M. Murakami, H. Furumai, F. Na-kajima, H. K. P. K. Jinadasa, Prolonged depo-sition of heavy metals in infiltration facilities and its possible threat to groundwater contami-nation, Water Science and Technology, 54, 205–212 (2006).

24. S. Baron, J. Carignan, A. Ploquin, A., Dispersi-on of heavy metals (metalloids) in soils from 800-year-old pollution (Mont-Lozere, France), Environmental Science & Technology, 40, 5319–5326 (2006).

25. B. Cemek, R. Kizilkaya, Spatial variability and monitoring of Pb contamination of farming soils affected by industry, Environmental Mo-nitoring and Assessment, 117, 357–375 (2006).

26. K. S. Patel, K. Shrivas, P. Hoffmann, N. Jaku-bowski, A survey of lead pollution in Chhatti-sgarh State, Central India, Environmental Geo-chemistry and Health, 28, 11–17 (2006).

27. B. D. Tembo, K. Sichilongo, J. Cernak, Distri-bution of copper, lead, cadmium and zinc con-centrations in soils around Kabwe town in Zambia, Chemosphere, 63, 497–501 (2006).

28. V. Cappuyns, R. Swennen, A. Vandamme, M. Niclaes, Environmental impact of the former Pb-Zn mining and smelting in East Belgium, Journal of Geochemical Exploration, 88, 6–9 (2006).

29. Nickel Smelting and Refining, Pollution Pre-vention and Abatement Handbook, World Bank Group, pp. 349–352, 1998.

30. V. Simeonov, J. Einax, S. Tsakovski, J. Kraft, Multivariate statistical assessment of polluted soils, Central European Journal of Chemistry, 3, 1–9 (2005).

31. J. L. Everhart, D. McNear Jr., E. Peltier, D. van der Lelie, R. L. Chaney, D. L. Sparks, Asses-sing nickel bioavailability in smelter-contami-nated soils, Science of the Total Environment, 367, 732–744 (2006).

32. J. A. R. Martin, M. L. Arias, J. M. G. Corbi, Heavy metals contents in agricultural topsoils in the Ebro basin (Spain). Application of the multivariate geoestatistical methods to study spatial variations, Environmental Pollution, 144, 1001–1012 (2006).

33. C. Mico, L. Reatala, M. Peris, J. Sanchez, Asses-sing heavy metal sources in agricultural soils of an European Mediterranean area by multivariate analysis, Chemosphere, 65, 863–872 (2006).

34. A. M. G. Figueiredo, C. A. Nogueira, M. Saiki, F. M. Milian, M. Domingos, Assessment of atmospheric metallic pollution in the metro-politan region of Sao Paulo, Brazil, employing Tillandsia usneoides L. as biomonitor, Envi-ronmental Pollution, 145, 279–292 (2007).

35. B. Boev, J. Zivanovic, S. Lipitkova, Selenium and other trace elements in the soil of the Tik-ves region, Proceedings on the 3rd International Workshop on the Anthropogenic Effects on the Human Environment in the Tertially Basins in the Mediterranean (B. Boev, T. Serafimovski, Eds.), Štip, pp. 23–35, 2005.

36. Т. Стафилов, М. Станоева, Љ. Бошковска, Д. Димитровски, М. Трајанова, Лаборато-риски испитувања на ’ржановската руда по технолошката шема на претконцентрација, 8/ПМС, Фени, Кавадарци, 1982 (T. Stafilov, M. Stanoeva, Lj. Boškovska, D. Dimitrovski, M. Trajanova, Laboratory investigation of Rža-novo ore according technological scheme of pre-concentration, 8/PMS, Feni, Kavadaci, 1982).

