Evrenos Dynasty of Yenice Vardar

Yenice-i Vardar’l› Evrenos Hanedan›:

Notlar ve Belgeler

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page i

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page ii

Heath W. Lowry - ‹smail E. Erünsal

Bahçeflehir Üniversitesi Yay›nlar›‹stanbul, 2010

Yenice-i Vardar’l› Evrenos Hanedan›:Notlar ve Belgeler

Çeviri:Aynur [Evrenoso¤lu] Onbafl›o¤lu - K›vanç Tanr›yar

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page iii

Copyright © 2010Bahçeflehir Üniversitesi & Heath W. Lowry

Yenice-i Vardar’l› Evrenos Hanedan›:Notlar ve Belgeler

Yazarlar:

Heath W. Lowry - ‹smail E. Erünsal

Foto¤raf ve sayfa tasar›m›: Faruk Özbey & Yücel Da¤l›

Kapak tasar›m›: Serdar fienel (Best Image)

Yay›nlayan: Bahçeflehir Üniversitesi Yay›nlar›Ç›ra¤an Cad. Osmanpafla Mektebi Sok. 4-6 Befliktafl, ‹stanbul

Telefon: (0212) 381 05 60 Faks: (0212) 381 05 50www.bahcesehir.edu.tr • e-mail:[email protected]

U¤ur E¤itim Pazarlama ve Yay›nc›l›k A.fi.‹ncirli Cad. No: 99 Bak›rköy-‹stanbul

Tel: 90 (212) 660 58 41 Faks: 90 (212) 660 58 42www.uguryayincilik.com.tr • e-mail: [email protected]

Bask›: Promat

Bu eserin hiçbir k›sm›, kitaplar, elefltirel makaleler ve yorumlar bünyesinde yer alan al›nt›lar haricinde, yazar›n müsaadesi olmaks›z›n,

herhangi bir elektronik, mekanik fotokopi, kay›t ya da sair flekil veya surette ço¤alt›lamaz,

tekrar kullan›lmak üzere kaydedilemez veya aktar›lamaz

ISBN 978-975-6437-95-7

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page iv

v

‹çindekilerYazarlar›n Notu ................................................................................................................................................................................................................................................vii

Teflekkür ................................................................................................................................................................................................................................................................ix

Evrenoso¤ullar›n›n Âile fieceresi ............................................................................................................................................................................................................1

Birinci Kuflak Hac› ve Gâzi Evrenos ( ) Be¤ ..................................................................................................................................................................5

Hac› Evrenos’un ‹kinci Nesil Erkek Çocuklar› ................................................................................................................................................................................8

1) Hac› Barak Be¤ ......................................................................................................................................................................................................................................8

2) Süleyman Be¤ ........................................................................................................................................................................................................................................9

3) Be¤ce Be¤ ................................................................................................................................................................................................................................................10

4) H›z›rflah Be¤............................................................................................................................................................................................................................................11

5) Ali Be¤ ......................................................................................................................................................................................................................................................13

6) Yakub Be¤................................................................................................................................................................................................................................................14

7) Hac› ‹sa Be¤ ............................................................................................................................................................................................................................................14

Evrenos Soyu’nun ‹kinci Nesil Kad›n Taraf› ....................................................................................................................................................................................15

1) O¤ulbula ( ) Kad›n ............................................................................................................................................................................................................15

2) Selçuk Kad›n ..........................................................................................................................................................................................................................................15

17. Yüzy›lda Derlenmifl fiecere ile Daha Eskiden Yay›nlanm›fl fiecere Versiyonlar›n›n Karfl›laflt›rmas› ......................................................17

a) fiecerede zikredilen Evrenoso¤ullar›n›n defin yerleri ve Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) âile üyelerinin vakfettikleri eserlere iliflkin bilgiler ..............................................................................................................................................................................................20

b) Evrenos Be¤’in kurdu¤u vakf›n mütevellileri (17. yüzy›l fleceresine göre) ..................................................................................................................37

c) Evrenoso¤ullar› âilesi mensuplar› devlet idaresinde yapt›klar› görevler ile ilgili olarak flecere’de verilen bilgiler ......................................................................................................................................................................................................................................40

17. Yüzy›l Evrenoso¤ullar› fieceresinin Kopyas›, Tercümesi ve K›smi Faksimilesi ....................................................................................................41

Hac› Evrenos ‹le ‹lgili Kitâbeler ..............................................................................................................................................................................................................81

a) Kitâbe I: Traianoupolis’de yak›n zamanda bulunan Hac› Evrenos Han›’ndaki kitâbenin parçalar› ..................................................................83

b) Kitâbe II: Gümülcine’de (Komotini) Hac› Evrenos’un vakfetti¤i zâviye-imâret’in giriflininsol üstünde bir bölümü yok olmufl kitâbe ve bunu örten Bulgarca kitâbe ................................................................................................................86

c) Kitâbe III: Gümülcine’de (Komotini) Hac› Evrenos’un vakfetti¤i zâviye-imâret’in giriflininsa¤ üstünde bir bölümü silinmifl kitâbe......................................................................................................................................................................................87

d) Kitâbe IV: Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) Hac› Evrenos’un türbesindeki lahdindeki, 1417 tarihli orijinaliki parça halindeki kitâbe. ................................................................................................................................................................................................................89

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page v

vi

e) Kitâbe V: Hac› Evrenos’un Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) günümüze kadar gelemeyen lahdi ve yine 1887-1888restorasyonu s›ras›nda lahdin üzerine yerlefltirilen günümüze ulaflamayan kitâbesi ............................................................................................91

f) Kitâbe VI: Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Hac› Evrenos türbesinin bir zamanlar iç giriflininüzerinde mevcut olup da, günümüze ulaflamayan 1887-1888 restorasyonunu anlatan kitâbe ......................................................................93

g) Kitâbe VII: Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Hac› Evrenos türbesinin ön girifli üzerinde bulunan vegünümüze kadar gelmifl 1910 restorasyonu kitâbesi ..........................................................................................................................................................96

Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Hac› Evrenos’un türbesinin tarihinin izini sürmek ............................................................................................97

Evrenos Ailesinin Yenice-i Vardar’daki Sadece 20. Yüzy›l Bafllar›nda Çekilen Foto¤raflardan Bilinen Eserleri ....................................103

a) Hac› Evrenos’un infla ettirdi¤i su tesisat sistemi ....................................................................................................................................................................103

b) Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki han/kervansaray› ................................................................................................................................................................104

Evrenoso¤ullar› ve Yenice-i Vardar: K›r›lmayan Zincir ............................................................................................................................................................105

a) Evrenoso¤ullari ve Yenice-i Vardar ..............................................................................................................................................................................................109

b) Yenice-i Vardar Mühtedileri Kimlerdi? ........................................................................................................................................................................................117

c) Hac› Evrenos’un Babas› P›ranki ‘‹sa Be¤......................................................................................................................................................................................123

d) ‹ç Anadolu’da Hac› Bektafl Türbesini Vakfetmede Evrenoso¤ullar›n›n Rolü................................................................................................................125

e) Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos Türbesinin ‹ç K›sm›n› Gösteren, Yeni Keflfedilmifl Bir Foto¤raf ..................................................................128

f) Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos Türbesinin D›fl K›sm›n› Gösteren Nadir Bir Erken 20. Yüzy›l Foto¤raf› ....................................................131

g) ‹stanbul Baflbakanl›k Arflivlerinde Muhafaza Edilen ‹kinci (Geç 19. Yüzy›l) Evrenoso¤ullar› Âile fieceresi ....................................................132

h) Evrenoso¤ullar›n›n Yenice-i Vardar’daki Mezâr-i fierîf’ini Gösteren 1916 Tarihli Bir Foto¤raf ..........................................................................133

i) Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos Medresinin ‹ç K›sm›n› Tasvir Etti¤i Yaklafl›k 1912’den Kalma Bir Foto¤raf ............................................136

j) Yenice-i Vardar’dan Tespit Edilememifl ve Art›k Mevcut Olmayan Bir Minare Foto¤raf›........................................................................................138

EK I: Seyahatnâmenin, Evliyâ Çelebi’nin 1668’de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa) yapt›¤› seyahat› anlatanbölümünün Latin harflerine ve bugünkü dile çevrilmesi ve faksimilesi........................................................................................................................140

EK II.: Edward Lear’›n 1848’de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa) Yapt›¤› Seyahat› Anlatan Bölümü ................................................................156

EK III: Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530) ......................................................................................................................................................................................158

EK IV: Tapu-Tahrir Defter No. 70 (1519) ........................................................................................................................................................................................159

EK V: Tapu-Tahrir Defter No.167 (1530) ..........................................................................................................................................................................................165

EK VI.: Âfl›k Mehmed’in 1586’de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa) Yapt›¤› Seyahat› Anlatan Bölümü ............................................................166

EK VII.: Tahsin Uzer’in 1900’da Yenice-i Vardar’› (Giannitsa) Anlatan Bölümü........................................................................................................168

Bibliyografya ......................................................................................................................................................................................................................................................171

Dizin ........................................................................................................................................................................................................................................................................177

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page vi

Elinizdeki eser Osmanl› Araflt›rmalar›-Journal of Ottoman Studies’de1 yayınlanmıfl iki uzun makalenin güncellenmifl ve yeniden düzen-lenmifl bir versiyonudur. Nejat Göyünç tarafından (Halil ‹nalcık ve Heath Lowry ile birlikte) 1981’de kurulan bu dergi, Nejat Bey’in vakitsizvefatından bu yana Halil ‹nalcık, ‹smail E. Erünsal, Heath W. Lowry, Feridun Emecen ve Klaus Kreiser’den oluflan bir neflir heyeti tarafındançıkarılmaya devam edilmekte ve yayın masrafları da Enderun Kitâbevi’nin sahibi ‹smail Özdo¤an tarafından karflılanmaktadır.

Yazarlar yıllar önce (yetmiflli yılların bafllarında) Enderun Kitâbevi’nin sundu¤u, ‹smail Bey’in misafirhaneymiflçesine ev sahipli¤i yaptı¤ı,onun özel bir flekilde demleyip sundu¤u sayısızca çayın içildi¤i genifl bir akademisyen toplulu¤unu kendine çeken sıcak bir atmosferde(Cumartesi akflamüstleri) en son çıkan yayınların de¤erlendirilmesi yanında politikadan dine uzanan birçok konuyu tartıflıyordu. Katılımcılargenellikle kıdemli akademisyenlerin yanında bugün bazıları devletin önemli kademelerinde bulunan genç ö¤rencilerden oluflmaktaydı. Busebeple bu çalıflmayı, bize bu ortamı sa¤layan, sahaf gelene¤inin son temsilcilerinden ‹smail Özdo¤an Bey’e ithaf etmemizin yerinde birhareket olaca¤ını düflündük.

Bu makalelerin yeniden yayına hazırlanmıfl flekliyle bir monografi olarak tekrar basılmasına izin verdi¤i için de ayrıca kendisine teflekkürlerimizi sunarız.

Yazarlar›n Notu

1 Bu makaleler s›ras›yla: Heath W. Lowry ve ‹smail E. Erünsal: “The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents on Hac› Evrenos &the Evrenoso¤ullar›: A Newly Discovered Late-17th Century fiecere (Genealogical Tree), Seven Inscriptions on Stone & Family Photographs,”Osmanl› Araflt›rmalar›-Journal of Ottoman Studies, Cilt 32 (‹stanbul, 2008): s. 9-192 [Bundan böyle: Lowry/Erünsal, 2008]. ve Heath W. Lowryve ‹smail E. Erünsal: “The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: A Postscript” Osmanl› Araflt›rmalar›-Journal of Ottoman Studies, Cilt 33 (‹stan-bul, 2009): s. 130-208 [Bundan böyle: Lowry/Erünsal, 2009].

Heath W. Lowry ve ‹smail E. Erünsal‹stanbul, 2010

vii

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page vii

viii

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page viii

ix

Kastoria [Tr.: Kesriye]

Heath Lowry’nin 2008 y›l›nda yay›mlanan, 14. yüzy›l Osmanl› Uc Beyi Hac›/Gazi Evrenos’un Kuzey Yunanistan’›n fethi ve Kuzey Yunanistan’ayerleflmedeki rolüne odaklanan The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550,2 [Türkçesi: Osmanl› Döneminde Balkanlar›n fiekil-lenmesi, 1350-1550] adl› kitab›n›n ard›ndan, Evrenos’un iki halefi yazarla irtibata geçti: Türk Donanmas›’ndan emekli kaptan G. ErsinEvrenos ve ‹stanbullu bir avukat olan Özer Gazievrenoso¤lu. ‹kisi de Hac› Evrenos’un o¤lu [‹ki Yürekli] Ali Be¤’in soyundan gelmektedir (16.kuflaktan). Büyük bir âlicenapl›kla içinde daha önce bilinmeyen 17. yüzy›la ait bir âile fleceresi ve bugün Kuzey Yunanistan’da bulunan,Evrenoso¤ullar›n›n memleketi Yenice-i Vardar’›n (Giannitsa) erken 20. yüzy›la ait bir dizi foto¤raflar›n›n da bulundu¤u birçok âile belgesi-ni yazarla paylaflt›lar. Bu foto¤raflar aras›nda kurucunun türbesinin günümüze kalmam›fl kitâbeleri de vard›. Lowry, bu materyali yay›mla-mak istedi¤ini belirtti¤inde, ikisi de hemen olumlu cevap verdiler. Bu yüzden, iki Evrenoso¤lu’nun bu nadir ve günümüze kadar bilinmeyenbelgeleri paylaflmay› kabul etmeleri çal›flman›n yay›mlanmas›n› mümkün k›lm›flt›r desek abartm›fl olmay›z.

O s›rada Princeton’dan dönem izni alm›fl olan ve Bahçeflehir Üniversitesi’nde ders veren Lowry materyali birlikte yay›mlamak için hemenErünsal’la irtibata geçti. Mevcut çal›flma bu iflbirli¤inin bir ürünüdür. Sonuç olarak, ortaya ç›kan iflbölümünde metin üzerindeki as›l sorum-luluk Lowry’ye aittir. Erünsal ise çal›flman›n dayand›¤› belgelerin ço¤unlu¤unu okuyup transkripsiyonunu yapm›flt›r. Belgelerin çevirisi iseortak bir çaban›n ürünüdür.

‹leriki aylarda, ‹ki Yürekli Ali Be¤’in soyundan di¤er bir âile üyesi Atilla Evrenoso¤lu isimli ifladam›n›n katk›s›yla elimizdeki materyale içindeikinci bir âile fleceresinin de bulundu¤u (19. yüzy›l) di¤er âile belgeleri ve foto¤raflar› eklendi. O da ‘‹lave’ makalenin do¤mas›nda esas rolüoynayan bu malzemeyi kullanma ricam›z› kabul etmek lütfunda bulundu.

Sadece kasaba hakk›ndaki bilgisini paylaflmakla kalmay›p kendisinin daha önce yay›mlad›¤› bir dizi dönem foto¤raflar›ndan faydalanmam›zacömertçe izin veren Giannitsal› (Yenice-i Vardar) Helen Mavrokefalidou da çabalar›m›za destek oldu.3 2008 yaz›nda Lowry veMavrokefalidou aras›nda geçen yaz›flmalar sonucunda Lowry Ginnitsa’ya önceden planlanmam›fl bir gezi yapt›. Bu gezi sonucundaMavrokefalidou d›fl›nda o zamana dek kimsenin bilmedi¤i bir 15. yüzy›l Evrenoso¤ullar› türbesi keflfedildi. Bu son derece k›sa süren gezi,Helen Mavrokefalidou ve Giannitsal› bir lise ö¤retmeni olan Stafanos Ioannidis’in efllik ettikleri unutulmaz bir akflamla anlam kazand›.Mavrokefalidou’ya ne kadar borçlu oldu¤umuz tabii ki mevcut çal›flman›n dipnotlar›ndan belli olacakt›r.

Bir di¤er Hac› Evrenos halefi olan Bayan Aynur Onbafl›o¤lu [k›zl›k soyad›: Evrenoso¤lu] birinci makaleyi çevirmek gibi zahmetli bir ifli üzer-ine ald›. Bu vesileyle ona minnettarl›¤›m›z› sunuyoruz. ‘‹lave’ makale ise K›vanç Tanr›yar taraf›ndan çevrildi.

Arkadafl›m›z ve meslektafl›m›z Yücel Da¤l›’ya [nur içinde yats›n] deste¤i ve bu çal›flman›n düzenlemesi ve tasar›m› için ne kadar minnettaroldu¤umuzu ifade etmemiz mümkün de¤ildir. Yücel, her zaman oldu¤u gibi vaktini ve uzmanl›¤›n› bize ay›r›rken çok cömert davrand›.Zamans›z vefat› (daha 46 yafl›ndayd›) sadece sevgili ailesinin de¤il, birçok arkadafl› ve meslektafl›n›n da kalbinde derin bir boflluk b›rakt›. Buarkadafl ve meslektafllar aras›nda yer almaktan gurur duyuyoruz. Çal›flman›n flu anki biçimlendirme ve düzenlemesini Faruk Özbey üzerineald›. Bu yüzden ona da teflekkürü bir borç biliriz.

Son olarak, Bahçeflehir Üniversitesi Kurucusu ve Mütevelli Heyeti Baflkan› Enver Yücel’in vizyonu ve âlicenapl›¤› sayesinde bu çal›flmalar›mevcut haliyle yay›mlayabiliyoruz. Bize sundu¤u imkânlarla sadece daha önceki çal›flmalar›n ufak tefek hatalar›n› düzeltmekle kalmad›k,foto¤raflar› ve özelliklede 17. yüzy›l âile fleceresini renkli ve daha kolay okunmas›n› sa¤layacak büyük bir formatta yay›mlayabildik.

Teflekkür

2 Heath W. Lowry: Osmanl› Döneminde Balkanlar›n fiekillenmesi, 1350-1550. Kuzey Yunanistan’›n Fethi, Yerleflme ve Alt Yap›sal Geliflimi’dir. ‹stanbul(Bahçeflehir Universitesi Yay›nlar›), 2008 [Bundan böyle: Lowry, 2008].

3 Bkz.: Helen Mavrokefalidou: Giannitsa: Historical Photographic Album. Giannitsa, 2005 & 2007 Bask›lar› [Bundan böyle: Mavrokefalidou, 2007]. Bueser ilk kez Giannitsa Belediye Baflkan› Stylianos Vamvinis deste¤iyle Eylül 2005’te yay›mland›. Ekim 2007’de yeni belediye baflkan› NikolaosPapanikolau’nun deste¤iyle tekrar yay›mland›. 2005 bask›s›ndaki baz› foto¤raflar 2007 bask›s›nda yay›mlanmam›fl oldu¤undan, bu foto¤raflarçal›flmada kullan›ld›¤›nda [Mavrokefalidou, 2005] künyesiyle geçecek.

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page ix

x

GirisITURKCE.qxd 12/28/09 5:52 PM Page x

EEvvrreennoossoo¤¤uullllaarr››’’nn››nn

ÂÂ‹‹llee fifieecceerreess‹‹

EvrenosBolum_01.qxd 12/28/09 5:37 PM Page 1

Bu çal›flman›n gerçeklefltirmek istedi¤i birçok amac› vard›r: birincisi14. yüzy›l›n bafl›ndan 17. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤ine kadar olan sü-redeki Evrenoso¤ullar›n› (Hac› Evrenos’un soyundan gelenleri) kap-sayan ve bugüne kadar bilinmeyen aç›klamal› flecereyi (soya¤ac›)tan›t›p yay›nlamak, ikincisi ise Osmanl› Uc Beylerinin ilklerindenHac› Evrenos’a ait daha önce sadece biri yay›nlanan yedi kitâbeyiilim âlemine sunmakt›r.4 Bu kitâbelerin ve flecerenin, Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) bulunan mimarî eserleri tasvir eden ve Hac›Evrenos’un türbesinin içini gösteren 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›lbafllar›nda çekilmifl ender foto¤raflar›n ›fl›¤›nda gözden geçirilmeside hedeflerimizden birisidir. Son olarak da, flecere ve kitâbelerin or-taya koydu¤u bilgilerin tarihsel kaynak olarak ne derece önemli ol-du¤unu göstermek için bir de¤erlendirme yapmakt›r. Bu makalede

s›ralad›¤›m›z hususlar gerçeklefltirilerek alt› yüzy›ll›k Osmanl› yöne-timindeki en uzun soluklu aile hanedanlar›ndan birinin tarihine ye-ni bir pencere aç›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Bu önemli ailenin menflei ve tarihinin az bilindi¤ini söylemek müba-la¤al› bir ifade olarak kabul edilmemelidir.5 Evrenos’un neslindengelenlerin isimlerinin tesbiti bile sa¤l›kl› bir flekilde ortaya konula-mam›flt›r. Standart referans çal›flmalar›ndan Encyclopaedia of Is-lam,6 ‹slam Ansiklopedisi,7 ve Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm An-siklopedisi8 ilk üç kuflaktaki aile üyeleri ile ilgili çeliflkili soy bilgile-ri vermektedirler. Y›lmaz Öztuna’n›n s›kça baflvurulan ‹slam devlet-leri ve hanedanlar› ile ilgili çal›flmas› bulan›k olan resmi daha da be-lirsizlefltirmifl ve ayn› çal›flman›n de¤iflik bas›mlar›nda Evrenoso¤ul-lar› bireyleri ile ilgili birbiriyle çeliflen bilgiler verilmifltir.9

4 Bunlar s›ras›yla (ve tarih s›ras›yla): 1) Gümülcine’de (Komotini) Evrenos taraf›ndan yapt›r›lm›fl (1370) Zâviye-‹mâret girifli üzerindeki büyük ölçüdeyok olmufl kitâbe; 2) Bir zamanlar Gümülcine’deki Evrenos’un Zaviye-‹mâret’ inin ikinci girifl kap›s›n›n üzerinde bulunan, flimdi Komotini ArkeolojiMüzesi deposunda saklanan k›smen harap olmufl ikinci kitâbe; 3) Ferecik (Feres) ve Dedea¤aç (Alexandroupolis) aras›nda Bat› Trakya’daki Meriç(Evros) nehrine yak›n Roma flehri Traianoupolis’te (Kara Il›ca; Yunanca Loutros) Evrenos taraf›ndan 1390’da infla ettirilen kervansarayda bulunank›smi kitâbesi [k›smi tercümesi ve resmi flu yay›nda bulunmaktad›r: Lowry, 2008: s. 33-35; 4) Orta Makedonya’da Yenice-i Vardar’da (Giannitsa)bulunan Evrenos türbesindeki 7 fievval, h. 820 (1417) tarihli Evrenos’un mezar tafl› [Bak›n›z: V. Demetriades: “The Tomb of Ghazi Evrenos Be¤at Yenitsa and its Inscription,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 39 (London, 1976), s. 328-332 [Bundan sonra:Demetriades, 1976] & Heath W. Lowry: The Nature of the Early Ottoman State. Albany, NY (SUNY Press), 2003. s. 59-61[Bundan sonra: Lowry,2003]; 5) Bir zamanlar Yenice-i Vardar’daki Evrenos türbesindeki lahitin üzerindeki duvar› süsleyen, ancak günümüze ulaflmayan kitâbenin 1302tarihli (21 Ekim 1884 – 11 Ekim 1885) onar›m foto¤raf›; 6) Evrenos’un türbesindeki günümüze ulaflmayan di¤er kitâbenin 1303 tarihli (1887-1888)onar›m foto¤raf›; bu kitâbe 1887 – 1888 türbe onar›mlar›n› gerçeklefltiren kiflinin ayn› âileden gelen ve bu vakf›n mütevellisi olan Mehmed fiefikPafla oldu¤unu belirtir ve, 7) Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) Evrenos türbesi girifli üzerindeki h. 1328 (13 Ocak 1910 – 3 Ocak 1911) tarihli kitâbe-si.

5 Osmanl›’lar›n oluflum sürecinde bu kadar önemli rol oynayan Evrenos’u konu alan ciddi akademik çal›flmalar flafl›rt›c› derecede azd›r. Türkçe’dekiilk çal›flmalar sadece Osmanl› Türkçesi ile yaz›lm›fl k›sa bir makale ile bir monografidir: Osman Ferid: “Evrenos Be¤ Hanedan›na Aid Temlikname-i Hümayun,’ Türk Tarih Encümeni Mecmuas›, Vol. VI., No. 31 (‹stanbul, 1915), s. 410-418 ve: [Hamit Vehbi] “Gazi Evrenos Be¤,”Meflâhir-i ‹slam, No.26. ‹stanbul, ND., s. 801- 976. Bunlar› 1936’da Bal›kesir Halk Evleri dergisinde yay›nlanan üç k›sa yaz› takip etmifltir: K. Kani:“Evrenos Be¤,” Kaynak, No. 36 (Bal›kesir, 1936), s. 923-925; K. Kani: “Evrenos Be¤,” Kaynak, No. 37 (Bal›kesir, 1936), s. 17-22; ve K. Kani:“Evrenos Be¤,” Kaynak, No. 38 (Bal›kesir, 1936), s. 60-64. Bu konuda daha sonra yay›nlanan makaleler flunlard›r: ‹. H. Uzunçarfl›l›, “Evrenos,”‹slam Ansiklopedisi, c. 4 (1964), s. 413-418 [Bundan sonra: Uzunçarfl›l›, 1964]; Vahit Çabuk: “Sultan I. Murad’›n Gazi Evrenos Be¤’e Gönderdi¤iYönetimle ‹lgili bir Emr-i fierif ve Bunun Düflündürdükleri,” Türk Dünyas› Tarih Dergisi, Y›l: 6, No. 63 (Mart 1992), s. 34-40; Fahamettin Baflar:“Evrenoso¤ullar›,” Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt 11 (‹stanbul, 1995), s. 539-541 [Bundan sonra: Baflar, 1995]; Semavi Eyice: “GaziEvrenoso¤lu Câmii ve Türbesi,” Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt 13 (‹stanbul, 1996), s. 549-550; Mehmet ‹nbafl›: “Sultan I. Murad’›nEvrenos Be¤’e Mektubu,” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Dergisi, No. 17 (Erzurum, 2001), s. 225-236; H. Çetin Arslan: Türk

Ak›nc› Beyleri ve Balkanlar›n ‹mar›na Katk›lar› (1300-1451), Ankara (T.C. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›), 2001; Levent Kayap›nar: “Osmanl› Uc Be¤iEvrenos Be¤ Ailesinin Menflei, Yunanistan Co¤rafyas›ndaki Faaliyetleri ve Eserleri,” Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,c. 2004-1, No. 8 (2004), s. 133-142 ve, Zeki Salih Zengin: “‹lk Dönem Vakfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gazi’ye Ait Zâviye Vakfiyesi,” Vak›flar

Dergisi, Vol. 28 (Ankara, 2004), s.101-120 [Bundan sonra: Zengin, 2004]. Bu çal›flmalardan Osman Ferid, ‹. H. Uzunçarfl›l›, V. Çabuk, L. Kayap›narve Z.S. Zengin‘in makaleleri özellikle dikkat çekmektedir. Ak›nc› ailelerinin Balkan mimarisine katk›lar› üzerine Arslan’›n 2001 y›l›nda yay›nlanankitab› yeni olmas›na ra¤men çal›flmalar›n› öncelikli olarak Kiel ve Uzunçarfl›l›’n›n çal›flmalar›na dayand›rd›¤› için s›n›rl› bir de¤ere sahiptir.

Bat› dillerinde ise flu çal›flmalar mevcuttur: ‹rène Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur les actes des règnes des sultans Osman, Orkhan et Murad I.

(Münich, 1967), s. 228-236; Demetriades, 1976: s. 328-332; V. Demetriades: “Problems of Land-Owning and Population in the Area of GaziEvrenos Be¤’s Wakf,” Balkan Studies, Vol. 23, No. 1 (1981), s. 43-57; Irene Mélikoff, “Ewrenos,” The Encyclopaedia of Islam, 2nd. Ed., Cilt 2(1965), s. 720-721 [Bundan sonra: Mélikoff, 1965].

3

Girifl


Bu çal›flman›n girifl bölümünde, yukar›da bahsetti¤imiz çal›flmalar-da ele al›nan flecereyi Deniz Kuvvetleri’nden emekli G. Ersin Evrenostaraf›ndan Heath Lowry’e verilen Sultan IV. Mehmed’in (1648-1687) hükümdarl›¤›n›n son y›llar›nda oluflturulan flecere ile karfl›lafl-t›rarak inceleyece¤iz. Bu flecerenin yer ald›¤› el yazmas› Hac› Evre-nos’un o¤lu ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in neslinden gelen Ersin Bey’e ait-tir.10 Bu flecere Evrenoso¤ullar›’n›n flimdiye kadar tam olarak bilin-meyen 1330 ve 1678-1687 y›llar› aras›ndaki, yani Osmanl› dönemi-nin ilk yar›s›ndaki soy kütü¤ünü ortaya ç›karan baha biçilmez birkaynak olman›n yan›nda bu ailenin çeflitli üyeleriyle ilgili sundu¤uevlilikler, bulunduklar› mevkiler, defin yerleri gibi çok özel detayl›‘aç›klamalar›’ da içerdi¤inden de¤eri tart›fl›lmaz bir kaynakt›r.

Evrenoso¤ullar›’n›n fleceresi Kitâb-› Mukaddes’teki peygamberlerinsoy a¤açlar›yla bafll›yan ve Hz. Muhammed’in soyu, erken ‹slam ha-nedanlar› ve Osman’›n soyu ile devam eden 96 sayfal›k bir el yaz-mas› içinde yer almaktad›r. fiecere’nin son Osmanl› hükümdar› ola-rak Sultan Mehmed IV’ü göstermesinden elimizdeki yazman›n busultan›n hükümdarl›¤› s›ras›nda, yani 1648 ve 1687 y›llar› aras›ndayaz›lm›fl oldu¤u sonucuna varabiliriz. fiecere’de bu hükümdar›n is-minden sonra yer alan hafliyedeki kay›tlar, bu yazman›n tarihinido¤ru belirleyebilmemize yard›mc› olabilecek ek ipuclar› sunmakta-d›r:

Padiflahtan merhum olarak bahsedilmemekte oldu¤undan flecere-nin derlenmesiyle ilgili olarak 27 Ocak 1648 tarihini, yani IV. Meh-med’in tahta geçifl tarihini bizlere terminus a quo (en erken tarih)olarak sunmaktad›r. IV. Mehmed 8 Kas›m 1687’de tahtan indirildi¤iiçin bu tarih de terminus ad quem (en geç tarih) oluflturmaktad›r.Yani bu flecere 1648-1687 tarihleri aras›ndaki bir tarihte derlenmifl

Evrenos hakk›nda yap›lan en son çal›flma H. Lowry’ye aittir [Lowry, 2008]. Bu çal›flman›n birinci bölümünde ‘Hac› Evrenos’un Ayak ‹zlerinde14.Yüzy›lda Bat› Trakya’n›n Osmanl›lar Taraf›ndan Fethinin Yeni Bir Yorumu’ [s. 60-64], Evrenos’un faaliyetleri, Yunanistan’da bizzat kenditaraf›ndan yapt›r›lan veya onun sa¤l›¤›nda infla edilen mimari eserlerin ›fl›¤›nda incelenmektedir

6 Mélikoff, 1965: s. 721. Bu çal›flmada [M] olarak.

7 Uzunçarfl›l›, 1964: s. 417. Bu çal›flmada [U] olarak verilmifltir

8 Baflar, 1964: s. 417. Bu çal›flma da [B] olarak verilmifltir

9 Y›lmaz Öztuna: Devletler ve Hânedanlar: Cilt 2: Türkiye (1074-1990). Ankara (Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›), 1969 ve geniflletilmifl 1996 bask›s› [Bundansonra: Öztuna, 1996]. Bu çal›flmada [Ö] olarak verilmifltir. Öztuna’n›n verdi¤i çeliflkili bilgilerle ilgili olarak flu örne¤i verebiliriz. Yunanistan’dayaflayan Evrenos âilesinin son neslinden Mustafa Rahmi Be¤ ile ilgili olarak eserinin ilk bask›s›nda (Ankara, 1969: s. 646), Öztuna, Rahmi Be¤’in‹ttihâd ve Terakkî ‘nin Merkez-i Umûmî üyesi ve 1908 ve 1912’de Selânik’i temsilen Meclis-i Meb’usan üyesi oldu¤unu, Savafl s›ras›nda ‹zmir val-isi olarak görev yapt›¤›n›, daha sonra da ‹zmir’de 1926’da Mustafa Kemal’e (Atatürk) suikast giriflimine kat›ld›¤› iddias› ile as›ld›¤›n› yazm›flt›r. Yirmiyedi y›l sonraki geniflletilmifl bask›da [Öztuna, 1996: s. 656] Rahmi Be¤’i dirilterek (1873-1949) tarihleri aras›nda yaflad›¤›n›, 1935’de ‘Arslan’soyad›n› ald›¤›n› ve 1926’da idam edilmeyip on y›l hapis cezas› ald›¤›n› belirtmifltir. Evrenoso¤ullar›’n›n 20. yüzy›ldaki nesli ile ilgili böylesi birçeliflki söz konusu iken 14. ve 15. yüzy›lda yaflam›fl soyunun fleceresini do¤ru olarak ortaya koymakta karfl›lafl›labilinecek güçlü¤ü tahmin etmekzor olmasa gerekir.

10 Yazarlar bu f›rsat› de¤erlendirerek bu güne kadar ortaya ç›kmam›fl bu flecereyi kendileriyle cömertçe paylaflan Ersin Bey’e ve Yenice-i Vardar’da(Giannitsa) bulunan Hac› Evrenos türbesinin içine ait iki tane 19. yüzy›l foto¤raflar›yla bu an›tlar›n günümüze kadar ulaflamayan kitâbelerinin kopyalar› için Özer Gazievrenoso¤lu’na teflekkürlerini sunarlar. Bu foto¤raflarda anlat›lan kitâbeler (restorasyon yaz›tlar›) daha sonra tart›fl›lacakt›r.

4

Yenice-i Vardar’l› Evrenos Hanedan›

Metin

Daire: Sultan Mehmed Han ibn-i Sultan ‹brahim Han:Sat›r #1: Sultan Mehmed Han hazretleri bin elli sekiz

senesinde tahtâ cülûs idüb zaman-› fleriflerindeSat›r #2: Girit Ceziresinde Kandiye Kalesi feth olup ve nice

kaleler dahi feth olup Girit Ceziresi hükmündeSat›r #3: oldu. Ve Engerüs’de Uyvar Kalesi ve Kamenitsa ve

Çehrin ve sâir k›lâ’ kim isimleri nâ-ma’lumdur,Sat›r #4: feth olmufldur [flecere: p. 75].

Yeni Türkçe Uyarlama:

[Sultan ‹brahim Han’›n o¤lu Sultan Mehmed Han: SultanMehmed Han hazretleri 1058 y›l›nda [27 Ocak 1648 – 14 Ocak1649] tahta ç›km›flt›r. Girit adas›ndaki Kandiye Kalesini ve adada-ki daha nice kaleleri fethetmifl ve Girit’i hakimiyeti alt›na alm›flt›rve Macaristan’daki Uyvar Kalesi’ni, Kamaniçe ve Çehrin’deki veisimleri bizlerce bilinmeyen di¤erlerini de fethetmifltir]


olmal›d›r. Ancak hafliyedeki IV. Mehmed’in hükümdarl›¤› s›ras›ndayap›lan seferlere ait notlar flecerenin düzenlendi¤i tarihi daha k›sabir zaman dilimine oturtmam›z› sa¤lamaktad›r. Özellikle Çehrin Ka-lesi’nin 23 fiubat 1678 ve 11 fiubat 1679 tarihleri aras›nda al›nd›¤›-n› bildi¤imizden bu da Evrenos âilesinin soy a¤ac›n›n 1678 ve 1687y›llar› aras›na denk düflen dokuz y›ll›k zaman aral›¤›nda haz›rland›-¤›n› varsaymam›za imkân vermektedir.

Sultan IV. Mehmed ile ilgili kayd› takiben on sekiz sayfal›k bir bölümözel olarak Hac› Evrenos’un âile fleceresine ayr›lm›flt›r. Osmano¤ul-lar›’nda oldu¤u gibi bu bölüm de Evrenoso¤ullar›’n›n 17. yüzy›l âi-le mensuplar›yla ilgili kay›tlar ile son bulmaktad›r. Bu noktada ori-jinal flecere bitmektedir. Ancak farkl› kalemlerden ç›km›fl daha son-ralar› yap›lan kay›tlardan oluflan iki ek sayfa bulunmaktad›r. Bu ek-leri, yay›nlad›¤›m›z flecerenin metnine ilave ettik. Ancak bu kay›tlarorijinal flecere metnine sonradan yap›lm›fl ilaveler olduklar› için fle-cerenin analizi s›ras›nda genellikle ele al›nmam›fllard›r.

Bu yazma Evrenos’un o¤lu ‹ki Yüreklü Ali Be¤ soyundan gelenleraras›nda nesilden nesile aktar›lm›flt›r ve yukar›da da belirtildi¤i gi-bi flu anda eseri bizimle cömertçe paylaflan ve bu çal›flmada yay›n-lanmas›na izin veren G. Ersin Evrenos’da bulunmaktad›r.11 fiecere’yitemel alarak âilenin 14. ve 15. yüzy›l tarihinin profilini flu flekilde ç›-karmak mümkün olacakt›r:

Birinci Kuflak Hac› ve Gazî Evrenos/Evrenos Be¤

Osmanl›’n›n Balkanlar’daki mevcudiyetinin oluflturulmas›nda anah-tar rol oynayan Hac› Evrenos ilk ve baflta gelen en eski Uc Be¤’idir.1350’lerin ortalar›ndan 1417’deki ölümüne dek geçen dönemde is-mi, do¤uda Meriç Nehri k›y›lar›ndan bat›da Adriyatik sahillerine ka-darki bölgede gerçekleflen Osmanl› fetihlerinin hemen hemen ta-mam›yla iliflkilendirilir. Herhalde bu faaliyet ve gayretlerinden ötü-rü onyedinci yüzy›l gezgini Evliyâ Çelebi (muhtemelen az bir abar-t›yla) “760 flehri, kaleyi, ve kasabay› fethetmifltir” diye yazm›flt›r.12

Öyle veya böyle kesin olan fludur ki 1417’deki ölümüne dek Osman-l› sanca¤›n› bat›da Adriyatik ve güneyde Mora yar›madas›na kadartafl›m›flt›r. Bugünki Orta Makedonya’da bulunan fethetti¤i bölgeninbüyük bir bölümü, sonraki befl yüz y›l boyunca, Evrenoso¤ullar›yla,yak›ndan ba¤lant›l› kalacakt›r. Evrenoso¤ullar›, Selânik’in (Thessalo-niki) yaklafl›k 48 kilometre bat›s›nda bulunan atalar›ndan kalmabaflflehir Vardar Yenicesi/Yenice-i Vardar (bu günkü: Giannitsa) böl-gesinin yönetimini bu süre boyunca ellerinde tutmufllard›r.13

Evrenos’un sahip oldu¤u özel konumu ve zenginli¤inin s›n›r›n› tamanlam›yla kavramak için 1376’da Sultan I. Murad’›n, o¤lu Prens Ba-yezid ile Germiyano¤ullar› Be¤li¤i hükümdar› fiah Süleyman’›n k›z›Sultan Hatun’u evlendirdi¤i dü¤ün hakk›nda Afl›kpaflazade’nin yaz-d›klar›na bakmak yeterli olacakt›r:14

Özer Gazievrenoso¤lu’na ayr›ca (Istanbul’da avukat) Heath Lowry’e sa¤lad›¤› aile foto¤raflar› ve di¤er materyaller için de minnettar›z. Özer Bey,Istanbul’da 22 Haziran 2008 tarihinde ilki gerçeklefltirilen Evrenoso¤ullar›’n›n ‘aile toplant›s›’ organizasyonunun arkas›ndaki itici güçtü. HeathLowry, bu toplant›n›n aç›l›fl konuflmas›n› yapmas› için davet edilmifl ve Istanbul, Bursa, Dikili, ‹zmir ve hatta Arizona kadar uzaklardan gelenyaklafl›k elli aile üyesiyle tan›flma flans›n› elde etti¤i için onur duymufltur. ‹lginç olan toplant›ya kat›lanlar›n hepsinin Evrenos’un o¤lu ‹ki YüreklüAli Be¤’in torunlar› olmas›yd›. fiecerede devam etti¤i belirtilen di¤er kola ait (H›z›rflah Be¤ kolu?) aile üyelerine bu güne kadar ulaflmak mümkünolamam›flt›r.

11 Bundan evvelki çal›flmam›z› yay›nland›ktan sonra elimize Evrenoso¤ullar›na ait ikinci bir flecere geçti. fiecerenin bu kopyas› ‹stanbul’dakiBaflbakanl›k Arflivinde bulunmaktad›r. Bu flecerenin tan›t›m› için bkz. afla¤›da s. 126-127 ve 132.

12 Evliyâ Çelebi bin Dervifl Mehemmed Zillî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. VIII. Kitap Topkap› Saray› Kütüphanesi Ba¤dat 308 Numaral› Yazman›nTranskripsiyonu – Dizini]. Yay. haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Da¤l›, Robert Dankoff. ‹stanbul (Yap› Kredi Yay›nlar›), 2003. s. 79 [Bundan sonra:Evliyâ Çelebi, 2003].

13 Evrenoso¤ullar› ve Yenice-i Vardar’daki rolleri için, bak›n›z: Machiel Kiel: “Yenice-i Vardar (Vardar Yenicesi - Giannitsa): A Forgotten TurkishCultural Centre in Macedonia of the 15th and 16th Century,” Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica. c. 3 (Leiden, 1971), s. 300-329[Bundan sonra: Kiel, 1971]

14 Burada ve Afl›kpaflazade’nin anlat›s›ndan ald›¤›m di¤er pasajlarda bu eserin ulaflabildi¤im bütün edisyonlar›ndan yararland›m. Bunlar yay›mlan-ma tarihleri s›ras›yla: a) Afl›kpaflazade: Tevarih-i Al-i Osman [Yay›ma haz›rlayan: Ali Bey]. ‹stanbul, h. 1332 (1913) [Bundan böyle: Afl›kpaflazade,1913]; b) Die altosmanische Chronik des ‘Aflikpaflazade [Yay›ma haz›rlayan: F. Giese]. Leipzig, 1929 [Bundan böyle: Afl›kpaflazade, 1929]; c)Afl›kpaflao¤lu Tarihi [Yay›ma haz›rlayan: Nihal Ats›z] ‹stanbul, 1992 [Bundan böyle: Afl›kpaflao¤lu, 1992] ve d) Afl›k Paflazade: Osmano¤ullar›’n›n

Tarihi [Yay›ma haz›rlayan: Kemal Yavuz ve M.A. Yekta Saraç]. ‹stanbul, 2003 [Bundan böyle: Afl›k Paflazade, 2003]. Daha önce bilinmeyen birelyazmas› olan Hâza Menâk›b u Tevârih-i Âl-i Osmân’a (‹stanbul’da Süleymaniye Kütüphanesi koleksiyonunda muhafaza ediliyor ve SüleymaniyeKütüphanesi Yazma Ba¤›fllar #4954 olarak kataloglanm›fl) dayanan Yavuz/Saraç edisyonu bilhassa önemlidir.