37. М. Стојанов, Т. Стафилов, Ј. Матески, Вове-дување на методи за анализа на материјали застапени во технолошкиот процес на „Фе-ни“ на рендгенски флуоресцентен спектро-метар ARL 72000S, 11/ХЕМ, Фени, Кава-дарци, 1982 (M. Stojanov, T. Stafilov, J. Ma-teski, Development of the methods for the analysis of the materials from the technological

57

process in "Feni" by X-ray fluorescence spec-trometry, 11/PMS, Feni, Kavadarci, 1982).

38. Z. Maksimović, Mineralogical Study of the Ore from Ržanovo Mine, Faculty of Geology and Mining, Belgrade, 1982.

39. Ѓ. Филиповски, Деградација на pочвиtе како комpоненtа на живоtнаtа средина во Рeppублика Македонија, Македонска ака-демија на науките и уметностите, Скопје, 2003 (Gj. Filipovski, Soils Degradation as a Component of the Environment in the Republic of Macedonia, Macedonian Academy of Sci-ences and Arts, Skopje, 2003).

40. L. Barandovski, M. Cekova, M. V. Frontasyeva, S. S. Pavlov, T. Stafilov, E. Steinnes, V. Uru-mov, Air Pollution Studies in Macedonia Us-ing the Moss Biomonitoring Technique, NAA, AAS and GIS Technology, JINR Preprint, E18, 160, Dubna, 2006.

41. L. Barandovski, M. Cekova, M. V. Frontasyeva, S. S. Pavlov, T. Stafilov, E. Steinnes, V. Uru-mov, Atmospheric deposition of trace element pollutants in Macedonia studied by the moss biomonitoring technique, Environmental Moni-toring and Assessment, 138, 107–111 (2008).

42. A. Лазаревски, Климаtа во Македонија, Култура, Скопје, 1993 (A. Lazarevski, Clima-te in Macedonia, Kultura, Skopje, 1993).

43. Т. Rakićević, Р. Stojanov, М. Arsovski, Basic geological map of SFRJ, sheet Prilep, M 1:100,000 (map & interpreter), Federal Geo-logical Survey, Beograd, 1965, 65 pp.

44. С. Hristov, М. Karajovanović, М. Stračkov, Basic geological map of SFRJ, sheet Kavadar-ci, M 1:100,000 (map & interpreter), Federal Geological Survey, Beograd, 1965, 62 pp.

45. S. P. Theocharopoulos, G. Wagner, J. Spren-gart, M-E. Mohr, A. Desaules, H. Muntau, M. Christou, P. Quevauviller, European soil sam-pling guidelines for soil pollution studies. The Science of the Total Environment, 264, 51–62 (2001).

46. C. Reimann, S. Albanese, M. J. Batista, A. Bel-Lan, M. Birke, D. Cicchella, A. Demetriades, B. de Vivo, W. de Vos, E. Dinelli, M. Duris, A. Dusza-Dobek, V. Ernstsen, D. Flight, A. Gilucis, M. Gosar, V. Gregorauskiene, A. Gulan, P. Hayoz, J. Halamic, E. Haslinger, H. Hratovic, A. Ion, Y. Ivanovna, C. Johnson, G. Jordan, J. Kisivilla, P. Klein, P. Kwecko, K. Lax, A. Lima, J. Locutura, B. I. Malyuk, R. Maquil, S. Marku, L. Martins, A. Mazreku, A. Messina, P. O’Con-

nor, R. T. Ottesen, A. Pasieczna, W. Petersell, S. Reeder, I. Salpeteur, A. Schedl, P. Sefcik, I. Slan-inka, A. Sorsa, O. Selinus, T. Stafilov, T. Tar-vainen, V. Trendavilov, J. Utermann, P. Valera, D. Vidojevic, T. Volden, Eurogeosurveys geo-chemical mapping of agricultural and grazing land soil of Europe (GEMAS), Field manual, NGU Report 2008.038. Geological Survey of Norway, 2008, 46 pp.

47. R. Šajn, Distribution of chemical elements in attic dust and soil as reflection of lithology and anthropogenic influence in Slovenia, Journal de Physique, 107, 1173–1176 (2003).

48. R. Šajn, Using attic dust and soil for the sepa-ration of anthropogenic and geogenic elemen-tal distributions in an old metallurgic area (Celje, Slovenia), Geochemistry: exploration, environment, analysis, 5, 59–67 (2005).

49. R. Šajn, Factor analysis of soil and attic-dust to separate mining and metallurgy influence, Meza Valley, Slovenia, Mathematical Geol-ogy, 38, 735–747 (2006).

50. Т. Стафилов, Р. Шајн, З. Панчевски, Б. Боев, М. В. Фронтасјева, Л. П. Стрелкова, Геохе-миски аtлас на Велес и неговаtа околина, Природно-математички факултет, Скопје, 2008 / T. Stafilov, R. Šajn, Z. Pančevski, B. Boev, M. V. Frontasyeva, L. P. Strelkova, Geochemical Atlas of Veles and the Environs, Faculty of Natural Sciences and Mathematics, Skopje, 2008, pp. 124.

51. A. G. Darnley, A. Björklund, B. Bolviken, N. Gustavsson, P. V. Koval, J. A. Plant, A. Steen-felt, M. Tauchid, X. Xuejing, R. G. Garrett, G. E. M. Hall, A global geochemical database for environmental and resource management. Recommendations for international geochemi-cal mapping, Final report of IGCP project 259, UNESCO Publishing, Paris, 1995, pp. 122.

52. R. Salminen, M. J. Batista, M. Bidovec, A. Demetriades, B. De Vivo, W. De Vos, M. Duris, A. Gilucis, V. Gregorauskiene, J. Ha-lamic, P. Heitzmann, G. Jordan, G. Klaver, P. Klein, J. Lis, J. Locutura, K. Marsina, A. Maz-reku, P. J.’Connor, S. Å. Olsson, R. T. Ottesen, V. Petersell, J. A. Plant, S. Reeder, I. Salpeteur, H. Sandström, U. Siewers, A. Steenfelt, T. Tarvainen, Geochemical Atlas of Europe, Part 1, Background Information, Me-thodology and Maps, Geological Survey of Finland, Espoo, 2005, pp. 526.

58

53. A. T. Miesch, Geochemical survey of Missouri, methods of sampling, laboratory analyzing, and statistical reduction of data, Geological survey professional paper, USGS, 954a, 1–39, Washington, 1976.

54. G. W. Snedecor, W. G. Cochran, Statistical Methods, The Iowa State University Press, Ames, Iowa, 1967, 575 p.

55. J. C. Davis, Statistic and Data Analysis in Ge-ology, Willey in Sons, New York, 1986, p. 651.

56. R. W. Le Maitre, Numerical Petrology, Statis-tical Interpretation of Geochemical Data, El-sevier, Amsterdam, 1982, p. 281.

57. C. Reimann, P. Filzmoser, R. G. Garrett, Fac-tor analysis applied to regional geochemical data: problems and possibilities, Applied Geo-chemistry, 17, 185–206 (2002).

58. The new Dutchlist (http://www.contaminatedland.co.uk/std-guid/dutch-l.htm).

59. S. Sayegh-Petkovšek, K. Kotnik, N. Kugonič, R. Šajn, M. Janža, Š. Kumelj, M. Šešerko, M. Zaluberšek, M. Bole, P. Druks Gajšek, M. Pet-rič, A. Košir, J. Kogovšek, H. Poličnik, M. Ča-ter, T. Levanič, A. Bienelli-Kalpič, A. Čarni, M. Kostadinovski, P. Košir, V. Matevski, U. Šilc, I. Zelnik, I. Jelenko, A. Brancelj, D. Tome, K. Savinek, B. Mikuž, I. Miklavžina, D. Končnik, J. Flis, U. Repinc, M. Štrok, L. Benedik, S. Lojen, B. Črnič, S. Gobec, L. Ivanovski, B. Blazevski, A. Veljanovska, Z. Pavšek, B. Pokorny, Določitev vpliva vo-jaškega poligona Krivolak na okolje z na-menom njegove ekološke sanacije, Poročilo. ERICo Velenje, Velenje, 2007, pp. 590.