Afl›k Paflazade, 2003: s. 385-387. Afl›kzade’nin bu anlat›s›n›n erken dönem Osmanl› tarihi için kaynak olarak al›nt› yapt›¤› Yahfli Fakih’in eserindenal›nd›¤› kesindir. Afl›kpaflazade’nin eserinin daha geç dönem el yazmalar›, Yahfli Fakih’in babas›ndan ‹shak Fakih olarak bahsediyor. Bkz.: Ménage,1963: s. 50-54 [Not: Ménage bu makalenin 53. sayfas›nda Bayezid’in dü¤ünü üzerine yaz›lm›fl bu canl› anlat›n›n bugün kay›p olan Yahfli Fakih’in

5

Evrenoso¤ullar›’n›n Âile fieceresi


Bugünkü Türkçeyle metin flöyledir: Sonra Beylere davetlergönderildi. Bu davetler Karamano¤lu’na, Hamido¤lu’na,Mentefleo¤lu’na, Saruhano¤lu’na, Kastamonulu ‹sfendiyar-lara ve M›s›r [Memluk] Sultan›na gönderildi, hepsi dü¤ünedavet edildi. Onlardan ayr› olarak, kendine ait vilayetlerinSancak Be¤lerini ve Evrenez Gazi’de ça¤›rd›lar. Sonra dü¤ünkutlamalar› bafllad›. Civar bölgelerdeki Be¤lerin elçileri hedi-yelerle gelmeye bafllad›lar. Güzel atlar, kat›rlar, deve katarla-r› ve o ana dek görülmemifl, tarif edilemez güzellikteki hedi-yeler getirdiler, her biri birbirinden etkileyiciydi. Gelen herbir misafir âdete göre hediyelerini sundu ve mevkiine göreyerlerini ald›. M›s›r [Memluk] Sultan›’n›n elçisi geldi ve getir-di¤i hediyeleri sundu. M›s›r Sultan›’n›n elçisi di¤er misafir-lerden daha yüksek bir fleref mevkiine oturtuldu. Tüm misa-firler mükemmel biçimde oturtulur oturtulmaz, izin verildive [Murad’›n] kendi Sancak Be¤leri içeri girdi. Mevkilerinegöre hediyelerini sundular. Sonra Evrenez Gazi’nin hediyele-ri sunuldu. ‹lk önce yüz erkek ve kad›n köle geldi. Erkek kö-lelerden onu filori [alt›n florin] ile dolu gümüfl tepsi ve onköle de istevret [mücevher?] dolu alt›n tepsi ve seksen kölegümüfl maflrapa ve ibrik tafl›yordu. Daha aç›k konuflmak ge-rekirse, bu kölelerden hiçbirinin eli bofl de¤ildi. Toplanm›fl el-çiler bu durumu gördü¤ünde Evrenez Gazi’nin hediyelerine

flaflakald›lar ve flöyle düflündüler: ‘e¤er bu yöneticinin adam-lar›ndan sadece biri böyleyse,’ ve parmaklar›n› ›s›rd›lar. Son-ra Murad Han Gazi’nin ne yapt›¤›na bakt›lar. Evrenez’in ver-di¤i tüm erkek ve kad›n köleleri elçiler aras›nda da¤›tt›. Elçi-lerin [hediye olarak] getirdi¤i atlar›n tümünü Evrenez’e ver-di. Ve ayr›ca filori’nin [alt›n florin] bir k›sm›n› Evrenez’e geriverdi. Kalan›n› Ulema ve fakire da¤›tt›. Kendine hiçbir fleyay›rmad›. Dü¤üne fakir olarak gelen birçok insan zengin ay-r›ld›. Han için Allah’a dualar ettiler.

Evrenos’a atfedilen rol ve konum, bu pasaj› okuyan ve Osmanl› ta-rih yaz›m› gelene¤i ile aflina olan herkesin dikkatini çekecektir.Kat›lan di¤er Osmanl› yetkililerin üstünde olmakla kalmaz, hediye-leri di¤er Anadolu Türkmen beylerinin, hatta M›s›r’dan gelen Mem-luk Sultan›’n›n elçilerinin getirdi¤i hediyelerinden çok daha gör-kemlidir. Bu yüzden, di¤er ba¤›ms›z Müslüman yöneticilerle ayn› se-viyedeymifl gibi görünüyor. Burada 20. yüzy›l Osmanl› tarihçilerininduayeni Halil ‹nalc›k’›n bir de¤erlendirmesini hat›rlamadan edemi-yoruz:

Fetih döneminde Osmanl› yönetiminin Rumeli eyaletlerin-deki kuruluflunun, iki aflamal› bir süreçten geçti¤ini görmüfl-tük… Uclardaki beyler, merkezi hükümetten, baflkente görece yak›n olanlara oranla daha ba¤›ms›zd› ve beylikleri

eserine dayand›¤›n› iddia ediyor]. Sultan Murad’›n dü¤ün haz›rl›klar›n› yapmakla görevlendirdi¤i ‹shak Fakih, büyük bir ihtimalle Afl›kpaflazade’nineserinden faydaland›¤› Yahfli Fakih’in babas› olmal›d›r; bkz. Ménage, “The Be¤innings of Ottoman Historiography,” B. Lewis ve P. M. Holt (yay.haz.), Historians of the Middle East. London, 1962: s. 168-179. Afl›kpaflazâde, 15. yüzy›l›n sonlar›nda, 1402 y›l›na kadarki olaylar› yazarken anlat›s›n›Orhan Gazi’nin imam›n›n o¤lu olan Yahfl› Fakih’in kay›p olan eserine dayand›rmaktad›r. Bu kaynaktan nas›l yararland›¤›n› flu pasajda anlat›yor:“Ol vakt du’âc› fakîr köyde kaldum. Orhan’uñ imâm› ogl› Yahfl› Fak›h evinde hasta oldum Geyve’de; anda kaldum. Menâk›b-› Âl-i Osmân’› tâY›ld›r›m Han’a gelince ol imam ogl›ndan nakl itdüm kim habar virürin.” Afl›k Paflazade, 2003: s. 150 & s. 417.

15 Afl›k Paflazade, 2003: s. 385-387. Eski Türkçe Metni: “….andan sonra etrâfuñ beglerine okuy›c›lar göndürdiler. Karamanogl›’na ve Hamîdogl›’nave Mentefleogl›’na ve Saruhanogl›’na ve Kastamon›’da ‹sfendiyâr’a ve M›s›r sultân›na bunlaruñ cemî’isine okuy›c› göndürüp ok›d›lar. Ve dahikendü vilâyetlerinde olan sancak beglerinden okud›lar ve Evrenez Gâzi’yi dah› okud›lar. Bundan sonra dügüne bünyâd itdiler ve etrâfuñ beg-lerinden dah› ilçiler-ile saçul›klar dah› gelmege bafllad›. Eyü atlar ve katarlar-›la develer ve envâ’ dürlü ‘acâyibler ve garâyibler getürdiler ve hergelen kifli getürdügini ‘âdet üzerine pîflkefllerin çekdiler ve mertebesine göre oturd›lar. Ve M›s›r sultân›nuñ dah› ilçisi geldi. Ol dah› getürdügituhfelerini çekdi. Anuñ ilçisine cemî’i ilçilerüñ üsti yan›na ilçi-yi M›s›r’› da’vet itdiler, oturd›. Bunlaruñ tamâm olup oturdukdan sonar ‘icâzet old›.Kendü sancag› begleri dah› geldiler. Mertebelü mertebelerince pîflkefllerin ‘arz itdiler. Andan soñra Evrenez Gâzi’nüñ dah› pîflkeflleri ilerü geldi.Evvel yüz kul ve yüz k›z oglan câriye. Ammâ onar oglanuñ elinde on gümifl tepsi, içi tolu filori ve onunuñ dah› elinde on altun tepsi, içi toluistevret [?] ve sekseni elinde gümüfl maflrabalar ve mevcüfl ›br›klar.”

“El-hâs›l-› kelâm bu kullarun hiç birinuñ elleri bofl degül-idi. Ve bu etrâfdan gelen ilçiler bun› göricek bu Evrenez Gâzi-nüñ getürdügi pîflkefllerehayrân u mütehayyir kald›lar kim bu hanuñ bir kul› bunuñ gibi ni’metler-ile geldi. Ve dah› Murâd Han-› Gâzi dah› gör kim ne k›lsa gerekdür. BuEvrenez getürdügi kullar› ve câriyeleri bu etrafdan gelen ilçilere ülefldürdi. Ve bu altun gümifl avadanl›klar›ndan bile virdi. Ve bu etrâfuñ ilçilerigetürdügi yahfl› atlar› cemî’isin kendünüñ kul› Evrenez’e virdi. Ve getürdügi filorinüñ dah› ba’z›s›n Evrenez’e virdi. Bâkîsini ‘ulemâya ve fukarâyaülefldürdi ve kendüye hîç nesne al›komad› ve nice müflis geldiler ganî olup gitdiler. Hana du’âlar itdiler.”

6



babadan o¤la geçen Evrenoso¤ullar›, Mihalo¤ullar›, Paflayi-¤it o¤ullar›, Malkoço¤ullar› gibi âilelerdendi. Bu beylerin Os-manl› ‹mparatorlu¤u’ndaki konumlar›, t›pk› Selçuklu hü-kümdarl›¤›ndaki Osman Gazi’nin konumu gibiydi.16

Evrenoso¤ullar›n› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ikinci önemli ailesiolarak adland›rmak abart›l› bir iddia olmayacakt›r. Çünkü ancakOsmanl› hanedanl›¤›n›n kurucusu Osman’›n fleceresi, aile ismininhem bu kadar uzun bir süre süregelmesi hem de devaml›l›¤› aç›s›n-dan onlara denk olabilir. Daha 1403 y›l›nda, Orta Asya fatihi Timur-lenk’in Osmanl› Sultan› I. Bayezid’i bozguna u¤ratmas›ndan hemensonra, Süleyman fiah ilk kez Balkanlardaki topraklar› Bizans’a ve Ve-nediklilere b›rakmak zorunda kald›¤›nda, komutanlar›ndan Vranes(Evrenos) ad›nda biri hiç kimsenin “kendi k›l›c›yla ele geçirdi¤i top-raklar›”17 alma hakk› olmad›¤›n› söyleyerek antlaflma flartlar›na iti-raz etmiflti. Antlaflmay› müzakere eden Pietro Zeno, Serenissima’yaVranes’in kendi ele geçirdi¤i topraklar› b›rakma konusunda muhale-fet etti¤ini ve oradaki di¤er Osmanl› komutanlar›n›n da Vranes’idestekledi¤ini bildirdi. Zeno’nun daha sonraki pasajlar›ndan birindeEvrenos’un memnuniyetsizli¤inin somut bir hal ald›¤› aç›kt›r. Zeno,Venedik vatandafl› olan Bodonitza Markisi’nin Zeitounion bölgesin-de (Evrenos’un yönetti¤i bir bölge) toprak edindi¤ini ve bu yüzdenTürk komflular›n›n ona sald›rd›¤›n› bildirir. Zeno, ayr›ca Evrenos’unBodonitza Markisi’ne “sald›rmaya ve elinde ne varsa ya¤malamayaniyetli oldu¤unu” aktar›r.18

Orta Makedonya’da Evrenos’un b›rakt›¤› ayak izlerinin boyutu sade-ce14. asr›n sonlar›nda yaratt›¤› Yenice-i Vardar’da ve neslinin 500y›l boyunca vatan› olacak bu flehirde vakfetti¤i eserlere bak›larakgörülebilir.19 Bunlar aras›nda: a) muazzam Kervansaray (büyük av-lusu olan han), Evliyâ burada 500-600 kiflinin ve atlar›n›n bar›nabi-lece¤ini ve her bir misafire yiyecek dolu bir tepsi, somun ekme¤i,mum ve hayvanlar› için de yem verildi¤ini söylemektedir;20 b) kur-flun kapl› kubbeleri olan Medrese;21 c) Evrenos Gâzî Mescidi; d) zi-yaret eden herkese cömertce yemek ikram edilen Gâzî Evrenos Tür-besi ‹mâreti;22 e) Gâzî-Hac› Evrenos Be¤ Câmii;23 f) Gâzî EvrenosBe¤ Hammâm›;24 g) Hac› Evrenos taraf›ndan yapt›r›lan, daha son-ra da aralar›nda Hac› Ahmed Be¤ de dahil olmak üzere bu sülâledengelenlerce say›s›z eklerin ve tamirlerin yapt›r›ld›¤› Su Yolu.25 Özet-lemek gerekirse, yirmiden fazla y›l boyunca Evrenos’un karargah›olarak görev yapan Yenice-i Vardar’da 14. yüzy›l sonlar›n›n Osman-l› flehrininin temel altyap›s› oluflturulmufltur. Gazi Evrenos’un Yeni-ce-i Vardar’a yerleflmeden önce Bat› Trakya’daki Gümülcine (Komo-tini) ve do¤u Makedonya flehri Siroz’da (Serres) da benzer imar fa-aliyetlerini gerçeklefltirdi¤i unutulmamal›d›r. Bu konudaki çabala-r›n›n boyutu da aç›k bir flekilde ortaya ç›kmaktad›r.26

16 Halil ‹nalc›k: The Ottoman Empire, the Classical Age, 1300-1600. London, 1973: 104-105. Pasaj çevirisi al›nt›s› için bkz. Halil ‹nalc›k, Osmanl›

‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600), çev. Ruflen Sezer (Yap› Kredi Yay›nlar›: ‹stanbul), 5. Bask› 2004: s. 109.

17 G. T. Dennis: “The Byzantine-Turkish Treaty of 1403,” Orientalia Christiana Periodica, Cilt 33 (1967): s. 72-88 [Bundan böyle: Dennis, 1967].

18 Dennis, 1967: s. 86.

19 ‹lk olarak Mélikoff taraf›ndan ortaya at›lan, Osmanl› gezgini Evliyâ Çelebi’nin Evrenos’un vefat›ndan iki yüz elli y›l sonra bölgeye yapt›¤› gezidebütün bölgeyi “Evrenos Be¤ Yöresi” olarak tan›mlad›¤› fleklindeki görüfl, Seyahatnamenin ilk bas›m›nda kullan›lan yazman›n yanl›fl yorumunadayanmaktad›r. Seyahatname [‹stanbul, 1935]. Cilt. IX., s. 47. Gerçekte Seyahatname’nin editörü ve onu takip eden araflt›mac›lar›n (Melikoff, 1965:s. 720, Uzunçarfl›l›, 1964: s. 416, Baflar, 1995: s. 541, vs.), aksine Evliyâ Çelebi böyle bir tan›mlama yapmam›flt›r. Seyahatname’nin IX. cildinineditörü yazmadaki ‘türbesi’ kelimesini ‘yöresi’ olarak okumufltur. Bu, Seyahatname’nin ilk bas›m›n›n ve daha sonra bu neflir esas al›narak yap›lm›fldi¤er tercümelerin güvenirsizli¤ini gösteren bir çok örnekten bir tanesidir. Bu problemden dolay› elinizdeki çal›flma Evliyâ’n›n Yenice-i Vardar’›anlatt›¤› metni ve bugünkü dile aktar›m›n› içermektedir: Evliyâ Çelebi, 2003: s. 76-79. Bak›n›z: EK I. s. 140-155.

20 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77.



23 Ekrem Hakk› Ayverdi: Avrupa’da Osmanl› Mimarî Eserleri Cilt. IV., Kitap V: Yunanistan (Greece). ‹stanbul, 2000 [Bundan sonra: Ayverdi, 2000] s.320. Bu çal›flmada Ayverdi Vak›flar Müdürlü¤ü’ndeki bir kay›ttan bahsetmektedir: Ev. K.K. #757.

24 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77. Bu hammâm [Bkz. Resim 22 - s. 33], Balkanlarda ayakta kalm›fl en eski Osmanl› hamam› olabilir. Bu yüzden ciddi birkoruma gerektirecek de¤ere sahiptir. Günümüzde ‘koruma alt›ndaki eser’ statüsü bile verilmemifltir ve bu nedenle h›zla tahrip olmaktad›r. Bu daArkeoloji Servisi’nin dikkatinin çekilmesi gereken bir durumdur.

25 Ayverdi, 2000: s. 322. Ayverdi’nin Yenice-i Vardar’daki su yolunu / su kemerini Evrenos’la irtibatland›rmas› , Evrenos’un torunlar›ndan Hac›Ahmed Be¤’in bu kemerle ilgili olarak düzenlettirmifl oldu¤u vakfiyedeki baz› kay›tlara dayanmaktad›r. Baflbakanl›k Arflivi’nde [D.EVM. 26278: s.197/Hükmü #1] muhafaza edilen, aslen merhum Evranos Be¤ taraf›ndan infla edilmifl su kanallar›n›n (“Evranos Be¤ kaza-i mezbûreye getürdü¤üsuyun kârizleri…”) onar›m› hakk›ndaki 9 Haziran 1573 [8 Safer – sene 981] tarihli bir belge, Evrenos’un bizzat kasaban›n suyunu sa¤layan yeralt›

7



Evrenos’un hayat› Osmanl› Sultanlar›ndan dördünün (Orhan Gazi[1324-1361], Murat Hüdavendigar [1361-1389], Y›ld›r›m Bayezid[1389-1402], fetret devri [1402-1413] ve Mehmed Çelebi [1413-1420]) hükümdar olduklar› y›llar› kapsar. Evrenos’un 14. yüzy›l›nikinci yar›s›ndan 15. yüzy›l›n ilk on y›l› süresince Balkanlar’daki Os-manl› mevcudiyetinin devam›n› sa¤layan yegane kifli oldu¤unu söy-lemek abart› olmaz.

Elimizdeki 17. yüzy›lda düzenlenen flecerenin Evrenos’la bafllamas›ve atalar› ile ilgili hiçbir referans içermemesi ilginçtir. Bu, Evrenos’u‹sa [U], Prangi ‘Îsâ [M], ‹sa Be¤ [Ö] veya ‹sa Be¤ [B]’in o¤lu olarak ni-teleyen standart flecerelerle çeliflkiye düflürmektedir. Baflar [B] da-ha da ileri giderek ‹sa Be¤’in kendisinin de “Bozoklu Han (?)” ismin-de bir flahs›n o¤lu oldu¤unu ileri sürmektedir.

Daha sonra üzerinde duraca¤›m›z Kara Il›ca’daki (Traianoupolis)1390 tarihli han ( kervansaray)›n kitâbesinde ve Yenice-i Vardar’da-ki Evrenos’un 1417 tarihli mezar tafl›nda Evrenos’un babas›n›n is-minin ‘‹sa’ oldu¤unu kesin olarak belirten ifadeler bulunmaktad›r.Bu iki kitâbe de hanedan›n kurucusu olarak ‘Hac› Evrenos bin ‹sa’y›göstermektedir. Bu bilgi ›fl›¤›nda fiecere’de Evrenos’un atalar›na de-¤inilmemifl olmas› ilginçtir. Herhalde 17. yüzy›lda bu fiecere’yi dü-zenleyenler etnik kökeni tam olarak bilinmeyen aile için Türk soya¤ac› yaratmaya çal›flmaktansa öncelikle kendilerinin, soylar›n›n ku-rucusuyla olan ba¤lar›n› ortaya koymaya çal›flm›fllard›r.27

Yay›nlad›¤›m›z fiecere’de Hac› ve Gazî Evrenos Beg diye adland›r›lanâilenin kurucusu Evrenos Bey, üç ünvanla an›lmaktad›r: ‘Hac›’, ‘Ga-zî’ ve ‘Beg’. Ünvanlardan birincisi: ‘Hac›’ günümüze kadar gelen ki-tâbelerde kullan›lan›d›r. Bu konudaki araflt›rmalardaki soy a¤açla-r›nda ise Evrenos Bey farkl› flekillerde an›lm›flt›r: Gâzî Hac› Evrenos[U], Ghâzî Evrenos [M], Gaazî Hac› Evrenuz [Ö], and Gazi EvrenosBe¤ [B].

fiecere’nin ve araflt›rmalar›n ittifak ettikleri ortak nokta ise Evre-nos’un yedi o¤lu oldu¤udur. fiecere’deki isimleri s›ras› ile: Hac› Ba-rak Be¤ (ilk çocu¤u), Hac› ‹sa Be¤, Süleyman Be¤, Be¤ce Be¤, H›z›r-

flah Be¤, Ali Be¤ ve Yakub Be¤. Ek olarak flecere Evrenos’un iki k›z›-na ait bilgiler de sunmaktad›r. K›zlar›ndan birincisinin ismi O¤ulbu-la Kad›n ve ikincisinin ismi Selçuk Kad›nd›r. Böylece Evrenos’un do-kuz çocu¤unun isimlerine de¤inilmektedir. Daha da önemlisi bun-lardan sekizi ile ilgili notlarda daha önceden bilinmeyen annelerininisimleri, o¤ullar›n bulunduklar› mevkiler ve defin yerleri gibi detay-lar sunulmaktad›r. Önemlerine binâen her bir flah›sla ilgili hafliyede-ki kay›tlar› s›ras›yla inceleyece¤iz:

Hac› Evrenos’un ‹kinci Nesil ErkekÇocuklar›

1) Hac› Barak Be¤

Araflt›rmalarda Barak [U], Barak [M], Barak Be¤ [Ö] ve Barak [B] ola-rak geçen Evrenos’un ilk o¤ulu Barak Bey, babas› gibi bu kurulufl dö-neminde hacca giden nadir Osmanl›lardan biriydi. fiimdiye kadar buözelli¤i bilinmedi¤inden hac› ünvan›yla an›lmam›flt›r. Ancak flecere-de Hac› Barak Be¤ olarak zikredildi¤ine göre neslinden gelenler buözelli¤ini bilmekteydiler.

Daha da ilginç olan› fiecere’de isminin yan›nda görülen nottur:

Hac› Barak Be¤ Evrenos Be¤’in ulu o¤ludur. Yeniflehir’de kar-yeler vakf edip imâret binâ etmifldir. Mezâr-› flerîf, merhû-mun yan›nda, uzun mermer direkler dikilmifldir. Evrenos Be¤Vakf›’na ibtidâ bunlar mütevellî olmufldur.28

[Hac› Barak Be¤ Evrenos Be¤’in ilk do¤an o¤ludur. Yenifle-hir’de [Orta Yunanistan’daki Larissa] köyler infla etmifl ve‹maret vakf etmifltir.29 Kabri merhum Evrenos’un yan›ndad›r,uzun mermer direkler dikilmifltir. Evrenos Be¤ Vakf›’n›n ilkyöneticisidir]

17. yüzy›l aile a¤ac› (flecere) Barak Be¤’in dört o¤lunu zikretmekte-dir. Bunlar s›ras›yla: Hac› Be¤, ‹lyas Be¤, Bö¤rü H›z›r Be¤ ve Süley-

su kanallar› flebekesini infla etti¤ini kan›tlar. Hac› Ahmed Bey vakfiyesinde, dedesi taraf›ndan yapt›r›ld›¤›n› belirtti¤i su kemerinin bak›m› için birmikdar kaynak ay›rm›flt›r. Kasaban›n su ihtiyac›n› görmek amac›yla yap›lan su sisteminin detayl› anlat›m› için ayr›ca bkz: Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77-78.

26 Lowry, 2008: Gümülcine için bkz: s. 41-47 & Siroz için bkz: s. 140-207.

27 Evrenos’un etnik kökeni ile ilgili tart›flmalar için bkz: Lowry, 2003: s. 57-61 ve Lowry, 2008: s. 16-17. Buna mukabil Hac› Evrenos’un flu anda‹zmir’de yaflayan torunlar›ndaki 19. yüzy›lda derlenmifl flecere, söylendi¤ine göre birçok nesil geri gitmekte ve âile için tan›nm›fl Türk flahsiyetler-den oluflan efsanevî bir soy a¤ac› oluflturmaktad›r. Evrenos’un Anadolu’da Karesi iliflkisi iddia edilse de Afl›kpaflazade, Oruç Bey veya Neflri’debu konuda herhangi bir kay›ta rastlan›lmamaktad›r. Gözlemlerimize göre bu iddiay› ilk olarak 17. yüzy›lda Müneccimbafl› ileri sürmüfltür. Bkz:Lowry, 2003: s. 57-60.

8



man Be¤dir. Her bir isminin etraf›ndaki dairenin boyutundan anla-fl›ld›¤› üzere Barak Be¤ soyu Bö¤rü H›z›r Be¤ ile devam etmifltir.

fiecere’de Hac› Be¤ veya ‹lyas Be¤’in soylar›n›n devam etmedi¤i gö-rülmektedir. Süleyman Be¤’in Ali Be¤ ve ‹sa Be¤ adl› iki o¤lu gös-

terilirken, Bö¤rü H›z›r Be¤’in üç o¤lunun isimleri verilmifltir: Veflte-celi Deli Ali Be¤, Umur Be¤ ve Hamza Be¤. Ailenin bu kolu alt›nc›nesilde son bulmufltur.

28 Bu, Evrenos’un Makedonya’daki Siroz (Seres) kentindeki vakf ettiklerini içeren yeni bulunan vâkfiyye taraf›ndan da teyit edilmifltir. Bkz: Zengin,2004: s. 101-120. Bu belgede Evrenos Bey, kendisinin ölümünden sonra Barak Be¤’in, vakf›n›n mütevellisi olaca¤›n› belirtmifltir.

29 Bu husus baflka kaynaklarca da te’yid edilmifltir. Bkz: Lowry, 2008: s. 72 ve 78.

30 Bu konunun araflt›rmas› ve yaz›m› H. Lowry Istanbul’daki Bahçeflehir Üniversitesi’nde Misafir Profesör oldu¤u s›rada yap›lm›flt›r (Bahar 2008).Çal›flman›n yürütülmesinde Üniversite kurucusu Enver Yücel ve Fen-Edebiyat Fakültesi Dekan› Prof. Dr. Canan Ergin’in gösterdikleri ilgi vealakan›n büyük pay› vard›r. Yazarlar, Bahçeflehir Üniversitesi’nden Su Ece Ertürk’e takip eden sayfalarda görünen soy a¤ac› tablolar›n› büyük birözveriyle düzenledi¤i için teflekkürlerini sunmaktad›rlar.

9


Tablo I: Hac› Barak Be¤ Soyu30

2) Süleyman Be¤

Evrenos’un ikinci o¤lu Süleyman Be¤ için fiecere’de afla¤›daki kay›tbulunmaktad›r:

Süleyman Be¤ merhûm türbede medfûn de¤ildir. Vefâtlar›Yenice’de vâki‘ olmam›fld›r. Barak Be¤ merhûm ile ana birkar›ndafllardur.

[Merhum Süleyman Be¤ türbede defnedilmemifltir. ÖlümüYenice’de olmam›flt›r. Merhum Barak Be¤ ile ayn› anneden-dir]

fiecere Süleyman Be¤’in üç o¤lunu zikretmektedir: s›ras›yla H›z›rBe¤, Nasuh Be¤ ve ‹brahim Be¤. Takip eden nesilde Nasuh Be¤ veH›z›r Be¤’in soylar› sona ererken Süleyman Be¤’in soyu o¤lu ‹brahimBe¤ ile on nesil kadar devam etmifltir:


3) Be¤ce Be¤

Be¤ce Be¤le ilgili kay›tta afla¤›daki not bulunmaktad›r:

Be¤ce Be¤ merhûm türbede medfûn de¤ildir. Vefâtlar› Yeni-ce’de vâki‘ olmam›fld›r. Merhûm Ali Be¤ ile bir anadand›r.

[Merhum Be¤ce Be¤ türbede defnedilmemifltir. Ölümü Yeni-ce’de olmam›flt›r. Merhum Ali Be¤ ile ayn› annedendir]

fiecere Be¤ce Be¤’in üç o¤lunun ismini vermektedir: Musa Be¤, Yu-suf Be¤ ve Emre Be¤. Emre Be¤’in isminin yan›nda ikinci bir not gö-rülmektedir:

Emre Be¤, Yusuf Be¤, Musa Be¤, Be¤ce Be¤ merhûmuno¤ullar›dur. Mezkûrlar›n evlâd› münkariz olmufldur.

[Emre Be¤, Yusuf Be¤ ve Musa Be¤ merhum Be¤ce Be¤’in

o¤ullar›d›r. Ad› geçenlerin soyu devam etmemifltir (Not: Ya-ni çocuklar› olmam›flt›r)]

Dolay›s›yla âilenin bu kolu üçüncü nesilde sona ermifltir:

10


Tablo II: Süleyman Be¤ Soyu

Tablo III: Be¤ce Be¤ Soyu


4) H›z›rflah Be¤

H›z›rflah Be¤’e ait kay›tta afla¤›daki not bulunmaktad›r:

H›z›rflah Beg merhûm âlem-i ukbâya revân ve flahbaz-› cân›behiflt-i câvidanda âfliyân eyledükde Evrenos Beg’in türbe-sinde defn etmifller. Mezâr-› flerîfi türbe kapus› üzerindeolan yüksek yapul› mezard›r.

[Merhum H›z›rflah ahirete do¤ru yol ald›¤›nda ve can kufluebedi olan cennete kondu¤unda, Evrenos Be¤’in türbesindedefnedilmifltir. Kabri türbe kap›s› üzerinde olan yüksek ya-p›l› mezard›r]

Bu kay›t H›z›rflah Be¤’in alt› o¤luyla devam etmektedir, s›ras›yla: De-vatdar Yusuf Be¤, Çelebi Mehmed Be¤, Kara Yakub Be¤, Murad Be¤,Davud Be¤ ve ‹lyas Be¤. Her bir isminin etraf›ndaki dairenin boyu-tundan anlafl›ld›¤› üzere H›z›rflah Be¤ soyu Çelebi [Receb?] MehmedBe¤ ile devam etmifltir.31

fiecere’de Murad Be¤, Davud Be¤ veya ‹lyas Be¤’in, takip eden ço-cuklar›n›n olmad›¤› görülmektedir. Kara Yakub Be¤’in Mehmed Be¤isminde bir o¤lu; benzer flekilde Devatdar Yusuf Be¤’in Mustafa Be¤isminde bir o¤lu; Çelebi Mehmed Be¤’in de iki o¤lu s›ras›yla EvrenosBe¤ ve ‹skender Be¤’in zikredildi¤i görülmektedir.

Günümüzdeki Evrenoso¤ullar› üyelerinin tümü ya H›z›rflah Be¤ yada ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in neslinden gelmektedirler. Di¤er befl kardefl-ten gelen soylar›n hiç biri flecerenin yaz›ld›¤› 17. yüzy›l›n ikinci ya-r›s›ndan daha öteye geçememifltir.

31 Bu noktada flecere’nin bize sundu¤u bilgilerin ne derecede güvenilir oldu¤u konusunda bir hat›rlatma yap›lmas› uygundur. Elimizdeki yazma17. yüzy›l›n dördüncü çeyre¤inde, yani Evrenos’un do¤umundan 350 y›l kadar sonraki tarihte derlenmifltir. Bu bak›mdan ailenin en eski üyeleriile ilgili sunulan detaylar› sorgulamam›z› gerektirir. Bu çal›flma s›ras›nda ortaya konuldu¤u gibi flecerenin içerdi¤i baz› bilgiler Evliyâ Çelebi vedi¤er kaynaklar taraf›ndan teyid edilebilmektedir. Evliyâ Çelebi ayr›ca Yenice-i Vardar’da vak›flar› bulunan ancak inceledi¤imiz flecerede ismizikredilmeyen bir aile üyesinden bahsetmektedir: câmii, mekteb ve imâreti bulunan Recep Çelebi [Bkz. Evliyâ, 2003: s. 77]. Yenice-i Vardar’daEvrenoso¤ullar› d›fl›nda baflka kimselerin belirgin imar faaliyetlerine rastlan›lmad›¤›ndan mant›ken Recep Çelebi’nin Hac› Evrenos’un neslindengelen biri oldu¤unu düflünebilir miyiz? Ancak ‘Receb’ isminin flecerede gözükmemesini nas›l izah edece¤iz? fiecerede ‘Çelebi’ ünvan› birçok15. yüzy›l aile üyesinde kullan›lm›flt›r ve ilki de Evrenos’un torunu (H›z›rflah Be¤’in o¤lu) Çelebi Mehmed Be¤’dir. Acaba Çelebi Mehmed’ingünümüzde hala devam etti¤i gibi o zamanlarda da gelenek olan yeni do¤an bebe¤in göbek ba¤› kesilirken verilen göbek ad› Receb olabilirmi? Ancak bu flekilde bir tahmin Recep Çelebi konusunda ortaya ç›kan durumu aç›klayabilir. Bilindi¤i gibi Osmanl›larda bu tip flecerelerin tutul-mas› pek yayg›n de¤ildi. Öyle gözüküyor ki inceledi¤imiz flecereyi düzenleyenlerin amac› aile vak›flar›ndan yararlanan ailenin erkek üyelerininkay›tlar›n› do¤ru ve aç›k bir biçimde tutmakt›r. E¤er bu varsay›m›m›z do¤ruysa, bu kay›tlar do¤ru olarak kabul edilebilir.

11



12


Tablo IV: H›z›r fiah Be¤ Soyu


5) Ali Be¤

Ali Be¤ hakk›ndaki kay›ttan sonra flu aç›klama vard›r:

Merhûm Ali Beg gâyetle fleci‘ ve bahâd›r olma¤›n iki yürek-lü Ali Beg demifller. Mezâr-› flerîfi, merhûm Evrenos Beg’inbafl ucunda olan yap›lu mezard›r.

[Merhum Ali Be¤’e cesurlu¤u ve kahramanl›¤›ndan dolay›‘‹ki Yüreklü ‘ denmifltir. Kabri merhum Evrenos Be¤in baflucunda olan büyük mezard›r]

Ali Be¤’in flecerede isimleri an›lan dört o¤lu s›ras›yla: Evrenos Be¤,Hüseyin Be¤, H›z›r Be¤ ve [fiemseddin] Ahmed Be¤dir. Her birinin

isminin etraf›ndaki dairenin boyutundan anlafl›ld›¤› üzere Ali Be¤’insoyu Hac› Ahmed Be¤ ile devam etmifltir.32

Takip eden nesilde Evrenos Be¤’in iki o¤lu görülmektedir: Kara AliBe¤ ve H›z›r Be¤; H›z›r Be¤’in de üç o¤lu vard›r: Ali Be¤, Hamza Be¤ve Mehmed Be¤. Hüseyin Be¤’in ise üç o¤lu görülmektedir: Meh-med Be¤, Mahmud Be¤ ve ‹skender Be¤. H›z›r Be¤’in de Hasan Be¤ve Deli Ali Be¤ isimlerinde iki o¤lu ve Ahmed Be¤’in ise üç o¤lu var-d›r: Süleyman Be¤ ve ‹sa Be¤ (ikisi de çocuksuzdur), ve Musa Be¤(dört o¤lu vard›: Hüseyin Be¤, Abdi Be¤, Mehmed Be¤ ve GaybîBe¤). ‹skender Be¤, Hüseyin Be¤ ve Abdi Be¤’in isimlerinin etraf›n-daki dairelerin boyutundan anlafl›ld›¤› üzere Ali Be¤’in soyu o¤ulla-r› H›z›r Be¤ ve Ahmed Be¤ ile devam etmifltir.

32 Hac› Ahmet Be¤’in torunu ‹skender Be¤’in isminin yan›ndaki notta Hac› Ahmet Be¤’in Koca lakab›yla an›ld›¤› yaz›lm›flt›r: Koca Ahmet Be¤. 904’dedüzenlenmifl olan (19 A¤ustos 1498 – 9 A¤ustos 1499) vakfiyyesinde ise ismi fiemseddin Ahmed olarak geçmektedir. Bak›n›z: Ayverdi, 2000: s.319-320 ve Baflbakanl›k Arflivi: EV. VKF: Dosya No.19 – Gömlek No. 11.

13


Tablo V: Showing Line of Ali Be¤


6) Yakub Be¤

Evrenos’un alt›nc› o¤lu Yakub Be¤’in isminin yan›nda flu not vard›r:

Merhûm Yakub Be¤ ve ‹sa Be¤ ana bir kar›ndafllardur. 845senesinde azm-i gülzâr-› cinân etmifllerdir. Mezâr-› flerîfi ikiyüreklü Ali Be¤’in ard›nda büyük dafllarla yapulu mezard›r.

[Merhum Yakub Be¤ ve ‹sa Be¤ ayn› annedendir. 845 y›l›n-da (22 May›s 1441 – 11 May›s 1442) cennetin gül bahçele-

rine yönelmifllerdir. ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in kabrinin arkas›n-daki büyük tafllarla yap›l› kabire gömülmüfltür]

fiecere’de Yakub Be¤’in üç o¤lunun ad› geçmektedir. S›ras›yla: UmurBe¤, Hac› H›z›r Be¤ ve Sar› Ali Be¤. Takip eden nesildeki Umur Be¤ve Sar› Ali Be¤’in ikifler o¤lu, H›z›r Be¤’in de bir o¤lu zikredilmifltir.Dördüncü nesilde sadece H›z›r Be¤’in o¤lu Fiflek Mehmed Çelebi’niniki o¤lu oldu¤u görülmektedir ve onlardan sonra bu kol sona ermifl-tir.

7) Hac› ‹sa Be¤

Evrenos’un yedinci o¤lu Hac› ‹sa Be¤’dir. ‹kinci nesil Evrenoso¤ulla-r› içinde flecerede isminin yan›nda not bulunmayan tek kiflidir.

Evrenos Be¤’in Mekke’ye hacca giderek ‘Hac›’ ünvan› alan ikinci o¤-ludur (Di¤eri Barak Be¤). Üçüncü nesilde sadece bir o¤ul görülmek-tedir: Ahmed Be¤; dördüncü nesilde ise onun iki o¤lu zikredilmifltir:Hasan Be¤ ve Hüseyin Be¤. Bu kol bunlarla sona ermifltir.

14


Tablo VI: Yakub Be¤ Soyu

Tablo VII: Hac› ‹sa Be¤ Soyu


Yaklafl›k 1387 – 1388 y›llar›nda Evrenos hacca gitti¤inde kendisineiki o¤lunun a) Barak Be¤ (en büyük o¤lu); ve b) ‹sa Be¤’in efllik etti-¤i olas› görünmektedir. Bu durum Evrenos ve iki o¤lunun Hac› ün-van›yla an›lmalar›n›n nedeni olarak gösterilebilir. Evrenos haccagitti¤i s›ralarda altm›fl yafl›na yak›n olmal›yd› ve 14. yüzy›l›n sonlar›için uzun, tehlikeli ve zor bir yolculu¤a iki o¤lunun efllik etmesi do¤ald›.

Hac› Evrenos’un ‘Hac›’ ünvan›yla flecerede sadece iki torunu bulun-maktad›r; ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in o¤lu Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤,ve Yakub Be¤’in o¤lu Hac› H›z›r Be¤.

fiecere’de, adlar› verilen Evrenoso¤ullar›’n›n iki yüze yak›n erkeküyesinden sadece bu beflinin hacca gitti¤i aç›kça belirtilmifltir.33

Evrenos Soyu’nun ‹kinci NesilKad›n Taraf›

fiecere’de ikinci nesil Evrenoso¤ullar› ile ilgili en ilgi çekici bilgi Ev-renos Be¤’in iki k›z›yla ilgili oland›r. fiecere, yedi o¤ulla ilgili verilenbilgiler yan›nda Evrenos Be¤’in O¤ulbula Kad›n ve Selçuk Kad›nisimli iki k›z›n›n isimlerini de vermekte ve her ikisine ait kay›tlar daiçermektedir. Bu kay›tlar afla¤›daki gibidir:

O¤ulbula ( ) Kad›n

Evrenos Be¤’in bu k›z› için flu kay›t bulunmaktad›r:

O¤ulbula Kad›n ve ‹sa Be¤ ve Yakub Be¤, Merih adlu bir câ-riyedendir. O¤ulbula Kad›n’› Üsküb’de ‹shak Be¤’e vermifller-dir.

[O¤ulbula Kad›n ve ‹sa Be¤ ve Yakub Be¤, Merih/Maria isim-li cariyedendir. O¤ulbula Kad›n Üsküb’lü ‹shak Be¤’e efl ola-rak verilmifltir]

Balkanlar›n en önemli iki Uc Be¤ âilesinin aras›nda kurulan bu evli-likten olan çocuklar›n listelenmemifl oldu¤u gerçe¤inden hareketlebunun politik/diplomatik bir birleflme olup fiilen gerçeklefltirilmemiflbir evlilik oldu¤u (muhtemelen ‹shak Be¤’in yafl›ndan dolay›) veyaçocuklar›n›n olmad›¤› sonucunu ç›karabiliriz. Burada ilginç olan 17. yüzy›lda bile ‹shak Be¤ (Üsküplü ‹sa Be¤’in babas›) ve Evrenos’unk›z›n›n aras›ndaki ba¤lant›n›n flecerede kay›t alt›na al›nacak kadarönemli görülmesidir.

‹lginç olan bir gerçek de O¤ulbula, ‹sa Be¤ ve Yakub Be¤’in annele-rinin Merih = Maria [?] isimli (Müslüman ismi verilmemifl) bir cariyeolmas›d›r. Di¤er de¤iflle Evrenos’un fleceredeki dokuz çocu¤undanüçü Merih/Maria isimli H›ristiyan cariyeden olmad›r.

Selçuk Kad›n34

Evrenos’un ikinci k›z›n›n flecerede kaydedilmesinin en mühim se-beplerinden biri de önemli bir Osmanl› âilesine gelin gitmifl olmas›-d›r. ‹sminin yan›nda flu not vard›r:

Selçuk Kad›n merhûme, Ali Be¤ ve Be¤ce Be¤, Kirâne adlubir câriyedendir. Merhûme Selçuk Kad›n’› Halil Pafla’ya ver-mifllerdir.

[Merhume Selçuk Kad›n, Ali Be¤ ve Be¤ce Be¤, Kirâne isimlicariyedendir. Merhume Selçuk Kad›n’› [Çandarl›] Halil Pa-fla’ya efl olarak vermifllerdir]

O¤ulbula’n›n durumunda oldu¤u gibi, bu kay›tta sunulan bilgide deSelçuk’un annesinin Kirane isimli H›ristiyan cariye oldu¤u, bununyan›nda Evrenos Be¤’in yedi o¤lundan ikisinin, Ali Be¤ ve Be¤ceBe¤’in annelerinin bu cariyeler olmas› bize flecerede ismi geçen Ev-renos’un dokuz çocu¤unun ebeveynlerine iliflkin afla¤›daki tabloyuyeniden oluflturmaya izin verir (Evrenos Be¤’in önemli âilelere ge-lin olarak gitmediklerinden dolay› burada görünmeyen baflka k›z ço-cuklar› da olabilir):

33 Evrenos’un hacc› ile ilgili ek detay için, bkz: Lowry, 2008: s. 59-61.

34 ‘O¤ulbula’ ve ‘Selçuk’ Osmanl› döneminin al›fl›lagelmifl, çok yayg›n kad›n isimleri olmamalar›na ra¤men (bugünün Türkiye’sinde ise iyice nadirdir)bu iki isim Hac› Evrenos’un torunlar› aras›nda kullan›lagelmifltir. Bu konuda baz› örnekler için yak›n zamanda yay›nlanan bir makaleyi iflaret ede-biliriz: “Atalar›, Osmanl›’n›n ilk ak›nc› Be¤leri Evrenoso¤lu Âilesi,” ‹zmir Life (Ocak, 2007), s. 102-107. Ege’nin liman kenti ‹zmir’de yerleflmiflEvrenoso¤llar›n›n de¤iflik âile grup foto¤raflar›nda görülen birçok kad›n ve k›z›n bu isimlerden birini veya di¤erini tafl›d›¤› görülmektedir.

15



1) Evrenos’un, o¤ullar› Hac› Barak Be¤ ve Süleyman Be¤’in annele-

ri olan ve flecerede ismi geçmeyen en az bir han›m› daha oldu-

¤u anlafl›lmaktad›r. Evrenos’un ilk o¤lu olan Barak, babas›n›n

vefat›ndan sonra Evrenos vakf›n›n mütevellili¤ini üstlenmifltir;

2) Evrenos’un üçüncü ve dördüncü o¤ullar›, ‹sa Be¤ ve Yakub Be¤,

k›zkardeflleri O¤ulbula Kad›n’la beraber Merih/Maria isimli cari-

yeden do¤mad›r;

3) Beflinci ve alt›nc› o¤ullar›, Ali Be¤ ve Be¤ce Be¤, k›zkardeflleri

Selçuk Kad›n’la beraber Kirâne isimli cariyeden do¤mad›r;

4) Evrenos’un yedinci o¤lu H›z›rflah Be¤’in annesinin kimli¤i ile il-

gili flecerede hiç bir ipucu sunulmamaktad›r.

Selçuk Kad›n ile ilgili verilen bilgiye dönülecek olursa, Halil Pafla’yla

olan evlili¤i Anadolu’daki ‹znik’in güçlü Çandarl› âilesi ile s›k› ba¤lar

oluflturulmas›n› sa¤lam›flt›r. Bize verilen bilgilerden ç›kar›lan, Evre-

nos Be¤ ve [Kara] Halil Hayreddin Çandarl› aras›ndaki iliflki hakk›n-

da bildiklerimizden, yani 19 Eylül 1383’de Siroz’un (Serres) fethin-

deki rolleri ve bu fethin sonras›nda Makedonya’da yapt›klar› sefer-

lerden (Halil Pafla’n›n 1387’de Yenice-i Vardar’da hastaland› ve k›sa

bir müddet sonra Siroz’da ölmüfltür), ç›karaca¤›m›z sonuç Selçuk

Sultan ve [Kara] Halil Pafla’n›n torunu (ikinci Halil Pafla) aras›ndaki

evlilik birli¤inin büyük olas›l›kla 15. yüzy›l›n ilk y›llar›nda, yani Kara

Halil’in ölümünden sonraki bir zamanda kuruldu¤udur. fiecere’de-

ki müteakip kay›ttan aç›kça anlafl›ld›¤›na göre Çandarl› vezir âilesi-

nin sonuncusu ‹brahim Pafla [ölümü 1499] bu evlili¤in ürünüdür.