60. J. Alijagić, Distribution of chemical elements in an old metallurgic area, Zenica (Central Bosnia), MSc thesis, Faculty of Science, Ma-saryk University, Brno, 2008, pp. 102.

61. R. Šajn, J. Halamić, Z. Peh, L. Galović, Experi-mental geochemical map of Croatia and Slove-nia. In: Režun, B. (ed.), Proceedings on 2nd Slovenian Geological Congress, Idrija, 2006.

62. Šajn, Geochemical properties of urban sedi-ments in territory of Slovenia, Geološki zavod Slovenije, Ljubljana, 1999, pp. 136.

63. T. Stafilov, Z. Levkov, Preliminary assessment of the effects of pollution and water manage-ment on water quality in the Vardar river, Work Package 2 – Water Quality, Improve-ment of Management of Transboundary Water Resources, Project No. 3MAC01/10/104, Euro-pean Agency for Reconstruction/Ministry of

Environment and Physical Planning of the Re-public of Macedonia, Skopje, 2005.

64. T. Dolenec, T. Serafimovski, G. Tasev, M. Dobnikar, M. Dolenec, Heavy metals contami-nation in paddy soil irrigated with the acid mine drainage-impacted Zletovska River (Ko-čani Field, Republic of Macedonia), Procee-dings on the 2nd International Workshop on the UNESCO-IGCP Project "Anthropogenic Effects on the Human Environment in Tertiarry Basins in the Mediterranean", pp, 16–20. Fac-ulty of Natural Sciences and Engineering, Ljubljana, 2005.

6655.. T. Stafilov, B. Krstev, Z. Karamanolevski, M. Kočubovski, M. Spirovska, Monitoring of tailings disposal site for evacuation of wastewater to the sedimentation pond and system for evacuation of surrounding wa-ters and their impacts on the environment along the course of Kamenicka river, Ka-limanci accumulation and Bregalnica river, Final Report, Ministry of Environment and Physical Planning of the Republic of Mace-donia, Skopje, 2005.

66. R. Šajn, M. Bidovec, M. Gosar, S. Pirc, Geo-chemical soil survey at Jesenice area, Slovenia, Geologija, 41, 319–338 (1999).

67. Ј. Цвијић, Основи за gеоgрафију и gеолоgију Македоније и Сtаре Србије, Београд, 1906 (J. Cvijić, The Basis of Geography and Geol-ogy of Macedonia and Ancient Serbia, Bel-grade, 1906).

68. Љ. Бариќ, Минералошки откритија изврше-ни врз материјали од македонски наоѓалиш-та, Трудови на Gеолошкиоt завод на Маке-донија, Скопје, стр. 55, 1969–1970, (Lj. Barić, Mineralogical discaveries performed from the materials in the Macedonian localities, Pro-ceedings of the Geological Survey of Mace-donia, Skopje, p. 55, 1969–1970).

69. T. Ivanov, Allshar the richest deposit of the Tl in the world, Proceeding of the Workshop on the Feasibility of the Solar Neutrino Detection with Pb by Geochemical and Accelerator Mass Spectrometry, Munich, 1986, GSI-Report 86–9, 1986.

70. S. Janković, The Allchar Sb-As-Tl-Au deposit, Nuclear Instruments and methods in Physics Research, Part A, 271, 286 (1988).

71. T. Stafilov, T. Todorovski, B. Grozdanova, Lj. Spandževa, Determination of thallium in ore

59

from Allchar by atomic absorption spectromet-ry, Nuclear Instruments and Methods in Phys-ics Research, A271, 321–323 (1988).

72. B. Boev, R. Stojanov, G. Denkovski, Geology of the polymetallic deposit "Alshar", Macedo-nia, Geologica Macedonica, 7, 35–39 (1993).