Selçuk Sultan’dan Vezir-i Azam olarak Çandarl› âilesinde görev ya-

pan sonuncu kifli olan [Çandarl›] ‹brahim Pafla’n›n isminin oldu¤u

daireye kadar (Evrenos’unkine eflit büyüklükte ve önemde) uzun bir

silsile vard›r. ‹brahim Pafla'n›n isminin yan›nda flu not vard›r:

fiecere, bu iki güçlü âile aras›ndaki köklü ittifak› ve flimdiye kadar bi-

linmeyen Vezir-i Azam Çandarl› ‹brahim Pafla’n›n Yenice-i Vardar’-

da Evrenos’un türbesinde defnedildi¤i gerçe¤ini ortaya ç›karmakta-

d›r. Bu da ‹brahim Pafla'n›n Makedonya’da Evrenoso¤ullar›n›n mer-

kez üssü olan Yenice-i Vardar’da ölmüfl olmas› gerekti¤i sonucunu

ç›karmam›z› mümkün k›lar.

35 Lowry, 2008: s. 143-145.

16


Metin:

‹brahim Pafla merhûm Sultân Bayezid Hân zaman›nda Ru-mili kad›askeri iken 891 [1486] senesinde vezîr-i a‘zâm ol-mufldur. ‹slanbul’da hammâm› ve vak›flar› vard›r. [...bofl...]senesinde vefât edip merhûm Evrenos Be¤’in türbesi hare-minde medfûndur.


[‹brahim Pafla merhum Sultan Bayezid Han zaman›nda Ru-meli Kad›askeri iken 891 [1486] y›l›nda Vezir-i azam olmufl-tur. Istanbul’da hamam› ve vak›flar› vard›r. […bofl b›rak›l-m›fl…] [ö. 1499] y›l›nda ölmüfl ve Evrenos Be¤’in türbesindedefnedilmifltir]


Evrenoso¤ullar›’n›n fleceresindeki kay›tlar esas al›narak bu âilenin14. – erken 16. yüzy›lda yaflam›fl olan mensuplar› için afla¤›daki soya¤ac›n› oluflturabiliriz: a) yukar›da da belirtildi¤i gibi Be¤ce Be¤’insoyu üçüncü kuflakta sona ermifltir; b) Hac› ‹sa Be¤’in soyu dördün-cü kuflakta; c) Yakub Be¤’in soyu beflinci kuflaktan öteye geçeme-mifltir; d) Hac› Barak Be¤’in soyu alt›nc› kuflakta; ve, e) SüleymanBe¤’in soyu onuncu kuflakta sona ermifltir. Aç›kcas› Evrenoso¤ulla-r› hanedan›n tarihini bu güne kadar getirebilmemiz için Hac› Evre-nos’un kalan iki o¤lunu (‹ki Yüreklü Ali Be¤ ve H›z›rflah Be¤) incele-memiz gerekmektedir.

Evrenos’un ilk dört kufla¤› ile ilgili dört yay›nlanm›fl versiyonun,Uzunçarfl›l› [U], Mélikoff [M], Öztuna [Ö] and Baflar [B], (okumadabaz› farkl›l›klarla) hepsi Evrenos’un yedi o¤lu oldu¤unda birlefl-mifllerdir. Buna ilaveten, en eski ikisi ([U] ve [M]) neslin birincil ola-rak Ali ve o¤lu Ahmed ile devam etti¤i konusunda da birleflmifltir.Birlefltikleri di¤er bir nokta da ikinci o¤ul H›z›rflah’›n soyuyla ilgiliolarak takip eden nesilde bir o¤ulun, Çelebi Mehmed ve onun o¤lu-nun da Yusuf oldu¤u hususudur. Yeniden teflkil ettikleri flecereleraras›ndaki ortaya ç›kan tek ayr›l›k ‹sa ile ilgilidir: [U] çocuksuz der,fakat [M] bir o¤uldan bahseder: Mehmed ([Ö] ve [B]’de de benzerflekilde ‘Mehmed’ olarak görülmektedir.) Bu noktadan sonra her bi-rinin sundu¤u bilgi di¤erinden farkl›d›r ve yay›nlad›¤›m›z fleceredeverilen detayla da uyuflmamaktad›r. Yay›nlanm›fl olan versiyonlar›nhiçbiri Evrenoso¤ullar› neslinde beflinci kuflaktan öteye geçememifl-tir.

Di¤er ikincil kaynaklardan daha fazla isim listelemifl olmas›na ra¤-men Öztuna’n›n [Ö] kendi versiyonu ile yay›nlad›¤›m›z flecereden ç›-kar›lanlar aras›nda çok az iliflki vard›r.

Yay›nlad›¤›m›z flecerede Evrenoso¤ullar›n›n izleyen kuflaklar› ile ilgi-li verilen bilgilerin yan›nda yukar›da da iflaret etti¤imiz gibi Evre-nos’un iki k›z› hakk›ndaki mâlumat ve ikifler o¤lunun ve birer k›z›-n›n anneleri olan iki H›ristiyan cariyeyle ilgili bilgiler dikkat çekicidir.

Bir sonraki sayfada Evrenoso¤ullar›n›n flecere-temelli yeniden yap›-land›r›lm›fl aile a¤ac› sunulmaktad›r. fiecere’deki silsiledeki kay›tlarbirbirleriyle olan iliflkileri dikkatle takip edilerek yap›land›r›lm›flt›r[Bkz. bundan sonra s. 41-80]. Bu ifllemi sa¤l›kl› bir biçimde yapabil-mek için G. Ersin Evrenos, onsekiz sayfan›n foto¤raf›n› çektiktensonra bunlar› birlefltirerek bir rulo haline getirmifltir. Ancak bu flekil-de kuflaktan kufla¤a geçen soylar›n izini takip etmek mümkün ola-bilmifltir. Ersin Bey’in ortaya ç›kard›¤› ‘rulo’yu kullan›m›za sunmas›belgeyi daha kolay deflifre edebilmemizi sa¤lam›flt›r.

17


17. Yüzy›lda derlenmifl fiecereile daha önce yay›nlanm›flflecere versiyonlar›n›n karfl›laflt›rmas›



Tabl

o VI

II: 1

7. Y

üzy›

lda

Evr

enos

Soy

u fie

cere

si

18



36 Mélikoff, 1965: p. 721.

37 Uzunçarfl›l›, 1964: p. 417.

38 Baflar, 1995: p. 539.

39 Yazarlar taraf›ndan: a) Öztuna, 1969: s. 645-646 & Öztuna, 1996: s. 655-656’da bulunan bilgiler esas al›narak haz›rlanm›flt›r.

Tablo IX: [M] = Irene Mélikoff Versiyonu36

Tablo X: [U] = ‹. Hakk› Uzunçarfl›l› Versiyonu37

Tablo XI: [B] = Fahamettin Baflar Versiyonu38

Tablo XII: [Ö] = Y›lmaz Öztuna Versiyonu39

19


fiecere’de Zikredilen Evrenoso¤ullar›n›nDefin Yerleri ve Yenice-i Vardar’da(Giannitsa) Âile Üyelerinin VakfettikleriEserlere ‹liflkin Bilgiler

fiecere’nin bize sa¤lad›¤› önemli bilgilerden biri de hangi âile üyele-rinin Yenice-i Vardar’daki türbesinde Evrenos’la yan yana defnedil-dikleri ve hangilerinin beflyüz y›l boyunca varl›klar›n› sürdürecekle-ri ayn› flehirdeki di¤er bölgelerde gömüldüklerine dair detay sunma-s›d›r. fiecere, özellikle di¤er baz› âile üyelerinin defin yerlerinin be-lirlenmesinde bize yard›mc› olmufltur.

fiecere kay›tlar›n›n her birini inceleyerek ve verdikleri bilgileri,19. yüzy›l sonlar› ile 20. yüzy›l bafllar›na ait günümüze kadar gelmiflflehrin foto¤raflar›yla karfl›laflt›rarak bu kay›tlar›n önemi ile ilgili da-ha net bir resim elde edebiliriz. Kay›tlar›n yorumlanmas›nda karfl›la-fl›lan baz› problemler kullan›lan terminolojideki tutars›zl›ktan ilerigelmektedir. fiecere’de görünen isimlere eklenmifl notlarda, Yenice-i Vardar’da âile defin yerlerini belirtmek için flu tan›mlama-lar›n kullan›ld›¤› görülmektedir:

a) ‘türbe-i flerîfesine,’ Hac› Evrenos’un kendi kabrinin bulundu¤uyerde defnedilmifl kifliler;

b) ‘türbesi kurbunda,’ Hac› Evrenos’un kabrine yak›n defnedilmiflkifliler;

c) ‘türbesi hareminde,’ türbenin içinde veya avlusu s›n›rlar› içeri-sinde, Hac› Evrenos’un kabrine yak›nda. Bu (daha sonra da gö-rülece¤i gibi) Evrenos’un türbesinin içinde anlam›na da gelebi-lece¤i için özellikle problem yaratan bir tan›mlamad›r;

d) ‘mezâr-› flerîfi,’ Hac› Evrenos’un kabrinin oldu¤u yerin etraf›n-da bulunan büyük mezarl›k alan›n›n s›n›rlar› dahilinde;

e) ‘Evrenos Be¤’in türbesinde,’ Evrenos Be¤’in türbesinde.

Bu tan›mlamalar› akl›m›zda tutarak Yenice-i Vardar’da Hac› Evre-nos’un neslinin defnedildikleri kabirlerin yerlerinin dökümü ile ilgiliflöyle bir öneride bulunabiliriz:

1) Hac› Evrenos’un ölümünden sonra vakf›n bafl›na geçen o¤luBarak Be¤ taraf›ndan kendisi için infla ettirilen türbesinde

(‘türbe-i flerîf’) defnedildi¤i kesindir. Bu türbe (19. yüzy›l sonla-r›nda yeniden infla edildi¤i flekilde) Resim 1’de görülen bina-dir.41

20. yüzy›l›n bafllar›na ait türbenin içerisini ve Evrenos’un sanduka-s›n› görüntüleyen bu foto¤raf [Resim 2] ölümünden befl yüzy›l son-ra bile âile üyelerinin buraya duydu¤u sayg›y› göstermektedir;

2. Hac› Barak Be¤ (Evrenos’un en büyük o¤lu) defnedildi¤i yer,flecerede, “mezâr-› flerîfi, merhûmun yan›nda, uzun mermer di-rekler dikilmifldir” [mezâr-› flerîfi merhumun –Evrenos Be¤’in-yan›ndad›r ve mezar›na uzun direkler dikilmifltir], ibaresi ile be-

40 Yenice-i Vardar’›n 1935 y›llar›nda çekilmifl bu foto¤raf› Heath Lowry’ye G. Ersin Evrenos taraf›ndan verilmifltir.

20


Resim 140

Resim 242


lirtilmifltir. Bu tan›mlamay› 1935’de çekilen flehrin foto¤raf›nda-

kiyle [Bak›n›z Resim 3, afla¤›da] yan yana koyarsak, günümüzedek gelememifl ön plan›nda dört uzun mermer dire¤in dikili ol-du¤u türbe, fleceredeki notta anlat›lanlarla uyuflmaktad›r. Yuka-r›daki notu e¤er mezâr-› flerîf-i merhûmun yan›nda fleklindeokursak, Barak Be¤’in babas›n›n yan›na defnedildi¤i fleklinde birsonuç ç›karabiliriz. Ancak rastlant› eseri günümüze kadar gele-bilmifl 1935’de çekilmifl foto¤raf›n da yard›m›yla durumun böyleolmad›¤›n› güvenilir bir kesinlikle söyleyebiliriz. Daha da önem-lisi, bu yorum, burada ve di¤er baz› notlarda kullan›lan “mezâr-› flerîfi” deyiminin Evrenos’un türbesi için de¤il de birzamanlar büyük mezarl›k alan› olarak kullan›lm›fl güney uçtakiBarak Be¤ ve babas› Evrenos’un (1935 foto¤raf›nda orta sa¤ kö-flenin üstündeki bina) kabirlerinin oldu¤u yer için kullan›ld›¤›n›ç›karmam›za da imkân verir;

fiehrin 20. yüzy›l›n bafllar›nda çekilen iki foto¤raf›nda [bkz: Resim4 ve Resim 5], bir zamanlar Evrenoso¤ullar›n›n kabirlerinin oldu¤ualan›n (mezâr-› flerîf) farkl› iki görünüflü görülmektedir.

3) H›z›rflah Be¤’in babas›n›n yan›na defnedildi¤i flecerede ismininyan›ndaki notta aç›kça belirtilmifltir: “Evrenos Be¤’in türbesin-de defnetmifller;”

4) ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in âilenin kabristanl›¤›nda ayr› bir türbededefnedildi¤i flecerede flu flekilde belirtilmifltir: “mezâr-› flerîfimerhûm Evrenos Be¤’in bafl ucunda olan yap›lu mezard›r.”1935 foto¤raf›nda böyle bir yap›ya rastlanmamaktad›r ve budurumu günümüze kadar gelememifl olmas›na veya foto¤raftagörülen alan›n d›fl›nda kalmas›na ba¤layabiliriz.

‹ki Yüreklü Ali Be¤’in kabriyle ilgili daha detayl› bilgiye Evliyâ Çele-bi’de rastlanmaktad›r. 1668’de Yenice-i Vardar’› ziyaretinden sonra‹ki Yüreklü Ali Be¤’in babas›n›nkinin yan›nda kiremit çat›l› [yanikubbesiz] basit yap›l› bir türbeye defnedildi¤ini yazm›flt›r.44 1935 Fo-to¤raf›nda ön planda hiç bir kiremitli yap› görülmedi¤inden ‹ki Yü-reklü Ali Be¤’in mezar›n› baflka yerde aramam›z gerekecektir.

Evliyâ Çelebi’nin anlat›m›ndan yola ç›karak, ‹ki Yüreklü Ali Be¤’intürbesinin Resim 4 ve Resim 5 ‘›n üst sa¤ köflede görülen kiremit-

41 Afla¤›da tart›fl›laca¤› gibi 1935’lerde çekilmifl foto¤raftaki türbenin flekli o¤ullar› taraf›ndan 1417’de infla edilmifl olan› de¤il de, 1885-1886 veya1910 restorasyonlar›ndan birini yans›tmaktad›r.

42 Hac› Evrenos türbesinin içinin 20. yüzy›l›n bafllar›nda çekilmifl bu resmi Özer Gazievrenoso¤lu’nun âile albümünden al›nm›flt›r. [Bu foto¤raf büyükbir ihtimalle 1911-1912 y›llar›nda, türbenin son restorasyonunudan hemen sonra ve Evrenoso¤ullar›’n›n bu kolunun Yenice-i Vardar› terketmesin-den çok k›sa bir zaman önce çekilmifltir].

43 Yenice-i Vardar’›n 1935 y›llar›nda çekilmifl bir foto¤raf.

44 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 79

21


Resim 343


li yap› oldu¤unu söylemek çok da gerçek d›fl› olmaz. Tabii buras›baflka bir âile üyesine de ait olabilir. Evliyâ bu iki kardeflin mezarla-r›n› flu ibareyle tan›mlar: “Ziyâret-i ‹ki Yürekli Alî Be¤ ve buna karîbGâzî Îsa Be¤…. Bu Bürâdereyn-i gâziyeyn pederlerinin taflra cenbin-de medfûnlard›r ammâ üzerlerinde kubâblar› yokdur. Kiremit ile ör-tülü külbe-i ahzânlar içinde âsûde-hâllerdir” [‹ki Yüreklü Ali Be¤ veyan›ndaki Gazi ‹sa Be¤’i ziyaret: Bu iki Gazi babalar›n›n kabrinin d›-fl›nda gömülmüfllerdir, ama üzerlerinde kubbe yoktur. Kiremitle ör-tülü hüzün kulübelerinde yatmaktad›rlar]. Evliyâ’n›n anlat›m›ndanbu iki kabrin, Resim 4 ve Resim 5 ‘in üst sa¤ köflesinde art›k gö-rünmeyen türbelerle ayn› oldu¤unu düflünmek pek olas› de¤ildir.

5) Yakub Be¤’in mezar› flecerede “mezâr-› flerîfi iki yüreklü AliBe¤’in ard›nda büyük dafllarla yapulu mezard›r” fleklinde tarif edil-mifltir. Bu tan›mlama ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in kabrinin Foto¤raf d›fl›n-da kalan alanda oldu¤u, Yakup Be¤’inkinin ise bu alan›n daha da d›-fl›nda bulundu¤u anlam›n› ç›karmam›z› destekler.

Bu gün Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) flimdiye kadar ilmi neflriyatdayer almayan bir türbe daha hala ayakta durmaktad›r. GünümüzdeYunan Ortodoks Kilisesi görünüflündeki bu türbe, flehirdeki Osman-l› döneminin en iyi korunmufl eseridir. 20. yüzy›l ortalar›nda Agia

45 Foto¤raf Mavrokefalidou, 2005’den al›nm›flt›r. Bkz: Helen Mavrokefalidou, Giannitsa: Historical Photographic Album. Giannitsa, Greece. BirinciBask›, 2005 ve ‹kinci Bask› 2007 [Bundan sonra: Mavrokefalidou, 2007]. Bu çal›flma önce Eylül 2005’te Yenice-i Vardar’›n o tarihteki belediye reisiolan Stylianus Vamvinis’in destekleriyle bas›lm›flt›. Yeni belediye reisi Nikolaos Papanikolaou döneminde de Ekim 2007’de tekrar bas›ld›. 2005bas›m›ndaki baz› foto¤raflar 2007 bask›s›nda yer almad›¤›ndan, bu eserin birinci bask›s› kullan›ld›¤›nda Mavrokefalidou, 2005 fleklinde kaynakbelirtilmektedir.

46 Foto¤raf Mavrokefalidou, 2005’den. [Bu eserde sayfa numaralar› verilmedi¤inden sadece bu flekilde at›fta bulunabiliyoruz].

22


Resim 445

Resim 546


Paraskevi Kilisesi’ne dönüfltürülmüfltür [Resim 6]. ‹lk olarak bu tür-beyi Mavrokefalidou farketmifl ve solunda bir minaresi bulunan“asl›nda küçük sekizgen bir Câmii (veya muhtemelen türbe)” oldu¤unu ve 1948 y›l›nda kiliseye dönüfltürüldü¤ünü yazm›flt›r.47

Sonradan, 1951’de, o zamanki sahibi Archimandrite Nikandros Pa-paioannou kiliseyi Metropolitanate’e ba¤›fllam›flt›r.48 1990 –1992’de bat› kanad›na çan kulesi eklenmifltir. fiehrin güneydo¤u-sunda Egnatia Caddesi’ne yak›n bulunmaktad›r ve câminin kal›nt›-lar› yerel halk taraf›ndan ‹skender Be¤ Câmii olarak bilinmektedir.Bu çal›flmada bunun Hac› Evrenos’un evi olarak infla edildi¤i ve da-ha sonra imâret-câmii haline çevrildi¤i ispatlanmaya çal›fl›lacakt›r.

Resim 6 ve 7’de görülebilece¤i gibi, bu bina XV. yüzy›la âit sekiz-gen bir türbedir ve büyük bir olasal›kla Hac› Evrenos’un o¤lu Yakub

Be¤’in türbesidir. Yani, Evliyâ’n›n büyük tafllarla infla edilmifl oldu-

¤unu söyledi¤i türbedir. Tabii ki bu bir spekülasyondan öteye geçe-

meyecek bir görüfltür. Ancak sekizgen tasar›m› [bak›n›z: Resim 7] ve

kuzey Yunanistan bölgesindeki di¤er 15. yüzy›l Osmanl› türbelerine

benzemesi ve Yenice-i Vardar’da inflâ edilmifl olmas› bu türbenin

muhtemelen Hac› Evrenos’un soyundan biri için infla edildi¤i görü-

flüne destek sa¤lamaktad›r.49 Civar›n yafll› ahalisinin hat›rlad›¤›na

göre kiliseye dönüfltürülmesinden önce bugün çan kulesinin bulun-

du¤u yerde eskiden bir minare bulunmaktayd›. Yafll›lar›n naklettik-

leri do¤ru ise, bir zamanlar türbenin hemen yan›nda küçük bir mes-

cidin [Resim 4’deki gibi] bulundu¤unu söylemek mümkündür.50

47 Bu eserin varl›¤›n› ilk olarak mahalli tarihçi Eleni Mavrokefalidou farketmifltir. Lowry, Yenice-i Vardar’› 2004 y›l›n›n bafllar›nda ziyaret etti¤indeflehirdeki Arkeoloji Servisi (Veria Ephorate) taraf›ndan Osmanl› eserlerini kapsayan bir geziye ç›kar›lm›flsa da bu eseri, eski eser listelerinde bulun-mad›¤› için görememifltir.

48 Mavrokefalidou, 2007. Temmuz 2008’de, bu eseri ziyaret için Yenice-i Vardar’a ‹stanbul’dan yap›lan bir günlük bir ziyarette Lowry bu yap›n›n birtürbe oldu¤una kesin olarak kanaat getirmifltir. Uslup ve flekil bak›m›ndan bir XV. yüzy›l eseri gibi gözüken bu yap› büyük bir ihtimalle ilk nesilEvrenoso¤ullar›’ndan birisi için türbe olarak yap›lm›flt›.

49 Buna benzer bir türbe; Bat› Trakya’daki Kütüklü Baba türbesi için bkz: Lowry, 2008, s. 49-55.

50 Ayverdi, Evliyâ Çelebi’den ve Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi’ndeki kay›tlardan yararlanarak 20. yüzy›l›n bafllar›nda Yenice-i Vardar’da 18 mescidoldu¤unu tesbit etmifltir. Bkz: Ayverdi, 2000, s. 320-321. Bu mescidlerden onbiri Evrenoso¤ullar› âilesinden çeflitli kimselere âittir.

51 Foto¤raf, Eleni Mavrokefalidou’nun izni ile (çekilme tarihi 1995).

52 H. Lowry taraf›ndan çekilen foto¤raf (Temmuz 2008). Bu türbe Resim 4 ve Resim 5 [yukar›da] de görülenle dikkati çeken bir benzerlik tafl›maktad›r.E¤er bunlar olmas› gereken eserse, mezar-i flerif ’in flehrin bir zamanlar güney do¤u bölgesinde olan, yani Evrenos’un türbesinin kuzeyindengüney do¤uya kadarki alan oldu¤unu gösterir.


Resim 651 Resim 752


fiehirde Eski Osmanl› eserlerinden biri daha ayakta durmaktad›r[Resim 8]. 20. yüzy›l›n büyük bölümünde Anadolu’dan göç edenle-re ev olarak görev yapt›¤›ndan son derece iyi korunmufl durumda-d›r. Resim 8’de aç›kça görülebilece¤i gibi bina, kare fleklinde, ikikatl› ve kubbeli bir yap›d›r. Kiel’in 1971’de yay›nlanan çal›flmas›n-dan beri, yerel ve ikincil kaynaklara göre, Ahmed Be¤ Evrenoso¤lutürbesi olarak bilinmektedir.

Machiel Kiel, bu yaln›z bafl›na ayakta duran kubbeli yap›y› “AhmadBe¤ Evrenoso¤lu türbesi, 15. yüzy›l sonlar›” olarak adland›rarakyanl›fl tan›mlama yapm›flt›r. [Bak›n›z: Resim 8].53 Kiel’in görüflününaksine, bu eser (kitâbesi günümüze kadar gelememifl), Evrenoso¤ul-lar›’ndan biri taraf›ndan yapt›r›lm›fl olmas›na ra¤men kesinlikle Ha-c› Evrenos’un torunu Ahmed Be¤’in türbesi de¤ildir.

Gerçekten, Ahmed Be¤’in türbesi olmad›¤› gibi büyük olas›l›kla birtürbe de de¤ildir. [Bak›n›z yukar›da: Resim 8]. Kiel taraf›ndan 1971y›l›nda yay›nlanan foto¤raftan hareketle, yirmidokuz y›l kadar önce,ilk defa Ekrem Hakk› Ayverdi bu yap›n›n türbeden çok s›byân mek-tebine (ilkokul) benzedi¤ini ileri sürmüfltür. Ayverdi bu konudaki çekincelerini de flu flekilde ifade etmifltir:

Ahmed Be¤’in Türbesi: Alt, üst, yanlar› tek s›ra tu¤la sar›lm›flkesme taflla yap›lm›fl. Kubbeli bir binâd›r. Bu binâya mahal-linde türbe deniyor, ama resimde görülen genifl kap› ve altüst pencereleri bulunmas› mektep ihtimâlini akla getiriyor.Bilen kalmam›fl ki tahkik olunsun.54

Heath Lowry’nin binalar›n içini inceleme flans›n› elde etmifl (ne Kielne de Ayverdi bu flans› elde edememifllerdir) ve Ayverdi’nin bu hu-sustaki de¤erlendirmelerinin çok yerinde oldu¤unu görmüfltür. Aksitakdirde iki katl›, çok pencereli, kare fleklindeki bilinen baflka bir ör-ne¤inin olmad›¤› bir türbenin Yenice-i Vardar’da nas›l infla edilmiflolabilece¤i sorusuna cevap aramak zorunda kal›nacakt›r.

Kiel’in, kullan›lan inflaat malzemeleri ve biçimsel unsurlar esas ala-rak yap›n›n 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›na ait oldu¤u tezi kabul görür

de55 Ayverdi’nin de yap›y› mekteb olarak tan›mlamas› ile birlefltiri-lirse, Evliyâ Çelebi’nin 1668 y›l›nda flehri ziyaretinde de¤indi¤i 15.Yüzy›la âit s›byân mekteblerinden biri olmas› ihtimali kuvvet ka-zan›r. Evliyâ, Yenice-i Vardar’da bunun gibi yedi sibyan mektebininoldu¤unu, bunlardan en meflhurunun ise Evrenos’un o¤lu Ali Be¤taraf›ndan infla ettirilen [‹ki] Yüreklü Ali Be¤ Mektebi56 oldu¤unubelirtmifltir. Evliyâ Çelebi ayr›ca Evrenos’un o¤ullar›ndan ‹sa Be¤ ta-raf›ndan infla ettirilmifl di¤er bir mekteple torunlar›ndan Receb Çe-lebi’nin infla ettirdi¤i bir baflka mektepten daha bahsetmektedir.Evliyâ Çelebi geriye kalan dördüyle ilgili ise bir bilgi vermemektedir.Kiel, flimdiye kadar yanl›fl olarak Ahmed Be¤’in türbesi olarak isim-lendirilmifl veya tan›mlanm›fl, asl›nda, ya babas› Ali Be¤ (ö. 1465) ve-ya amcas› ‹sa Be¤ (ö. 1470) taraf›ndan infla ettirilmifl olan bir ilkokul hakkinda bir yorum getirememektedir. E¤er do¤ruysa, bu yo-rum bu yap›y› Yenice-i Vardar’da Evrenoso¤ullar›’na atfedilen en iyikorunmufl ikinci 15. yüzy›l eseri yapmaktad›r.

Ahmed Be¤’in türbesine gelince, fiecere’de isminin yan›ndaki nottanve Evliyâ Çelebi’nin 1668’deki Yenice-i Vardar ziyaretinde yazd›kla-r›ndan, Ahmed Be¤’in flehre yukar›dan bakan bir tepede yapt›rd›¤›küçük Câmiinin yan›na infla edilen türbesine fieyh ‹lâhî ile beraberdefnedildi¤i aç›kça anlafl›lmaktad›r. fiecere’deki kay›tta okunan:

Kendiler dahî dört befl pâre karyeler ve emlâk vakf edip üçyerde imâret ve Yenice’de medrese ve câmi-i flerîf binâ edipcâmi hareminde merhûm fieyh ‹lâhî Efendi’ye türbe binâedip sene 908 senesinde vefât edüp Hazret-i fieyh’in yan›n-da medfûndur.

[Ahmed Be¤, dört-befl köy ve mülkler vakfetmifl ve üç yer-de imâret ve Yenice-i Vardar’da medrese ve Câmi’-i fierif in-fla ettirmifltir. Câminin bulundu¤u yerde merhum fieyh ‹lahiiçin bir türbe yapt›r›p 908 y›l›nda (7 Temmuz 1502 – 25 Ha-ziran 1503) öldü¤ünde fieyh’in yan›na defnedilmifltir].

53 Kiel, 1971: s. 320 ve Plate 1. Geçen zamanla birlikte Kiel’in bu türden di¤er yanl›fl tan›mlamalar› gibi bu yanl›fl tan›mlamas› da kabul görmüfltür.Buradaki, di¤er bir ço¤unda oldu¤u gibi, binan›n mahiyeti ile ilgili yanl›fl söylemleri daha sonraki çal›flmalarda da sorgulanmadan s›k s›k tekrar-lanm›flt›r. Kiel’in Serez (Siroz)’daki baz› yanl›fl tan›mlamalar›ndan kaynaklanan flafl›rt›c› sonuçlara örnek olarak bkz: Lowry, 2008: s. 173-175.

54 Ayverdi, 1982 ve Ayverdi, 2000: s. 320.

55 Kiel, 1971, s. 320. Kiel öyle gözüküyor ki yap›n›n kare flekilli oluflunu izah›n›n bir problem yarataca¤›n›n fark›nda olup “bir türbe binas› olarak nor-mal olan yap›n›n sekizgen olmas›yd›” demektedir. Ancak bu problemi “Ahmed Be¤’in sade ve basit bir türbede yatma” arzusuyla izah ederekçözmeye çal›flmaktad›r. Söylemeye gerek yok ki Ahmed Bey’in flu veya bu flekilde düflündü¤ünü ileri sürmek mümkün de¤ildir.

56 Evliyâ Çelebi, 2003, s. 77.

57 H. Lowry taraf›ndan çekilen foto¤raf (2006).

24



25


Resim 857


Bu ibare: a) Ahmed Be¤’in büyükbabas› Evrenos’un türbesine gö-mülmedi¤ini; ve b) kendi vakfetti¤i küçük Câmiinin [Resim 9 veResim 10] yan›ndaki türbede fieyh Abdullah ‹lâhî’nin yan›na defne-dildi¤ini aç›kça ortaya koymaktad›r. Evliyâ Çelebi bu yorumu teyitetmifl ve flehrin ziyaret edilecek yerlerini afla¤›daki flekilde s›ralam›fl-t›r:

Andan flehir içinde bir mürtefi yerde Ahmed Be¤ mescidin-de, ziyâretgâh-›… Hazret-i efl-fieyh ‹lâhî…. Bu flehir içremedrese-i tekye-i dâru’l-hadîs nazargâh›nda bir kârgîr kub-be kurflum ile mestûr bir kubbe-i pür-nûr içinde medfûnolup….ve yan›nda sâhibü’l-hayrât Ahmed Be¤ dahi medfûn-dur.

[fiehrin yüksek bir noktas›nda, Ahmed Be¤’in mescid’inin bu-lundu¤u yerde Hazret-i fieyh ‹lâhî’nin ziyaretgah› bulun-maktad›r… ‹slamî ilimlerin okundu¤u medresenin de oldu¤ukurflun ile örtülü bir tafl kubbenin alt›nda defnedilmifltir... Veyan›nda hay›r sahibi Ahmed Be¤ gömülüdür]

Câmi günümüze k›smen ulaflabilmifltir. Evliyâ’n›n tan›m›na göre, câmiinin yeri, Kiel taraf›ndan Ahmed Be¤’in türbesi olarak yanl›fl ta-n›mlanan kubbeli yap›dan bir kilometre kadar uzakta bir tepe üze-rindedir [Resimler 9, 10 ve 11 afla¤›da].

Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤ taraf›ndan infla edilen câmi, flehre yu-kar›dan bakan tepenin üzerinde [Resimler 9–11], Machiel Kiel’in1971’deki makalesinde yanl›fl tan›mlad›¤› yerde de¤il, Evrenos tür-besinin yaklafl›k 400-500 metre güneyinde bulunmaktad›r [Bak›n›z:Resim 12].

1971 makalesinin sonraki 1990 yeniden bas›m›nda ekledi¤i nottaKiel, önceden yapt›¤› bu yanl›fl› düzelterek Ahmed Be¤ taraf›ndaninfla edilen câminin, daha önceden tepe üzerinde 17. yüzy›l âit “ol-dukça biçimsiz bir bina, zerafetten yoksun, flehrin d›fl s›n›rlar›ndakiküçük ve önemsiz câmiilerden biri olmal›”61 fleklinde tasvir etti¤i ya-p›n›n oldu¤unu söylemifl ve böylece bu konudaki fikrini de¤ifltirerekönceden “biçimsiz bir yap›” diye tariff etti¤i binan›n “geç 15. yüzy›lâit bir bina” ve filhakika Evrenoso¤lu Ahmed Be¤ Câmii (veya mes-cid) olmas› gerekti¤ini belirtmifltir [Bak›n›z: Resimler 9-11].62 Yani,Resim 12’de görülen câminin Ahmed Be¤ taraf›ndan infla edilencâmi olmad›¤›n›, Ahmed Be¤’in [Resimler 9-11’de görünen] “küçük

59 Mavrokefalidou, 2007. ‹lk bak›flta 20. yüzy›l bafllar›na ait olan câmiiyle Resim 4 ve Resim 5 [önceden tart›fl›lan] benzefliyor gibi görünse deyak›ndan bak›ld›¤›nda kubbelerinin farkl› oldu¤u görülmektedir, yani ikisi ayn› eser de¤ildir.


61 H. Lowry’nin çekti¤i foto¤raf (2004).

62 Mavrokefalidou, 2007’dan foto¤raf.

26


Resim 959

Resim 1060


mescid”i (günümüzde bir bölümü hala ayakta olan) yapt›r›p vakfet-ti¤ini söylemifltir [Bak›n›z: Resimler 9-11].64

Yapt›¤›m›z çal›flma Kiel’in 1990’daki yeniden de¤erlendirmesinin birk›sm›yla birkaç nedenden dolay› uyuflmaktad›r: Birincisi, bu alan›nyeri Evliyâ Çelebi’nin anlatt›¤› ile tamamen örtüflmektedir, yani fleh-rin bat›s›ndaki bir tepe üzerindedir.

‹kincisi, daha küçük olan câminin kal›nt›lar› aras›nda fieyh Abdul-lah-› ‹lâhî veya Ahmed Be¤’in [Bak›n›z: Resim 13] türbesinin hara-beleri mevcuttur ki bu da Evliyâ Çelebi’nin tan›m›na uymaktad›r.Hem câminin hem de türbenin günümüze ulaflan kal›nt›lar› kötüdurumdad›r. Bunun nedeni 1967 sonras› Cunta döneminde bir Yu-

63 Kiel, 1971: s. 321 ve Machiel Kiel: Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans. Hampshire, Great Britain (Variorum Reprints), 1990. s. 329b[Bundan sonra: Kiel, 1990].

64 Kiel, 1990: s. 329b.

65 Nedeni anlafl›lamaz bir flekilde, Evliyâ Çelebi’nin çal›flmalar›n› esas alarak Ahmed Be¤’in câmiinin kimli¤ini de¤ifltiren Kiel, mant›kl› olan ikinciad›m› atmayarak Resim 8’de görülen türbenin de kimli¤ini de¤ifltirmemifltir. Ahmed Be¤’in gömüldü¤ü yer konusundaki yanl›fl tan›mlamalar›nasaplanm›fl kalm›flt›r.

27


Resim 1265

Resim 1163


nan subay›n›n emriyle aç›lan topçu atefli sonucunda y›k›larak zarargörmesidir.66

Üçüncüsü ise hem câmi hem de Ahmed Be¤’in infla ettirdi¤i ancak

fieyh ‹lahi’ye nisbet edilen hammâm [Bak›n›z: Resim 14] birbirleri-ne yak›n konumda ve bir zamanlar Yunan ordusunun askeri üssüolarak kullan›lan yerde bulunmaktad›rlar. Günümüzde bu üs or-du taraf›ndan kullan›lmamaktad›r ve her iki eser de Yunan Kültür

Bakanl›¤›’na ba¤l› Arkeoloji Servisi’nin korumas› alt›na al›nm›fllard›r.

Kiel’in 1990 tarihinde Ahmed Be¤ mescidi ile ilgili daha önceki gö-

rüflünü de¤ifltiren düzeltmelerle fikir birli¤inde olmam›za ra¤men

Evrenos’un türbesinin güneyinde bulunan Câmi kal›nt›lar›n› ‹sken-

der Be¤ ile iliflkilendirmeye çal›flmas›n› kabul etmemiz afla¤›daki se-

beplerden dolay› mümkün de¤ildir [Bkz. Resim 12].

66 Bu olay›n bir görgü tan›¤›n›n Heath Lowry’e anlatt›¤›na göre; câmiinin oldu¤u yerdeki askeri üsse bitiflik ilkokulda ö¤renciyken hat›rlad›¤› bir günçocuklar›n d›flar›da oynamalar›na izin verilmedi¤iydi. Merakla pencerenin önünde toplaflt›klar›nda askerlerin toplar› getirdiklerini görmüfller. Dahasonra top at›fllar›n› duymufllar ve d›flar›ya ç›kmalar›na izin verildi¤inde câmiinin ön k›sm›n›n yok oldu¤unu görmüfller.


28


Resim 1367


fiecere’de aç›kça belirtilen sadece Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤‘inye¤eni ‹skender Be¤’in, Yenice-i Vardar’da bulunan atalar›n›n câmii-ni 26 fiubat 1519’daki ölümünden önce yeniden infla ettirdi¤idir:“Evrenos Beg mütevellîsi olup câmi-i flerîfi bozup tekrâr yenidenbünyâd etmifldir.” Câminin bulundu¤u yerle ilgili olarak ise flece-re’de hiç bir ipucu bulunmamaktad›r.

Câminin yeri ile ilgili olarak Giannitsa (Yenice-i Vardar) Belediye-si’nin Helen Mavrokefalidou taraf›ndan derlenen 2007 tarihli yay›n›bizi ayd›nlatmaktad›r. ‘Giannitsa: Historical Photographic Album’(‘Yenice-i Vardar: Tarihî Foto¤raf Albümü’) isimli hem Yunanca hemde ‹ngilizce yay›nlanan bu de¤erli çal›flma 19. yüzy›l sonlar› ve 20.yüzy›l bafllar›na ait flehirdeki Osmanl› yap›lar›n›n foto¤raflar›n› içer-mektedir.69 Foto¤raflar›n alt yaz›lar› Osmanl› egemenli¤i’nin sonun-da yerel halk taraf›ndan bu eserler için kullan›lan isimleri yans›t-maktad›r. Bu foto¤raflardan iki tanesi, günümüze kadar ulaflan Evrenoso¤ullar›na ait ikinci bir câminin kimli¤inin belirlenmesine›fl›k tutmaktad›r.

Bu, Evrenos’un türbesinin yaklafl›k 200-300 metre afla¤›s›nda bulu-

nan ve câmi‘-i flerîf olarak bilinen câmidir. Resim 15’de ve ayr›caResimler 16, 17 ve 18’de görünen bu câmidir.


69 fiemseddin flecerede yer almamakta Ahmed Be¤’den ise Hac› Ahmed Be¤ olarak bahsedilmektedir. Ancak Ahmed Be¤’in Baflbakanl›k Arflivi’n-deki bir arfliv kayd›ndan tam isminin ‘fiemseddin Ahmed’ oldu¤unu ö¤renmekteyiz. Bkz: BOA. EV. VKF. Dosya no. 19, Gömlek no. 11. Ad›Evrenoszâde Ahmed Bey. Yaz›ld›¤› yer: Yenice. Tarihi: 904/1498. Eski no. 162/11-as›l [Not: ‹slami isimlendirme gelene¤inde Ahmed ismi lakabolarak bafl›na dâima fiemseddin lakab›n› al›r].

70 Mavrokefalidou, 2007. Yazarlar Bayan Mavrokefalidou’ya, bu eserden baz› foto¤raflar›n bas›m›na izin verdi¤i için teflekkürlerini sunarlar.

29


Resim 1468

Resim 1570


Mavrokefalidou’nun çal›flmas›nda bu alan ‘The Great Mosque of Is-kender Be¤’ (‘‹skender Be¤’in Büyük Câmii’) olarak adland›r›lm›fl-t›r.74 Günümüzdeki görüntüsü geçmiflteki ihtiflam›n› yans›tmamak-tad›r. [Bak›n›z: Resimler 15, 16 ve 17 ‘a karfl›t olarak Resim 19 ve

Resim 20]. ‹skender Be¤‘le olan ba¤lant›s› ise flecerede isminin ya-n›nda yukar›da sözü edilen notla desteklenmektedir. Bu notta, 26fiubat 1519 tarihinde ölen ‹skender Be¤’in (‹ki Yüreklü Ali Be¤’in to-runu) Evrenos Be¤ vakf›n›n yöneticisi oldu¤u ve mütevellili¤i s›ra-s›nda Câmi-i fierîf’i tamamen y›k›p yeniden infla ettirdi¤i belirtilmifl-tir: “Evrenos Beg mütevellîsi olup câmi-i flerîfi bozup tekrâr yenidenbünyâd etmifldir”.

Gerçekten de flecerede aç›kça belirtildi¤i gibi, e¤er bu câmi 16. yüz-y›l›n bafllang›ç y›llar›nda ‹skender Be¤ (ö. 1519) taraf›ndan y›k›l›pyeniden infla ettirildiyse, asl›n›n bir önceki yüzy›ldaki bir tarihte in-

fla edilmifl olmas› gerekir. Bu gün yerel halk taraf›ndan ‹skender Be¤

Câmi’i olarak bilindi¤ine göre câmi ilk vakfedenin ismiyle de¤il de

yeniden infla ettirenin ismi ile an›lagelmifltir.

fiecere’de bir çok kez rastlan›lan Câmi-i fierîfi terimi ilk bak›flta bir

kar›fl›kl›¤a sebep olur gibidir. Ancak bu eserle ilgili kay›tlar› yan ya-

na koydu¤umuzda, gerçekte Yenice-i Vardar’da, flecerede bu flekilde

adland›r›lan iki ayr› câminin varl›¤› ortaya ç›kmaktad›r. Birincisi flim-

di bahsetti¤imiz ‹skender Be¤’in yeniden infla ettirdi¤i câmi, ikincisi

de Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤ taraf›ndan infla ettirilen ancak

Nakflibendi fieyhi, fieyh Abdullah-› ‹lahî’ye nisbet edilen câmidir (ya-

k›n›ndaki medrese ve hamam da fleyhe nisbet edilmektedir). Hem

vakfeden Ahmed Be¤ ve hem de fieyh ‹lâhî’nin gömüldü¤ü bu alan,

flecere’de benzer flekilde Câmi’-i fierîf olarak geçmektedir.

71 Resim 15 ve Resim 16 Mavrokefalidou taraf›ndan neflredilen nadir bulunan erken 20. yüzy›l foto¤raflar›d›r [Bkz.: Mavrokefalidiou, 2005].

72 Resim 17 Mavrokefalidou’nun, 2005, foto¤raf›n›n büyütülmüflüdür.

73 Resim 18 Ersin Evrenos taraf›ndan verilen 1935 tarihinde çekilmifl foto¤raf›n bir bölümüdür.

74 Mavrokefalidou, 2007.

30


Resim 1772

Resim 1671

Resim 1873


75 Resim 19 H. Lowry (2008) ve Resim 20 H. Lowry (2004).

31


Resim 2075

Resim 19


Balkanlara Nakflibendi tarikat›n› götüren fieyh Abdullah-› ‹lâhî’nin

ölümünü takiben câmii ve türbeye bitiflik büyük bir tekke infla edil-

di¤i bilinmektedir. Bu alanda ayr›ca medrese ve imâret de bulun-

maktayd›.76 Osmanl› egemenli¤i süresince buras› Balkanlardaki

Müslümanlar›n en önemli ziyaretgâhlar›ndan biri olmufltur. 20. yüz-

y›l bafllar›nda bölgeyi ziyaret eden Adolf Struck’un çal›flmas›nda da

tesbit edildi¤i üzere, Ahmed Be¤ ve fieyh Abdullah-› ‹lâhî’nin türbe-

leri, Büyük Tekke’nin s›n›rlar› içinde olup bölgedeki Müslüman sa-

kinler taraf›ndan büyük sayg› gösterilen bir yerdi.77

‹lk Câmi’i fierîf ‘in isminin ne oldu¤una gelince bu konuda ‹skender

Be¤ taraf›ndan 16. yüzy›l bafllar›nda y›k›l›p tekrar inflas›ndan önce-

si ile ilgili belirsizlikler bulunmaktad›r. Ancak bilinenlerden hareket-

le flöyle bir senaryo ortaya konulabilir: Orijinal Câmi’i fierîf, büyük

olas›l›kla flehrin kurucusu Hac› Evrenos taraf›ndan infla ettirilen

(1380 ile 1417’deki ölümü aras›ndaki bir zamanda)78 imâret-câmii

olabilir. Bu görüflü destekleyen birkaç husus vard›r: a) birincisi, mu-

tad oldu¤u üzere câminin yan›nda infla edilmifl olmas› gereken Ev-

renos’un hammâm‘› [Resim 21], günümüze kadar gelmifltir ve ger-

çekten de ‹skender Be¤ Câmi’i‘nin kal›nt›lar›ndan fazla uzakta bu-

lunmamaktad›r [Fotograf 22]; b) e¤er orijinal yap› Evrenos Bey ta-

raf›ndan 14. yüzy›l›n son y›llar›nda veya 15. yüzy›l›n ilk y›llar›nda

infla ettirildiyse, 16. yüzy›l›n bafllar›nda ‹skender Be¤ taraf›ndan y›-

k›l›p yeniden inflas› binan›n eskimifl oldu¤undan dolay› olabilir;

c) 1667-1668 y›llar›nda Câmi-i fierîf’in kubbesi çöktü¤ünde, bu dö-

nemde, 1670-1671 y›llar›nda Hac› Evrenos vakf›n›n mütevellisi olan

Süleyman Be¤ [Evrenoso¤lu] taraf›ndan kubbe, kiremit çat›yla de-

¤ifltirilmifltir. Bu da, bölgenin Hac› Evrenos ile baflka bir ba¤›n› or-

taya ç›karmaktad›r. 17. yüzy›l›n ikinci yar›s› kadar ileri bir tarihte yi-

ne vakf›n bir mütevellisi yeniden inflay› üzerine ald›ysa bunu atas›-

n›n vakf›n›n yöneticili¤i yetkisi dahilinde gerçeklefltirmifltir; ve, d)

ayn› argüman ‹skender Be¤’in yüzaltm›fl befl y›l önce ayn› yap›y› y›-

k›p tekrar infla ettirmesi için de kullan›labilir, yani, bunu gerçeklefl-

tirdi¤inde o da Hac› Evrenos vakf›n›n mütevellisiydi. Baflka bir de-

yiflle, vakf›n yöneticisi olarak atalar›n›n vakfetti¤i Câmi’i fierîf ‘i ilk

olarak 1510-1511 y›llar›nda ‹skender Be¤ y›k›p yeniden infla ettir-

mifltir, ve bir buçuk yüzy›l kadar sonra, 1670-1671 y›llar›nda, Süley-

man Be¤ çöken kubbesini yine vakf›n yöneticisi olarak kiremit çat›y-

la de¤ifltirmifltir.

Son olarak da Câmi-i fierif’in orijinal giriflini aç›kça gösterdi¤i bilinen

tek foto¤raftaki (1930) [Bak›n›z: Resim 21] yap›n›n ön cephesiyle

Hac› Evrenos taraf›ndan 1360’larda Bat› Trakya flehri Gümülcine’de

[Bak›n›z: Resimler 23–24] infla ettirilen zâviye-imâreti aras›nda

çarp›c› bir benzerlik bulunmaktad›r. Lowry taraf›ndan daha önce

gösterildi¤i gibi,79 Gümülcine’deki binan›n bafllang›çta Hac› Evre-

nos’un ikametgâh› olarak infla edildi¤i ve 1380’lerde Siroz’a (Serres)

76 Kiel’in [Kiel, 1990, s. 329b] belirtti¤ine göre medrese ‹kinci Dünya Savafl›nda tahrib edilmifl ve yerine bir Ortodoks kilisesi yapt›r›lm›flt›r.

77 Adolf Struck: “Die Makedonische Niederlande,” Zur Kunde des Balkan-Halbinsels, volume 7, Sarajevo 1908, s. 67-68.

78 Evrenos Bey’in Yenice-i Vardar’daki câmi için bkz: Ayverdi, 2000, s. 320. Ayr›ca bkz: Baflar, 1995, s. 540.

79 Bu mevkinin etrafl›ca tasviri için bkz: Lowry, 2008, s. 41-47.

80 Resim 21 Mavrokefalidou, 2005’ten al›nm›flt›r;

32


Resim 2180


gidifli takiben buras›n›n imârete çevirildi¤i kuvvetle muhtemeldir.

Her iki binada da kubbeli, her iki yan›nda s›ralanm›fl odalar olan av-

lu vard›r. Bu benzerlik, Yenice-i Vardar’da ‹skender Be¤ Câmi’i ola-

rak bilinen yap›n›n da benzer flekilde ilk olarak Evrenos taraf›ndan ev

olarak infla edilmifl olabilece¤i ihtimalini ortaya ç›karmaktad›r.

Bu yorum 16. yüzy›lda Gelibolulu Mustafa Ali’nin yazd›¤›, Künhü’l-

Ahbâr’daki bir pasajdan destek bulmaktad›r. Âli, Evrenos’un vakfet-

tiklerini anlat›rken flunlar› yazm›flt›r:

[Ve emirlerinin en ünlülerinden biri Evrenos Beydi. Hay›r

sahibi , iyi ifller yapmaya gönüllü, mücâhid, cesur bir büyük

emirdi. Rumeli’nin iç k›s›mlar›n› oluflturan köy ve kasabala-

r›n ço¤unlu¤unu o feth etmifltir. Bu ünlü komutan, o¤luyla

beraber yedi de¤iflik yerde imâretler vakfetmifltir. Anlat›ld›-

¤›na göre bu ünlü komutan önce Gümülcine’de otururken

bir husustan dolay› rahats›zl›k duymufl ve Siroz’a tafl›nm›fl-

t›r. Oradaki [Gümülcine’deki] evini imârete çevirmifltir. Da-

ha sonra Siroz’dan da hofllanmay›p buray› da terk etmifltir.

Yenice-i Vardar’a gidip buraya yerleflmifltir. Siroz’daki evle-

rini de imâreti vakf›na katm›fl. Ahiret yolculu¤una ç›k›nca

Vardar’daki sarây› da imârete çevrilmifltir].82

Bu iki bina aras›ndaki belirgin benzerlikler, Mustafa Ali’n›n tan›mla-

malar›yla efllefltirilince, her iki yap›n›n da ilk olarak konut olarak in-

fla edildikleri ve sonradan zâviye-imâret-câmi’ine çevrildi¤i olas›l›¤›

ortaya ç›kmaktad›r.83

Bu nedenlerledir ki Hac› Evrenos’un flehrin ilk câmini evinin arkas›-

na infla etmifl oldu¤u yorumu makuldür. Buraya Osmanl› gelene¤i-

ne uygun olarak ayn› zamanda bir de hammâm infla etmifltir. Bu

câmi flecerede sözü geçen Câmi-i fierîf dir. Ayn› flekilde türbesi

Türbe-i fierîf diye an›lmaktad›r. Ve bunun çevresinde geliflen ve

Mezar-i fierîf diye an›lan yap› bir as›r sonra sökülerek yerine büyük-

torunu ‹skender Be¤ taraf›ndan bir bölümü bu güne kadar gelebilen

yeni bir yap› infla ettirilmifltir.

81 Resimler 22-24 H. Lowry taraf›ndan çekilmifltir (2005-2007).

82 Ahmet U¤ur vd., Gelibolulu Mustafa ‘Âlî Efendi: (Kayseri Raflid Efendi Kütüphanesi’ndeki 901 ve 920 No. lu Nüshalara Göre) Kitâbü’t-Târîh-i

Künhü’l-Ahbâr (I. Cilt – I. K›s›m). Kayseri (Erciyes Üniversitesi Yay›nlar› No. 106), 1997, s. 126 (Folio 27b-28a) [Bundan sonra: U¤ur, 1997]. EskiTürkçe Metni: “Fe-ammâ eflher-i ümerâs› Evrenos Be¤’dir ki, sahib-i hayrât, râg›b-i meberrât, flîr-merd-i pîfle-i cihâd, fleh-levend-i kerâmet-nihâdbir emîr-i büzürgvâr idi. Rûm-ili’nîn ‹ç-il’i hükmündeki kurâ ve kasabât› ekseriyyâ ol feth itmifldir. Ol emîr-i nâm-dâr kendiniñ ve evlâd›n›ñ yedi

33


Resim 23

Resim 22

Resim 2481


Bu aç›klama hem Hac› Evrenos’un câmii, hem de 21. yüzy›l gibi geçbir tarihte yerel halk taraf›ndan hâlâ ‹skender Be¤ Câmi’i diye bili-nen câmi için geçerlidir. 1668’de Evliyâ Çelebi câmiyi ziyaret etti-¤inde, o da bu yap›y› ‹skender Be¤ Câmi’i diye zikretmifltir. Günü-müze kadar ulaflmayan ama Evliyâ'n›n ziyareti s›ras›nda "k›ble kapu-su üzre" bulunan kitâbede yaz›ld›¤› flekilde câmi için 'yeniden inflaettiren'in ismi kullan›lm›flt›r. Bu Arapça kitâbe Evliyâ Çelebi’nin nak-letti¤ine göre flöyledir:

Ammere’l-‹skender min nesli Gâzî Evrenos,

Dâre hayr› ceddihi’l-a’lâ fe’amme nef’uhâ,

Ecruhâ fî dâr›’l-uhrâ cennetü’l-me’vâ lima

Câe fî târîhihâ dârun karârun ecruhâ.84

Tercümesi:

Gazi Evrenos soyundan gelen ‹skender,

Atalar›n›n hayrat›n› [imâret] yeniden infla etmifl

ve faydalar›n› yaym›flt›r.

Buna karfl›l›k olarak ahirette yeri cennettir.

dârun karârun ecruhâ [sözcükleri] tarihi belirtmektedir.

kitâbedeki son üç kelime: dârun karârun ecruhâ'n›n ebced hesab›n-da karfl›l›¤› bize 916 (10 Nisan 1510 – 30 Mart 1511) tarihini ver-mektedir. Böylelikle en az›ndan günümüze kadar gelen baz› kal›n-t›lar›n tarihini kesinlikle belirleyebiliriz.85

Bu gün mevcut olmayan bu kitâbe ile ilgili bir kaç hususta yorumyap›labilir: Birincisi, ‹skender ad›nda bir flahs›n câminin banisi ola-rak zikredildi¤ini söyleyen Kiel'in aksine,86 Evliyâ'n›n verdi¤i flekliy-le kitâbede, Evrenos'un neslinden ‹skender'in dedesi Gazi Evrenos'unimâretini ihya etti¤i belirtilmektedir. Bu yorumlama ‹skender'le ilgi-li flecere'deki notta verilen bilgilerle de desteklenmektedir. Bu notta‹skender Be¤ büyük büyükbabas›n›n vakf›n›n mütevellisi olarak an›l-makta ve sancak beyi olarak görev yapt›¤› Arnavutluk ‹skenderi-ye'sinde (26 fiubat 1519) tarihinde vefat etmeden önce Câmi-i fie-rîf'i y›k›p yeniden yapt›¤› belirtilmektedir. fiecere'deki notta na'fl›n›n‹skenderiye'den Yenice-i Vardar'a getirilip burada atalar›n›n mezar-l›¤›nda defnedildi¤i belirtildi¤ine göre ‹skender Bey önemli bir flah-siyetti.

Son olarak da, Kiel’in as›l câmi “‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa birsüre sonra”s›na87 kadar kubbeliydi iddias›n›n aksine, günümüze ka-dar gelen 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar›na ait foto¤raflar bu-nun aksini göstermektedir [Bak›n›z, özellikle: Resimler 16-18].88

yerde ‘amâyir-i latîfesi vard›r. Menkûldür ki, ol emîr-i nâm-dâr evvelâ Gümülcine’de temekkün itmifl, bir husûsa incinüb Siroz’da temekkün ider.Anda¤› evlerini ‘ayniyle ‘imâret ta’yîn itmifl. Ba’dehû Siroz’da dahî hazz itmeyüb göçmüfl. Vardâr Yeñicesi’ne varub ikâmet itmifl. Bu kerreSiroz’daki evleri de ‘amâyir yirine mülhak itmifl. Vaktâ ki, sefer-i Âhiret’e gitmifl Vardâr’daki sarây dahî ‘imâret olmufl. Meflhûrdur ki, mezbûrevkâfda müsa’ade kasd›na birkaç karye-i ma’mûre recâ itmifl…”

83 Önemli bir çal›flmada, Türk mimari tarihçisi, Semavi Eyice (“‹lk Osmanl› Devrinin Dini-‹çtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-Câmiler.” ‹.Ü.

‹ktisat Fakültesi Mecmuas›. Cilt 23, No. 1 ve 2 (‹stanbul, 1962), s. 3-80 erken Osmanl› dönemine ait imâretler de dâhil birçok camiinin bafllang›çtaçok amaçl› hizmet verdikleri görüflünü ileri sürmüfltür. Burada ileri sürülen baz› durumlarda ilk olarak konut olarak yap›lan yap›lar›n daha sonradande¤ifltirilerek imâret-câmi haline getirildikleridir.

Bu bak›mdan, Evliyâ Çelebi’nin nakline göre Yenice-i Vardar’daki imâretlerin hizmeti sadece Müslüman olanlara de¤il Yahudilere ve hatta atefletapanlara da aç›kd› [Bak›n›z Ek I]. Câmi ortam›nda Müslüman olmayanlara karfl› bu cömert davran›flla vak›f sahipleri ihtidaya ortam sa¤l›yor ola-bilirler. Din fark› gözetmeksizin yap›lan Osmanl› yard›mseverli¤i ile ilgili genifl bilgi için bkz: Heath W. Lowry: “Random Musings on the Originsof Ottoman Charity: From Mekece to Bursa, ‹znik and Beyond,” H. W. Lowry: Defterology Revisited: Studies on 15th & 16th Century Ottoman

Society. ‹stanbul (The Isis Press), 2008, s. 51-62.

84 Evliyâ Çelebi, 2003, s. 77.

85 Kesin olmayan, ‹skender Be¤ taraf›ndan 1510-1511’de yeniden infla edilen câmiinin nas›l bir görünüfle sahip oldu¤udur. Mevcut kal›nt›lar busoruyu cevaplamay› zorlaflt›rmaktad›r. Machiel Kiel, 1971’de yazd›¤› makalede bu konuyu ayd›nlatmak için alt› sayfa ay›rm›fl, hatta [Kiel, 1971:s. 323-329] daha da ileri giderek bu bina için iki adet ‘alternative yeniden infla’ plan› [Kiel, 1971: pp. 318-319] sunmufltur. Her ikisinin de ortayakoydu¤u, bu çal›flmam›zda kulland›¤›m›z 20. yüzy›l›n bafllar›nda çekilen foto¤rafta görülen câmiyle bir benzerlikten öteye geçememektedir[Bak›n›z: Resimler 14-16 )?

86 Kiel, 1990: Yeniden bas›m› yap›lan 1971 makalesine ek ‘dipnot’: s. 329b.

87 Kiel, 1970: s. 324.

34



Bu, fleceredeki Süleyman Be¤’in 1081 (1670-1671) tarihinde câmi-nin çökmüfl kubbesini çat›yla de¤ifltirdi¤ini belirten kay›tla da te'yid

edilmektedir: "Bin yetmifl sekiz senesinde [23 haziran 1667-11 Ha-

ziran 1668] câmi‘-i flerîfin kubbesi y›k›lup seksen birinci senesin-de [21 May›s 1670-11 May›s 1671] tavan yapusuyla yapd›rm›fld›r."Bu, 20. yüzy›l›n bafllar›nda çekilen foto¤raflarda hala görülebilen

(kubbeli giriflin arkas›nda) çat› olmal›d›r [Bak›n›z: Resimler 16-18].

Bu çal›flmay› yapan araflt›rmac›lar›n ikisinin de mimari tarihçisi ol-ma gibi bir iddialar› olmad›¤›ndan bu ifl, konunun uzmanlar›na b›-rak›lmal›d›r.

‹skender Be¤’in ihya etti¤i câmiye kendi ismi verilmifl olmas›na ra¤-men 20. yüzy›l›n bafllar› gibi geç bir tarihte bu câminin resmi kay›t-lardaki ad›n›n (Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi'ndeki belgelerde ko-rundu¤u gibi) Gazi Evrenos Be¤ Câmi’i oldu¤unu düflünmekteyiz.Bu varsay›m ‹stanbul Baflbakanl›k Arflivi’nde bulunan 25 Muharrem1322 (12 Nisan 1904, Sal›) tarihli belge ile desteklenmektedir. Bu

belge imparatorluk genelindeki aralar›nda Mekke’deki Harem-i fie-rif in, Ege adas› Limni’deki (Limnos) Niyazi M›sr› Câmii ve Yenice-i

Vardar’daki Gazi Evrenos Câmii’nin bulundu¤u baz› önemli Câmi-lere yap›lan 'imam' atamalar›n› listelemektedir. Tesadüfen günü-müze gelebilmifl bu belge iki nedenle varsay›m› güçlendirmektedir:

a) 20. yüzy›l›n ilk on y›l›nda Yenice-i Vardar’da Gazi Evrenos Câmi’ioldu¤unu onaylamaktad›r;89 ve, b) Vak›flar Müdürlü¤ü kay›tlar›n›nvakfiyyeleri temel ald›¤› bilindi¤inden, bu referans kuflkusuz kay›p

olan vakfiyyede belirtilen mahalin ilk kurucusunun, yani Hac› veGazi Evrenos Be¤’in ismini ihtiva etmekteydi.

Son bir kan›t olarak, Osmanl› Mü’ellifleri’ndeki bir kay›ttan bahse-

debiliriz. Bu kay›tta 18. yüzy›l ulemâ s›n›f›ndan Ak Ali Efendi ‘‘‹zmi-dî’ isimli bir zât›n kariyerinin bir aflamas›nda, Gâzi Evrenos taraf›n-

dan vakfedilen ve infla ettirilen ‘Câmi’-i fierîf’ isimli Yenice-i Vardar

câmiinde, imâm olarak görev yapt›¤› belirtilmektedir: “Gazi EvrenosBe¤ taraf›ndan evkâf› ihyâ olunan câmi‘-i flerîfde imâmet vazîfe-siyle muvazzaf idi.” Bu referans Câmi‘-i fierîfi aç›k bir biçimde Evrenos’un vakf›n›n bir parças› olarak adland›rmakta ve böylece buçal›flmada sunulan analizi desteklemektedir.

Bütün bu hususlar birlikte dikkate al›nd›¤›nda, flecerede 14. yüzy›l

sonlar›nda Hac› Evrenos taraf›ndan infla ettirildi¤i belirtilen ve Câ-

mi’-i fierif olarak geçen câminin, bu gün Yenice-i Vardar’da (Gian-

nitsa) ‹skender Be¤ Câmii olarak an›lan câmi oldu¤unu kesinlikle

söylenebilir. Bu da Câmi-i fierif’i Balkanlarda günümüze ulaflm›fl en

eski Cuma Câmilerinden biri yapmaktad›r. Dolay›s›yle korunmay›

hak etti¤ini söylemeye bile gerek yoktur. Ancak bu câmi günümüz-

de ‘korunan an›t’ statüsünde bile de¤ildir, yani özel mülk kabul edil-

mifltir ve tamamen yok olma tehlikesi alt›ndad›r.

-----------------------------

fiecere’deki Hac› Evrenos Bey ve neslinden gelenlerin defin yerleri

hususuna geri dönecek olursak:

6. Süleyman Be¤ Yenice Vardar’da gömülmemifltir. Bu, fiecere’-de, baflka yerde öldü¤ünü yazan notla aç›kça belirtilmifltir;

7. Be¤ce Be¤ de benzer flekilde baflka bir yerde öldü¤ünden do-

lay› Yenice-i Vardar’da gömülmemifltir;

8. Hac› ‹sa Be¤. Hac› Evrenos’un yedinci o¤lunun gömüldü¤ü yer

fiecere’de isminin yan›nda not bulunmayan tek o¤lu olmas› do-

lay›s›yle belirlenememektedir. E¤er 17. yüzy›l seyyah› Evliyâ Çe-

lebi’nin eserindeki bir kay›t olmasayd› Yenice-i Vardar’da gö-

müldü¤ünü bile bilemeyecekdik. Evliyâ Çelebi, Hac› ‹sa Be¤’in ‹ki

Yüreklü Ali Be¤’inkinin yak›n›nda, kubbesiz olan kiremitli bir tür-

bede gömüldü¤ünü yazmaktad›r.92

K›sacas›, flecere, Hac› Evrenos’un yan›nda, yedi o¤lundan sadece bi-

rinin (H›z›r fiah Be¤) defnedildi¤ini, di¤er dört o¤lunun yak›n (ama

ayr›) kendi türbelerinde (Hac› Barak Be¤, ‹ki Yüreklü Ali Be¤, Yakub

Be¤ ve Hac› ‹sa Be¤) defnedildiklerini ortaya koymaktad›r. Kalan iki

o¤lu (Süleyman Be¤ ve Be¤ce Be¤) isimleri bilinmeyen baflka yerler-

de ölmüfl ve gömülmüfllerdir.

fiecere bize, daha sonraki nesillerden gelen baz› flah›slar›n da Hac›

Evrenos’un türbe-i flerîfinde veya türbesinin bitifli¤inde defnedildi-

¤i bilgisini sunmaktad›r. Bunlardan baz›lar›:

88 Kiel’in bu binan›n flekli ve tarihi ile ilgili varsay›m› [bak›n›z: Kiel, 1971: s. 324- ve Kiel, 1990: s. 329a] bu çal›flmada yay›mlanan eski foto¤raflar›n›fl›¤›nda tekrar gözden geçirilmelidir.

89 Bak›n›z: Baflbakanl›k Arflivi: Y›ld›z Tasnifi – Perakende Evrak: Dosya No. 4, Gömlek No. 18.

90 Bu güne kadar Evrenos’un Yenice-i Vardar vâkfiyyesinin bilinen bir kopyas›na ulafl›lamam›flt›r. [Not: Bu kitap bas›lmak üzere iken yazarlar ‹RC‹CADirektörü Dr. Halit Eren’in Evrenos Be¤’in Yenice-i Vardar’daki vakf›n›n vakfiyesinin arapça asl›n› buldu¤u ve neflre haz›rlad›¤› bilgisineulaflm›fllard›r.

91 Bursal› Mehmed Tahir: Osmanl› Mü’ellifleri. I. Cild. ‹stanbul, h.1333, s. 215.


35



9. [Çandarl›] ‹brahim Pafla, Hac› Evrenos’un damad› (Selçuk Ka-d›n’›n efli). fiecere’de türbenin s›n›rlar› içinde veya avlusunda gö-mülü oldu¤u belirtilmektedir: Evrenos Be¤’in türbesi haremindemedfûndur;

10) ‹skender Be¤. ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in torunu 26 fiubat 1519’daölmüfltür ve türbede defnedilmifltir: türbe-i flerîfesine defnolunmufldur;

11) Fiflek Mehmed Çelebi, Evrenos Be¤’in türbesinin yak›n›ndabüyükbabas› Yakub Be¤’in yan›na gömülmüfltür: Evrenos Be¤’intürbesi kurbunda dedeleri Yakub Be¤ yan›nda medfûndur;

12) Abdi Be¤. Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤’in torunu. Türbenin s›-n›rlar› içinde veya avlusunda gömülü olarak gösterilmektedir:Evrenos Be¤’in türbesi hareminde defn etmifller.

Bu bilgiler bize Evrenos’un as›l türbesinde üç aile üyesinin: 1) Hac›Evrenos Be¤’in kendisi; 2) H›z›r fiah Be¤ ve, 3) ‹skender Be¤; ekkompleks veya d›fl avlusunda iki aile üyesinin: 4) [Çandarl›] ‹brahimPafla; ve, 5) Abdi Be¤, gömüldü¤ünü göstermektedir. Baflka bir de-yiflle, 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, türbenin içine veya yak›n çevresi-ne toplam befl aile üyesi defnedilmifltir.

19. yüzy›l›n sonlar›nda çekilmifl oldu¤u san›lan, Evrenos’un türbesi-nin içini gösteren ve Özer Gazievrenoso¤lu’nun elinde bulunan na-dir foto¤rafta birkaç mezar tafl› (toplam yedi veya sekiz) görülmek-tedir. Bunlar foto¤raf›n sa¤ üst köflesinde farkedilebilmekte, ve ekolarak da sol tarafta bir veya daha fazla mezar tafl› daha görülmek-tedir [Resim 25]. Bu durum büyük olas›l›kla 17. yüzy›ldan sonrakidönemlerde ailenin takip eden nesillerinden baz› kimselerin de ata-lar›n›n kabristanl›¤›n›n s›n›rlar› içinde defnedildi¤ini ortaya koy-maktad›r.

Sandukalar›n bu al›fl›lm›fl›n d›fl›nda yerleflimine flöyle bir aç›klamagetirilebilir: Evrenos Be¤’e âit türbe harap bir hale gelince 1885-1886’da, o tarihlerde Evrenos Vakf›’n›n mütevellisi olan ve EvrenosBe¤’in soyundan gelen Mehmet fiefik Pafla,94 yap›y› yeniden infla et-tirerek bu güne ulaflan flekline getirmifltir. Yani, avlusunda bulunanbütün aile mezar tafllar› toplanarak yeniden infla edilen yap›ya yer-lefltirilmifltir. Resim 25’de mezar alan›na benzemeyecek flekildesandukalar ikinci kat balkonunda s›ra s›ra dizilmifl flekilde görülmek-tedir. Bunun Osmanl›lar için al›fl›lmam›fl bir uygulama oldu¤unusöylemek gerekir.

93 19. yüzy›l sonlar› – 20. yüzy›l bafllar›nda çekilen, Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos türbesinin için gösteren foto¤raf Heath Lowry’e ÖzerGazievrenoso¤lu kendi âile albümünden vermifltir.

94 Türbenin çeflitli restorasyon safhalar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için bu çal›flman›n ‘Hac› Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Türbesinin Tarihinin‹zini Sürmek’ bafll›kl› bölümüne bak›n›z. [s. 97-102].

36


Resim 2593


17. Yüzy›l fiecere’sinde Tespit EdilenEvrenos Vakf›’n›n Mütevellileri

fiecere’nin verdi¤i bilgiler aras›nda en ilginç olan›, fiimdiye kadar bi-linmeyen farkl› aile üyelerini hanedan›n atas› taraf›ndan kurulmuflvakf›n yöneticileri olarak tan›tan notlard›r. Evrenos taraf›ndan Si-roz’da (Serres) 1416’da kurulan vakf›n günümüze ulaflan vakfiyye-sinden, Evrenos Be¤’in vakf›n ilk mütevellisi oldu¤unu ve ölümün-den sonra da bu görevi yapmas› için en büyük o¤lu Barak Be¤’i ye-rine tayin etti¤ini bilmekteydik.95

Bu bilgi fiecere’de Hac› Barak Be¤’in isminin yan›ndaki notla teyitedilmektedir: “Evrenos Be¤ Vakf›’na ibtidâ bunlar mütevellî olmufl-

dur” [Evrenos Be¤ Vakf›’na ilk olarak bu yönetici olmufltur] EvrenosBe¤ 17 Kas›m 1417’de öldü¤üne göre bu tarih, Barak Be¤’in baba-s›n›n ard›ndan aile vakf›n›n bafl›na geçti¤i zaman› da gösteriyor ol-mal›d›r.96

Daha sonra Barak Be¤’i ye¤eni Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤ (‹ki Yü-reklü Ali Be¤’in o¤lu) takip etmifltir. Ancak Ahmed Be¤, Vidin’de(Bulgaristan’da Sofya’n›n kuzeyinde bir flehir ve bölge) Sancak Be¤’iolarak görevliyken vakf›n yöneticili¤i Barak Be¤ soyuna, o¤lu Bö¤rüH›z›r Be¤’e geçmifl ve o da bu görevi ölümüne kadar yapm›fl vesonra mütevellilik görevini tekrar Hac› Ahmed Be¤ üstlenmifltir.

Hac› Ahmed Be¤ babas›n›n vakf›n› yönetmekle kalmam›fl kendisi debenzer büyük bir vak›f oluflturmufltur. Bu vakf›n yaklafl›k 4,5 metreuzunlu¤unda rulo fleklindeki vakfiyyesi Baflbakanl›k Arflivi’nde mu-hafaza edilmektedir. Arapça olan bu belge, Ahmed Be¤’in Yenice-iVardar ve çevresindeki flehirlerde vakfettiklerini listelemektedir.97

Vakfiyenin verdi¤i bilgilerle fiecere’deki bilgiler örtüflmektedir. fiece-re’de Hac› Ahmed Be¤’in “dört- befl köy ve di¤er baz› mülkler vak-fetti¤i, üç de¤iflik yerde imâretler infla ettirdi¤i; ve Yenice-i Var-dar’da bir medrese ve Câmi’i fierif yapt›rd›¤›” belirtilmektedir. Ha-

c› Ahmed Be¤, Hicri y›l 908’de ölmüfltür (7 Temmuz 1502-27 Hazi-ran 1503).

Evrenoso¤ullar›na hizmet eden hür ve köle konumunda kiflilerle il-gili hiç bir bilgiye sahip olmad›¤›m›z için Hac› Ahmed Be¤ taraf›n-dan haz›rlanan vakfiyeyi flahid olarak imzalayan kimselerin isimleribizim bu konudaki bilgisizli¤imizi bir dereceye kadar gidermektedir.Vakfiyede flahid olarak, muhakkak ki vakfiyenin haz›rland›¤› tarihteh. 904 (19 A¤ustos 1498 - 9 A¤ustos 1499)98 Yenice-i Vardar’da ya-flamakta olan on bir kiflinin ismi geçmektedir. Bunlardan alt›s› [afla-¤›da: No. 6-11] ‹slam› kabul etmifl (mühtedi) kölelerdir. fiahitler lis-tesi (flehide bi-mâ fîhi) flu kiflilerden oluflmaktad›r: 1) Mevlana Hu-sam bin Mehmed Hvâce; 2) al-Hac Ahmed bin Ayas; 3) al-Hac Meh-med bin Hamza; 4) Mehmed Be¤ bin Hüseyin Be¤; 5) Umur Bali binSüle; 6) al-Hac Rustem bin ‘Abdullah; 7) Veysi Bali bin ‘Abdullah; 8)al-Hac Mustafa bin ‘Abdullah; 9) ‹skender bin ‘Abdullah; 10) fiir-merd bin ‘Abdullah; 11) fiirmerd bin ‘Abdullah, Dizdar-i Kal’a-i Ra-sova. Ayn› ismi tafl›yan iki kifli oldu¤u için ikincisini ay›rt edebilmekiçin mesle¤i yaz›lm›flt›r: Rasova kalesi dizdar›. Listedeki flahitlerdenbeflinin ‘Hac›’ olmas› bunlar›n hacca giden efendilerine efllik etmiflolduklar›n› gösterir.

Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤’i (flecerede ‘Koca’ olarak da an›lmak-tad›r) ye¤eni ‹skender Be¤ (kardefli Hüseyin Be¤’in o¤lu) izlemifltir.Daha önce iflaret etti¤imiz gibi, isminin yan›na eklenen notla bizebu kiflinin: a) amcas›ndan sonra Evrenos vakf›’n›n mütevellisi oldu-¤u; b) Sancak Be¤’i oldu¤u ve ‹skenderiye’de (Arnavutluk) bu gö-revdeyken 26 fiubat 1519’da öldü¤ü; ve c) aile vakf›nda mütevelliolarak hizmet verirken Yenice-i Vardar’daki Câmi-i fierif ‘i yenideninfla ettirdi¤i anlat›lmaktad›r.

fiecere 1519’da ölümünden sonra ‹skender Be¤’i kimin izledi¤iniaç›klamamaktad›r. Ancak büyük bir olas›l›kla bu kifli Hac› [fiemsed-din] Ahmed Be¤’in o¤lu Musa Be¤’in en büyük o¤lu, yani, Hac› Ah-med Be¤’in torunu Abdi Be¤’dir. fiecere’de isminin yan›ndaki notta,

95 Zengin, 2004.

96 Lowry, 2003: s. 60-61.

97 Bak›n›z: Baflbakanl›k Arflivi: EV. VKF 19/11.

98 Ayverdi, 2000: s. 319-320.

37



kendisinin Selânik (Thessaloniki) Sancak Be¤’i iken onbefl veya onal-t› y›l boyunca bu bu görevde bulundu¤u belirtilmektedir. Notta ay-r›ca para ve mülk vakfetti¤i ve bir çok hayrat› bulundu¤u da bildi-rilmektedir. Abdi Be¤ 1551-1552 y›l›ndaki Timaflvâr seferinde öl-müfltür.

16. yüzy›l›n geri kalan y›llar› için flecere ailenin hangi üyelerinin vak-f› yönetti¤ine dair herhangi bir ipucu sunmamaktad›r. Ancak 17.yüzy›l›n bafllar›nda vak›fta mütevellilik yapm›fl âile fertlerinin isim-lerine rastlan›lmaktad›r. Bu zamana kadar Evrenos’un yedi o¤lun-dan beflinin (Hac› Barak Be¤, Be¤ce Be¤, Süleyman Be¤, Hac› ‹saBe¤ ve Yakub Be¤) soylar› sona erdi¤inden mütevellilik görevinin ‹kiYüreklü Ali Be¤ veya H›z›rflah Be¤’in soyundan gelenlerce yürütül-dü¤ünü tahmin edebiliriz. fiecere’nin ortaya koydu¤u bilgiler bu yo-rumu do¤rulamaktad›r. Bu tarihten itibaren mütevellilik görevi Ev-renoso¤ullar›’n›n bu iki kolundan gelen üyeler taraf›ndan dönüflüm-lü olarak yap›lm›flt›r.

17. yüzy›l›n bafl›nda, H›z›rflah’›n soyundan gelen Mehmed Pafla(‘Be¤’) Evrenos Be¤ vakf›nda mütevelli olarak yaklafl›k k›rk y›l görevyapm›flt›r. Bu süre zarf›nda ayn› zamanda Selânik Sancak Be¤li¤igörevini de yerine getirmifltir. 1646 bafllar›nda ölünce Yenice-i Var-dar’daki Câmi’i fierif avlusuna gömülmüfltür.

fiecere’de vak›fta mütevellilik yapt›¤› belirtilen bir sonraki kifli de H›-z›rflah Be¤’in neslinden Süleyman Be¤’dir. 1655’de bu görevi üstle-nen Süleyman Be¤ 1673’de Hotin Ovas›’nda tuza¤a düflürülerek fle-hid olufluna kadar yönetici olarak hizmet vermeye devam etmifltir.1669-1670 y›l›nda, Sultan IV. Mehmed, Selânik’de bulundu¤u s›ra-da Yenice’yi de av gezisi dolay›s›yle ziyaret etmifl ve SüleymanBe¤’in evinde misafir kalm›flt›r. Misafirperverli¤i Selânik SancakBe¤li¤ine atanmas› ile ödüllendirilmifltir. 1667-1668 y›l›nda Câmi-ifierif’in kubbesi çökmüfl ve aile vakf›n›n yöneticisi olarak SüleymanBe¤ 1670-1671’de kubbeyi kiremit çat›yla de¤ifltirmifltir.

Bu olaydan k›sa bir süre sonra flecere kaleme al›nd›¤› için bu noktaayn› zamanda flecerenin hangi aile üyelerinin, atalar› Hac› Evre-nos’un kurdu¤u vakf›n yöneticili¤ini yapt›¤›yla ilgili bilgilerin deson noktas›d›r.

fiecere’ye daha sonra yap›lan farkl› kalemlerden ç›km›fl ekler bulun-maktad›r. Bu eklerden biri özellikle dikkat çekmektedir. 18. yüzy›l-da Evrenos’un soyundan gelen fierif Ahmed Be¤, Evrenos vakf›mütevellisi iken günümüze ulaflan saat kulesini yapt›r›p vakfetmifl-tir. fiecere’de ayr›ca fierif Ahmed Be¤’in flehre su sa¤layan bir suyolunu yeniden infla ettirdi¤i de belirtilmifltir.99 Saat kulesi üzerin-deki günümüze kadar gelebilen infla kitâbesi h. 1167 (29 Ekim 1753- 19 Ekim 1754) tarihini tafl›d›¤›na göre [Resim 26], mant›ken o ta-rihte Evrenos vakf›’n›n mütevellisinin fierif Ahmed Be¤ oldu¤unuvarsayabiliriz.100

Metin:

Sat›r #1: fierif Ahmed zi nesl-i Evrenos ol mîr-i zi-flân›n

Sat›r #2: Hemifle hüsn-i sa’yi verdi vakf-› cedde-pîrâye

Sat›r #3: Yine bir sâ’at ihdâs eyleyüb evkât› bildirdi

Sat›r #4: Müheyyâdur meger pençgâne-i ‹slâm› îmâye

Sat›r #5: Sevâb›n vâlid ü mâder ile ervâh-› gâzîye

Sat›r #6: Hulûs-i niyyet ile hâz›r etmifl tuhfe ihdâye

Sat›r #7: Feridâ bir birin pâmâl edüb geldi dile târîh

Sat›r #8: ‘Hele söz yok bu zîbâ sâ’at-i vâlâ u ra’nâye

Sat›r #9: Sene 1167

99 Daha önce belirtti¤imiz gibi bu su yolu 14. asr›n sonlar›nda Evrenos Be¤ taraf›ndan infla ettirilmifl ve daha sonra torunlar›ndan Hac› [fiemseddin]Ahmed Be¤ taraf›ndan muhtemelen 1500 y›l› dolaylar›nda genifllettirilmifltir. Suyolunun 18. as›rda bu vakf›n mütevellilerinden fierif Ahmed Be¤taraf›ndan yenilendi¤ini görüyoruz.

100 Bu kitâbe daha önceden okunmufl (Nihat Çetin taraf›ndan), tercüme edilmifl (F. Th. Dijkema taraf›ndan) ve yay›mlanm›flt›r (Machiel Kieltaraf›ndan). ‹lk niyetimiz flimdiki çal›flmada yay›nlanan Evrenos’la ilgili kitâbelerin aras›na bunlar› katmamakd›. Ama, Evrenos’la ilgili olan bütünkitâbelerin bir arada bulunmas›n›n iyi bir fikir oldu¤unu düsündük. Daha önce bas›lm›fl flekli için, bak›n›z: Kiel, 1971: s. 322. Bu çal›flmada (s.322’de), Kiel yanl›fll›kla saat kulesindeki ithaf kitâbesinin Yenice-i Vardar’da ayakta kalan tek Osmanli kitâbesi oldu¤unu belirtmifltir. Bu çal›flmadailk defa bas›lan Evrenos’un türbesinin kap›s›ndaki kitâbeyi, tamamen gözden kaç›rm›flt›r [Bkz. s. 96 ve Resim 49].


38


Resim 26101


39



Sat›r #1: fianl› emir Evrenos’un soyundan fierif Ahmed,

Sat›r #2: Dâimâ atas›n›n vakf›n› güzellefltirmeye çal›flt›.

Sat›r #3: Bir saat [kulesi] yapt›rarak vakitleri bildirdi

Sat›r #4: Art›k ‹slam’›n befl vaktini bildirmeye haz›rd›r.

Sat›r #5: Bunu, Annesine ve babas›na ve gazilerin ruhlar›na

Sat›r #6: S›rf bir hediye olsun diye halis bir niyetle yapt›

Sat›r #7: Ey Ferid! bir ç›kararak, bu tarih dilegeldi:

Sat›r #8: ‘Bu muhteflem ve güzel saati anlatacak söz yok’

Sat›r #9: Y›l: 1167 [29 Ekim 1753 – 19 Ekim 1754]

Burada, Evrenoso¤ullar›n›n müteakip nesillerinin flehri güzellefltir-mek için süren gayretlerine bir baflka örnek görmekteyiz. Evre-nos’un neslini ‹ki Yüreklü Ali Be¤ kolundan gelen fierif Ahmet devakf›n mütevellisi iken hanedan›n kurucusu taraf›ndan gelenek ha-le getirildi¤i flekilde bu gün hala ayakta olan muazzam bir saat ku-lesi infla ettirdi [Resim 27].

‹kinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki Alman topçu ateflinin izlerini tafl›yansaat kulesinin kal›nt›lar›n›n, yak›n bir gelecekte restorasyon yap›la-rak yenilenece¤i rapor edilmifltir.


103 Lowry taraf›ndan çekilen foto¤raf (2004).

Resim 27102 Resim 28103


Evrenoso¤lu âilesi mensuplar›n›n devlet idaresin-de yapt›klar› görevlerle ilgili olarak fiecere’de ve-rilen bilgiler

fiecere’nin dikkat çeken bir yönü de Hac› Evrenos’un soyundan ge-lenlerin Osmanl› imparatorlu¤unun çeflitli kademelerinde yapt›klar›görevlerle ilgili olarak önemli bilgiler vermesidir. fiecere’nin bu ko-nuda verdi¤i bilgilerin incelemesine geçmeden önce bu konu ile il-gili ne kadar az bilginin oldu¤unu hat›rlatmakta yarar vard›r. Bu ko-nudaki standart bilgilere göre Evrenoso¤ullar›’n›n en önde gelengörevleri 14. ve 15. yüzy›lda ak›nc› olarak bilinen hafif süvari kuv-vetlerinin komutanl›¤›n› yapmakt›. Bunlar, ‘flok süvari birlikleri’ydive Osmanl›’n›n Avrupa’ya, bat›ya do¤ru ilerleyen öncüleriydiler. Ha-c› Evrenos ve neslinden gelenler di¤er Uc Be¤leri ile beraber (Miha-lo¤ullar›, Turahano¤ullar› ve Malkoço¤ullar›) tarihî kaynaklarda buaileye mensup liderler olarak an›lm›fllard›r. fiimdiye kadar bu ailenin,16. ve 17. yüzy›llar ve sonras›ndaki rolleri ile ilgili hiç bir bilgi bulun-mamaktayd›. Bu yüzy›llarda Evrenoso¤ullar› mensuplar›n›n Osman-l› yönetim düzeni içerisinde hangi görevleri yapt›klar›na dair hiç birfley yaz›lmam›flt›r.

Asl›nda 17. yüzy›lda haz›rlanm›fl flecerenin çizdi¤i portre ile tarihîkaynaklar›n bu âile mensuplar› ile ilgili olarak verdikleri bilgiler bir-birlerinden oldukça farkl›d›r. fiecere’de, çeflitli aile üyelerinin isimle-rinin yanlar›ndaki notlarda bu âile mensuplar›n›n 15. – 17. yüzy›lOsmanl› yönetim hiyerarflisindeki rollerine iliflkin afla¤›daki bilgilermevcuttur:

a) [Bö¤rü] H›z›r Beg, Barak Be¤’in (Evrenos’un ilk do¤an çocu¤u)en büyük o¤lu. Hizmet verdi¤i yer belirtilmemiflse de SancakBe¤‘i oldu¤u bildirilmifltir;

b) Hac› Ahmed Be¤, Evrenos’un o¤lu ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in en bü-yük o¤lu. ‹simleri fleceredeki isminin yan›ndaki notta belirtilme-yen iki ilin Sancak Be¤’i olarak hizmet vermifltir. Ancak Bö¤rüH›z›r Be¤’in isminin yan›ndaki nottan Ahmed Be¤’in Sancak Be-¤i olarak görev yapt›¤› yerlerden birinin Bulgaristan’daki Vidinoldu¤unu ö¤renmekteyiz. 15. yüzy›la âit tarihî kaynaklarda daT›rhala Sancak Be¤ olarak görev yapt›¤› zikredilir;104

c) ‹skender Be¤, ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in o¤lu. fiecere’de Sancak Be-¤i olarak görülmektedir. 26 fiubat 1519’da öldü¤ünde Arnavut-luk’taki ‹skenderiye’de Sancak Be¤i olarak görev yapmaktayd›;

d) Abdi Be¤, Hac› Ahmed Be¤’in o¤lu Musa Be¤’in ilk do¤an o¤lu.Onbefl y›l boyunca Evrenos vakf›’n›n mütevellili¤ini yürütmüfl-tür. Ayn› zamanda da Selânik’in (Thessaloniki) Sancak Be¤’iydi;

e) Fiflek Mehmed Çelebi, Hac› H›z›r Be¤’in o¤lu, yani, Evrenos’uno¤lu Yakub Be¤’in torunu, kariyerinin bir döneminde Ege adas›Rodos’da (Rhodes) Kad› olarak görev yapm›flt›r.

f) Yusuf Be¤, Çelebi Mehmed Be¤’in torunu. M›s›r’›n fethine ka-t›lm›fl ve baflar›lar›ndan dolay› M›s›r Be¤lerbe¤i göreviyle ödül-lendirilmifltir. Sonradan bir Arab ayaklanmas›nda öldürülmüfl-tür;

g) Yusuf Be¤, 1593-1594’de ölmüfltür. Selânik (Thessaloniki) veÜsküp (Skopje) Sancak Be¤’i olarak görev yapm›flt›r;

h) Mehmed Pafla (Be¤), Evrenos vakf›’n›n aral›ks›z k›rk y›l yöneti-cili¤ini ve Selânik (Thessaloniki) Sancak Be¤’li¤ini yapm›flt›r. 19Aral›k 1645’le 18 Ocak 1646 aras›ndaki bir tarihte ölmüfltür;

i) Süleyman Be¤. Bu da atalar›n›n vakf›nda yöneticilik yapm›flt›r.1 Haziran 1669’la 22 May›s 1670 aras›ndaki bir tarihte Sultan IV.Mehmed taraf›ndan Selânik (Thessaloniki) Sancak Be¤’i olarakatanm›flt›r. 1673-1674’de bu görevdeyken ölmüfltür;

j) Yusuf Be¤. Rumeli Defterdar’› olarak görev yapm›flt›r ve Süley-man Be¤’le beraber 1673-1674’de Hotin Ovas›’nda flehit düfl-müfltür.