73. T. Balić Žunić, T. Stafilov, D. Tibljaš, Distri-bution of thallium and the ore genesis at Crven Dol locality in Alšar, Geologica Macedonica, 7, 45–52 (1993).

74. S. Janković, R. Jelenković, Thallium minerali-zation in the Allchar Sb-As-Tl-Au deposit, Neues Jahrbuch fűr Mineralogie – Abhandlun-gen, 167, 283–297 (1994).

75. T. Stafilov, S. Aleksovska, V. Jordanovska, Determination of lead in lorandite and marca-site from Allchar by electrothermal atomic ab-sorption spectrometry, Neues Jahrbuch für Mineralogie – Abhandlungen, 167, 401–408 (1994).

ПРИЛОГ

Карти на просторна распределба на елементите во површинскиот и во долниот слој од почвата

APENDIX

Maps of spatial distribution of the elements in topsoil and subsoil

– 62 –

– 63 –

Карта

6a.

Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

1 (A

l, Fe

, Ga,

Sc и

V) во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој

од почвата

M

ap 6

a. S

patia

l dis

tribu

tion

of F

acto

r 1 sc

ores

(Al,

Fe, G

a, S

c an

d V

) in

tops

oil (

left)

and

bot

omso

il (r

ight

)

– 64 –

Карта 6б. Просторна распределба на вредностите за фактор 1 (Al, Fe, Ga, Sc и V) во површинскиот (горе) и долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел)

Map 6b. Spatial distribution of Factor 1 scores (Al, Fe, Ga, Sc and V) in topsoil (above) and bottom soil (below) (digital elevation model)

– 65 –

Карта

7a.

Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

2 (C

o, C

r, M

g и

Ni) во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

7a. S

patia

l dis

tribu

tion

of F

acto

r 2 sc

ores

(Co,

Cr,

Mg

and

Ni)

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 66 –

Карта 7б. Просторна распределба на вредностите за фактор 2 (Co, Cr, Mg и Ni) во површинскиот (горе) и долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел)

Map 7b. Spatial distribution of Factor 2 scores (Co, Cr, Mg and Ni) in topsoil (above) and bottom soil (below) (digital elevation model)

– 67 –

Карта

8a.

Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

3 (B

a, L

a, T

h и

U) во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

8a.

Spa

tial d

istri

butio

n of

Fac

tor 3

scor

es (B

a, L

a, T

h an

d U

) in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 68 –

Карта 8б. Просторна распределба на вредностите за факторот 3 (Ba, La, Th и U) во површинскиот (горе) и долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел)

Map 8b. Spatial distribution of Factor 3 scores (Ba, La, Th and U) in topsoil (above) and bottom soil (below) (digital elevation model)

– 69 –

Карта

9а.

Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

4 (C

a и

Sr) во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

9a.

Spa

tial d

istri

butio

n of

Fac

tor 4

scor

es (C

a an

d Sr

) in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 70 –

Карта 9б. Просторна распределба на вредностите за фактор 4 (Ca и Sr) во површинскиот (горе) и долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел)

Map 9b. Spatial distribution of Factor 4 scores (Ca and Sr) in topsoil (above) and bottom soil (below) (digital elevation model)

– 71 –

Карта

10а

. Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

5 (C

d, H

g, P

b и

Zn) во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

10a

. Spa

tial d

istri

butio

n of

Fac

tor 5

scor

es (C

d, H

g, P

b an

d Zn

) in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 72 –

Карта 10б. Просторна распределба на вредностите за фактор 5 (Cd, Hg, Pb и Zn) во површинскиот (горе) и долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел)

Map 10b. Spatial distribution of Factor 5 scores (Cd, Hg, Pb and Zn) in topsoil (above) and bottom soil (below) (digital elevation model)