Bu özet tasla¤›n gösterdi¤i gibi Evrenoso¤ullar›’n›n atand›¤› en üstgörev Selânik Sancak Be¤’li¤idir. Bu sancak Evrenoso¤ullar›’n›n ai-le oca¤› olan Yenice-i Vardar’› da içine almaktayd›. fiecere’nin ver-di¤i bilgiler Selanik Sancak Beyli¤inin, aile üyelerinin birbirlerindentevarüs ettikleri bir görev gibi alg›land›¤› izlenimini vermektedir.

104 Baflar, 1995, s. 540.

40



1177.. YYüüzzyy››ll EEvvrreennoossoo¤¤uullllaarr››

fifieecceerree’’ss‹‹nn‹‹nn LLaatt‹‹nn

HHaarrfflleerr‹‹nnee AAkkttaarr››llmmaass››,,

BBuuggüünnkküü DD‹‹llee ÇÇeevvrr‹‹llmmeess‹‹

vvee FFaakkss‹‹mm‹‹lleeSS‹‹


[s. 76]

HACI VE GAZÎ EVRENOS BE⁄

Alâ ervâhihim tuhefü’t-tahiyyât

Mine’llâhi’llezî haleka’l-beriyyât

Oldu bunlar muktedâ-i ehl-i dîn

Rahmetu’llâhi aleyhim ecma‘în

Hac› ve Gazi Evrenos Be¤: Ruhlar›na,

mahlukat› yaratan Allah’›n övgüleri hediye olsun.

Bunlar ehl-i dinin kendilerine uyduklar› kimseler oldu.

Allah’›n rahmeti hepsinin üzerine olsun

Hac› Barak Be¤:

Hac› Barak Be¤ Evrenos Be¤’in ulu o¤ludur. Yeniflehir’de karyeler vakf edip imâret binâetmifldir. Mezâr-› flerîfi merhûmun yan›nda uzun mermer direkler dikilmifldir. Evrenos Be¤Vakf›’na ibtidâ bunlar mütevellî olmufldur.

Hac› Barak Be¤ Evrenos Be¤’in büyük o¤ludur. Yeniflehir’de (Larissa) Köyler vakfetmifltir ve imâret inflaetmifltir. Mezar› merhumun kabrinin yan›ndad›r ve uzun mermer direkler dikilmifltir. Evrenos Be¤vakf›’n›n ilk mütevellisidir.

Hac› ‹sa Be¤

Selçuk Kad›n:

Selçuk Kad›n merhûme Ali Be¤ ve Be¤ce Be¤ Kirâne adlu bir câriyedendir, merhûme SelçukKad›n’› Halil Pafla’ya vermifllerdir.

Merhume Selçuk Kad›n, Ali Be¤ ve Be¤ce Be¤ ile beraber Kirâne adl› bir cariyedendirler. Selçuk Kad›n›,Halil [Çandarl›] Pafla’ya [efl olarak] vermifllerdir.

O¤ulbula Kad›n:

O¤ulbula Kad›n ve ‹sa Be¤ ve Yakub Be¤, Merih adlu bir câriyedendir. O¤ulbula Kad›n’›Üsküb’de ‹shak Be¤’e vermifllerdir.

O¤ulbula Kad›n ve ‹sa Be¤ ve Yakub Be¤ Merih/Maria isimli cariyeden olma çocuklard›r. O¤ulbulaKad›n›, Üsküp’de ‹shak Be¤’e [efl olarak] vermifllerdir.

42



43

Evrenoso¤ullar› fieceresi

Sayfa 76 [fiecere Faksimile]


[s. 77]

Süleyman Be¤:

Süleyman Be¤ merhûm türbede medfûn de¤ildir. Vefâtlar› Yenice’de vâki‘ olmam›fld›r. BarakBe¤ merhûm ile ana bir kar›ndafllard›r.

Merhum Süleyman Be¤ Hac› Evrenos’un türbesinde defnedilmemifltir. Yenice’de vefat etmemifltir.Merhum Barak Be¤’le beraber ayn› annedendirler.

Be¤ce Be¤:

Be¤ce Be¤ merhûm türbede medfûn de¤ildir. Vefâtlar› Yenice’de vâki‘ olmam›fld›r. MerhûmAli Be¤ ile bir anadand›r.

Merhum Be¤ce Be¤ Evrenos’un türbesinde defnedilmemifltir. Yenice’de vefat etmemifltir. Merhum AliBe¤’le beraber ayn› annedendirler.

H›z›rflah Be¤:

H›z›rflah Be¤ merhûm âlem-i ukbâya revân ve flahbaz-› cân› behiflt-i câvidanda âfliyâneyledikde Evrenos Be¤’in türbesinde defn etmifller. Mezâr-› flerîfi türbe kapus› üzerinde olanyüksek yapul› mezard›r.

Merhum H›z›r-fiâh öbür dünyaya göç edip de ve ruhu kufl misali Cennet’te yuva kurdu¤unda, EvrenosBe¤’in türbesine defn etmifller. Mezâr›, türbe kap›s›n›n üzerinde olan yüksek yap›l› mezard›r.

Ali Be¤:

Merhûm Ali Be¤ gâyetle fleci‘ ve bahâd›r olma¤›n iki yüreklü Ali Be¤ demifller mezâr-› flerîfimerhûm Evrenos Be¤’in bafl ucunda olan yap›lu mezard›r.

Merhum Ali Be¤’e son derece cesur ve kahraman oldu¤u için “‹ki Yüreklü Ali Be¤” demifllerdir. Kabrimerhum Evrenos Be¤’in bafl ucunda olan yap›l› mezard›r.

Yakub Be¤:

Merhûm Yakub Be¤ ve ‹sa Be¤ ana bir kar›ndafllard›r. 845 senesinde azm-i gülzâr-› cinânetmifllerdir. Mezâr-› flerîfi iki yüreklü Ali Be¤’in ard›nda büyük dafllarla yapulu mezard›r.

Merhum Yakub Be¤ ve ‹sa Be¤ ayn› annedendirler. 1441’de Cennet’in gül bahçelerine göçmüfllerdir.Mezâr›, ‹ki Yüreklü Ali Be¤’in kabrinin arkas›ndaki büyük tafllardan yap›lm›fl mezard›r.

44



45




[s. 78]

Hac› Be¤:

Hac› Be¤’in ve ‹lyas Be¤’in evladlar› münkariz olmufldur.

Hac› Be¤ ve ‹lyas Be¤’in nesilleri devam etmemifltir.

‹lyas Be¤

H›z›r Be¤ Bö¤rü:

H›z›r Be¤ merhûm Barak Be¤’in ulu o¤ludur. Sancak Be¤idir. Ahmed Be¤ Vidin Be¤i ikenmuhâsebesin görüp Evrenos Be¤’in tevliyetin alup birkaç zaman mütevellî olup vefât etdikdegene Ahmed Be¤ mütevellî olmufldur.

H›z›r Be¤, merhum Barak Be¤’in büyük o¤ludur. Sancak Be¤’idir. Ahmed Be¤ Vidin valisiyken EvrenosBe¤ vakf›’n›n muhasebesine bakm›fl ve bir kaç zaman mütevellili¤ini yapm›flt›r. Ölümünden sonraAhmed Be¤ tekrar mütevelli olmufltur.

Musa Be¤

Yusuf Be¤

Emre Be¤:

Emre Be¤ Yusuf Be¤ Musa Be¤, Be¤ce Be¤ merhûmun o¤ullar›dur. Mezkûrlar›n evlâd›münkariz olmufldur.

Emre Be¤, Yusuf Be¤ ve Musa Be¤ merhum Be¤ce Be¤’in o¤ullar›d›r. Nesilleri devam etmemifltir.

Davud Be¤

‹lyas Be¤

Murad Be¤

Ahmed Be¤:

Hac› Ahmed Be¤ merhûm Ali Be¤’in ulu o¤ludur. ‹ki sancak çekmifldir ve Evrenos Be¤ Vakf›’namütevellî olmufldur. Kendiler dahî dört befl pâre karyeler ve emlâk vakf edip üç yerde imâretve Yenice’de medrese ve câmi-i flerîf binâ edip câmi hareminde merhûm fieyh ‹lâhî Efendi’yetürbe binâ edip sene 908 senesinde vefât edüp Hazret-i fieyh’in yan›nda medfûndur.

Merhum Ahmed Be¤ Ali Be¤’in büyük o¤ludur. ‹ki bölgede Sancak Be¤li¤i yapm›fl ve Evrenos Be¤vakf›’n›n mütevellisi olmufltur. Kendisi de [Ahmed Be¤] dört befl köy ve baflka mülkleri vakfetmifltir veüç ayr› yerde imâretler infla ettirmifl ve Yenice-i Vardar’da medrese ve câmi’i yapt›rm›flt›r. Câminins›n›rlar› içinde merhum fieyh ‹lâhî için bir türbe infla ettirmifltir. 908 [1502-1503] y›l›nda ölmüfltür veHazret-i fieyh’in yan›na gömülmüfltür.

46



47




[s. 79]

Süleyman Be¤:

Barak Be¤ merhûmun bir o¤lu Süleyman Be¤’dir. Sarmafl›kl› Mehmed Çelebi’nin dedesidir.

Süleyman Be¤, merhum Barak Be¤’in o¤ullar›ndan biridir. Sarmafl›kl› Mehmed Çelebi’nin dedesidir.

H›z›r Be¤

Nasuh Be¤

‹brahim Be¤

Devatdar Yusuf Be¤

Çelebi Mehmed Be¤

Kara Yakub Be¤

Evrenos Be¤

Hüseyin Be¤

H›z›r Be¤

Ahmed Be¤

Hasan Be¤

Hüseyin Be¤

Umur Be¤

48



49




[s. 80]

Veflteceli Deli Ali Be¤:

Bö¤rü H›z›r Be¤’in ulu o¤lu Ali Be¤’dir. Vefltece’de mütemekkin olma¤›n Veflteceli Deli Ali Be¤demek ile meflhûrdur.

Ali Be¤, Bö¤rü H›z›r Be¤’in büyük o¤ludur. Vefltece’de [Arnavutluk] oturdu¤undan Vefltece’li Deli AliBe¤ olarak meflhurdur.

Evrenos Be¤

Divâne H›z›r Çelebi

Umur Be¤:

Umur Be¤ merhûm Karabo¤dan’da Süleyman Pafla s›n¤›n›nda flehîd olmufldur.105

Merhum Umur Be¤ Karabo¤dan’da Süleyman Pafla bozgununda flehit düflmüfltür.

Kara Ali Be¤

H›z›r Be¤

Hasan Be¤

Deli Ali Be¤

Süleyman Çelebi

Dîvâne Mehmed Çelebi

Evrenos Be¤

‹sa Be¤

Hac› H›z›r Be¤

Sar› Ali Be¤

50


105 fiecerede [s. 80’de] Karabo¤dan’da ölen Umur/Ömer Be¤ Bö¤rü H›z›r Be¤’in o¤lu olarak listelenmifltir. Ama, s. 84’da Karabo¤dan’da ölmüfl birikinci Umur/Ömer Be¤ listelenmifltir. Bu ikincisi Avc› Mehmed Be¤’in o¤lu olarak listelenmifltir. Bu ya âile a¤ac›n› derleyen taraf›ndan yap›lm›flbir yanl›fll›kt›r, ya da gerçekten Karabo¤dan’da ölmüfl Umur/Ömer isimli iki ayr› Evrenoso¤lu vard›r. Gerçekten de iki ayr› Umur/Ömer Be¤’lerinoldu¤u olas›d›r, çünkü s. 80’de listelenen Evrenos’un o¤lu Hac› Barak Be¤’in altsoyu, s. 84’da listelenen ise Evrenos’un o¤lu Süleyman Be¤’inaltsoyu olarak gösterilmifltir.


51




106 fiecerede Vezir-i Azam ‹brahim Pafla için verilen tarih yanl›flt›r? Bu göreve getirilifl tarihi gerçekte 1486 de¤il 1498’dir.

[s. 81]

Hamza Be¤:

Hamza Be¤ merhûm Karabo¤dan’da Süleyman Pafla s›n¤›n›nda Umur Be¤ ile ma‘an flehîd olupHak rahmetine vâs›l olmufllar.

Merhum Hamza Be¤, Umur Be¤ ile beraber Karabo¤dan’da Süleyman Pafla bozgununda flehitdüflmüfllerdir ve Hakk›n rahmetine ermifllerdir.

Maktul ‹skender Be¤

Avc› Mehmed Be¤

Mustafa Be¤

Evrenos Be¤

‹skender Be¤

Mehmed Be¤

Mehmed Be¤

Ali Be¤

Hamza Be¤

‹brahim Pafla:

‹brahim Pafla merhûm Sultân Bayezid Hân zaman›nda Rumili kad›askeri iken 891 senesindevezîr-i a‘zâm olmufldur. ‹slanbul’da hamam› ve vak›flar› vard›r. (...) senesinde vefât edip mer-hûm Evrenos Be¤’in türbesi hareminde medfûndur.

‹brahim Pafla, Sultan Beyazid Han zaman›nda Rumeli Kad›asker’i olarak görev yaparken 1486’da [sic.1498] vezir-i azam olmufltur. Istanbul’da hammâm infla ettirmifltir ve vak›flar kurmufltur. ___ y›l›nda[Not: bofl b›rak›lm›fl] [sic. ö. 1499] ölmüfltür ve merhum Evrenos Be¤’in türbesinde defnedilmifltir.

Süleyman Be¤

52



53




[s. 82]

Ali Be¤

Mehmed Çelebi

Ali Be¤

‹sa Be¤

Mehmed Be¤

Evrenos Be¤

Mehmed Be¤

Mahmud Be¤

Mehmed Be¤

Kara Be¤

‹sa Be¤

Musa Be¤

54



55




[s. 83]

Kara Mahmud Be¤

Veflteceli ‹smail Be¤

Mehmed Be¤

‹skender Be¤:

Merhûm ‹skender Be¤ sancak Be¤i olup ve Koca Ahmed Be¤’den sonra Evrenos Be¤ mütevellîsi olup câmi-i flerîfi bozup tekrâr yeniden bünyâd etmifldir ve ‹skenderiye Sanca¤›Be¤i iken vefât edip türbe-i flerîfesine defn olunmufldur. Mâh-› saferü’l-hayr›n yirmi yedinci gününde sene 935.

Merhum ‹skender Be¤ Sancak Be¤idir ve Koca Ahmed Be¤’den sonra Evrenos Be¤ vakf›’n›n mütevel-lisi olup câmi’i y›k›p tekrar infla ettirmifltir. ‹skenderiye [Arnavutluk] Sanca¤› Be¤i iken ölmüfl ve türbe-de gömülmüfltür. 935’de Safer’in 27. gününde (26 fiubat 1519).

Hüseyin Be¤

Mehmed Be¤

Ahmed Be¤

56



57




[s. 84]

Umur Be¤:

Umur Be¤ merhûm Karabo¤dan’da Süleyman Pafla s›n¤›n›nda flehîd olmufldur.

Merhum Umur Be¤ Karabo¤dan’da Süleyman Pafla bozgununda flehit düflmüfltür.

Mehmed Be¤

Ali Çelebi

Cerli Mahmud Be¤

Hüseyin Çelebi

Abdi Be¤:

Abdi Be¤ merhûm Musa Be¤’in ulu o¤ludur. On befl on alt› y›l Evrenos tevliyeti ile SelanikSanca¤›n tasarruf edip nukûd ve emlâk vakf eyleyüp hayr u hasenât etmifldir. D›maflvar(T›maflvar) Seferi’nde kazâ-i ilâhî ile âlem-i ukbâya sefer ve bu cihân-› fânîden güzer etdikdetevâbi‘i meytin getürüp Evrenos Be¤’in türbesi hareminde defn etmifller.

Abdi Be¤, merhum Musa Be¤’in büyük o¤ludur. Onbefl onalt› y›l Evrenos vakf›’n›n mütevellili¤iyle,Selânik Sanca¤› Be¤li¤ini yapm›fl, para ve mülk vakfetmifl, hay›r ve güzel ifller yapm›flt›r. T›maflvarseferi s›ras›nda Allah›n takdiriyle öbür dünya seferine ç›k›p bu geçici dünyadan geçtikte adamlar›na’fl›n› geri getirip Evrenos Be¤’in türbesinde defn etmifllerdir.

Fiflek Mehmed Çelebi:

Hac› H›z›r Be¤ o¤ludur. Fiflek Kad› dimek ile meflhûrdur. Yüz elli akçe ile Rodos Kad›l›¤›’ndanmunfas›l iken kazâs› irüp mans›b-› hayâtdan ma‘zûl olup kazâ-y› ecele r›za verip (sah) karîn-i hûr u r›dvân olma¤a azm-i gülzâr-› cinân etmifldir. Evrenos Be¤’in türbesi kurbunda dedeleriYakub Be¤ yan›nda medfûndur.

Hac› H›z›r Be¤’in o¤ludur. Fiflek Kad› diye meflhurdur. Yüz elli akçe ile Rodos Kad›l›¤›’ndan ayr›ld›¤›ndayaz›lan olmufl, hayat görevinden ayr›larak takdir edilen ecele raz› olmufl huri ve ¤›lmanlarla beraberolmak için cennet bahçelerine yönelmifltir. Evrenos Be¤’in türbesinin yak›n›nda dedesi Yakub Be¤’inyan›na gömülmüfltür.

Mehmed Çelebi

Hasan Çelebi

58



59




[s. 85]

‹shak Be¤

Yusuf Be¤:

Mezbûr Yusuf Be¤ merhûm Sultân Süleyman ile M›s›r Fethi’nde bile olup ba‘de’l-feth erli¤izâhir olma¤la merhûm Sultân Süleyman M›s›r Be¤ler Be¤li¤ini mezbûra verüp ba‘dehû Arabtu¤yân›nda azîm cenk edip ol ma‘rekede flehîd olmufldur. Rahmetu’llâhi aleyh.

Sözüedilen merhum Yusuf Be¤ M›s›r fethinde merhum Sultan Süleyman [sic. Selim] ile beraber bulun-mufl ve fetihten sonra mertli¤i ve yi¤itli¤i görüldü¤ünden Sultan Süleyman [sic. Selim]107 taraf›ndanM›s›r Be¤lerbe¤iyle ödüllendirilmifltir. Arab ayaklanmas›nda kahramanca çarp›flm›fl ve flehitdüflmüfltür. Allah rahmet eylesin.

Musa Be¤

Hasan Çelebi

Dîvâne Ahmed Çelebi

Mehmed Be¤

Gaybî Be¤

Mehmed Be¤

107 M›s›r’›n fethi 1516-1517’de Sultan Selim I. taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. fiecerede yanl›fll›kla belirtildi¤i gibi o¤lu Sultan Süleyman (1520-1566)taraf›ndan de¤il.

60



61




[s. 86]

Devatdar-zâde Ahmed Çelebi

Bedreli Mustafa Be¤

Ahmed Be¤:

Ahmed Be¤ merhûm Solak Be¤’in ulu kar›ndafl›d›r. Sofras›na bahâd›r ve k›fl ve yaz ziyâfetekâdir kimesne idi. Malta Seferi’nde âlem-i ukbâya sefer etmifldir ve mahbûs olmak rivâyetidahî vard›r.

Ahmed Be¤ merhum Solak Be¤’in a¤abeyidir. Sofra kurmakta cömertti ve yaz k›fl ziyafet verirdi. Maltaseferinde öbür dünyaya göç etmifltir. Haps oldu¤una dair bir rivayet de vard›r.

Solak Mustafa Be¤

Mustafa Be¤

‹smail Be¤

Ahmed Be¤

62



63




[s. 87]

Evrenos Çelebi

Sarmafl›kl› Mehmed Çelebi

Devatdar-zâde Mehmed Çelebi

Ali Be¤

Mehmed Be¤

Ahmed Be¤

‹shak Be¤

Mehmed Be¤

Gaybî Be¤zâde Mehmed Be¤

Mustafa Be¤

64



65




[s. 88]

Devatdar-zâde Mustafa Çelebi

Abdi Çelebi

Ali Çelebi

‹brahim Be¤

Hürremî Be¤

Mehmed Be¤

Süleyman Be¤

Ahmed Be¤

‹smail Be¤

66



67




[s. 89]

Mehmed Be¤

Hasan Be¤

Hüseyin Be¤

‹skender Be¤

Yusuf Be¤:

Selanik ve Üsküb [Sancak?] Be¤i olup ‹stanbul’da merhûm olmufldur. Edirnekapusu’nda defnolmufldur. Bin iki senesinde merhûm olmufldur.

Selânik ve Üsküp Sancak Be¤iydi ve ‹stanbul’da ölmüfltür. Edirnekap›’da gömülmüfltür. 1002 (27 Eylül1593 – 16 Eylül 1594) y›l›nda rahmete ermifltir.

Mustafa Be¤

Mehmed Be¤

Mehmed Be¤

Abdi Be¤

Ali Be¤

‹sa Be¤

‹skender Be¤

68



69




[s. 90]

Süleyman Çelebi

‹sa Be¤

Ali Be¤

Sar› Be¤zâde H›z›r Çelebi

Mehmed Be¤:

Merhûm-› mezbûr Mehmed Pafla ceddi Evrenos Be¤’in evkâf›na k›rk seneye karîb Selaniksanca¤› ile ma‘an cem‘ edip ma‘an mutasarr›f olmufldur. Nice gazâda hâz›r olup selâtîn-i âl-i Osmân hazerât›na nice hidmeti sebk idüp sâlih ve muttakî ve kerem ve sehâ ile ma‘rûf vemeflhûr idi. Bin elli befl Zilhiccesi’nde vefat edip Yenice-i Vardar’da câmi‘-i flerîfi haremindedefn edilmifldir. Rahmetu’llâhi aleyh.

Sözü edilen merhum Mehmed Pafla, Selânik Sancak Be¤i iken Evrenos Be¤ vakf›’na k›rk y›l kadaryöneticilik yapm›flt›r. Bir çok gazaya kat›lm›fl ve Osmanl› sultanlar›na nice hizmetlerde bulunmufltur.Salih ve takva sahibiydi ve cömertli¤iyle de meflhurdu. 1055’de (19 Aral›k 1645 - 18 Ocak 1646)Zilhicce ay›nda ölmüfltür ve Yenice-i Vardar’da Câmi-i flerif’de defnedilmifltir. Allah rahmet eylesin.

Solak Be¤zâde Ali Be¤

Solak Be¤zâde Ahmed

Küçük Ali Be¤

Musa Be¤

Kurd Be¤:

Vâlidesi flerîfe olma¤›n fierif Çelebi dimekle ma‘rûfdur.

Annesi bir flerîfe (Peygamber soyundan) oldu¤undan, kendisi de fierif (Peygamber soyundan) Çelebiolarak bilinmektedir.

70



71




[s. 91]

Turhan Be¤

Ali Be¤

Süleyman Be¤

Mustafa Be¤

Süleyman Be¤:

Merhûm Süleyman Be¤ ceddi merhûm Gazî Evrenos Be¤ Evkâf›’na bin altm›fl alt› senesindemütevellî olmufldur ve bin seksen senesinde Sultan Mehmed Han Hazretleri Selanik’dek›fllay›p av tarikiyle Yenice’ye gelüp mezkûr Süleyman Be¤ hânesine misâfir olup hatt-› flerîfile Selânik sanca¤›n vermifldir. Bin yetmifl sekiz senesinde câmi‘-i flerîfin kubbesi y›k›lup sek-sen birinci senesinde tavan yapusuyla yapd›rm›fld›r. Ve bin seksen ikinci senesinde SultanMehmed Han Hazretleriyle Kamanifle Kal‘as›’na varup feth eyleyüp gelmifldir. Ve seksendördüncü senesinde yine gazâya gidüp Hotin Sahrâs›’nda fleb-hûn olunup kar›ndafl› YusufBe¤ ile flehîd olmufllard›r. Meyyitleri nâ-ma‘lûmdur. Rahmetu’llâhi aleyhimâ rahmetenvâsi‘aten.

Merhum Süleyman Be¤ Gazi Evrenos Be¤ Vakf›’na 1066’da (31 Ekim 1655-20 Ekim 1666) mütevelliolmufltur ve h. 1080’de (1 Haziran 1669-22 May›s 1670) Sultan Mehmed Han Hazretleri Selânik’dek›fl› geçirirken av için Yenice’ye gelmifl ve Süleyman Pafla’n›n evine misafir olmufltur. Sultan taraf›ndankendisine Selânik valili¤i verilmifltir. h. 1078 y›l›nda (23 Haziran 1667-11 Haziran 1668) Câmi-ifierif’in kubbesi çökmüfltür ve h. [10]81 y›l›nda (21 May›s 1671 - 29 Nisan 1672) düz çat›ylayapt›rm›flt›r. Ve h. 1082 y›l›nda (12 May›s 1671 - 29 Nisan 1672) Sultan Mehmed Han HazretleriyleKamanifle Kalesi’nin fethine kat›lm›fl ve dönmüfltür. h. [10]84 y›l›nda (18 Nisan 1673 - 8 Nisan 1674)tekrar sefere gitmifl ve Hotin Ovas›’nda düflürüldükleri pusuda kardefli Yusuf Be¤ ile beraber flehitdüflmüfllerdir. Gömüldükleri yer bilinmemektedir. Allah rahmet eylesin.

Yusuf Be¤:

Merhûm Yusuf Be¤ Rumeli Defterdâr› olup Hotin Sahrâs›’nda Süleyman Be¤ ile flehîdolmufllard›r. Allâhu te‘âlâ garîk-i rahmet eyleye.

Merhum Yusuf Be¤ Rumeli Defterdar›yd› ve Süleyman Be¤ ile beraber Hotin Ovas›’nda flehitdüflmüfllerdir. Allah rahmet eylesin.

Mustafa Çelebi

Mehmed Be¤

Ahmed Be¤

Süleyman Be¤

Ali Be¤

Yusuf Be¤

‹brahim Çelebi

fierif Mehmed Be¤

Mustafa Be¤

Mehmed Be¤

72



73




[s. 92]

Mehmed Be¤

Numan Be¤

Yusuf Be¤

Mehmed Be¤

Evrenos Be¤

Yusuf Be¤

Abdi Be¤

Mehmed Be¤

Mustafa Be¤

Mustafa Be¤

Kurd fierif Ahmed Be¤

fierif Ali Be¤

fierif Ahmed Be¤

fierif Ahmed Be¤

fierif Mustafa Be¤

fierif Ali Be¤

fierif Mustafa Be¤

74



75




[s. 93]

Mehmed Emin Be¤

Mehmed Yusuf ile [ _____] vefat etmifltir.

Mehmed Yusuf ile [........] vefat etmifltir.

Yakub Be¤

fierif Mustafa Be¤

fierif Hasan Tevfik Be¤

fierif Mehmed Sad›k Be¤

fierif Ali Be¤

fierif Yakub Be¤

Yakub Be¤

fierif Mustafa Be¤

Karamütesellim demekle ma’rûf

Karamüteselllim diye bilinirdi

fierif Mehmed Be¤

fierif Mehmed Be¤ bin seksen iki senesinde Hotin sahras›nda flerbet-i flehâdeti nûfl ve lezzet-i dünyay› ferâmûfl idüb dâr-› ukbâya intikâl ve vücûd-› flerîfi nâ-ma’lûm.

fierif Mehmed Be¤ 1082 senesinde [..........] Hotin’de flehadet flerbetini içmifl ve dünya lezzetiniunutarak öbür dünyaya göçmüfltür. Na’fl›n›n nerede oldu¤u bilinmemektedir.

fierif Ahmed Be¤

Müstakil vakf›-› Gaziye mütevelli olup su yollar›n› menba’›ndan nihayetine var›nca tecdîdidüb, sâat› ihdas etmifldir ve nice nice güzel âsâr-› cemîlesin zâhir olmufldur.

Tek bafl›na Evrenos Gazi vakf›na mütevelli olup su yollar›n› bafltan sona kadar yenilemifl, sa’at› [kulesi-ni] yapt›rm›fl ve daha bir çok güzel eserler yapt›rm›flt›r.

Yusuf Be¤, Kar›ndafl›

Kardefli.

76


Abdurrahman Be¤

Mehmed Be¤

Abdülkerim Be¤

Yusuf Be¤

Numan Be¤

Hüseyin Be¤

Yusuf Be¤

Mehmed Be¤

Yusuf Be¤

Mehmed Be¤

Yusuf Be¤

Süleyman Be¤

Osman Be¤

Hüseyin Be¤

Yusuf Be¤

Abdülkerim Be¤

Süleyman Be¤

Mustafa Be¤

Mehmed Emin Be¤

Süleyman Be¤

Hüseyin Be¤

Abdülkadir Be¤

Yahya Be¤

Mustafa Be¤

Mehmed Be¤

Yahya Be¤

Mehmed Be¤

Yusuf Be¤

Süleyman Be¤

Ahmed Be¤

Hasan Be¤

Rag›b Be¤

Mehmed Emin Be¤


77




[s. 94]

Mehmed Be¤

Hüseyin

Hasan

Mehmed Ali Be¤

Hasan Be¤

fierif Arif Yusuf Be¤

fierif Mustafa Be¤

fierif Abdurrahman Be¤

‹skender Be¤

Ali Be¤

fierif Abdurrahman Be¤

fierif S›rr› Selim Pafla

fierif Tevfik Ahmed Be¤

fierif Mazhar Mustafa Be¤

Abdurrahman Be¤

Yusuf Be¤

Mehmed Be¤

78



79




Evrenoso¤ullar›’n›n fleceresi el yazmas› format›nda oldu¤undan buâilenin çeflitli kollar›ndan gelen nesilleri irtibatland›ran yollar› izle-mek mümkün de¤ildi. Bu yüzden, G. Ersin Evrenos (el yazmas›n›nsahibi) her bir sayfan›n foto¤raf›n› çekip birbiri ard›na ekleyerekflecereyi rulo haline getirmifltir. Resim 29’da görülebilece¤i gibiancak bu flekilde kapsad›¤› yüzy›llardaki aile kollar›n› sa¤l›kl› birflekilde izlemek mümkün olabilmifltir.

Ortaya ç›kan belgeden (yaklafl›k 4,5m. uzunlu¤unda), geç 14. yüzy›lbafllar›ndan 17. yüzy›l sonlar›na kadarki dönemde, Evrenos’un yedio¤lu ve iki k›z›ndan gelen nesilleri dikkatle izlemek mümkün olmak-tad›r. Resim 30, H. Lowry’yi, G. Ersin Evrenos taraf›ndan kendisinesa¤lanan rulo kopya üzerinde çal›fl›rken göstermektedir.

80


Resim 29

Resim 30


HHaacc›› EEvvrreennooss ‹‹llee ‹‹llgg‹‹ll‹‹

KK‹‹ttââbbeelleerr


83

Evrenos ile ilgili Kitâbeler

Metin:

Sat›r #1: [Emere bi-binâi hâzâ]’l-hân el-emîri’l-a’zam el-HâcEvrenos bin Îsâ

Sat›r #2: (…..) [ilâ] rûhihi’l-’azîz li-yeskûne fíhi’l-vâridûn

Sat›r #3: [Tarihin olmas› gereken üçüncü sat›r mevcutde¤ildir.]


Sat›r #1: Büyük Emir, ‹sa’n›n o¤lu Hac› Evrenos, [bu] Han›n(Kervansaray) [inflas›n› emretmifltir]

Sat›r #2: ruhu için. Gelip-geçenler konaklas›nlar diye ……….

Sat›r #3: ……………………………………………….

Analiz

Bu gün ayakta kalabilmifl en eski Osmanl› mimari örneklerinden biri, Bat› Trakya’da Roma Traianoupolis [Gr. Loutra/Loutros; Tr.: Il›-ca/Kara Il›ca] harabelerinin [Resim 32] ortas›nda bulunan ve Hac›Evrenos taraf›ndan infla ettirilen han veya kervansarayd›r.

1943 gibi erken bir tarihte yerel Yunan tarihçisi, A. Samothrakes,yay›nlad›¤› bir makalede bu yap›y› ‘Roma Yol ‹stasyonu’ olarak yan-l›fl tan›mlamakla birlikte, han üzerinde “Evrenos Pafla’n›n emriyle

14. yüzy›la âit bir kitâbenin tafla kaz›nd›¤›n›”111 iflaret etmifl veTrakika’n›n bir sonraki say›s›nda bunun bir foto¤raf›n› yay›nlayaca-¤›n› belirmifltir. Ne yaz›k ki Samothrakes 1930’lar›n bafl›nda çekti¤ikitâbenin foto¤raf›n› hiç bir zaman yay›nlayamad› ve kitâbe dahasonra, han›n ön cephesinin y›k›lmas› sonucu ortadan kayboldu.

108 Lowry, 2008: s. 32-35.

109 H. Lowry taraf›ndan çekilen foto¤raf (Haziran 2005).

110 H. Lowry taraf›ndan çekilen Foto¤raf (2004).

Resim 31109

Resim 32110

Kitâbe I: Traianoupolis’de yak›n zamanda bulunan Hac› Evrenos Han›’ndaki kitâbenin parçalar›(Tr.: Kara Il›ca veya Nefes Sultan Il›cas›; Gr.: Loutros):108


Yak›n zamanlarda ortaya ç›kan 1930’larda çekilmifl bir foto¤raf[Resim 33], kitâbenin okunabilmesi için yeterli detay sunmasa dakitâbeyi tafl›yan han’›n ön cephesini göstermektedir.112

Ön cephenin çöküflünü takiben 20. yüzy›l ortalar›nda kitâbe ortadankaybolmufltur. 2005 yaz›nda Heath Lowry’nin, han›n korunan alan›-n› çevreleyen, Roma flehri Traianoupolis’ten kalan mermer parçala-r›n›n durdu¤u çitle çevrili alanda araflt›rma yaparken kitâbenin ikibüyük parças›na rastlay›fl›na kadar da kay›p kalm›flt›r [Bkz. YukardaResim 31]. Kitâbenin bulunan k›sm› her ne kadar eksik olsa da, içer-di¤i bilgiler kesinlikle han›n 1389’la 1417 y›llar› aras›nda Evrenos ta-raf›ndan infla ettirildi¤ini söylememize imkân sa¤lamaktad›r. Özel-likle, bir araya getirilen parçadaki kitâbenin ilk iki sat›r›nda okuna-bilen: “Büyük Emir, Hac› Evrenos, ‹sa’n›n o¤lu, han (kervansaray)[inflas›n› emretmifltir] gelip-geçenlerin kalmas› için…” fleklindekiifâdeler bize de¤erli bilgiler sunmaktad›rlar.

Muhtemelen orijinali üç sat›r olan kitâbenin muhafaza edilen k›sm›birinci sat›r›n büyük ço¤unlu¤u ile ikinci sat›r›n kelimelerinin üst k›-s›mlar›ndan oluflmaktad›r. Tarihin belirtildi¤i üçüncü sat›r›n oldu¤uk›s›m henüz ortaya ç›kmad›¤›ndan Evrenos ile ilgili ilk sat›rda kulla-n›lan ünvanlardan yola ç›karak infla tarihini saptamam›z gerekmek-tedir. Bu ünvanlardan biri ‘Hac›’ oldu¤unu belirtti¤ine göre EvrenosBey’in bu han› bütün Müslüman’lara zorunlu oldu¤u halde 14. yüz-y›lda önemli görevlerde bulunan Osmanl›lar›n nadiren yapabildi¤ihac ziyaretinden sonra infla etti¤ini ç›karabiliriz. Gerçekten, bu du-rum, yani hac görevini yerine getirmek o kadar ola¤and›fl›yd› ki ta-rihi kaynaklarda bu hususa dikkat çekilmifltir:

Rivâyet iderler ki, Sultan Murad Gazi’nüñ Evrenoz adl› birsu-bafl›s› varidi. Gayet bahâd›r ve serfirâz gazi kifliydi. Nicevilâyetler feth itmifldi. Sultan Murad’uñ gayet to¤rus› idi. Hi-caz’a gitmifldi. Varub, Ka’be-i müflerrefeyi -flerrefeha’llâhute’alâ- tavâf idüb, ol esnâda yine gelüb, Hunkâr’a yitifldi.Hunkâr dahi buña gere¤i gibi ‘izzet idüb, bir ‘âlî timar emritdi.114

Evrenos Bey, Sultan I. Murad’dan Mekke’ye gidip hac yapmak için

1380’lerin sonlar›nda izin isteyip ald›ktan sonra hac görevini yeri-

ne getirmifl ve 15 Haziran 1389’da vuku bulan Kosovo Savafl›’na ka-

t›lmak için de zaman›nda geri dönmüfltür.115 Buna göre ‘Hac›’ ün-

van›n› 1389’dan önce almad›¤›n› kesinlikle söyleyebiliriz. O halde

Traianoupolis han›n› da Evrenos Bey’in 1389’dan sonra infla ettirdi-

¤ini kabul etmemiz gerekmektedir. Evrenos’un günümüze ulaflabi-

len mezar tafl›, ölüm tarihini aç›kça 17 Kas›m 1417116 olarak belirt-

ti¤ine gore, han 1389 ile 1417 aras›nda bir tarihte infla ettirilmifl ol-

mal›d›r.117

111 A. Samothrakes: “Traianopolis,” Thrakika, Vol. 18 (1943), s.177. Bak›n›z: Kiel, 1983: s. 134-5 & 137.

112 Machiel Kiel: “The Oldest Monuments of Ottoman-Turkish Architecture in the Balkans: The Imâret and the Mosque of Ghazi Evrenos Bey inGümülcine (Komotini) and the Evrenos Bey Khan in the Village of Ilica/Loutra in Greek Thrace (1370-1390),” Sanat Tarihi Y›ll›¤›, Cilt 12 (Istanbul,1983) s. 136-137 [Bundan sonra: Kiel, 1983]. Ephor Kavala bölgesindeki Bizans ve Bizans sonras› Arkeolojik Servisi sorumlusu Nikos Zikos’ungayretleriyle, Heath Lowry’e ön cephesinin y›k›lmas› öncesinde çekilmifl tek foto¤raf›n fotokopisini vermifltir. Arkeolog Drakopoulos taraf›ndanLeukoma Thrace-Macedonia: 1932 ‘da [s. 158]’de Loutras (Trakya’daki Kapl›calar) hakk›ndaki imzas›z bir makalede “Trajanoupolos” bafll›¤› alt›ndayay›mlanm›flt›r. Bu büyük bir ihtimalle Samothrakes’in yay›nlamay› düflündü¤ü foto¤raft›r.

113 Nikos Zikos’un foto¤raflar›ndan.

114 Mehmed Neflrî: Kitâb-› Cihan-Nümâ (F.R. Unat ve Mehmed Köymen), Ankara, 1949. c. 1, s. 256-257.

115 Baflar, 1995: s. 540.

116 Demetriades, 1976: s. 328-332 ve Lowry, 2003: s. 57-61.

117 Kiel, 1983: s. 137. Bu çal›flmada Kiel, o zaman kay›p olan kitâbeyi göremedi¤inden, han için 1375-1385 aral›¤›nda bir tarih öne sürmüfltür.

84


Resim 33113


Beyaz mermer üzerindeki kitâbe, hemen hemen bütün 14. ve 15.yüzy›l Osmanl› kitâbelerinde oldu¤u gibi Arapça’d›r ve günümüzeulaflabilen di¤er 14. yüzy›l Osmanl› kitâbelerinde de kullan›ld›¤› gibicelî sülüs yaz›s›yla yaz›lm›flt›r.118 Kitâbenin, günümüze kadar geleniki parças›n› yan yana koydu¤umuzda yaklafl›k 143 cm. x 37 cm. ol-du¤u görülmektedir. O halde orijinali de yaklafl›k 170 cm. x 80 cm.

boyutlar›nda olmas› gerekir [Resim 31 yukar›da]. Bu kitâbenin bi-çimsel özelliklerinden ve uslubundan hareketle 14. yüzy›l sonlar›n-da veya 15. yüzy›l bafllar›nda Hac› Evrenos’un vakfetti¤i han›n üze-rine konulan orijinal kitâbe olmad›¤›na dair bu güne kadar hiç birfarkl› görüfl ileri sürülmemifltir.

Bu kitâbenin ve süsledi¤i han/kervansaray›n önemi hakk›ndakigörüfllerimiz abart›l› olarak alg›lanmamal›d›r. Erken dönem Osman-l›lar›n Balkanlara giriflinin gerçek mahiyetinin sessiz bir kan›t› olarakorada durmaktad›r.119 E¤er Hac› Evrenos gibi Uc Be¤leri han/ker-vansaray›n temsil etti¤i tipte bir altyap› geliflimine girifltiyse, onlar›esas olarak hareketli hafif süvari kuvvetlerinin komutanlar› ve köleve ganimet umuduyla Osmanl› hücumlar›n› yöneten öncüler olaraktan›mlayan görüflün yeniden de¤erlendirilmesi gerekiyor.

Evrenos, di¤er Uc Be¤leri gibi yeni fethedilen topraklarda kal›c› ha-le gelebilmek için gerekli alt yap›n›n inflas›na giriflmifl ve Adriyatik’ekadar izlenebilen fetihlerin yöneldi¤i Gümülcine (Komotini),120

Siroz (Serres),121 Selânik (Thessaloniki),122 Yenice-i Vardar (Gian-nitsa)123 ve Vodina (Edessa)124 gibi bölgelerde kervansaraylar/han-lar/imâretler zinciri infla ettirmifltir. Öyle anlafl›l›yor ki Evrenos veo¤ullar›n›n fetihlerinin amaçlar›ndan biri de bu bölgelerde faaliyetgösteren tüccarlar›n ve mallar›n›n korunmas›yd›. Ancak böyle birdüflünceyi ak›nc› be¤lerinin ya¤mac› savaflç› imaj› ile ba¤daflt›rmakoldukça güçtür. Ayr›ca bu tesislerden yararlanan tüccarlar›n esasen‹talyan flehir devletlerinden, yani Floransa, Cenova ve Venedik’ten,geldiklerini de göz önünde tutacak olursak bu inflâ faaliyetlerininönemi daha fazla ön plana ç›kmaktad›r.

Buradan ç›karmam›z gereken sonuç son derecede aç›kt›r: ilk UcBeyleri uzun vadeli düflünmekteydiler. Kendilerini bu bölgelerde ka-

l›c› olarak gördüklerinden bu kal›c›l›¤› gerekli k›lan alt yap›y› ad›mad›m yerine oturtmufllard›r. Hac› Evrenos’a gelince, onun bu konu-daki stratejisinin baflar›s›n› Yenice-i Vardar’›n geçirdi¤i de¤iflimdegörebiliriz. Bu bölgede 1380’lerin bafllar›nda bafll›yan yerleflimlerin-den 1923’e kadar geçen befl yüzy›ldan uzun bir sürede, Yenice-iVardar ve civar› Evrenoso¤ullar›n›n hayatlar›n› sürdürdükleri ve on-larla bütünleflen bir bölge haline gelmifltir.

Ayn› flekilde Osmano¤ullar› da 14. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bat› Ana-dolu’daki mevcudiyetlerini sürekli k›labilmek için çeflitli imâretler,hammâmlar, hanlar v.b. infla ettirmifllerdir. Onlar›n Uc Beyleri de biryandan fetihlerle meflgulken di¤er yandan da fethedilen yerlerinaltyap›lar›n› gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Gerçekten de Anadolu veBalkanlar’daki 14. ve 15. yüzy›ldan günümüze ulaflan mimari eser-ler incelendi¤inde bu eserlerin, hanedan›n üyelerince mi, yoksa ba-t› s›n›rlar›n› sürekli geniflleten adamlar› taraf›ndan m› infla ettirildi-¤ini ay›rt etmek cidden zordur.

Balkanlar’daki bu türden faliyetler aras›nda en belirgini EvrenosBe¤’in ve neslinden gelenlerin gerçeklefltirdikleri yap›lanmad›r. Ev-renos Be¤ sürekli olarak bat›ya do¤ru genifllemesini sürdürürken ar-kas›nda gittikçe artan say›da alt yap›y› oluflturacak mimari eserlerb›rakm›flt›r. Traianoupolis’deki (Kara Kapl›ca) han ve Komotini’dekiimâret-zâviye fethetti¤i bölgelerdeki kal›c›l›¤›n› sürekli k›lma çaba-s›na en eski iki örnekdir. Gerçekten de ikisi de befl yüzy›ldan fazlaayakta kalarak Evrenos’un bu husustaki baflar›s›na sessiz bir flekildeflahitlik etmektedirler.

Traianoupolis’deki tüccarlar ve seyyahlar için yap›lm›fl handakikitâbenin günümüze gelen bölümlerindeki yaz› ve iflçili¤in kalitesiOsmanl› padiflahlar›n›n (Orhan Gazi, Murad Hüdavendigâr ve Y›ld›-r›m Bayezid) yapt›rd›klar› eserlerden kalan kitâbelerinkiyle karfl›lafl-t›r›ld›¤›nda devletin oluflturulmas› y›llar›nda ele al›nan bu inflaat gi-riflimlerinin merkezde Osmanl› kraliyet ailesi üyelerinin çabalar›yla,bat›da da onlar› ad›m ad›m izleyen Uc Beylerinin gayretleri netice-sinde ne derecede bir ortak hareketle gerçeklefltirildi¤i anlafl›l›r.125

118 Bkz: Abdülhamit Tüfekçio¤lu: Erken Dönem Osmanl› Mimarîsinde Yaz›. Ankara (T.C. Kültür Bakanl›¤›), 2001. ‹yi bir örnek olarak Ankara’dakiÇank›r›kap› Köprüsü üzerindeki kitâbeyi gösterebiliriz [bkz: s. 37-39 ve s. 548-549 – Levha XII ve XIII].

119 Bu bölgedeki Osmanl› fethinin mahiyeti hakk›nda ayr›nt›l› bir de¤erlendirme için bkz.: Lowry, 2008. Traianoupolis’teki Han’›n önemi için bkz.:Lowry 2008: s. 29-35

120 Müneccimbafl› [Ahmed bin Lütfullah]: Câmiü’d-Düvel (yay. haz: Ahmed A¤›rakça). ‹stanbul (‹nsan Yay›nlar›),1995. s. 126. Ayr›ca bkz: Müneccimbafl›[Ahmed Dede]: Sahaif-ül-Ahbar fi Vekayi-ül-a’sâr (yay. haz: ‹smail Erünsal). ‹stanbul (Tercüman 1001 Temel Eser: #37), t.y. s. 130.

121 Ayverdi, 2000: s. 293.

122 Ayverdi, 2000: s. 284.


124 Ayverdi, 2000: s. 306.

125 Bu olaylar›n daha detayl› de¤erlendirmesi için, bak›n›z: Lowry, 2003 ve Lowry, 2008. Bu iki çal›flmada da ilk Uc Beyleri’nin rol ve önemleri vurgu-lanm›flt›r.

85



Metin

Sat›r #1: Hram

Sat›r #2: Sv. [Sveti] Tsar Boris


Sat›r #1: Kilise

Sat›r #2: Aziz Kral Boris’in

Analiz

Bulgarca kitâbe orijinal Osmanl› kitâbesinin üzerine ‹kinci BalkanSavafl› (1912) s›ras›nda iflgal kuvvetlerinin geçici olarak Evrenos’un

han-imâretini Bulgar kral›na adad›klar› bir kilise haline dönüfltür-

düklerinde konulmufltur [Resim 34]. Ancak orijinal kitâbenin bir

k›sm› hala görülebilmektedir ve bir kaç kelimesi okunabilir durum-

dad›r. Meselâ, kitâbenin üst sa¤ köflesinde ‘Allah’ sözcü¤ü aç›k ola-

rak görülmektedir.

Öyle gözüküyor ki foto¤raf teknolojisindeki sürekli geliflmeler bina

üzerindeki orijinal kitâbenin daha fazlas›n›n okunmas›n› sa¤l›yacak

teknikler gelifltirecek ve bu kitâbenin binan›n inflâ tarihi olan

1360’larda m› yoksa 1383 y›l› civar›nda Evrenos’un evini zâviye-

imârete çevirdi¤inde mi binan›n üzerine konuldu¤un tesbit etme-

mize imkân sa¤l›yacakt›r.127


127 Bu alan›n eski tarihi ile ilgili detay tart›flma için, bak›n›z: Lowry, 2008: s. 41-47.

86


Resim 34126

Kitâbe II: Gümülcine’de (Komotini) Hac› Evrenos’un vakfetti¤i zâviye-imâret’in giriflinin sol üstündebir bölümü yok olmufl kitâbe ve bunu örten Bulgarca kitâbe.


Analiz

Resim 35’da görülen kitâbenin Komotini Arkeoloji Müzesi’nin bod-rumunda depoland›¤› söylenmifltir. Yazarlar taraf›ndan görüle-meyen. Selanik’teki Bizans ve Bizans Sonras› An›tlar’dan sorumluemekli Ephor’u (Korucu) Charalambos Bakirtzis, Heath Lowry’ekitâbenin foto¤raf›ndan al›nan fotokopisini sa¤lam›flt›r. Burada bufotokopi kullan›lm›flt›r.

Bakirtzis, Lowry’e bir görüflmelerinde, Komotini Arkeoloji Müzesi Direktörü’nün kendisine kitâbenin Evrenos’un zâviye-imâret[Resim 36] giriflinin üst k›sm›ndan getirildi¤ini ve son elli y›ld›r mü-zenin deposunda sakland›¤›n› söyledi¤i bilgisini aktarm›flt›r. Lowrykitâbeyi görmeye çal›flm›flsa da direktör bulunmad›¤› için çal›flanlar-dan hiç biri böyle bir yetkilerinin olmad›¤›n› söyleyerek bu imkân›sa¤lamam›fllard›r.

Burada yay›nlanan bozuk fotokopisinde de görüldü¤ü gibi geçmiflbir tarihte, muhtemelen Bulgar iflgali s›ras›nda, yani, zâviyenin KralBoris’e adanan kiliseye dönüfltürüldü¤ü zaman kitâbenin metni bo-zulmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak yine de okunulabilecek durumdad›r.Burada silik bir fotokopisinin yay›nlanmas›n›n maksad› bu kitâbeninvarl›¤›ndan ilim âlemini haberdar etmektir. Ümidimiz odur ki birgün bu kitâbe gere¤i gibi incelenerek yay›nlanabilir.

Hac› Evrenos’un Gümülcine’deki (Komotini) han-imâretinin [Resim 37] kubbeli avlusuna bak›ld›¤›nda, yap›n›n bu bölümünün,Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos ‹mâret-Câmi’inin [Resim 38]kubbeli giriflinin, günümüze geldi¤i bilinen tek foto¤raf›ndakiyleolan benzerli¤i görmezden gelinemez.130


129 Charalambos Bakirtzis, Selânik Ephor’u, taraf›ndan sa¤lanan kitâbenin fotokopisi.

130 Not: Resim 38’de görülebilece¤i gibi, câmi (evden imârete dönüfltürülenden farkl› olarak), orijinal evin oldu¤u kubbeli bölümün arkas›nda bulu-nan dikdörtgen fleklinde bir binad›r.

87


Resim 35128

Resim 36129

Kitâbe III: Halen Komotini Arkeoloji Müzesi’nde bulunan,Gümülcine’de (Komotini) Hac› Evrenos’un vakfetti¤i zâviye-imâret’in giriflinin

sa¤ üstünde bir bölümü silinmifl kitâbe


Bu iki foto¤raf›n sessiz tan›kl›¤›, daha önce de ileri sürdü¤ümüz gibi,her iki yap›n›n da Evrenos Be¤i’in ikamet etti¤i konutu olmas› vesonradan onun veya neslinden gelenlerin taraf›ndan câmi-imârethaline çevrilerek vakf›na kat›ld›¤› fleklindeki ihtimali daha dakuvvetlendirmektedir. E¤er bu görüfl do¤ruysa, 14. yüzy›l Osmanl›mahalli mimarisinin iki eflsiz örne¤iyle karfl› karfl›yay›z demektir.

131 Özer Gazievrenoso¤lu’nun verdi¤i foto¤raf (2008).


88


Resim 37131

Resim 38132


Metin

Sat›r #1: Kad mâte ve nukile min dâri’l-fenâ ilâ dâri’l-bekâel-merhûm

Sat›r #2: el-ma¤fûr es-sa’îd efl-flehîd melikü’l-¤uzât ve’l-mücâhidîn

Sat›r #3: Kâtilü’l-kefere ve’l-müflrikîn ez-zâ’ir Beytu’llâhi’l-harâm

Sat›r #4: et-tâ’if beyne’r-rükni ve’l-makâm Hâcî Evrenuz binÎsâ

Sat›r #5: Nevvera’llâhu kabrahu ve tâbe serâhu ilâ rahmeti’l-lâhi te’âlâ

Sat›r #6: Ve r›dvânihi fi’l-yevmi’l-erba’a es-sâbi’ min

Sat›r #7: flehri fievvâli li-seneti ‘›flrîne ve semâni-mi’etehicriyye


Sat›r #1: Öldü ve sonlu âlemden sonsuzluk âlemine

nakl edildi.

Sat›r #2: Allah›n ma¤firetine ermifl, iyi ve güzel yarat›fll›, flehid,

Gazi’lerin ve mücâhidlerin hükümdar›,

Sat›r #3: Kâfirlerin ve Allah’a ortak koflanlar›n (müflriklerin) yok

edicisi, Tanr›’n›n kutsal evini [Mekke] ziyaret eden [Hâc›],

Sat›r #4: [Kâbe’de] Hacer-i esved ile Makam-i ‹brahim’i tavaf

eden, ‹sa’n›n o¤lu Hac› Evrenuz,

Sat›r #5: Allah kabrini ayd›nlats›n ve topra¤›n› güzel kokulu k›ls›n,

Allah’›n rahmetine

Sat›r #6 : ve r›zas›na [kavuflsun] çarflamba günü 7 sinde

Sat›r #7: fievval ay›nda Hicri 820’de. [Çarflamba, 17 Kas›m

1417]



89



Kitâbe IV: Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) Hac› Evrenos’un türbesindekilahdindeki, hâlen ‘Rotunda’daki Selânik Ephorate deposunda saklanmakta olan,

17 Kas›m 1417 tarihli orijinal iki parça halindeki kitâbe.


Analiz

1974’de ilk defa Yunanl› Osmanl› uzman› Vasilis Demetriadestaraf›ndan incelenip bas›ld›¤›nda, bu iki kitâbe Giannitsa’daki(Yenice-i Vardar) Hac› Evrenos’un restore edilmemifl ve k›smeny›k›lm›fl türbesindeki yerlerinde bulunmaktayd›lar.135 Daha sonra,2004 y›l›nda Heath Lowry ilk kez Giannitsa’y› ziyaret etti¤inde bun-lar›n o zaman çok bak›ms›z durumda olan türbeden götürüldükleri-ni görmüfltür [Resim 41].

Lowry sonra Selânik’te Vasilis Demetriades’le görüflmüfl ve kendisin-den bunlar›n bir süre önce korunmalar› amac›yla yerlerinin de¤ifltirilerek Selânik’deki Arkeoloji Servisi’ne getirildiklerini ve bukurumun deposunda muhafaza edildiklerini ö¤renmifltir.Demetriades ve Lowry iki gün boyunca u¤raflm›fllarsa da mezartafl›n› bulamam›fllard›r.

Bir sonraki yaz, Selânik’deki Bizans ve Bizans Sonras› Eserler Ephor’u(Korucu) Charalambos Bakirtzis, Lowry’e kitâbelerin ArkeolojiServisi’nin Rotunda’n›n (bir zamanlar›n Osmanl› câmisi, HortacîSüleyman Efendi Câmii) avlusundaki depoda muhafaza edildiklerinive isterse görüp foto¤raflar›n› çekebilece¤ini bildirmifltir [Resimler39 ve 40].

Hac› Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki türbesinin restorasyonutamamland›¤›na göre umulur ki [Resim 42] kitâbeleri de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa) götürülüp yerlerine konulur.Restorasyonu gerçeklefltiren Veria Ephorate’in restorasyon mimar-lar› bu duyguyu paylafl›yor olmal›lar ki duvarda, Evrenos’unkal›nt›lar›n› bulduklar› yerin üzerinde, [Resim 41] bunun gerçek-leflmesi ümidiyle uygun bir bölüm b›rakm›fllard›r.

135 Demetriades, 1976, s. 328-332.

136 Foto¤raf 2004 y›l›nda H. Lowry taraf›ndan çekilmifltir.

137 Foto¤raf 2008 y›l›nda Özer Gazievrenoso¤lu taraf›ndan çekilmifltir.


90


Resim 42137

Resim 43138

Resim 41136


Metin

Sat›r #1: Kâle ‘aleyhi’s-selâm

Sat›r #2: el-mü’minûne lâ-yemûtûne bel yentekilûne

Sat›r #3: min dâri’l-fenâ ilâ dâri’l-bekâ

Sat›r #4: Kad intekale’l-merhûm es-sa’íd efl-flehîd el-ma¤fûr

Sat›r #5: El-melikü’l-¤uzât ve’l-mücâhidîn kâtilü’

Sat›r #6: l-kefere. Sene 1302


Sat›r #1: Peygamber -salat u selâm üzerine olsun- dedi ki:

Sat›r #2: ‘‹nanlar ölmez, geçerler,

Sat›r #3: sonlu âlemden sonsuzluk âlemine

Sat›r #4: Geçti, Merhum [Evrenos], Allah›n ma¤firetine ermifl, iyive güzel yarat›fll›, flehid,

Sat›r #5: Gazi’lerin ve mücâhidlerin hükümdar›, yok edicisi

Sat›r #6: kâfirlerin Y›l: h. 1302 [21 Ekim 1884 – 11 Ekim 1885]

139 Özer Gazievrenoso¤lu’nun lütufkâr müsadeleriyle âile albümünden al›nm›flt›r.

140 Yukar›daki Resim 44’deki kitâbenin büyütülmüflü (Özer Gazievrenoso¤lu’nun aile foto¤raf albümünden).

91


Resim 45140

Kitâbe V: Hac› Evrenos’un Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) günümüze kadar gelemeyenlahdi ve yine 1884-1885 restorasyonu s›ras›nda lahdin üzerine yerlefltirilen

günümüze ulaflamayan kitâbesi

Resim 44139


Analiz

Bu foto¤raf bir kaç sebepten dolay› flafl›rt›c›d›r: 1) kitâbedeki tarihh. 1302 (1884-1885) aç›kça Mehmet fiefik Pafla ve arkadafllar›n›nyapt›¤› restorasyona denk gelmektedir (1887-1888) [Bak›n›z:

Kitâbe VI afla¤›da]; 2) Duvardaki kitâbenin alt›ndaki resimleri tür-

benin içini gösteren resimle karfl›laflt›rd›¤›m›zda [Resim 46] iki

farkl› dönemde yap›lm›fl tezyinatla karfl› karfl› oldu¤umuz meydana

ç›kar. Yani, Resim 44’de tipik 18. yüzy›l tasar›m› görünürken Resim46’daki süslemelerde geç 19. as›r uslubunun hâkim oldu¤u görülür.

3) Bu yorum Resim 44’de görünen kitâbenin daha önce yap›lan

duvar resimlerinin üzerine kabaca yerlefltirilmifl olmas› dolay›s›yla

da kuvvet kazanmaktad›r. 4) Kitâbe ise anlams›zd›r çünkü lahdin

üzerindeki duvarda 1884-1885 restorasyonu s›ras›nda mevcut olan

orijinal 1417 tarihli kitâbenin [Bak›n›z: Kitâbe IV, yukar›daki] baz›

cümlelerini tekrar etmektedir. Aç›kça söylemek gerekirse mevcut

resimleri böyle bir anlams›z kitâbeyle de¤ifltirirken restorasyonu

yapanlar›n ne düflündüklerini anlamakta güçlük çekti¤imizi

söylemeliyiz.

92


Resim 46


141 Bu foto¤raf yazarlara Özer Gazievrenoso¤lu taraf›ndan sa¤lanm›flt›r. Çekildi¤i tarihi kesin olarak belirleme flans›m›z yoksa da kitâbe üzerindeki1887-1888 tarihi ile (terminus a quo) Özer Bey’in ailesinin Yenice-i Vardar’› terketti¤i 1912 tarihi (terminus ad quem) aras›ndaki bir zamandaçekilmifl oldu¤unu söyleyebiliriz

142 Özer Gazievrenoso¤lu’nun aile foto¤raf albümünden. Lütufkâr müsadeleriyle.

93


Resim 47142

Kitâbe VI: Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Hac› Evrenos türbesinin bir zamanlar iç giriflininüzerinde mevcut olup da, günümüze ulaflamayan 1887-1888 restorasyonunu anlatan kitâbe:141


94

Metin

Sat›r #1: Bâ lutf-› Îlâhí Gâzí Evrenos Be¤ vakf-› flerífi

mütevelliligi ile mübâhî bendegân-›

Hazret-i Pâdiflâhî Mehmed fiefîk Pafla

hazretlerinüñ söyledükleri târîhdür

Sat›r #2: Mürûr-› ezmine ile harâba müflrif olm›fld›

Bu Gâzí Evrenos Be¤ türbe-i vâlâ-y› flöhret-gîr

Sat›r #3: Hulûs-› niyyet-i tâmla mütevellí olan hâlâ

fiefík Pafla ile hem müflterikleri idüb ta’mîr

Sat›r #4: Nükûd-› evferi sarfla yeñiden itdiler inflâ

Bu hayra sa’y idüb hem nâm u flânuñ k›ld›lar teksîr

Sat›r #5: Bu âlí türbenüñ tarz-› behîn-i dil-küflâs›n›

Ziyâret eyleyenler hep hulûsâne ider takdîr

Sat›r #6: Bu gâzî-yi mücâhid devlet ü dîne nice hidmet

‹düb makbûl ‘inde’d-devle old› nâm› hem tevkîr

Sat›r #7: ‹lâ yevmi’l-bekâ bâkî ide evkâf›n› Mevlâ

Du’âs›n› hemîfle eylerem ez-cân u dil tekrîr

Sat›r #8: fiefîkâ ç›kd› bâ-hayr-› du’â dür gibi bir târîh

“Bu ‘âlí türbe tecdîden olund› pek güzel ta’mîr”

Sat›r #9: Sene 1303*


Sat›r #1: Tanr›’n›n inayetiyle, Gazi Evrenos Be¤ vakf›’n›n mütevel-

lisi olmaktan gurur duyan Sultan’›n hürmetkar kulu

Mehmed fiefik Pafla’n›n söyledi¤i tarihtir:

Sat›r #2: Zamanla bu büyük ve cesur savaflç›, Gazi Evrenos Be¤’in

türbesi harap olmaya bafllam›flt›.

Sat›r #3: Halisâne bir niyetle hâlâ bu vakf›n mütevellisi fiefik Pafla

ve bu hayra ortak olanlar tamire giriflerek

Sat›r #4: Büyük miktarda harcanan parayla yeniden infla

etmifllerdir. Böylece üstlendikleri bu hay›rl› olay

isimlerine daha fazla ün ve flöhret katm›flt›r.

Sat›r #5: Bu büyük türbenin gönüllere ferahl›k veren bu yeni

fleklini ziyaret edenler içtenlikle be¤enmifl takdir

etmifllerdir.

Sat›r #6: Bu gazi ve mücâhid dine ve devlete büyük hizmetler

verip devlet kat›nda makbul oldu hem de ismi yüceltil-

di.

Sat›r #7: Tanr› vakf›n› K›yamet Günü’ne kadar esirgesin. Bu duay›

derin duygularla tekrar tekrar okurum.

Sat›r #8: Hey, fiefik: hay›r duas›yla inci gibi bir tarih ç›kt›: Bu

büyük türbe bir kez daha güzelce restore edildi.

Sat›r #9: Y›l: r. 1303 [19 Eylül 1887 – 8 Eylül 1888]


Resim 48

* Tarih mısra’ının noktalı harflerinin de¤erleri 1306’dır. Bir çıkarılınca 1305 tarihini vermektedir. Kitâbenin altında yazılı tarih ise 1303’tür. Öyleanlaflılıyor ki kitâbenin altına tarih yazılırken Rûmî tarih olan 1303 yazılmıfl, flâir ise hicrî tarihi dikkate alarak (1305) tarih düflürmüfltür.Tarih bey-tini okuyup yorumunu yapan meslekdaflımız ‹skender Pala’ya teflekkür ederiz.


Analiz

Hac› Evrenos türbesini tasvir eden foto¤raflardan en ilginci olan buFoto¤raf, Mehmed fiefik Pafla (ve isimsiz arkadafllar›) taraf›ndan,1887-1888 tarihinde yapt›r›lan restorasyon için haz›rlat›lm›flkitâbenin önünde duran ismi belirtilmeyen türbedâr› [?] göstermek-tedir [Resim 47].

Kitâbede ismi belirtilmeyen bu hayra ortak olanlar hakk›nda Mart1281 (1865) tarihli bir vak›f muhasebe defterinde bir kay›t vard›r.Defterdeki bir kayda göre Evrenoso¤lu vakf›n›n mütevellileri bu tarihte Mehmet fiefik Pafla ile birlikte kardeflleri Abdurrahman NafizBe¤ ve Hayri Be¤, Mehmed fiefik Paflan›n kardefllerinin çocuklar›:Selim Be¤, Safter Be¤, Firuz Be¤ ve Merhum Yusuf Paflazâdenin üço¤lu: Mustafa Fâik Be¤, ‹skender Vasfî Be¤ ve Selim S›rr› Be¤’dir[Bkz: Baflbakanl›k Arflivi: Ev. d. 19380].

Resim 48’de büyütülmüfl olan restorasyon kitâbesi kendi, alan›ntarihi ile ilgili birkaç önemli ipucu sunmaktad›r. Her fleyden önce,Mehmed fiefik Pafla’n›n aç›kca belirtti¤ine göre renovasyon türbeharabeye döndü¤ü için yap›lm›flt›r. Bu da bize türbenin 1885-1886restorasyonu s›ras›nda yeniden infla edildi¤i sonucunu ç›karmam›zaizin verir. Gerçekten de daha sonra tart›fl›laca¤› gibi, muhtemelentürbe bugünkü fleklini o restorasyon sürecinde alm›flt›r.

Bir fley çok aç›kt›r: Hac› Evrenos taraf›ndan tesis edilen vakf›nmütevellisi yaklafl›k befl yüz y›l öncesinde, isimsiz ortaklar›n yard›m›ile hanedan›n kurucusunun türbesinin yeniden inflas› için “yüklümiktarda para” toplam›flt›r. Kendisinin anlatt›¤› gibi sonuç: “bubüyük türbe bir kez daha güzelce restore edilmifltir.” Bu cümle Hac›Evrenos vakf›n›n daha önceki mütevellileri taraf›ndan aradakiyüzy›llar süresince gerçeklefltirilen benzer restorasyonlar›n sonun-cusu oldu¤unu göstermektedir. Mehmet fiefik Pafla’n›n yapt›¤›restorasyonun sonuncu olmad›¤› da Kitâbe VII’deki aç›klamadagörülecektir.

‹stanbul Baflbakanl›k Arflivi’nde muhafaza edilen 5 mart 1886 (30Kânûn-› sâni 1303) tarihli bir belge, Mehmed fiefik Pafla’n›n(Evrenos vakf›n›n mütevellisi olarak) Selânik’teki (Thessaloniki)143 birhastane-i askerî’nin inflaat giderleri için en afla¤› 1.150 Osmanl›Alt›n Liras› ba¤›flland›¤›n› ortaya koymaktad›r. 19. yüzy›l sonu gibigeç bir tarihte bile, o zamanlar befl yüz y›ll›k bir geçmifli olan vakf›ngeliri sadece kurucusunun türbesini restore etmeye yetmeklekalmay›p, mütevellisinin toplum için büyük miktarda para gerek-tiren hay›rl› bir ifle giriflebilmesini de sa¤l›yordu.

95


143 ‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Y. Mtv. Dosya Numara 30 (Gömlek Numara 70). Not: 19. yüzy›l sonunda 1 Osmanl› Liras›nda 7.26 gram alt›n vard›yani 1.150 alt›n lira 8.340 gram yada 8,34 kilogram geliyordu Bu az›msan›r bir ba¤›fl de¤il!


Metin

Sat›r #1: Mücâhidîn-i mümtâze-i ‹slâmiyyeden el-Hâc

Sat›r #2: Gâzí Evrenos Be¤ türbe-i flerífesi

Sat›r #3: sene: 1326 [Rûmi] tecdîd-i inflâs› sene: 1328 [Hicri]


Sat›r #1: Seçkin ‹slâm mücâhidlerinden El-Hac

Sat›r #2: Gazi Evrenos Be¤ türbe-i flerifesi[nin].

Sat›r #3: Yenilenmesi

Tarihler : [Rumi] 1326 – [Hicri]: 1328 [Ocak 13, 1910 - Ocak 3, 1911]

Analiz

Türbenin girifli üzerinde hâlâ mevcut olan son renevasyonun kitâbe-

si, Evrenoso¤ullar›n›n Yenice-i Vardar’daki befl yüz y›ll›k tarihlerinin

sona ermesinden iki y›l önce, 1910’de gerçekleflen son restorasy-

onunu belirtti¤i için ilgi çekicidir.

Bu kitâbe iki hususu gerçeklefltirmektedir. Birincisi muhtemel

ziyaretçilere girdikleri binan›n Evrenos Bey’in türbesi oldu¤unu

anlatmak (el-Hac gâzî Evrenos Be¤ türbe-i flerifesi), ikincisi ise tür-

benin renevasyonun yap›ld›¤› tarihi belirtmektir: [Rumi] 1326,

[Hicri] 1328 (13 Ocak 1910 – 3 Ocak 1911).

Evrenoso¤ullar› hanedan›n›n kurucusunun ismini içerdi¤i bilinen üç

kitâbeden biri oluflu bu kitâbeyi daha da ilginç k›lmaktad›r. Bu kitâ-

belerden di¤er ikisi, Traianoupolis’deki 1390 y›l› civar›nda yap›lan

han› bir zamanlar süsleyen [Kitâbe I: Resim 31 yukar›da] kitâbe ile

bir zamanlar Yenice-i Vardar’da türbesindeki lahdini süsleyen 1417

tarihli mezar tafl›n›n [Kitâbe IV: Resim 40 yukar›da] orijinal iki

parças›n›n alt k›sm›d›r.

Tekrar hat›rlayacak olursak, bu restorasyonun tamamlanmas›ndan

sadece iki y›l sonra Evrenoso¤ullar›’n›n anayurtlar›ndan göçleri

bafllam›fl ve 1923-1924 mübadelesinde de geriye kalan aile

üyelerinin buradan ç›kar›lmalar› ile yüzy›llard›r bölgede hüküm

süren hanedan›n varl›¤› sona ermifltir.145


145 Bu foto¤raflar› kendisiyle paylaflt›¤›m›z Osmanl› mimari tarihçisi Profesör Baha Tanman (‹stanbul Üniversitesi) bu gün ayakta olan yap›n›n tipik bir19. yüzy›la âit mimari/mahalli eser oldu¤u konusunda bizimle ayn› fikri paylaflm›flt›r. Tanman, gerçekte bugün mevcut olan yap›n›n, 1895-1896restorasyonundan çok en son yap›lan 1910 renovasyonunu yans›tt›¤›n› ileri sürmektedir.

96


Kitâbe VII: Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Hac› Evrenos türbesinin ön girifli üzerinde bulunan vegünümüze kadar gelmifl 1910 tarihli restorasyon kitâbesi

Resim 49144


Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa)Hac› Evrenos’un türbesinin tarihininizini sürmek

17. yüzy›l Osmanl› seyyah› Evliyâ Çelebi’nin sa¤lad›¤› bilgilerinyard›m›, türbenin iç ve d›fl›n›n 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›lda çek-ilmifl foto¤raflar› ile birlikte (ve yukar›da tart›fl›lan kitâbeleri), VeriaEphorate arkeolojistleri taraf›ndan yap›lan 2006-2007 restorasy-on/kaz›n›n ön sonuçlar› da dikkate al›narak bu önemli erken 15.yüzy›l dönemi ziyaretgâh alan›n›n tarihini flu flekilde yeniden ortayakoymak mümkündür.

Evliyâ, 1668 y›l›ndaki ziyaretinde gördü¤ü türbeyi flu flekilde tasviretmektedir:

Gâzî Evrenos: Bu flehir içre bir kurflum örtülü kârgîr birkubbe-i ra‘nâ içinde medfûndur. Ammâ bu kubbe-imüflebbekin [?] [sic. musaykal] içi iki kat meflhed-igâziyând›r. Afla¤› zîr-i zemîn yan›na üç ayak tafl nerdübân[p.79] ile enilir kabr-i flerîfin bir tûlânî mermer sandûkaiçinde Gâzî Evrenos me’nûs olup yat›r bir muzlim zîr-izemîndir. Ammâ bu zîr-i zemîn üstündeki soffada yine olkubbe içinde bir mermer sandûka dahi var. Bafl› ve aya¤›ucundaki hice [Not: metindeki ‘hice’yi müstensih yanl›flolarak yazd›¤›n› farketmifl ve üzerini çizmifltir.] tafl›ndakitârîh budur: Netîce târîhi [sic. netice-i târihi], li-sene ›flrîn[ve] semâni-mi’e tahrîr olunmufldur, ammâ kendi bizzât

na‘fl-› flerîfleri afla¤› zîr-i zemîndeki mermer sandûka içindemedfûndur. Hiçbir vilâyetde bu tarz üzre mebnî bir kabr-imünevver manzûrumuz olmam›fld›r.146

Ne yaz›k ki Evliyâ türbenin d›fl›yla ilgili detayl› bilgi vermemektesadece flu yorumda bulunmaktad›r: “Ve kubbe-i âlî olma¤ile etrâf›revzenler ile müzeyyen olmufl kasr-› irem-misâl bir kubbe-i pür-nûrdur.”147 Evliyâ’n›n bu sözlerle bugünkü yap›y› tar›f etmedi¤ikesinlikle aç›kt›r. O, 1668’deki ziyareti ile yap›n›n içinin çekilmifl eneski, yani yaklafl›k 1935’de çekilen foto¤raf› aras›ndaki iki yüz elliy›ll›k zaman dilimi içerisindeki bir tarihte yenilenen türbenin dahaönceki fleklini görmüfl olmal›d›r. Evliyâ’n›n tasvirinden orijinalyap›n›n, yeni bulunan ve hala kimli¤i belirlenememifl 15. yüzy›ltürbesi gibi (Bugün Agia Paraskevi Kilisesi’ne dönüfltürülmüfltür)klasik iki katl› bir türbe oldu¤u anlafl›lmaktad›r. [bak›n›z: Resimler 6ve 7 yukar›da: s. 23]. Bu yorum bu gün var olan yap›n›n flekli ve 19.yüzy›l Osmanl› binas›n›n (neo-klasik dokunufllarla tamamlanm›fl)[Resim 50] tüm izlerini tafl›mas›yla da desteklense de eski türbeyerinde onun etraf›nda yap›lm›fl bir binad›r (afla¤›daki foto¤raf›nsa¤ taraf›nda d›flar› ç›km›fl bölüm) [Resim 51].

2004 y›l›nda çekilmifl foto¤raf›ndaki restore edilmemifl fleklinde[Resim 52], türbenin d›fl›ndaki orijinal dekorun farkedilebilmesi, bukonuda e¤itilmemifl bir göz için zordur. Ancak, restorasyonu

146 Evliyâ, 2003, s. 78-79.

147 Evliyâ, 2003, s. 79.



97




gerçeklefltiren mimarlar, buray› ziyaret eden Evrenos ailesi mensup-lar›n›, d›fl restorasyonda kullan›lan bütün motiflerin orijinal dekorungünümüze kadar gelebilen k›s›mlar›ndan ç›kar›lan kal›plar baz al›-narak yap›ld›¤› konusunda ikna etmifllerdir.152 E¤er bu do¤ruysa,restore edilmifl ön cephedeki neo-klasik motifler orijinal tasar›mauygun olmal›d›rlar [Resim 53].

Binan›n d›fl restorasyonuyla ilgili olarak yorum gerektiren di¤er birnokta da mimarlar›n bu yap›n›n 20. yüzy›l foto¤raflar›na yeterli dik-kati göstermemifl olmalar›d›r. Özellikle de bu çal›flmada 1935’lerdeçekilmifl foto¤raf olarak tan›mlanan resimde [Bak›n›z: Resimler 1ve 3], türbenin yan kanad›ndaki Hac› Evrenos’un gömüldü¤ü bölü-mün üzerindeki kubbe ve karfl›t›nda altlar›nda di¤er aile üyelerinindefnedilmifl oldu¤u tahmin edilen s›ra halindeki daha küçük kubbe-lerin varl›¤› aç›kça görülmektedir. Nedeni anlafl›lamaz bir flekilde,mimarlar yap› tasar›m›n›n bu as›l parças›n› yok saymay› tercih et-mifller ve Evrenos’un üzerindeki kubbenin yerinde dairesel bir pen-cere b›rakm›fllard›r [Bak›n›z: Resim 42].



152 Bu bilgi H. Lowry’e, 2008 y›l› k›fl›nda efli ve o¤lu ile Yenice-i Vardar’› ziyaret eden Özer Gazievrenoso¤lu taraf›ndan verilmifltir. Naklettiklerinegöre türbeyi gezerken kendilerine efllik eden restorasyon mimarlar› bu tarzda bir aç›klama yapm›fllard›r.

98


Resim 52150

Resim 53151


Türbenin içine anlaml› bir restorasyon uygu-lanamamas›n›n bafll›ca nedeni restorasyonmimarlar›n›n, çal›flmalar›n büyük bir bölümüoldukça ilerledikten sonra Evrenos âilesimensuplar›nda bulunan türbenin için göste-ren foto¤raflar›n varl›¤›ndan haberdar ol-malar›d›r. G. Ersin Evrenos’un 2007’deki zi-yareti s›ras›nda kendilerine türbenin içinigösteren foto¤raflar›n kopyalar›n› vermesisâyesinde bu foto¤raflardan haberdar ola-bilmifllerdir.153

Bu olumsuzluklar bir tarafa flu husus inkâredilmemelidir: flöyle ki, her ne kadar içi sa-dece bir zamanlar oldu¤u haline çok az ben-zese de, tamamen harap durumdaki bir ese-rin modern bir flekilde yeniden inflas›/resto-rasyonu gerçeklefltirilmifltir. Evrenos’un ke-miklerinin, ev sahipli¤i yapmas› için infla

edilen ve 1417-2006 y›llar› aras›nda, yani,son 589 y›lda bulundu¤u yere, geri gelipgelmeyece¤ini ise zaman gösterecektir. E¤erbu gerçekleflirse restorasyon tam anlam›ylatamamlanm›fl olacakt›r.

Günümüze kadar gelen 19. yüzy›l sonlar› ve20. yüzy›l bafllar›nda çekilen türbenin içinianlatan seri foto¤raflar›n, bu gün hala ayak-ta olan binada, yani, Mehmed fiefik Pafla vearkadafllar›n›n gerçeklefltirdi¤i 1885-1886restorasyonunu takip eden dönemde çekil-dikleri aç›kt›r.

Önceden tart›fl›ld›¤› gibi, Hac› Evrenos’ungerçek lahdinin oldu¤u oday› afla¤› sa¤ kö-flede gösteren, 54. ve 55. Resimler türbe-nin içinin iki farkl› görünümünü anlatmak-tad›r.

153 Aç›kça söylemek gerekirse Yunan Kültür Bakanl›¤› Arkeoloji Servisi’nin Bizans ve Bizans sonras› bölümü Veria Ephorate’› Osmanl› sanat vemimarisi üzerine e¤itimli bir arkeolojist/mimardan yararlanabilirdi. Ayn› fley Türkiye’de restorasyonlar› yap›lmakta olan Osmanl› eserleri için desöylenebilir. Kavala ve Thessaloniki Ephorate’lar› taraf›ndan Bat› Trakya’da ve Do¤u Makedonya’da gerçeklefltirilen Osmanl› eserlerinin minimal-ist ve detaylara çok dikkat edilerek yap›lan yüksek kaliteli restorasyonlar›n›n aksine Evrenos türbesi restorasyonunda beceriksizce yap›lanEvrenos’un iskelet kal›nt›lar›n›n mezar›ndan ç›kar›lmas›, modern tuvalet tesisat›n›n ve merkezi ›s›tma kaloriferlerinin yerlefltirilmifl olmas› ve detay-daki özen eksikli¤i dikkati çekmektedir. Bu anlamda bu restarasyon Yunan Arkeoloji Servisi’nin gerçeklefltirdi¤i yüksek seviyeli Osmanl› eserlerirestorasyonlar›na uymamaktad›r.

154 Foto¤raf, 2008 y›l›nda H. Lowry taraf›ndan çekilmifltir.

155 Özer Gazievrenoso¤lu’nun âile albümünden. Lütufkâr müsadeleriyle.

99


Resim 54154

Resim 55155


Üçüncü foto¤raf Hac› Evrenos’un [Resim 56], Mehmed fiefik Paflataraf›ndan gerçeklefltirilen 1887-1888 restorasyonu s›ras›ndakilahdini göstermektedir. Dördüncü foto¤raf [Resim 57], 1910’dagerçeklefltirilen en son restorasyonu yans›tmaktad›r.

E¤er bu yorum do¤ru ise, 1910 renovasyonlar›nda tamamen yeniduvar süslemeleri yap›ld›¤›n› kabul etmemiz gerekecektir. Çünkü busüsleme ve dekorlar [Resim 57] hâlen mevcut olan ve 1887-1888restorasyonunda yap›ld›¤› bilinen süslemelerle herhangi bir benzer-lik göstermemektedirler [Resim 56].

Bu denkleme 1887-1888 restorasyonundan günümüze gelemeyenkitâbenin, türbenin tamamen harabeye döndü¤üne ve Mehmetfiefik Pafla taraf›ndan yeniden infla edildi¤ine dâir aç›kça verdi¤i bil-gileri de ilâve edecek olursak, bu gün ayakta duran yap›n›n 19.yüzy›l sonlar› hatta 20. yüzy›l bafllar›nda Hac› Evrenos’un orijinalmezar› üzerine infla edilmifl oldu¤unu söylemek ihtimalden öte birkesinlik kazanacakt›r. E¤er durum böyle ise, o zaman bölgedekibütün mezar tafllar› ve kal›nt›lar›n da yeniden infla s›ras›nda yeniyap›da topland›¤›n› ve yeni yap›lan sandukalar›n içlerine defnedildiklerini söyleyebiliriz. [Resim 52].

Evliyâ’n›n türbenin içi ile ilgili yazd›klar›n› aile foto¤raflar› ve yak›nzamanda yap›lan kaz›/restorasyon sonuçlar›yla karfl›laflt›racak olur-sak, anlatt›klar›yla ilgili olarak bir flüpheye düflmemize gerekolmad›¤›n› görürüz. Hem tasvir etti¤i türbenin alt k›sm›nda [Resim

58] içinde Hac› Evrenos’un gömülü oldu¤u uzun mermer lahid vehem de, ziyareti s›ras›nda üst bölümdeki ikinci lahdin bafl ve ayakucunda duran iki mermer kitâbe [Resim 59], bugünkü durumatamamen uymaktad›r. Yeni kaz›da ç›kar›lan mermer lahdinEvrenos’un kal›nt›lar›n›n bulundu¤u lahid oldu¤u aç›kt›r.

Bir zamanlar lahdin bafl ve ayak ucunu süsleyen iki kitâbe, bu günekadar ulaflabilmifl ve 1668’de Evliyâ’n›n tarih de dahil olmak üzerenaklettikleriyle tamamen uyuflmaktad›r [Resim 59]. 1990’lar gibigeç bir tarihte bu iki mermer kitâbe, Kas›m 2006’daki kaz›daç›kar›lan Hac› Evrenos’un kemiklerinin de bulundu¤u yerinüzerindeki duvara yerlefltirilmifltir.

156 Özer Gazievrenoso¤lu’nun âile foto¤raf albümünden.

157 Özer Gazievrenoso¤lu’nun âile foto¤raf albümünden.

158 Lowry, 2008, s. 60. Foto¤raf, F. Karagianni’nin lütufkâr müsadeleriyle.

100


Resim 57157

Resim 58158

Resim 56156


Hac› Evrenos’un an›s›na gösterilen (ve hâlâ da gösterilmekte olan)büyük sayg› ile 20. yüzy›l bafllar›nda (1910) soyundan gelenler,Yenice-i Vardar’daki türbesinin en son restorasyonunugerçeklefltirmifller ve bu olay›n an›s›na hâlen mevcut olan kitâbeyi

girifl kap›s›n›n üzerine yerlefltirmifllerdir. [Bak›n›z yukar›da: KitâbeVII.: s. 96 yukar›da].

Sonuç

Evrenoso¤ullar› hanedan›n›n kurucu atas› Hac› Evrenos’un süre ge-len önemine Giannitsa’daki (Yenice-i Vardar) türbesinin giriflininüzerinde hala duran yukar›da bahsetti¤imiz restorasyon kitâbesininvarl›¤›ndan daha iyi bir örnek olamaz. E¤er ölümünden befl yüz y›lsonra bile neslinden gelenler son istirahatgah›n›n bak›m›n› yapt›r›prenove/restore ettiriyorlarsa, demek ki Evrenos Bey, onlar›n nezdin-de hala önemini ve de¤erini korumaktad›r.

Bu son restorasyon/renovasyon tamamland›ktan bir iki y›l sonra ai-lenin burada as›rlard›r süren varl›¤›n›n sona ermeye bafllad›¤›n› gözönünden bulundurdu¤umuzda, bu husutaki davran›fllar›n›n anlamve önemi daha da belirgin hale gelir. 1912’de, ‹kinci Balkan Savafl›

s›ras›nda Yunan ordusunun kente giriflinden sonra, 135’den fazla

aile mensubu ve hizmetlileri götürebilecekleri eflyalar›n› toplayarak

Selânik’e (Thessaloniki) do¤ru yola koyulmufllard›r. Buraya ulaflt›kla-

r›nda, ‹skender Paflan›n o¤lu Yusuf Sabri Be¤ bir gemi sat›n alm›fl ve

ailenin Yenice-i Vardar kolunun (‹ki Yüreklü Ali Be¤’in altsoylar›) bü-

yük bir bölümü bu gemiye binerek ‹stanbul’a hareket etmifllerdir.

Evrenoso¤ullar›’n›n ondört neslinin ortaya ç›kard›¤› çok say›da mi-

mari eseri ve belirsiz say›daki akrabalar›n› arkalar›nda b›rakm›fllard›r.

Geride kalan aile üyeleri flehirde 1923-1924 tarihlerine kadar kal-

m›fl, yeni oluflan Türkiye Cumhuriyeti ile Yunan Krall›¤› aras›nda im-

zalanan nüfus anlaflmas›na (mübadele) göre süratle hiçbir resmi

muameleyi beklemeden Anadolu’ya gönderilmifllerdir.160 Yerlerine,

yani flimdi tamamen Yunan flehri olan Giannitsa’ya Anadolu’dan

(bafll›ca Pontus ve Kapadokya’dan) ve do¤u Trakya’dan (günümüz-

deki güney Bulgaristan’dan) gelen Yunan Ortodoks mülteciler yer-

lefltirilmifllerdir. Bu yeni gelenler fakirleflmifl ve evlerinden ve yerle-

rinden kopar›ld›klar› için de mutsuzdular. Tek amaçlar› yaflamlar›-

n› sürdürmek oldu¤undan, giden Evrenoso¤ullar›’n›n miras›n› koru-

mak gibi bir düflünce ve arzular› da yokdu.