– 73 –

Карта

11а

. Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

6 (A

s, Sb

и T

l) во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

11a

. Spa

tial d

istri

butio

n of

Fac

tor 6

scor

es (A

s, Sb

and

Tl)

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 74 –

Карта 11б. Просторна распределба на вредностите за фактор 6 (As, Sb и Tl) во површинскиот (горе) и

долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел) Map 11b. Spatial distribution of Fctor 6 scores (As, Sb and Tl) in topsoil (above) and bottom soil (below)

(digital elevation model)

– 75 –

Карта

12а

. Просторна

распределба

на вредностите за

фактор

7 (K

и P

) во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

12a

. Spa

tial d

istri

butio

n of

Fac

tor 7

scor

es (K

and

P) i

n to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 76 –

Карта 12б. Просторна распределба на вредностите за факторот 7 (K и P) во површинскиот (горе) и долниот (долу) слој од почвата (дигитален теренски модел)

Map 12b. Spatial distribution of Factor 7 scores (K and P) in topsoil (above) and bottom soil (below) (digital elevation model)

– 77 –

Карта

13.

Просторна

распределба

на алум

иниум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

13.

Spa

tial d

istri

butio

n of

alu

min

um in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 78 –

Карта

14.

Просторна

распределба

на калциум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

14.

Spa

tial d

istri

butio

n of

cal

cium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 79 –

Карта

15.

Просторна

распределба

на железо во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

15.

Spa

tial d

istri

butio

n of

iron

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 80 –

Карта

16.

Просторна

распределба

на калиум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

16.

Spa

tial d

istri

butio

n of

pot

assi

um in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 81 –

Карта

17.

Просторна

распределба

на магнезиум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

17.

Spa

tial d

istri

butio

n of

mag

nesi

um in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 82 –

Карта

18.

Просторна

распределба

на натриум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

18.

Spa

tial d

istri

butio

n of

sodi

um in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 83 –

Карта

19.

Просторна

распределба

на фо

сфор

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

19.

Spa

tial d

istri

butio

n of

pho

spho

rus i

n to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 84 –

– 85 –

Карта

21.

Просторна

распределба

на арсен во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

21.

Spa

tial d

istri

butio

n of

ars

enic

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 86 –

Карта

22.

Просторна

распределба

на злато во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

22.

Spa

tial d

istri

butio

n of

gol

d in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 87 –

Карта

23.

Просторна

распределба

на бариум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

23.

Spa

tial d

istri

butio

n of

bar

ium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 88 –

Карта

24.

Просторна

распределба

на кадм

иум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

24.

Spa

tial d

istri

butio

n of

cad

miu

m in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 89 –

Карта

25.

Просторна

распределба

на кобалт

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

25.

Spa

tial d

istri

butio

n of

cob

alt i

n to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 90 –

Карта

26.

Просторна

распределба

на хром

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

26.

Spa

tial d

istri

butio

n of

chr

omiu

m in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 91 –

Карта

27.

Просторна

распределба

на бакар во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

27.

Spa

tial d

istri

butio

n of

cop

per i

n to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 92 –

Карта

28.

Просторна

распределба

на галиум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

28.

Spa

tial d

istri

butio

n of

gal

lium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 93 –

Карта

29.

Просторна

распределба

на жива во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

29.

Spa

tial d

istri

butio

n of

mer

cury

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 94 –

Карта

30.

Просторна

распределба

на лантан

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

30.

Spa

tial d

istri

butio

n of

lant

hanu

m in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 95 –

Карта

31.

Просторна

распределба

на манган

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

31.

Spa

tial d

istri

butio

n of

man

gane

se in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 96 –

Карта

32.

Просторна

распределба

на молибден

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

32.

Spa

tial d

istri

butio

n of

mol

ybde

num

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 97 –

Карта

33.

Просторна

распределба

на никел во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

33.

Spa

tial d

istri

butio

n of

nic

kel i

n to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 98 –

Карта

34.

Просторна

распределба

на олово во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

34.