160 Baz› aile üyelerinin Yunanistan’da kalarak Ortodox olup olmad›klar› bilinmemektedir. Ancak Atina telefon rehberinde ‘Evrenoso¤lu’ soyadl›kiflilerden bunun mümkün oldu¤unu ç›karabiliriz.

101


Resim 59159


Yeni restore edilen türbe de dahil olmak üzere Evrenoso¤ullar›’n›narkalar›nda b›rakt›klar› bütün eserler geçti¤imiz yüzy›lda farkl›amaçlarla kullan›lm›flt›r. Türbenin 2003’e kadar, (Lowry taraf›ndanilk defa ziyaret edildi¤inde), baz› genç Giannitsa’l›lar taraf›ndanparti düzenlenen bir mekân olarak kullan›ld›¤› yerdeki bofl flifleler vefl›r›ngalarla duvarlardaki graffitilerden anlafl›lmaktad›r [Bak›n›z:Resim 41: s. 90 yukar›da].

2006’da Veria Ephorate’da çal›flan arkeologlar türbeyi eski fleklinedöndürme çal›flmalar›n› bafllatm›fllard›r. O zamandan beri tamrestorasyona al›nm›fl (bu çal›flma s›ras›nda Hac› Evrenos’un gerçekyeralt› mezar› ve kal›nt›lar› bulunmufltur) ve bugün türbenin d›flgörünümü yüzy›l kadar önce buray› terkeden son aile üyelerizaman›ndaki haline daha fazla benzemektedir.161

Yak›n zamanda flehre aile üyeleri (Ersin Evrenos ve ÖzerGazievrenoso¤lu dahil) yapt›klar› ziyaretler s›ras›nda, türbenin yenirestorasyonunu takiben Giannitsa’n›n Osmanl› egemenli¤is›ras›ndaki tarihine gecikmifl ilgileri artmaya bafllayan flehrin resmi

makamlar›nca s›cak bir kabul görmüfl ve misafir edilmifllerdir.

Özellikle, belediye baflkan› Nikolaos Papanikolaou, ‘DEBAG’ Baflkan›

Eleni Pismisi ve yerel tarihçi Helen Mavrokefalidou, bu yeni

bafllat›lan çal›flmalara öncülük etmektedirler. Hatta belediye baflkan›

yerel idarenin Giannitsa’daki kalan bütün Osmanl› eserlerini restore

edece¤ini taahhüt edecek kadar ileri gitmifltir.

Bütün bu eserler, Hac› Evrenos ve altsoylar›n›n aktivitelerine

do¤rudan iflaret ettiklerine göre, hanlar (esnaf için atölyeler),162

kervansaraylar (kervan ve tüccarlar için kal›nacak yerler),163

câmiler (Cuma namaz› k›l›nan),164 mescidler (yak›ndaki küçük

câmiler),165 türbeler,166 imâretler (fakirler için afl evleri),167

hammâmlar,168 medreseler,169 mektepler,170 çeflmeler171 ve sebiller

(çeflmeler ve su da¤›t›m istasyonlar›),172 su yolu/su kemeri173 ve

görkemli sa’at kulesi (çok katl› saat kulesi)174 dahil yapt›klar› çeflitli

binalar, bu âile mensuplar›n›n Yenice-i Vardar’›n ilk oluflumunda ve

güzellefltirilmesindeki oynad›klar› rolün de¤erlendirilmesini

mümkün k›lacakt›r.

161 Lowry, 2008: s. 58-63. Gerçekten, mimarlar›n bu alanla ilgili 20. yüzy›l foto¤raflar›na yeterli dikkati göstermemifl olmalar› yap›n›n d›fl restorasyonun yorum gerektiren di¤er bir noktas›d›r. Özellikle, bu çal›flmada 1935’de çekilmifl foto¤raf olarak etiketlenen resimlerde [Bak›n›z:Resimler 1 ve 3: s. 20-21 yukar›da], türbenin yan kanad›ndaki alt›nda Hac› Evrenos’un gömüldü¤ü kubbe ve karfl›t›nda s›ra halindeki daha küçükkubbelerin (altlar›nda di¤er aile üyelerinin defnedilmifl oldu¤u tahmin edilen) varl›¤› aç›kça anlat›lmaktad›r. Nedeni anlafl›lamaz bir flekilde, mimar-lar yap› tasar›m›n›n bu as›l parças›n› yok saymay› tercih etmifller ve Evrenos’un üzerindeki kubbenin yerinde dairesel bir pencere b›rakm›fllard›r[Bak›n›z: Resim 42 yukar›da]. Ancak bu küçük tenkitle birlikte harabe konumunda bir binan›n restorasyonla güzel bir eser haline getirilmifl olmas›da göz ard› edilmemelidir. Evrenos’un kemiklerinin, ev sahipli¤i yapmas› için infla edilen ve 1417-2006 y›llar› aras›nda, yani, son 589 y›lda, bulun-du¤u yere geri gelip gelmeyece¤ini ise zaman gösterecektir. E¤er bu gerçekleflirse restorasyon tam anlam›yla tamamlanm›fl olacakt›r.

162 Evliyâ Çelebi, 2003: s.77’de belirtildi¤i üzere Yenice-i Vardar 7 adet han bulunmaktayd›.

163 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77’de Hac› Evrenos taraf›ndan infla ettirilen bir kervansaraydan bahsetmektedir.

164 Ayverdi, 2000: s. 319-321 (Vak›flar Müdürlü¤ü’nde bulunan kay›tlara dayanarak) 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar›nda hala ayakta kald›¤› bili-nen, en az 11’inin Evrenos ve neslinden gelenler taraf›ndan infla ettirilmifl 17 câmiye iflaret etmektedir; Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77’de, 1668y›l›ndaki ziyareti s›ras›nda flehirde 17 câmii ve mescidin oldu¤undan bahsetmekte ve Evrenos ailesinin üyeleri taraf›ndan vakfedilen 5 câmininisimlerini vermektedir.

165 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77 her ikisi de Hac› Evrenos’un neslinden gelenler taraf›ndan infla ettirilen iki mescidden bahsetmektedir; Ayverdi, 2000:s. 320-321, ise 2’si Evrenoso¤ullar› taraf›ndan infla ettirilmifl 3 mescidden bahsetmektedir.

166 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77-79 Evrenoso¤ullar› taraf›ndan veya onlar ad›na infla ettirilmifl 3 türbeden bahsetmektedir. Ayverdi, 2000: s. 320 ve322, Evrenos ailesi üyeleri taraf›ndan veya adlar›na infla ettirilmifl 3 türbeyi anlatmaktad›r.

167 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77’de aile üyesi taraf›ndan yapt›r›lan flehirdeki 3 imâretten bahsetmektedir; Ayverdi, 2000: s. 321, Hac› Evrenos ve neslin-den gelenler taraf›ndan yapt›r›lan üç imâretten bahsetmektedir.

168 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77 Hac› Evrenos ve neslinden gelenler taraf›ndan yapt›r›lan 3 hammâmdan bahsetmektedir.

169 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77 Hac› Evrenos taraf›ndan yapt›r›lan flehirdeki 1 medreseden bahsetmektedir; Ayverdi, 2000: s. 321 tümünün Hac›Evrenos ve neslinden gelenler taraf›ndan yapt›r›lan 3 medreseden bahsetmektedir.

170 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77 üçü Evrenos ailesi üyeleri taraf›ndan yapt›r›lm›fl 7 mektepden bahsetmektedir.

171 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 77 vakfedenlerin isimlerini vermedi¤i, flehirdeki 22 çeflmeden bahsetmekte ve han’›n önündeki Pazar yerinde hay›rseverbir kimse taraf›ndan üzerinde flehri ziyarete gelenlerin bir araya toplanaca¤› sayvan yapt›r›lan dört gözlü bir çeflmeyide tan›mlamaktad›r.

172 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 78 içme suyunun da¤›t›m›nda kullan›lan 41 sebili tan›mlam›flt›r.

173 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 78 1668 y›l›ndaki ziyareti s›ras›nda Gâzî Yaylas› bölgesinden su getiren su yolu’nun harap durumda olmas› sonucu flehirdeyaflanan susuzlu¤u anlatmaktad›r; Ayverdi, 2000: s. 322 Hac› Evrenos taraf›ndan infla ettirilen ve torunu Hac› Ahmed Be¤ taraf›ndan 1504 tarihlivâkfiyyesinde anlat›ld›¤› flekilde geniflletilen su yolu hakk›nda bilgi vermektedir.

174 Kiel, 1971: s. 321-323 1753-1754 y›llar›nda Hac› Evrenos’un neslinden gelen fierif Ahmed taraf›ndan yapt›r›lan saat kulesi üzerindeki kitâbeyiyay›mlam›flt›r; Bak›n›z: Ayverdi, 2000: s. 320.

102



Evrenos Ailesinin Giannitsa’daki (Yenice-iVardar) Sadece 20. Yüzy›l Bafllar›ndakiFoto¤raflar› Dolay›s›yla Bilinen Eserleri

Hac› Evrenos’un infla ettirdi¤i su tesisat sistemi

Yenice-i Vardar’daki su sistemi inflaat›na ait en erken referansa Ha-c› Evrenos’un torunu Hac› [fiemseddin] Ahmed Be¤’in 1498 tarihlivakfiyyesinde rastlanmaktad›r. Ahmed Be¤ bu vakfiyede, atas› tara-f›ndan vakfedilen ve infla ettirilen su yolunu ve su tesisat sisteminigeniflletmesinden bahsetmektedir. Bu belge, Ahmed Be¤’in genifl-letme ve flehrin su tesisat sisteminin bak›m› ve ayakta tutulmas› içinsa¤lad›¤› fonlara özel yer vermektedir.175

Son bir kaç y›lda Giannitsa’ya gerçeklefltirdi¤i k›sa befl gezi s›ras›ndaHeath Lowry, özellikle Evliyâ Çelebi’nin bu konuda verdi¤i bilgilerdenyola ç›karak su yolunun günümüze kadar gelebilmifl kal›nt›lar›n›nvarl›¤› konusunda orada oturanlardan bilgi almaya çal›flm›flt›r.17. yüzy›l seyyah› Evliyâ Çelebi bu konuda flu bilgileri vermektedir:

a) Ve cümle 22 aded âb-› hayât çeflmesârlar› vard›r. Cümleden çâr-sû içinde hânlar önünde dörd gözlü çeflme-i ayn-› zülâl-i cân-perveri var kim her uyûnu lülelerinden âdem bâzûsu kal›nl›¤›cereyân edüp andan taflup afla¤› Tabhâne-i ibret-nümâ çârsûsu-na gider gâyet lezîz ve nâfi‘ âb-› nâbd›r. Bu çeflmesâr üzre sâhi-bü'l-hayrât bir kasr-› âlî inflâ edüp cemî‘i ehl-i sefer garîbü'd-di-yâr kimesneler anda cem‘ olup görüflüp biliflirler, bir mecma‘u'l-irfân kasr-› zîbâd›r. Dahi cümle çeflmesârlar›n âb-› revânlar›cümle Gâzî yaylas›ndan gelir. Lâkin bu flehre göre suyu azd›r.Mürûr-› eyyâm ile yollar› rahnedâr olmufldur.

[22 tane hayat ba¤›fllayan çeflmeleri vard›r. Bunlardan çarfl› içindehanlar›n önünde dört gözlü canlar besleyen tatl› sulu bir çeflmesivard›r ki her gözünün lülelerinden bilek kal›nl›¤›nda su ak›p taflarak

tabakhane çarfl›s›na gider. Gayet lezzetli ve faydal› bir sudur. Bu çefl-menin üzerine hay›r sahibi bir kimse bir yüksek bina yapt›rm›flt›r.Yolcular burada toplan›p, görüflür tan›fl›rlar. ‹rfan sahiplerinin top-land›¤› güzel bir kas›rd›r. Tüm çeflmelerden akan sular Gazi yaylas›n-dan gelir. Ama bu flehre göre su azd›r. Geçen zaman içerisinde suyollar› harap hale gelmifllerdir [Not: Vurgu bizimdir];

b) Âb [u] hevâs› latîf niçe yerde aynü'l-hayât misilli kaynak sular›-n›n niçesini künkler ile zîr-i zemînden flehrin imâretlerine götür-müfller. [Su ve havas› güzel, ve bir çok yerde hayat veren bir çokdo¤al su kayna¤›n›n sular›n› yeralt› kanallar› ile flehrin imâret-lerine götürmüfller [Not: Vurgu bizimdir].

Alt› çizili sat›rlardan flehrin su sistemi ile ilgili flu sonuçlar› ç›karabiliriz:1) suyun kayna¤› flehrin 12-15 kilometre kadar bat›s›ndaki ‘Gazi’lerinYazl›k Otla¤›’ olarak bilinen Paiko[n] da¤›n›n eteklerinden bafllamakta-d›r; 2) sular birbirini takip eden su yollar› ve ‘yeralt› kanallar›’ ile flehretafl›nm›flt›r; 3) sebiller (su da¤›t›m merkezleri) ve flehrin çeflitli yerlerin-de bulunan toplam 22 çeflmeden serbestçe da¤›t›m› yap›lm›flt›r.

fiehrin yafll›lar›ndan baz›lar› 20. yüzy›l bafllar›na ait ve Osmanl› ege-menli¤i s›ras›nda flehre su tafl›yan su kanallar›n›n kal›nt›lar›n› göste-ren kartpostaldan [1918 tarihli] sistemin bir bölümünü kesin olmasada tan›mlayabilmifltir [Resim 60]. Resmin üst sol bölümünü büyüt-tü¤ümüzde [Resim 61] görülen, bir çeflit su toplama alan›, maksemi,olabilir. (yani, da¤dan flehre su getiren kanallar›n flehirde bitti¤i yer.)

Gerçekten, Foto¤raf’daki uzun binadan bir çeflit büyük bir borunun ç›k-t›¤› görünmektedir. Muhtemelen bu flehir yafll›lar›n›n anlatt›¤› eski susistemi olabilir. Eleni Mavrokefalidou’ya hem foto¤raf hem de yerelhalk›n konuyla ilgili anlatt›klar›n› bizimle paylaflt›¤› için teflekkür ederiz.

Kartpostal›n üzerindeki notta 18 Temmuz 1918 tarihi oldu¤unagöre foto¤raf bize o tarihteki (terminus ad quem) bir sokak görün-tüsünü sunmaktad›r.

175 Ayverdi, 2000: s. 320 & 322. Bak›n›z: Baflbakanl›k Arflivi: EV. VKF 19/11 4.5 metre uzunlu¤undaki Ahmed Be¤’in 1498 vâkfiyyesinin oldu¤u rulo.

176 Mavrokefalidou (2005).

103


Resim 61Resim 60176


Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki han/kervansaray›

Hac› Evrenos yaklafl›k 1456 ve 1417 y›llar› aras›nda Balkanlar’da ba-t›ya do¤ru ilerlemenin her merhalesinde farkl› türlerde binalar inflaettirmifl ve vakfetmifltir. Ayakta kalanlar aras›nda infla ettirdi¤ihan/kervansaraylar (tüccar ve gezginler için konaklama yerleri) dikkatçekmektedir. Bunlar aras›ndan günümüze ulaflt›¤› bilinen bir tanesiBat› Trakya’daki Traianoupolis bölgesindedir (Ferecik’in [Yunanca: Fe-res] befl mil kadar güney do¤usunda) [Bkz. Resim 32: s. 83 yukar›da].

Eleni Mavrokefalidou’nun Giannitsa üzerine yapt›¤› çal›flmada yerverdi¤i erken dönem foto¤raflar› aras›nda, Yenice-i Vardar’da inflaettirildi¤i bilinen Evrenos han’›na ait var olan tek resim özellikledikkati çekmektedir.

Bu tesisle ilgili ilk bilgilerimizi 17. yüzy›l seyyahi/gezgini Evliyâ Çe-lebi’ye borçluyuz:

Ve cümle bir aded kârbânsarây-› mihmân revân-› hasbîsi var.Ol dahi Gâzî Evrenos Be¤'in hayrât›ndand›r kim fleb [ü] rûz be-fler yüz alt›flar yüz kadar atl›lar konup her ocak bafl›na birer ba-k›r sini ta‘âm ve âdem bafl›na birer nân ve birer flem‘-i revganile birer flem‘dân ve her at bafl›na birer tobra alîk-› esbân gelüpcemî‘i âyende vü revendegâna ta‘âm-› bî-minneti tenâvüledüp def‘-i cî‘ân etdikde sâhibü'l-hayrâta her âdem birer Fâti-

ha tilâvet edüp rûh-› hayrât› flâd ederler. Hakkâ ki hayrât-› azî-medir. [Ve buraya gelip gidenlerden para al›nmadan hizmetveren bir adet kervansaray› vard›r. Buras› da Gazi Evrenos’unhayrat›ndand›r. Befler yüz alt›flar yüz atl›lar konaklad›klar›ndaher ocak bafl›na birer bak›r sinide yiyecek ve adam bafl›na birekmek, birer mum ve flamdan ve her at bafl›na birer torba yemverilirdi. Buraya gelen ve gidenler, kendilerine karfl›l›ks›z sunu-lan yemekleri yiyip kar›nlar›n› doyurduktan sonra bu hayrat›onlara sa¤layan›n ruhuna birer Fatiha okuyup ruhunu fladederlerdi. Gerçekten bu büyük bir hay›rseverliktir].

fiehrin 14. yüzy›ldaki kurucusunun vakfetti¤i bu kervansaray, bir bölü-mü Resim 62’de, resmin sol taraf›nda görünen bina olmal›d›r. Resminçekildi¤i tarih bilinmemekle beraber görünen askerlerin üniformalar›n-dan Birinci Dünya Savafl› öncesinde çekilmifl olabilece¤i ortaya ç›k-maktad›r. Bu yorum, flehrin 20. yüzy›l› bafllar›ndaki tarihi ile ilgili bil-diklerimizle desteklenmektedir. ‹lki 1912’de ‹kinci Balkan Savafl› s›ra-s›nda ve di¤eri de 18 Eylül 1944’de ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda olmaküzere flehir iki kere yanarak kül olmufltur. Yunan ordusunun flehre gi-riflinden sonra yaflanan ilk büyük yang›n Yenice-i Vardar’›n Türk bölge-sinin yani, Resim 62’de görüntülenen alan›n yok edilmesiyle sonuç-lanm›flt›r. Olaylar›n s›ralanmas›na bak›l›rsa, askerlerin hat›ra foto¤raf›çektirdi¤i de görünen bu resim Yunan ordusunun 1912’de flehre giri-flinden sonra ve yang›ndan önce çekilmifl olmal›d›r.

177 Mavrokefalidou (2005)

104


Resim 62177


EEvvrreennoossoo¤¤uullllaarr›› vvee

YYeenn‹‹ccee--‹‹ VVaarrddaarr::

KK››rr››llmmaayyaann ZZ‹‹nncc‹‹rr

EvrenosBolum_04yeni.qxd 12/28/09 5:44 PM Page 105

Osmanl› Araflt›rmalar›’n›n XXXII. Cilt’inde Orta Makedonya,Yenice-i Vardar (Giannitsa)’daki Evrenoso¤ullar› Hanedanl›¤›’ylailgili bir dizi yeni keflfedilmifl belge, kitâbe ve aile Resmisunmufltuk.179 Amac›m›z, ilim âleminin flimdiye kadar büyük ölçüdebilinmeyen bir külliyata eriflebilmesini sa¤lamakt›. Bunlar›n aras›ndanadir bulunan bir 17. yüzy›l aile fleceresi ve hanedanl›¤›n kurucusuHac› Evrenos’un türbesinin günümüze ulaflmam›fl kitâbelerinin birdizi foto¤raf› da bulunmaktayd›.

Bu çal›flma yay›mland›¤›ndan beri ilgiye de¤er bir dizi ö¤e dahadikkatimizi çekti: a) 19. yüzy›l ünlü ‹ngiliz manzara ressam› EdwardLear’›n meflhur bir Yenice-i Vardar suluboya resmi [Resim 63]; b) Evrenos’un torunlar›ndan birinin ‹ç Anadolu’da Hac›bektafl’takiHac› Bektafl Külliyesi’nin bir bölümünü vakfetti¤ini gösterenkitâbe;180 c) lahitteki orijinal kitâbenin bir k›sm›n›n da dâhil oldu¤uve Hac› Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki türbesinin iç k›sm›n›gösteren daha önce yay›mlanmam›fl bir foto¤raf;181 d) Yenice-i

178 Edward Lear: Edward Lear in Greece: Journals of a Landscape Painter in Greece and Albania. London (William Kimber), 1965 [Bundan böyle: Lear,1965]. Resim 63 [yukar›da] 33. sayfay› takip ediyor. Lear’›n 13-14 Eylül, 1848 Yenice-i Vardar (‘Yiannitsa’) ziyareti belgesinin tüm metni Ek 2’deverilmifltir.

179 Heath W. Lowry ve ‹smail E. Erünsal: “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar: Notes & Documents on Hac› Evrenos and The Evrenoso¤ullar›: ANewly-Discovered Late 17th Century fiecere (Geneological Tree), Seven Inscriptions on Stone & Family Photographs,” Osmanl› Araflt›rmalar› [The

Journal of Ottoman Studies], Cilt XXXII. ‹stanbul, 2008: s. 9-192. [Bundan böyle: Lowry/Erünsal, 2008]. Bu çal›flmada Lowry/Erünsal, 2008’deoldu¤unun tersine kasaban›n ismini, 16. yüzy›l belgelerinde yer ald›¤› flekle uyarak, Yenice-i Vardar (Yenice Vardar de¤il) olarak kulland›k.

180 Bu kitâbeyi E. Zeynep Yürekli Görkay’›n Legend and Architecture in the Ottoman Empire: The Shrines of Seyyid Gazi and Hac› Bektafl bafll›kl› de¤erlidoktora tezine borçluyuz. Yay›mlanmam›fl doktora tezi (Harvard University), 2005 [Bundan böyle: Yürekli Görkay, 2005].

181 Yazarlara bu Resmi Evrenos’un o¤lu ‹ki Yürekli Ali Beg’in soyundan gelen Özer Gazievrenoso¤lu temin etmifltir. Foto¤raf, ayn› âileden Say›nAtilla Evrenoso¤lu’nun koleksiyonundan al›nm›flt›r. Her ikisine de de bu resmi yay›mlama iznini verdikleri için teflekkür ederiz.

107

K›r›lmayan Zincir

Resim 63 - Edward Lear’s: ‘Yiannitsa’ [September 13, 1848178


Vardar’daki Hac› Evrenos türbesinin d›fl k›sm›n› gösteren, nadirbulunan bir 20. yüzy›l foto¤raf›;182 e) geç 19. yüzy›lda düzenlenmiflizlenimini veren ve 2008 y›l›ndaki makalemizdeki 17. yüzy›l ailefleceresine takviye olan ikinci bir aile fleceresi;183 f) 1916 tarihli,Yenice-i Vardar’daki Evrenoso¤ullar› Mezâr-› fierîf’ini gösteren birfoto¤raf;184 g) Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos Medresesi’nin içk›sm›n› gösteren, yaklafl›k 1912 y›l›ndan kalma bir foto¤raf;185

h) Yenice-i Vardar’da günümüze ulaflmam›fl bir medresenin d›flk›sm›n› gösteren, yaklafl›k 1960 y›llar›na ait iki foto¤raf; ve i) Teflhis edilememifl bir caminin günümüze ulaflmam›fl minaresininbir foto¤raf›.186

Mevcut ‘‹lave,’ bu yeni keflfedilmifl kaynaklar› daha öncekiçal›flmam›zda yay›mlanm›fl ö¤elere bir ek olarak sunmak üzerehaz›rland›. Yenice-i Vardar kasabas› hakk›ndaki bilgi ve Evrenos Begve halefleri taraf›ndan kurulmufl vak›flara ait, daha önce yay›mlan-

mam›fl, 16. yüzy›l›n birinci yar›s›nda derlenmifl,187 befl tahrir def-terinden gelenler ›fl›¤›nda analiz edildi. ‹leriki zamanlarda bunlar›nd›fl›nda materyal dikkatimizi çekerse, Evrenos Hanedanl›¤›hakk›ndaki ve kurduklar› ve befl yüzy›ldan fazla zamand›r idareettikleri flehirle ilgili ö¤eler, bu külliyat› mümkün oldu¤uncatamamlamak amac›yla, yay›mlanacakt›r.

Son olarak, di¤er üç seyahatnamenin tüm metinlerini ve çevirilerinide dahil ettik: a) 13 Eylül 1848’de Yenice-i Vardar’› ziyaret etmiflolan ‹ngiliz manzara ressam› Edward Lear’›n anlat›s› [Bkz.: Ek II]; b) 1586 yaz›nda kasabada üç gün geçiren Osmanl› seyyah› Âfl›kMehmed’in anlat›s› [Bkz.: Ek VI] ve c) 20. yüzy›l bafl›nda Yenice-iVardar’da Kaymakam Vekili olarak görev yapm›fl olan Tahsin Uzer’inanlat›s› [Bkz.: Ek VII]. 17. yüzy›l seyyah› Evliyâ Çelebi’nin [Bkz.: Ek I]ile birlikte bu üçü Evrenoso¤lu hanedanl›¤›n›n merkezi hakk›ndayaz›lanlar aras›nda en de¤erli olanlar›d›r.

182 Bu foto¤raf yak›n zamanda Giannitsa: City Guide adl› bir flehir rehberinde yeniden yay›mland›. Giannitsa, 2009: s. 33. Tarih metinlerini PanosThoridis’in yazd›¤› bu eseri, Giannitsa’n›n Çok Yönlü Gelifliminden Sorumlu Belediye Kurumu Baflkan› [DEBAG] Eleni Pismisi yay›mlad› [Bundanböyle: Giannitsa, 2009].

183 Bu aile fleceresinin bir kopyas›n› Heath Lowry’ye Özer Gazievrenoso¤lu verdi ve geçmiflini flu flekilde anlatt›: fiecerenin asl› ‹stanbul Baflbakanl›kArflivi’ndeymifl ve onu bir zamanlar Baflbakanl›k’ta Baflbakanl›k Neflriyat ve Müdevvenat Umum Müdür Muavini olarak çal›flan aile üyesi fierifMustafa ‹skender Evrenoso¤lu keflfetmifl ve Latin harfleriyle bir transkripsiyonunu/kopyas›n› Evrenoso¤ullar›’n›n Bursa kolundan gelen aile üyeler-ine vermifl. Aralar›nda yak›n zamanda vefat etmifl olan Semiha Burç Han›m da varm›fl. Semiha Han›m 1995’te Özer Gazievrenoso¤lu’na flecereninbir kopyas›n› vermifl. Orijinal Osmanl›ca versiyonunun fotokopisini Özer Bey’e yak›n zamanda fierif Mustafa ‹skender Evrenoso¤lu’nun soyundangelen Atilla Evrenoso¤lu vermifltir. [Bundan böyle: Baflbakanl›k Arflivi: Evrenos Aile fieceresi].

184 Bu foto¤raf Giannitsa, 2009: s. 48’de yeniden bas›lm›flt›r. Ayr›ca bkz. Lowry/Erünsal, 2008: s. 40-41.

185 Bu foto¤raf Giannitsa, 2009: s. 38’de yeniden bas›lm›flt›r. Ayr›ca bkz. Lowry/Erünsal, 2008: s. 187-188.

186 Bu foto¤raf Giannitsa, 2009: s. 32’de yeniden bas›lm›flt›r.

187 fiimdiye kadar bu materyalden k›smen de olsa faydalanmaya çal›flan tek kaynak Ümit K›l›ç’›n lisansüstü tezidir: Yenice-i Vardar Kazâs› (1520-1556).Atatürk Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal›. Erzurum, 1998 [Bundan böyle: K›l›ç, 1998]. Bu eser amaçlar›m›z aç›s›ndan s›n›rl›bir de¤ere sahiptir. Çünkü yazar›n verdi¤i rakamlar›n ve yapt›¤› okumalar›n ço¤u yanl›fl ya da eksiktir. Ancak (bize göre) K›l›ç, tarihlendirilmemiflüç tahrirden ikisini (içinde geçen flah›slara dayanarak), do¤ru flekilde tarihlendirmifltir. Bu tahrirlerin toplamda beflinden faydaland›k. Bunlar›nhepsi ‹stanbul’daki Baflbakanl›k Arflivi’nde bulunmaktad›r: a) Tapu-Tahrir Defter No. 70, h. 925’da (1519) kaleme al›nm›fl (bir icmal defteri)[Bundan böyle: Tapu-Tahrir Defter No. 70 (1519)]. K›l›ç, 1998, bu defterden faydalanmam›fl. Bu defter, Evrenos Beg vakf›na [Ek IV] ba¤l› olanköylerin tam bir listesini verse de, Yenice-i Vardar kasabas›n›n analizini vermemektedir. Bu yüzden amaçlar›m›z aç›s›ndan önemi s›n›rl›d›r, b) tarihi belli bir icmal defteri (1530) flu flekilde yay›mlanm›flt›r: T. C. Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü: 167 Numaral› Muhâsebe-i

Vilâyet-i Rûm-‹li Defteri (937/1530). Cilt I.: Dizin ve T›pk›bas›m. Ankara, 2003: s. 127 [Bundan böyle: Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530)]. K›l›ç, 1998bu defteri de kullanmam›flt›r [bkz. Tablo XIII ve Ek III], c) Tapu-Tahrir Defter Defter No. 424, bir mufassal defter, [Tablo XIV] tarihi verilmemifl olsada Sultan Süleyman’›n (1520-1566) hükümdarl›¤› dönemine ait oldu¤u aç›kt›r ve Tapu-Tahrir Defter No. 167 (yakl. 1530)’da verilen rakamlar›nayn›s›n› verir, yani ‘icmal’ defterinde verilen rakamlar bu ‘mufassal’ defterinden al›nm›fl gözüküyor. [Bundan böyle: Tapu-Tahrir Defter No. 424(yakl. 1530)]. Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530)’a dayanan Tablo XIII ve Ek III’de verilen rakamlarla Tapu-Tahrir Defter No. 424 (yakl. 1530)’adayanan Tablo XIV’deki say›lar› karfl›laflt›r›n. K›l›ç, 1998: s. 2-3, bu defteri yaklafl›k 1520 diye yanl›fl tarihlendirmifl, d) Tapu-Tahrir Defter No. 433,tarihi verilmemifl bir mufassal defteri, erken 1540’lara ait gibi görünüyor [Bundan böyle: Tapu-Tahrir Defter No. 433 (ca. 1540)]. K›l›ç, 1998: 3do¤ru tarihlendirmifl [Tablo XV]. e) Tapu-Tahrir Defter No. 723, benzer flekilde tarihlendirilmemifl bir mufassal defteri. Belgenin bizzat sundu¤ukan›ttan öyle görünüyor ki 1550’lerin ortas›nda kaleme al›nm›fl [Bundan böyle: Tapu-Tahrir Defter No. 723 (yakl. 1555)]. K›l›ç, 1998: s. 3 bu bel-geyi do¤ru tarihlendirmifl, Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530) : s. 9 ise h. 1022 (21 fiubat, 1613- 10 fiubat 1614) olarak yanl›fl tarihlendirmifl [Tablo

XVI].

188 Lowry/Erünsal, 2008: 163-183 [Ek I].

108



Evrenoso¤ullar› ve Yenice-i Vardar:


Hac› Evrenos’un neslini, Yenice-i Vardar’da kurduklar› flehir ve

flehrin civar bölgelerinden (güneyde Kara Verya/Veria’dan, kuzeyde

Avrat Hisar’a, bat›da Vodina/Edessa’dan güneybat›da Selanik’e)

ay›rmak imkâns›zd›r. Bu iddiaya getirilebilecek en iyi kan›t, Ailenin

kurucusunun ölümünden bir yüzy›l sonra flehrin sahip oldu¤u fizik-

sel yap›y› incelemekle elde edilebilir. 1530’da düzenlenmifl bir tahrir

defteri, Yenice-i Vardar kasabas›n›n 19 mahalleden olufltu¤unu

ortaya koymaktad›r.189 Bunlardan 18’i Müslüman mahallesiydi ve

toplam 497 haneden ya da yaklafl›k 2.485 sâkinden olufluyordu. 19.

mahallede 24 H›ristiyan hanesi vard› ve bu hanelerde, geriye kalan

120 sâkin yafl›yordu. Bir baflka deyiflle, yaklafl›k 2.605 sâkinden

oluflan nüfusun % 95.39’u Müslüman ve kalan % 4.61’i H›ristiyan’d›.

[Bkz. ilerleyen sayfalardaki Tablo XIII ve Tablo XIV ve Ek III].190

E¤er bu veriler, Yenice-i Vardar’›n Hac› Evrenos’un eseri oldu¤u

gerçe¤ini bir bafl›na ortaya ç›karmaya yetmiyorsa, iki argüman daha

sunulabilir: Birincisi, bölgenin ilk kez fethedildi¤i (yakl.) 1384191

tarihi ile daha önce bahsi geçen tahrir defterinin derlendi¤i 1530

y›llar› aras›nda infla edilmifl olan mimari yap›tlar›n ço¤unun

kal›nt›lar› günümüze kalm›flt›r. ‹kincisi, tahrir defterinin sundu¤u

kan›tt›r ki geniflleyen Osmanl› Devleti’ne kat›ld›ktan 150 y›l sonra

bile bu bölge Hac› Evrenos’un neslinden gelenlere, yani

Evrenoso¤ullar›’na ait bulunmaktayd›.

Birinci argüman, ilk olarak Heath Lowry’nin The Shaping of theOttoman Balkans (Osmanl› Balkanlar›n›n fiekillenmesi)192

bafll›kl› (2008) araflt›rmas›nda ve daha sonra ayn› y›l yay›mlananEvrenos Dynasty of Yenice Vardar (Yenice Vardar EvrenosHanedanl›¤›)193 bafll›kl› Lowry/Erünsal çal›flmas›nda sunulmufltur.Bu iki çal›flma 1384 ila 1530 y›llar›nda Yenice-i Vardar’da infla edil-mifl yap›lar aras›nda en az dokuzunun k›smen ya da tamamenbugüne ulaflt›¤›n› gösterir.

Bugün Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) muhafaza edilen bu 14. ve 15. yüzy›l eserleri flunlard›r:

1) Câmi’-i Evrenos Be¤’den bölümler;194

2) Evrenos Be¤ ‹mâreti’nden bölümler;195

3) Evrenos Be¤ Hammâm›;196

4) Evrenos Be¤ Türbesi.197 (20.yüzy›l bafl›nda restore edildi¤ihaliyle)

5) ‹ki Yüreklü ‘Ali Be¤ Sibyan Mektebi;198

6) Art›k Agia Pareskavi Ortodoks Kilisesi olarak ifllev gören, kimli¤ibelirsiz bir 15. yüzy›l türbesi;199

7) Ahmed Be¤ Câmii;200

8) fieyh ‹lâhî Türbesi;201

9) Ahmed Be¤ Hammâm› nam-› di¤er fieyh ‹lâhî Hammâm›;202

189 Bundan böyle: Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530): s. 127.

190 Bu pasajda kullan›lan nüfusla ilgili rakamlar, yayg›n bir uygulama olan sakin say›s›n› hane bafl›na 5 ile çarparak hesaplamaya dayanmaktad›r.

191 Uzunçarfl›l›, 1964. s. 415 ve Kiel, 1971: s. 300-329.

192 Lowry, 2008.

193 Lowry/Erünsal, 2008.

194 Lowry/Erünsal, 2008. s.54-67.

195 Lowry/Erünsal, 2008. s.61-65.

196 Lowry, 2008. s.64.

197 Lowry, 2008: s. 58-63 ve Lowry/Erünsal, 2008: s. 67-69, s. 133-148.

198 Lowry/Erünsal, 2008: s. 46-48.

199 Lowry/Erünsal, 2008: s. 43-45.

200 Lowry/Erünsal, 2008: s. 48-50.

201 Lowry/Erünsal, 2008: s. 48-50.

202 Lowry/Erünsal, 2008: s. 53-54. Yak›n zamanda Veria (Karaferya) Arkeoloji servisinden bir görevli , H. Lowry’ye Giannitsa’da üçüncü bir hammâm’›nkal›nt›lar›n›n bulundu¤unu ve bir süredir bu bölgede kaz› yap›ld›¤›n› söylemifltir. Yazarlar, bu eseri görme f›rsat› bulamad›klar› için için listeyeal›nmad›. Evliyâ Çelebi’nin kasabadaki üç hammâm tasvirine bak›l›rsa (bunlardan ikisi bugün duruyor: Evrenos Beg Hamâm› ve Ahmed BegHamâm› nâm-› di¤er fieyh ‹lâhî Hamâm›), yak›n zamanda keflfedilmifl kal›nt›lar Evliyâ Çelebi’nin [fiemseddin] Ahmed Beg’in infla etti¤ini söyledi¤idi¤er bir 15. yüzy›l hammâm›na ait olmal›.

109



203 Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530): s. 127.

204 * = Kasabada Evrenoso¤ullar› âilesi mensuplar›n›n ismini tafl›yan mahalleler.

205 Katip vergilendirilebilen Müslüman hanelerinin say›s›n› 451 yerine 414 olarak yanl›fl vermifltir. Defterde kaydedilmifl as›l hane say›s› toplam› + 47muaf Müslüman hanesi (‘utekâ, ak›nc›lar, ehl-i berât, müezzin, hatîb, sipahizade, vs.) = 498 Müslüman hanesi + 24 H›ristiyan hanesi = 522. Ayr›cadefterde sadece 78 bekâr kay›tl›yken, katip mücerred say›s›n› 88 olarak hesaplam›fl.

110


Tablo XIII: Tapu-Tahrir Defter #167 Yenice-i Vardar (Giannitsa) Kasabas›h. 937’de (8/25/1530-8/15/1531)203


206 Tapu-Tahrir Defter No. 424 (yakl. 1530): 4-12.


111


Tablo XIV: Tapu-Tahrir Defter #424’de Yenice-i Vardar (Giannitsa) Kasabas›h. 936’da (9/5/1929 - 8/24/1530)206

+ NOT: Yakl. 1530’da Yenice-i Vardar’daki Müslüman hanelerinin %25.55’inin (burada mücerredler say›lmam›flt›r) mühte-di olmas› ilginçtir. Bu durum, kasabay› a¤›rl›kl› olarak Hr›stiyan olan Vardar ovas›nda bir ‘Türk’ adas› olarak gören önce-ki yorumlar› sorgulamaya açmaktad›r. Aç›kça görülüyor ki kasaban›n kurulmas›ndan bir yüzy›l sonra hâlâ yöneticilerindinini seçen yerli Hristiyan aileler bulunmaktad›r. Bu mühtedi ailelerin kasaban›n hemen hemen bütün mahallelerinde bulun-mas› da bir o kadar ilginçtir ve burada din de¤ifltirenlerin damgalanmad›¤› ihtimalini akla getirmektedir. E¤er toplumsalbir bask› olsayd› bu yeni müslümanlar›n kasaban›n belli bir bölümünde kümelenmifl olmas› beklenirdi.


1530 sonras› Osmanl› dönemine ait kal›nt›lar, ki bunlar esas olarakHac› Evrenos’un neslinden fierif Ahmed Beg’in [Evrenoso¤lu]1754’te yapt›rm›fl oldu¤u 18. yüzy›la ait bir saat kulesi,208 benzerflekilde bir aile üyesinin yapt›rd›¤› (belki: 20. yüzy›l›n bafl›nda oradaikamet eden Evrenoso¤lu Emin Beg) bir geç 19. yüzy›l ya da erken20. yüzy›l kona¤› [Resim 64],209 yer yer geç Osmanl› dönemi idariyap›lar› ve okullar ve bir dizi hususi evden [Resim 65]210 oluflmak-tad›r. Daha sonra yap›lan eserlerin say›ca az oldu¤u göz önündebulundurulursa, Osmanl› kasabas›n›n befleri çevresinin oluflturul-mas›n›n Evrenos ailesi mensuplar› taraf›ndan Osmanl›egemenli¤inin ilk 150 y›l›nda gerçeklefltirildi¤i ortaya ç›kar.

Evrenos ve soyundan gelenlerin Yenice-i Vardar kasabas›n›n vebefleri çevresinin yap›m›nda oynad›¤› rol hakk›nda oluflacak flüpheyi,günümüze kalan 16. yüzy›l Osmanl› tahrir defterleri külliyat›n›nsundu¤u kan›t giderecektir. ‹htiva ettikleri 16. yüzy›l mahalle isim-leri aras›nda 18 Müslüman bölgesinden en az 11’i Evrenos ailesimensuplar›ndan birinin flu ya da bu flekilde ad›n› tafl›maktad›r [Not:

208 Lowry/Erünsal, 2008: s. 73-77 ve yukar›da s.38-39, Resim 26-28.

209 Mavrokefalidou, 2005. Bu albümde sayfa numaras› verilmemifltir.


112


Resim 64

Resim 65


âile mensuplar›n›n ad›n› tafl›d›¤› tespit edilen mahalleler asteriksle= * belirtilecektir]:

1) Mahalle-i ‘Îsâ Be¤ [Hac› Evrenos’un o¤ullar›ndan biri]*

2) Mahalle-i Ya’kûb Be¤ [Hac› Evrenos’un o¤ullar›ndan biri]*

3) Mahalle-i Hâcî Mustafâ

4) Mahalle-i Mescid-i Hâcî Lala

5) Mahalle-i Hâcî Resûl

6) Mahalle-i Zâviye-i ‘Îsâ Be¤ [Hac› Evrenos’un o¤ullar›ndan biri]*

7) Mahalle-i Câmi’-i Evrenos Be¤*

8) Mahalle-i H›z›r Be¤ [Hac› Evrenos’un o¤ullar›ndan biri]*

9) Mahalle-i Tabbâ¤ân [tabi-i Câmi’-i]

10) Mahalle-i ‘Alî Be¤ [Hac› Evrenos’un o¤ullar›ndan biri]*

11) Mahalle-i Ahmed Be¤ [Hac› Evrenos’un torunlar›ndan biri,yani ‘Alî Be¤’in o¤ullar›ndan biri]*

12) Mahalle-i Hâcî U¤urlu

13) Mahalle-i Mehmed Be¤ veled-i H›z›r Be¤ [Hac› Evrenos’untorunlar›ndan biri]*

14) Mahalle-i Hüseyin [Be¤] [Hac› Evrenos’un torunun o¤ullar›ndanbiri, yani ‘Îsâ Be¤’in torunlar›ndan biri]*

15) Mahalle-i fiehre-küsti (yani kenar mahalle)

16) Mahalle-i Dâvud Be¤ [Hac› Evrenos’un torunlar›ndan biri, yaniH›z›r Be¤’in o¤lu]*

17) Mahalle-i Hüseyin [Be¤] nam-› di¤er Ç›nar [Hac› Evrenos’untorununun o¤ullar›ndan biri, yani ‘Îsâ Be¤’in torunlar›ndan biri]*

18) Mahalle-i ‘Acem Kâdî 211

K›sacas›, Giannitsa’daki günümüze kalan 14. ve 15. yüzy›l mimarikal›nt›lar›n›n sundu¤u kan›t ve ayr›ca 16. yüzy›l bafl› Yenice-iVardar’›ndaki 18 Müslüman mahallesinden 11’inin ya da kasabamuhitinin % 61’inin aile mensuplar›n›n ismini tafl›yor olmas›, kasa-ban›n sadece Hac› Evrenos ve haleflerinin eseri oldu¤unu göster-mekle kalmaz, bölgenin onlara ait oldu¤unu da kesin olarak gös-terir.212

Kasaba halk›n›n küçük bir bölümünü oluflturan H›ristiyan unsurhakk›nda günümüze gelen tahrirlerin sundu¤u kan›t bir o kadarayd›nlat›c›d›r. 1530 icmal defterinde 24 H›ristiyan hanesi flu bafll›kalt›nda yer almaktad›r: Mahalle-i Gebran-i Yenice (Yenice Gayr›

Müslimleri Mahallesi) [yukar›da Tablo XIII].213 Bu tip bir defterdekullan›lmas› garip kaçan bir deyifl. Daha yayg›n olan âdete göre yamahalleye bir isim verilmesi ya da küçük cemaatin flu bafll›k alt›ndas›ralanmas› gerekirdi: Cema’at-i Gebran der Yenice (Yenice’dekiGayr› Müslim Cemaati). Hatta bu toplamlar›n al›nd›¤› mufassal def-terine bakt›¤›m›zda, 24 hanenin flu flekilde s›raland›¤›n› görüyoruz:Gebran-i nefs-i Yenice-i Vardar (Yenice-i Vardar’daki gayr-› müs-

limler) ve onu takip eden Mahalle-i Eski: 24 hane [yukar›da TabloXIV].214 Görünen o ki kâtip icmal defterini derlerken ‘gayr› müslim-ler’i deftere nas›l geçirece¤i konusunda bir tereddüt yaflam›flt›r. Birbaflka deyiflle, onlar› kaydetme flekline bakarak belirli bir mahalledemi oturuyor olduklar›n› yoksa daha önce listelenmifl olan Müslümanmahalleleri aras›na m› serpifltirildiklerini söylemek pek kolayde¤ildir.