Spa

tial d

istri

butio

n of

lead

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 99 –

Карта

35.

Просторна

распределба

на антимо

н во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

35.

Spa

tial d

istri

butio

n of

ant

imon

y in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 100 –

Карта

36.

Просторна

распределба

на скандиум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

36.

Spa

tial d

istri

butio

n of

scan

dium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 101 –

Карта

37.

Просторна

распределба

на стронциум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

37.

Spa

tial d

istri

butio

n of

stro

ntiu

m in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 102 –

Карта

38.

Просторна

распределба

на ториум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

38.

Spa

tial d

istri

butio

n of

thor

ium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 103 –

Карта

39.

Просторна

распределба

на талиум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

39.

Spa

tial d

istri

butio

n of

thal

lium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 104 –

Карта

40.

Просторна

распределба

на ураниум во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

40.

Spa

tial d

istri

butio

n of

ura

nium

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 105 –

Карта

41.

Просторна

распределба

на ванадиум

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

41.

Spa

tial d

istri

butio

n of

van

adiu

m in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 106 –

Карта

42.

Просторна

распределба

на волф

рам во

површ

инскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

42.

Spa

tial d

istri

butio

n of

tung

sten

in to

psoi

l (le

ft) a

nd b

otto

m so

il (r

ight

)

– 107 –

Карта

43.

Просторна

распределба

на цинк

во површинскиот

(лево)

и долниот

(десно

) слој од почвата

Map

43.

Spa

tial d

istri

butio

n of

zin

c in

tops

oil (

left)

and

bot

tom

soil

(rig

ht)

– 108 –

Карта

44a

. Критично загаден површински

(лево)

и дол

eн (десно

) слој од почвата во

Кавадарци

и неговата околина

Map

44a

. Crit

ical

ly p

ollu

ted

tops

oil (

left)

and

subs

oil (

right

) in

the

Kav

adar

ci a

rea

– 109 –

Карта 44б. Критично загаден површински (горе) и долeн (долу) слој од почвата во Кавадарци

и неговата околина (дигитален теренски модел) Map 44b. Critically polluted topsoil (above) and subsoil (below) in the Kavadarci area

(digital elevation model)

– 110 –

Издавач: Editor:

Природно-математички факултет – СкопјеФакултет за рударство, геологија и политехника – Штип

Земјоделски институт – Скопје

Faculty of Natural Sciences and Mathematics – Skopje Faculty of Natural and Technical Sciences – Štip Institute of Agriculture – Skopje

Рецензенти: Reviewers:

Акад. Ѓорѓи Филиповски Acad. Gjorgji Filipovski Проф. д-р Јосип Халамиќ Prof. Josip Halamić, PhD

Лектура (англиски): English language adviser:

Добрин Неделков Dobrin Nedelkov Лектура (македонски): Macedonian language adviser:

Геoрги Георгиевски Georgi Georgievski

Коректура: Proof-reader: Алена Георгиевска Alena Georgievska

Технички уредник: Technical editor: Благоја Богатиноски Blagoja Bogatinoski

Печатено во: Printed by:

„2 Август“ – Штип „2 Avgust“ – Štip

Тираж: 500 Copies: 500

CIP – Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 631.416(497.714)

ГЕОХЕМИСКИ атлас на Кавадарци и неговата околина / Трајче Стафилов … [и др.] = Geochemical Atlas of Kavadarci and the environs / Trajče Stafilov … [et al]. – Скопје : Природно-математички факултет – Скопје : Faculty of natural sciences and mathematics, 2008. – 109 стр. : илустр. ; 28 cм

Текст напоредно на мак. и англ. јазик. – Библиографија: стр. 55–59. – Содржи и: Прилози = Apendix ISBN 978-9989-668-74-6 1. Насп. ств. насл. 2. Стафилов, Трајче [автор] а) Почви – Геохемиски истражувања – Кавадарци

COBISS.MK-ID 75881226