Yaklafl›k 1540 y›l›nda derlenmifl olan deftere [Tablo XV’ün

devam›nda] iki ayr› H›ristiyan cemaati kaydedilmifltir. a) Gebran-iMahalle-i Ahmed Beg olarak, yani ad›n› Hac› Evrenos’un torunun-dan alan bir Müslüman mahallesi olan Mahalle-i Ahmed Beggayr-› Müslimleri olarak kaydedilmifl 6 hanelik küçük bir cemaat veb) kasaban›n tek H›ristiyan mahallesinin, yani Mahalle-i Atik’in(1530’da Mahalle-i Eski olarak görünüyor) sakinlerinden oluflan 30hanelik daha büyük bir grup.215 16. yüzy›ldan, yani yaklafl›k1555’ten, günümüze kalm›fl, kasaba hakk›nda bilgi veren son


212 1530’da bu 18 Müslüman mahallesine ek olarak, ad› bilinmeyen ve 24 haneden oluflan tek bir H›ristiyan cemaati vard› [Tapu-Tahrir Defter No.167 (1530): s. 127] ve tahrirde flöyle yer almaktayd›: Mahalle-i Gebran der Yenice (Yenice gayr-› müslimleri mahallesi) [Bkz: Tablo XIII ve Ek III].


214 Tapu-Tahrir Defter No. 424 (yakl. 1530): s. 12.

215 Tapu-Tahrir Defter No. 433 (yakl. 1540): s. 931-932.

113



mufassal defterleri [Tablo XVI] inceledi¤imizde, kasaban›nMüslüman mahallelerinin aflamal› ‘cemaat bütünleflmesi’nin, birsonraki kuflakta devam edecek bir trendin bafllang›c› oldu¤u aç›¤aç›kar.216 Kasaban›n Müslüman mahallelerinin ve sakinlerinin lis-tesinin sonunda flu bafll›¤› görürüz: flu isimlerdeki befl madde bafl›Gebran’› (Gayr› Müslimler) takip eder:

1) ‘an Mahalle-i fiehre-küsti (fiehre Küsti Mahallesi’nde [yaflayan-lar]): Deftere göre bu cemaat 30 hane ve 8 mücerredden (bekâr)olufluyor,

2) ‘an Mahalle-i Hâcî Resûl: 4 hane ve 2 mücerred (bekârlar),

3) Mahalle-i ‘Alî Be¤: 4 hane ve 4 mücerred,

4) Mahalle-i Lala [sic. Mahalle-i Mescid-i Hâcî Lala]: 4 hane ve 2mücerred (bekârlar),

5) Mahalle-i Ahmed Be¤: 3 hane ve 2 mücerred (bekârlar).

K›sacas›, yakl. 1555’te H›ristiyan nüfusu neredeyse ikiye katlanarak24’ten 45 haneye ç›kmakla kalmad› ve buna birde 18 bekâr erkeknüfusu eklendi. Daha da önemlisi, gayr-› müslimler ço¤unluk olanMüslüman nüfusla bütünleflmeye bafllam›fl gibi görünüyorlar. Baflkabir deyiflle, kasaba ve flehirlerdeki al›fl›lm›fl Osmanl› âdetine görekarma Müslüman-H›ristiyan (ve/veya Musevi) sakinlerin her bircemaat grubunun ayr› ayr› mahallelerde oturma adetinin, Yenice-iVardar’da uygulanmad›¤› görülüyor.217 Tam tersine, H›ristiyanlar›nkasaban›n befl Müslüman mahallesine da¤›ld›¤›n› ve bunlardansadece birinde ço¤unluk oldu¤unu (Mahalle-i fiehre-küsti) görüyoruz.218


217 Makedonyadaki di¤er flehir ve kasabalarda al›fl›la gelen uygulamalar için bkz: a) Siros/Serres: Lowry, 2008: pp. 179-188; b) Zihne/Zichni: Lowry,2008: pp. 212-220; and, c) Selânik/Thessaloniki: Heath W. Lowry: “Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selânik(Thessaloniki) in the Year 1478,” in Diptycha, Volume II (Athens, 1980-1981), pp. 154-293.


114



219 Tapu-Tahrir Defter No. 433 (yakl. 1540): s. 925-932. Bu defterin 932. sayfas›nda bir zeamet için konulmufl bir madde bafll›¤›: zeametin hamiliMehmed bin Evrenos-Miralay-I Liva-I Selânik y›ll›k gelirini 22.738 akçe olarak göstermektedir.

220 * = Quarters in the town bearing the names of members of the Evrenoso¤ullar›.

115


Tablo XV: Tapu-Tahrir Defter No. 433’de Yenice-i Vardar (Gianitsa)Kasabas› (yakl. 1540)219


221 Tapu-Tahrir Defter No. 723 (yakl. 1555): s. 530-539. ‹ki Evrenoso¤lu üyesi bu defterde zeamet hamili olarak gösteriliyor: a) s. 24: Ahmed binYusuf Evrenos, b) s. 88: Yusuf bin Evrenos.


116


Tablo XVI: Tapu-Tahrir Defter No. 723’de Yenice-i Vardar (Gianitsa)Kasabas› (yakl. 1555)221

+ NOT: Yenice-i Vardar’da yakl. 1555’te 568 Müslüman hanesinden 168’inin ya da %29.57’sinin (burada mücerredlersay›lmam›flt›r) mühtedi olmas› ilginçtir. Kasaban›n kurulmas›n›n üstünden 175 y›ldan fazla zaman geçtikten sonra hâlâ çoksay›da Hristiyan›n yöneticilerinin dinini seçti¤i aç›kca görülmektedir. Bu mühtedi ailelerin kasaban›n hemen hemen bütünmahallelerinde bulunmas› da bir o kadar ilginçtir ve burada din de¤ifltirenlerin damgalanmad›¤› ihtimalini akla getirmek-tedir. E¤er toplumsal bir bask› olsayd› bu yeni müslümanlar›n kasaban›n belli bir bölümünde kümelenmifl olmas› beklenir-di. Tam tersine Yenice-i Vardar’da yaklafl›k 1555’te mühtediler ve hristiyanlar ço¤u zaman ayn› muhiti paylaflmaktayd›lar.


1530 listesinde kasabadaki mahalleler aras›nda Mahalle-i Câmi’-iEvrenos Beg diye bir bölge bulunmas› bilhassa ilginçtir. Bu, öncekiçal›flmam›zdaki kasaban›n tek camiinin esas ismi ile ilgilisundu¤umuz analizi desteklemekle kalm›yor,223 bugün Giannitsa’daharap durumda bulunan bir baflka geç 14. yüzy›l yap›s›n›n varl›¤›n›ortaya koyuyor.

Yenice-i Vardar Mühtedileri Kimlerdi?

1529-30, yakl. 1540 ve yakl. 1555 y›llar›na ait üç mufassal defterikasaban›n yetiflkin erkek sakinlerinin isimlerini verdi¤inden bizebunlardan hangilerinin mühtedi oldu¤unu belirleme f›rsat› veriyor.224 Tablo XVII’de görülece¤i üzere, 16. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaH›ristiyanl›ktan ‹slamiyet’e dönme süreci Yenice-i Vardar’da hayat›nbir gerçe¤iydi. ‹htida fenomeni hakk›nda ciddi bir çal›flma yap›lmas›gerekiyor ve buna ihtiyaç oldu¤u da çok aç›kt›r.

Bugüne kadar bir 16. yüzy›l Osmanl› flehrinde ihtida hareketlerihakk›nda sunulan en ayr›nt›l› analiz, Heath Lowry’nin Karadenizliman flehri Trabzon (Trebizond)225 hakk›ndaki çal›flmas›d›r. Buçal›flma, Trabzon’un 1533 sakininden en az % 28.60’› mühtediyken,bir kuflak sonra 1583’de toplamda halk›n % 22.57’sinin ihtida etmifloldu¤unu göstermektedir. Tablo XVII’te verilen 16. yüzy›l›n ilkyar›s›na ait Yenice-i Vardar ihtida rakamlar›n›n ayn› yüzy›l›n ikinciyar›s›nda Trabzon’daki oranlarla aras›nda çarp›c› bir benzerlikbulunmaktad›r. Her iki durumda da ‘Abdullah defterlerde sadece birya da iki kez özel isim olarak görülüyor ama devaml› baba ismiolarak kullan›l›yor. Bunun yeni ihtida edenleri belirleyebilmek içinbir ‘iflaret’ olarak kullan›ld›¤› aç›kt›r.226

223 Lowry/Erünsal, 2008: s. 54-67 ve yukar›da s. 29-35. Burada a) Ahmed Beg Câmii, b) ‹skender Beg Câmii ve c) Câmi-i fierif olarak bilinen camininasl›nda kasaban›n kurucusu (Evrenos) taraf›ndan yapt›r›ld›¤› ve camiye Evrenos Be¤ Câmii denmesinin daha uygun olaca¤›n› iddia ettik. 1530’dakasaban›n tek bir câmiye sahip oldu¤unun gösterilmesi ve bu caminin de kesinlikle Hac› Evrenos’un 14. yüzy›l sonunda yapt›rd›¤› cami olmas› buba¤lamda de¤erlendirmemizi do¤ruluyor.

224 Mühtedilerin ald›klar› yeni Müslüman isimleri defterlerde veled-i ‘Abdullah (Tanr› kulunun o¤lu), yani baba ad› ‘Abdullah, fleklinde yer ald›¤› içinkimlerin ihtida etti¤i bu yolla belirlenebilir. Karadeniz k›y›s›ndaki Trabzon flehrini kapsayan 16. yüzy›l tahrir defterlerinde izi sürülebilen bu âdethakk›nda ayr›nt›l› bir tart›flma için bkz. Heath W. Lowry: Trabzon fiehrinin ‹slamlaflma ve Türkleflmesi, 1461-1583. 3. Bask›. ‹stanbul (Bo¤aziçiUniversity Press), 2005 [Bundan böyle: Lowry, 2005]. Trabzon’daki ihtida için bkz. Bölüm VI: s. 146-172. Bu eserin yak›n zamanda ‹ngilizce bask›s›yap›ld›: The Islamization and Turkification of the City of Trabzon (Trebizond), 1461-1583. ‹stanbul (Isis Press), 2009: xxvii + 237.

225 Lowry, 2005: s. 146-172. Makedonya kasaba ve flehirlerindeki daha al›fl›lagelen uygulamalar için bkz. a) Siros/Serres: Lowry, 2008: s. 179-188, b)Zihne/Zichni: Lowry, 2008: s. 212-220 ve c) Selânik/Thessaloniki: Heath W. Lowry: “Portrait of a City: The Population and Topography ofOttoman Selânik (Thessaloniki) in the Year 1478,” Diptycha, Cilt II (Athens, 1980-1981): s. 154-293.

117






118


Tablo XVII: Yenice-i Vardar’daki ‘Veled-i ‘Abdullah’ Mühtedi Hanelerve Mühtedi Mücerredler: 1529 - yakl. 1555


Yenice-i Vardar’daki yerel H›ristiyan cemaatin görece küçükolmas›na ra¤men, araflt›r›lan dönemde azalmak yerine (üyelerininihtida etmesi beklenece¤inden) normal bir art›fl oran› (1529-1530’da 24 haneyken, yakl. 1540’ta 36 ve yakl. 1555’te 45 hane)229

gösterdi¤i göz önünde bulundurulursa, veled-i ‘Abdullah olarakan›lan mühtedilerin kasaban›n yerli H›ristiyan sakinleri olmad›¤›n›söyleyebiliriz. Bu mühtedilerden ço¤u, büyük ihtimalleEvrenoso¤ullar›’n›n birbirini takip eden kuflaklar boyunca savafllardaedindikleri kullard›. Evrenoso¤ullar› araflt›r›lan dönem boyuncasadece ak›ndan (esir al›nan insanlardan oluflan ganimet ödülüyle)de¤il, 14.yüzy›l ortas›ndan 16. yüzy›la kadar Balkanlar›n esas fethin-den sorumlu olan ak›nc›lar›n komutanlar› olarak hizmet vermeyedevam ettiler. Bu birliklerin öncülü¤ü soydan soya geçti¤inden, Hac›Evrenos’un halefleri savafl ganimetlerinden birincil olarak fay-dalanan kiflilerdi.

Bu tip ganimetlerin esir al›nan askerleri de içerdi¤i, incelenen tahrirdefterleri taraf›ndan do¤rulan›yor. 1529-1530 tahririnde 13 azatedilmifl köleden (‘utekâ) oluflan bir grup görüyoruz. Bu köleler, dahaönceden Evrenos’un torunu ve ‹kiyürekli ‘Ali Beg o¤ullar›ndan biriolan merhum [fiemseddin] Ahmed Beg’in mal›ym›fllar ve AhmedBey’in vefat›ndan çok önce âzâd edilmifller. [Bkz: Tablo XIII].Tamam› ihtida etmifl bu kiflilerin defterde en az 9’u Müslüman isim-leriyle an›lmakta ve baba isimleri zikredilirken veled-i ‘Abdullahsözcü¤ü kullan›lmaktad›r.230

Tahrir’de yer alma flekillerinden (âdet oldu¤u üzere) bu kölelerinAhmed Beg bu defterin kaleme al›nd›¤› 1529’dan önce vefatetti¤inde azat edildiklerini ç›karabiliriz. ‹kinci tahrir kaleme al›nd›¤›s›ralarda (yakl. 1540) Ahmed Beg’in azat edilmifl köle cemaati 13’ten6’ya düflmüfltü ve içlerinden ikisinin baba ad› hâlâ Abdullah olarakzikredilmekteydi. [Bkz: Tablo XV].

Ayn› seneye ait icmal defterinde ikinci bir grup Balkanlardaki H›ris-tiyan halklardan devflirilmifl 12 ak›nc›dan oluflmaktad›r. Bunlardanço¤u benzer flekilde al›nm›flt›r [Bkz: Tablo XIII].231 Her y›lEvrenoso¤ullar›’yla birlikte Balkanlardaki Osmanl› topraklar›n›

geniflletmek için savaflan bu birlikler, Müslüman uç beyleriylesürdürdükleri iliflki yüzünden ihtidaya tabii olarak adayd›lar. Hac›Evrenos’un haleflerinin bir Uc Bey hanedanl›¤› olarak de facto rolü,baflkentleri Yenice-i Vardar’›n sakinleri aras›nda gözlemledi¤imizihtida seviyelerinde bafll›ca faktör olmal›.

Evrenoso¤ullar›’n›n sadece Yenice-i Vardar’a de¤il, onu çevreleyentopraklar›n büyük ço¤unlu¤una hâkim olduklar›n› hesaba katarsak,oynad›klar› rol daha aç›k olarak ortaya ç›kar. 1519 y›l›na âit birtahrir defteri güneydo¤uda Selânik’ten bat›da Vodina’ya [Edessa] vekuzeyde Avrathisar’dan güneyde Kara Verya’ya kadarki bölgedebulunan çevre köylerin en az 59’unu evkaf-› Evrenos Beg el-mer-hum’a, yani ailenin reisi Hac› ve Gazi Evrenos taraf›ndan kurulmufl

vakfa ait gösteriyor [Bkz: Ek IV - s. 159-164].232 Bu köyler onunvakf›na y›ll›k gelir olarak 460.983 akçe sa¤lamaktayd›lar.233 SadeceYenice-i Vardar’daki vakf›n›n de¤erini (faaliyetleri için üs olarakbat›da Yenice-i Vardar’a tafl›nmadan önce Gümülcine veSiroz/Serres’te benzer vak›flar kurmufltu) kavrayabilmek için,1530’da Floransa’n›n 3.75 gr. alt›n a¤›rl›¤›ndaki bir alt›n florinininyaklafl›k 55 akçeye234 denk oldu¤unu hat›rlamam›z yeterlidir. Birbaflka deyiflle, Evrenos’un Yenice-i Vardar vakf› için toplanan y›ll›kgelir 83.815 Floransa alt›n florini de¤erindeydi.

Evrenoso¤ullar›n›n evkaf›na âit emlâka ilâveten KuzeyYunanistan’da nesilden nesile mülk (özel mülkiyete konu arazi)olarak geçen genifl araziler bulunmaktayd›. Özel mülk olaraktan›mlanan bu arazilerin miktarlar› yak›n zamanlarda neflredilen1603 tarihinde haz›rlanm›fl ve Sultan I. Ahmed’in tu¤ras›n› tafl›yanbir mülknâme’de belirtilmifltir.235 Bu belge âileye âit do¤udaGümülcine ve bat›da Köstendil ve ötesindeki mülklerinmevcudiyetini bir kere daha te’yid etmifltir. Bu mülkler Hac›Evrenos’a 14. as›rda Y›ld›r›m Bayezid ve ard›ndan gelen sultanlarcaverilmiflti. Her padiflâh›n tahta ç›k›fl›nda bu mülklerin âidiyetihaz›rlanan yeni bir mülknâme ile tesbit ve teyid edilmekteydi.Evrenoso¤ullar›n›n bu topraklar üzerindeki haklar› 20. asr›nbafllar›na kadar tahta ç›kan her sultan taraf›ndan tan›nm›flt›.236

229 Bu rakamlar›n ayr›nt›l› bir analizi için bkz: Tablo XIII-XVI.

230 Babas› Abdullah olarak zikredilenlerin hemen hepsi mühtedi olmakla birlikte , her mühtedi bu flekilde, yani ibn-i Abdullah olarak an›lmad›¤›ndanYenice-i Vardar sakinlerinin mühtedi yüzdesi hiç flüphesiz burada iddia etti¤imizden daha da yüksek olmal›d›r. Ahmed Beg’in bu flekilde babaismini tafl›mayan en az befl ‘utekâ’s› (azat edilmifl kölesi) listeye eklenmelidir.

231 Bu süreçle ilgili bir tart›flma için, bkz: Lowry, 2003: s. 45-54.

232 Tapu-Tahrir Defter No. 70 (1519): s. 168-169.


234 N. Beldiceanu: Les Actes de Premiers Sultans Conservés dans les Manuscrits Turcs de la Bibliothèque Nationale a Paris. Cilt I. Paris (Mouton & Co.),1960: s. 173-176.

235 Ayflegül Çal›, “Ak›nc› Beyi Evrenos Bey’e Ait Mülknâme”, OTAM Dergisi, no. 20 (Ankara , 2006), s. 59-79 [Bundan sonra: Çal›, 2006]

236 Çal›, 2006: s. 66.

119



Evrenoso¤ullar› üyelerinin kurdu¤u ve yönetti¤i vak›flardan gelentek gelir bu de¤ildi. Ayn› defter, bundan baflka Hac› Evrenos’unsoyundan gelenler taraf›ndan Yenice-i Vardar’da kurulmufl iki vak›fdaha göstermektedir. Bunlar s›ras›yla: a) Evkaf-› ‘‹sâ Beg binEvrenos Beg, Selânik ve Yenice-i Vardar’da sekiz köyü ve çok say›daotla¤› bulunmakta ve bunlardan y›ll›k 86.488 [akçe] gelir gelmek-teydi, ve b) Evkaf-› Ahmed Beg bin Evrenos Beg, 5’i Yenice-iVardar’da, 1’i Karaferye’de olmak üzere 6 köyü bulunmakta ve bun-lardan y›ll›k 113. 531 [akçe] gelir sa¤lanmaktayd›.237

Aç›kças› bu bölgeyi Evrenoso¤ullar› yönetmekteydiler. Daha önce deiflaret etti¤imiz gibi, 17. yüzy›l seyyah› Evliyâ Çelebi’nin eserindekibir pasaj›n yanl›fl okunmas› sebebiyle birçok Osmanl› tarihçisikuflaklar boyu Yenice-i Vardar’› çevreleyen tüm bölgenin “EvrenosGazi yöresi” diye bilindi¤ini iddia etmifltir.238 Her ne kadar yanl›fl birokumadan kaynaklansa da bu görüfl asl›nda bir bak›ma gerçe¤iyans›tmaktayd›. Yani bu bölge büyük ölçüde onlara aitti. Ek IV’tegeniflçe gösterilece¤i üzere, Anadolu’dan gelen Türkmen afliretleride a¤›rl›kl› olarak Evrenoso¤ullar›’n›n yönettikleri bölgeyeyerleflmemiflti. Asl›na bak›l›rsa, 1519 tahririne göre Hac› Evrenos’unçok say›daki vakf›n›n harcamalar›n› karfl›lamas› için vakfetti¤i 59köyde ve ayr›ca o¤ullar›n›n vakfetti¤i 13 ek yerleflimde a¤›rl›kl›olarak H›ristiyanlar ikamet ediyordu. Bölgenin Müslüman bölgesisadece Yenice-i Vardar kasabas›yd› ve bu bölge de ‹slâmî karakteri-ni düzenli ihtida hareketlerine borçluydu.

fiehrin 16. yüzy›ldaki profilini, 140 y›l öncesinin tarihi (yani Hac›Evrenos taraf›ndan kuruldu¤u 1380 y›l›yla 1519 tarihli günümüzekalm›fl en eski tahrir defteri aras›ndaki dönem)239 hakk›nda bilinen-lerle karfl›laflt›rd›¤›m›zda, geliflimine iki afet gibi olay›n ne derecedeyön verdi¤ini anlar›z. Bunlardan birincisi 1432-1433 y›l›nda,

Osmanl›lar yak›n›ndaki Thessaloniki (Selânik) flehrini ikinci kezfethettikten hemen sonra oldu. Osmanl› hükümdar› II. MuradYenice-i Vardar sakinlerinin büyük ço¤unlu¤unu zorla bu flehreyerlefltirdi.

[II. Murad] kalan tüm evlerin ve neredeyse tüm kiliselerindi¤er bölgelerden gelip de belki daha önce oturduklar› yeryerine flehri [Thessaloniki] tercih etmifl olanlarla Yenitze’den[Yenice-i Vardar] gelen Türklere verilmesini buyurdu. Bu böl-genin tamam› ovad›r, flehrin bat›s›na bir günlük yoluzakl›¤›ndad›r. Elveriflli oldu¤undan ya da oray› aslen ikametyeri seçenin [Hac› Evrenos] acele etti¤inden, birçok Türkmukimi vard›r. Murad flehirde [Thessaloniki] kald›¤› s›rada bubölgeyi ziyaret etmiflti, gezme amaçl› m› avlanma amaçl› m›bilmiyorum, oradayken neredeyse bütün bölgeyi boflaltt›,sakinleri [bölgeden] ç›kard› ve onlara hemen Thessaloniki’yeyerleflmelerini buyurdu. Bu hükme [prostagma] uymalar›buyrulanlar [buyru¤u Murad Yenice-i Vardar’dan] gittiktensonra hiç gecikmeden, bir an evvel yerine getirdiler. [Yenice-i Vardar’a] vard›ktan ve oradaki tüm Türkleri itaat yoluylade¤il, zorla Thessaloniki’ye götürerek, fermana göre onlaraeskiden sahip olduklar› evler yerine yenilerini verdiler. Murad bu iki önlemi de seçti ve flehrin daha etkinbir savunmas› olmas› için böyle olmalar›n› buyurdu. Ayr›cadeniz k›y›s›nda bir flehir oldu¤u için daha çok say›da mukimeihtiyaç vard›. Dahas› eksiksiz bir pazar›n›n olmas›n› böylecetüm mallar›n oraya akmas›n› ve birçok kifliyi flehre çekmeyiistedi. [Bu mallarla] ticaret yapmaya ve onlar› takas etmeye ihtiyaç duyanlar buraya gelecek ve flehir bununsonucunda kolayca müreffeh bir yer olacakt›.240

237 Tapu-Tahrir Defter No. 70 (1519): 170. Bölgedeki vak›flarla ilgili genel bir araflt›rma için bkz: Vassilis Demetriades, “Vakifs along the Via Egnatia,”E. Zachariadou [yay. haz], The Via Egnatia Under Ottoman Rule, 1380-1699. Rethymnon, Crete (Crete University Press), 1996: s. 85-95 [Bundanböyle: Demetriades, 1996] ve ayn› yazar›n: Demetriades, 1981: s. 43-57 ve “The Streets and Quarters of Giannitsa Towards the End of the 19thCentury” [Yunanca], Makedonika, Cilt 15 (1975): s. 160-170.

238 Bkz. s. 7 – Dipnot 9 yukar›da: Orada Seyahatname, Cilt IX’un 1935 bask›s›n›n editörünün Evrenos Gazi’nin ‘türbe’sini ‘yöresi’ olarak okudu¤una,bunun da ilk önce Mélikoff’da, sonra di¤er birçok akademisyen taraf›ndan tekrarland›¤›na iflaret ettik.


240 Speros Vryonis, Jr.: “The Ottoman Conquest of Thessaloniki in 1430,” Anthony Bryer & Heath Lowry (yay. haz.): Continuity and Change in Late

Byzantine and Early Ottoman Society. Washington, D.C. & Birmingham, England (1986): s. 281-321 [Bundan böyle: Bryer & Lowry, 1986]. Bkz.: s.298.

120



Anagnostis’in anlat›s› II. Murad’›n ald›¤› önlemin Yenice-i Vardarsakinlerinin üzerinde travmatik bir etkisi oldu¤una pek flüphe b›rak-maz. “Oradayken neredeyse bütün bölgeyi boflaltt›” tipi ifadelerebaflvurdu¤unda ve temsilcilerinin “oradaki tüm Türkleri itaat yoluy-la de¤il zorla Thessaloniki’ye götürdü¤ünü” bildirdi¤inde, Sultan’›nsakinlerin iyili¤i için onlar› yeni fethedilmifl Selânik flehrineyerlefltirme arzusundan ziyade, kasaba nüfusunun Sultan›n fer-man›yla yok edildi¤ini üstü örtük biçimde vurguluyordur. Buradabilhassa ilginç olan iki nokta var: a) Anagnostis’in ‘Türkler’ sözükesinlikle etnik bir etiket olarak okunmamal›, yani bu sözü H›ristiyanyazarlar›n âdeti oldu¤u üzere ‘Müslümanlar’ anlam›na kulland›¤›göz önünde bulundurulmal›. Bir yüzy›l sonra (1530-1556 aras›)yüksek oranda ihtida oldu¤unu daha önce gösterdi¤imiz gözönünde bulundurulursa, bu durum ilgi çekici bir ihtimali, yaniYenice-i Vardar’dan zorla sürülüp Selânik’e yerlefltirilen birçok‘Türk’ün (ya da seleflerinin) mühtedi olma olas›l›¤›n› gündemegetirmektedir. Bu varsay›m spekülasyon s›n›rlar› ötesinetafl›namazsa da, ilgi çekici bir olas›l›k olarak kalmaya devam ediyor;b) II. Murad’›n Yenice-i Vardar halk›n› sürmesinin sebebinin sadeceyeni fethedilmifl Selânik’in sakinlerine Müslüman unsuru eklemekde¤il, neredeyse özerk bir güç olan Evrenoso¤ullar›na zarar vermekolmas› mümkün mü? Bu soru da elimizdeki kaynaklar› temelald›¤›m›zda cevab› olmayan bir soru ama sonraki kuflaklarda o¤lu II.Mehmed’in Uc Beyi hanedanl›klar›n› zay›flatmak için, kamu hazi-

nesinden devralm›fl olduklar› genifl arazileri, ailenin iflletti¤ivak›flara çevirmek suretiyle, topraklara el koymaya çal›fl›p baflar›s›zolmas›, bu iddian›n olas›l›k s›n›rlar› d›fl›nda olmad›¤›n› gösteriyor.

Kesin bir husus var ki o da Hac› Evrenos’un (1380’ler-1417) veondan sonra o¤ullar›n›n (1417-1432) kendi servetlerini art›rmaçabalar›n›n, II. Murad’›n Yenice-i Vardar sakinlerinin tümünü ya daönemli bir bölümünü sürmesi sonucunda geçici olarak sekteyeu¤ramas›d›r.

Yenice-i Vardar hakk›nda bilgi veren, günümüze gelmifl en eskitahrir defterine (1519) dönersek,241 1432 ve defterin derlendi¤izaman aras›ndaki y›llarda, yani sürgünü takip eden üç kuflak boyun-ca kasaban›n sadece status quo ante’sine (bundan önceki konumu-na) yeniden kavuflmufl görünmekle kalmad›¤›n›, ayn› zamandahat›r› say›l›r derecede büyüdü¤ünü görürüz. Bir önceki cümledekullan›lan ‘görünmek’ kelimesini kullanmak Tapu-Tahrir Defter # 70,1519 tahriri, yüzünden zorunlu hale geldi. Bu defter bir icmal def-teri olmakla kalm›yor ayr›ca bu tip defterlerde normalde bulunanbilgiden bile az bilgi veriyor. Özellikle, bu tip bir defterde takipedilmesi gereken normal prosedüre uymaktan ve daha öncetart›flm›fl oldu¤umuz 1530 y›l› Tapu-Tahrir Defter # 167’inde [Bkz.:yukar›da Tablo XIII] oldu¤u gibi bize her Yenice-i Vardar mahallesialt›nda listelenen hanelerin toplam say›s›n› vermekten ziyade, kasa-ba için afla¤›daki toplamlar› sunuyor [Tablo XVIII]:



121


Tablo XVIII.: Tapu-Tahrir Defter No. 70’de Yenice-i Vardar (Giannitsa) Kasabas› h. 925’de (1/3/1519-12/23/1519)242


E¤er bu rakamlar do¤ruysa, 1519’dan 1539’a kadar geçen süreiçerisinde Yenice-i Vardar sakinlerini etkileyen bir ikinci sars›c› olayyaflanm›fl olabilir. Zira 1519’da kayda geçirilmifl [Tablo XVIII] 793Müslüman + 25 H›ristiyan + 24 Musevi hanesini, yani toplamda 842haneyi, 1530’da [Tablo XIII] karfl›laflt›¤›m›z 498 Müslüman + 24H›ristiyan hanesiyle, yani toplam 522 haneyle karfl›laflt›rd›¤›m›zda,arada geçen zamanda kasaban›n nüfusunun % 38 azald›¤› görülüyor. Yayg›n bir uygulama olan hane bafl›na 5 birey çarpan›nabaflvurdu¤umuzda, ortaya ç›kan sonuç 1519’da nüfusu 4.210 olankasaban›n nüfusunun 11 y›l içerisinde 2.610’a düflmüfl oldu¤udur.Burada ya bir veba salg›n› gibi do¤al bir felaketle karfl› karfl›yay›zya da Yenice-i Vardar sakinleri bir kez daha sürgüne maruzkalm›fllard›r. ‹ki sebepten dolay› ikinci aç›klama daha muhtemelgözükmektedir: a) iki defterin kaleme al›nmas› aras›nda geçenzamanda kasabadaki Musevi cemaatinin tamamen ortadan kalkmas› ve b) H›ristiyan cemaatinin nüfusunun görece istikrarl›l›¤›.Bir baflka deyiflle, e¤er nüfustaki bu ani düflüfl bir veba salg›n›yüzünden olsayd› her dini grubun birbiriyle orant›l› etkilenmesi bek-lenirdi. Böyle bir durum olmad›¤›na göre, kasaban›n Musevilerinin,Müslümanlar›n hat›r› say›l›r bir yüzdesiyle birlikte, 1519-1530 y›llar›aras›nda zorla bir baflka bölgeye götürüldüklerini söyleyebiliriz. Busöylediklerimiz varsay›m s›n›rlar› d›fl›na ç›kamasa da, elimizdekikan›tlar akla ilk olarak bunu getirmektedir.

Bunun d›fl›nda, iki defterin kaleme al›nmas› aras›ndaki zamanzarf›nda nüfusun aniden düflmesini aç›klayacak geriye tek ihtimalkal›yor ki o da 1519 tahririnde nüfus oranlar› konusunda kâtibinhata yapm›fl olmas›d›r. Bilindi¤i gibi icmal defterlerine kaynak olanmufassal defterlerindeki ham veriyi özetlerken katipler s›k s›k ufaktefek hatalar yapmaktayd›lar. [Böyle bir hata için bkz.: Tablo XIII]Ancak flimdiye kadar bu büyüklükte bir hataya hiç rastlan›lmad›¤›n›düflünüyoruz.

E¤er 1519 defterindeki rakamlara güvenebilirsek, Sultan I.Süleyman’›n (1520-1566) daha önce selefinin (II. Murad) yapt›¤›gibi, Evrenoso¤ullar›n›n neflv ü nemâ bulduklar› bölgeyi zay›flat-mak için Yenice-i Vardar halk›n›n önemli bir bölümünü yine sürmüflolmas›n›n ihtimal s›n›rlar› d›fl›nda olmad›¤›n› söyleyebiliriz.

Yenice-i Vardar’›n bu dönemki gelifliminin ulaflt›¤› zirvenin, 1519defterinin derlenmesinden önceki kufla¤a denk düflmesi ‹lginçtir.Bu dönem, hanedanl›¤›n kurucusuyla birlikte Yenice-i Vardar’›nmimari güzelleflmesinde birinci derecede rol oynayan Evrenos’untorunu [fiemseddin] Ahmed Beg’in (‹ki Yürekli Ali Beg’ino¤ullar›ndan biri) hayat›na denk gelmektedir. Hat›r› say›l›r vak›flar›

sayesinde kasabaya ‹slami karakterini veren Ahmed Beg’dir. Bunlararas›nda bir medrese, bir câmi’i, bir imâret, bir bezzâsistân, birzâviye, bir kervansaray ve iki hammâm vard›r. Kasabay› bir kültürmerkezi haline getirmek için harcad›¤› çaba da bir o kadar önem-lidir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Nakflibendi fieyhi Abdullah-› ‹lâhî’yiAnadolu’dan Balkanlara davet eden kiflidir ve bu yüzden bu önemlimutasavv›f dolay›s›yla ba¤l› oldu¤u tarikat yani Nakflibendilik,Balkanlara bu sayede gelmifltir.243 Bilindi¤i gibi fieyh ‹lâhî’ninYenice-i Vardar’da bulunmas›, kasaban›n Balkanlardaki önemli birkültür merkezine dönüflmesinde yard›mc› olmufltur.244

1519 y›l›nda Yenice-i Vardar sakinleri aras›nda bir Musevi cemaa-tinin bulunuflu ilgi çekicidir ve [fiemseddin] Ahmed Beg’in faaliyet-leriyle ilintisi olabilir. Bir önceki kuflakta kasaban›n onun liderli¤ialt›nda (kendi büyük vakf›n› kurman›n yan› s›ra büyükbabas›n›nvakf›n›n mütevellisiydi)245 hat›r› say›l›r derecede büyüdü¤ü vebüyük vak›flar› aras›nda bir bezzâsistân ve bir kervansaray bulun-du¤u da göz önünde bulundurulursa, onun kasaban›n ekonomikgeliflimi için yeni gelen küçük Sefarad grubunu Selânik’ten Yenice-iVardar’a çekme girifliminin bilinçli oldu¤u söylenebilir. Bu iddiaspekülasyon s›n›rlar› d›fl›na tafl›nabilmezse de, ilgi çekici bir olas›l›kolarak kalmakta ve bu Ahmed Bey’in bilinen faaliyetleri göz önündebulunduruldu¤unda da ihtimal d›fl› görünmemektedir.

243 Kiel, 1971: s. 305-306 ve Lowry/Erünsal, 2008: s. 84.

244 Kiel, 1971: s. 306 v.d.

245 Lowry/Erünsal, 2008: s. 84.

122



Hac› Evrenos’un Babas› P›ranki ‘‹sa Be¤

Hanedanl›¤›n kurucusu Hac› Evrenos’un, babas› an›s›na kurdu¤uvak›fla ilgili bir ayr›nt› bilhassa ilginçtir [Ek V]. 1530 tarihli tahrirdefterinde Evrenos Bey’in, P›rank› ad›yla da bilinen Hay›rc›kköyünün (Karye-i Hay›rc›k nâm-› di¤er P›rank›) gelirini bir zâviyeninve ölen babas› P›rank› ‘‹sa Beg an›s›na yapt›rd›¤› türbenin harca-malar›n› karfl›lamak için ba¤›fllad›¤›yla ilgili bir kay›t vard›r [Bkz: EkV].246 Bu kay›t flöyledir:

Sa’îdü’l-hayât ve flehîdü’l-memât merhum Gazi EvrenosBe¤’in vakf›: Ad› geçen kiflinin babas› P›rank› ‘‹sâ Be¤ ad›geçen yerde flehit oldu ve türbesi247 o köydedir. Bu köyü[Evrenos] babas›n›n ruhu ad›na kurdu¤u vakfa bahfletti vegeliri gelen gidene [seyyahlara] yiyecek içecek sa¤lanmas›nagitmektedir ve idaresi Yenice-i Vardar’daki ve di¤er yer-lerdeki vak›flar› idare edenlere b›rak›lm›flt›r.

P›rank› olarak da bilinen Hay›rc›k Köyü

Hane: 40

Bekâr: 11

Gelir: 3.389 [akçe]

P›rank› ‘‹sâ Beg’in türbesinin kal›nt›lar›, bugünkü MakedonyaCumhuriyeti’nde bulunmaktad›r. Kriva Lakavica Nehri (LakoviçeDeresi) k›y›s›ndaki Radovis (Radoviflte) flehrinin güneybat›s›ndad›r.Bölgede art›k bir köy yoktur. 435 metre seviyesindeki kal›nt›larDedino ve Konce (Koniçe) yerleflimleri aras›nda bulunmaktad›r[Resim 66].

Ömer Lutf› Barkan’›n 1942’de yay›nlanm›fl bir çal›flmas›nda, KanunîSüleyman’›n (1520-1566) hükümdarl›¤› dönemine âit Pafla ‹liDefteri No. 282249 olarak tespit etti¤i defterden yay›mlad›¤› kay›t,yukar›da verilen pasaj› tekrar etmenin yan› s›ra (ufak tefekde¤iflikliklerle), Evrenos’un babas› P›rank› ‘‹sâ Beg’in türbesininçevresinde bir zâviye oldu¤unu ortaya ç›karan ek bir not içermesidolay›s›yle de ilginçtir:

Defter-i âtik’te Sultan Bayezid Han’›n bu zâviyede oturandervifllere bir muafiyet belgesi verdi¤i ve gelen gidene[seyyahlara] hizmet sundu¤u yazmaktad›r. Burada dervifl zâviyesine ait oldu¤u kaydedilmifl tüm bahçelerin, ba¤lar›n,

246 Barkan, 1942: s. 342: türbesi kelimesi rütbesi olarak yanl›fl okunmufl ya da bas›lm›fl, bu yüzden kay›t anlam› mu¤lak hale gelmifltir. Bu hata son70 y›ld›r akademisyenleri yan›ltm›flt›r.

247 Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530): s. 198. Ayr›ca bkz. Ömer Lutfi Barkan: “Osmanl› ‹mparatorlu¤unda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarakVak›flar ve Temlikler: I. Istilâ devirlerinin Kolonizatör Türk Dervifller ve Zâviyeleri,” Vak›flar Dergisi, Cilt II (1942): s. 279-386. S›rc›k aka P›rangi olarakokudu¤u Hay›rc›k için, bkz.: s. 342 [Bundan böyle: Barkan, 1942].

248 P›rank› ‘‹sâ Beg’in türbesinin Resmi için Grigor Boykov’a minnettar›z. ‹ki yazar›n da buray› ziyaret etme f›rsat› olmam›flt›. Bu bölge ile ilgili ayr›nt›l›tart›flma, Hollandal› mimari tarihçisi Machiel Kiel’in yak›nda yay›mlanacak olan çal›flmas›n› beklemektedir. Bu bölge 19. yüzy›l haritalar›nda flu isim-lerle yer ald›: a) Osmanl› Erkan-i Harp Haritas›’nda (Rumeli-i flahane haritas›: Sâye-i fuyuzât-i sermâye—cenâb-i zillüllahide erkân-i harbiye istikflafpostalar› taraflar›ndan tashih ve erkan-i harbiye-i umumiye dairesi beflinci fen flubesi marifetiyle tersim olunarak bu kere daire-i mezkure mat-baas›nda tab’ ve temsil olunmufltur. Sene: 1317 (1899), ad› sadece ‘türbe’ diye geçmekte ve haritada Radoviflte kasabas›n›n güneybat›s›ndakiLakoviçe Deresi kenar›nda bulundu¤u belirtilmektedir. b) ‘Üçüncü Avusturya-Macaristan Askeri Haritas›’nda [1: 200.000] yani 1910 tarihliAvusturya Generalkarte von Mitteleuropa, burada: Radoviflta kasabas›n›n güneybat›s›ndaki Kriva Lakovica k›y›s›nda ‘Gazi-Evrenos türbesi’ olarakgörünüyor.

249 Bu defterin yerini tespit edemedi¤imizden onu inceleyemedik. Yeni bir rakamla yeniden kataloglanm›fl gibi görünüyor, bu yüzden bu maddeyiBarkan, 1942: s. 342’teki flekliyle verdik.

123


Resim 66248


otlaklar›n ve tarlalar›n hem rüsûm-› örfiye hem hukuk-›fler’iyeden muaf oldu¤u belirtilmifltir. Dahas›, ne t›marl›larne bir baflkas› onlardan bir bu¤day tanesi bile almayacesaret etmeyeler. Ayr›ca onlar›n bahçelerinden,bostanlar›ndan, otlaklar›ndan, tarlalar›ndan ya da koyunun-dan gelen gelir kaydedilmeyecektir.250

Evrenos’un babas›n›n kiflili¤i, kendisininkinden de gizemlidir. E¤er16. yüzy›l tahrirlerinin bu kay›tlar›nda ad› geçmese, P›rank› ‘‹sâ Begolarak bilindi¤ini ortaya ç›karmak mümkün olamayacakt›. Çünkügünümüze ulaflan biri Evrenos’un Traianopulos’ta yapt›rd›¤› hanaait (1390), di¤eri Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki türbesinde (1417)bulunan iki kitâbede, Evrenos’un baba ismi sadece ‹sâ Beg olarakgörünüyor.251 ‘P›rank›’ lakab› sorunlu gibi gözükmektedir. HeathLowry’nin daha önce iddia etti¤i gibi ‘Frenk’ (Türkçe: ‘Firengî’), yaniAvrupal›, sözcü¤ünün bozulmufl bir versiyonu olabilir mi? Çünkü ‘p’ve ‘f’ harfleri kolayca birbirinin yerine geçebilmekteydi.252 E¤er budo¤ruysa, 13. yüzy›l sonunda ve 14. yüzy›l bafl›nda bölgede Bizanstaht›nda hak iddia eden çeflitli kiflilerin hizmetinde önemli roloynayan, (yer yer önceki müttefiklerine karfl› savaflmak üzereMüslümanlarla birleflerek) Katalan paral› askerlerden biriydi. BuKatalanlar›n faaliyetlerinin kaydedildi¤i The Chronicle ofMuntaner [Muntaner Kroni¤i], bunlar›n Bizansl›larla, Cenova H›ris-tiyanlar›yla ve Müslümanlarla savafl›rken nida olarak ‘Frank’sözcü¤ünü kulland›klar›n› iddia ediyor.253 E¤er bu do¤ruysa, ‘Frank‹sa’ diye bilinen bir kiflinin ihtida etmesiyle birlikte ‘P›rank›’ = Firengi‹sâ olarak bilinmeye bafllamas› mümkün olabilir mi? Bunu varsay›ms›n›rlar›n›n ötesine tafl›mak mümkün olmasa da, merak uyand›ranbir soru olarak kalmaya devam ediyor.

Bu iki 16. yüzy›la âit tahrir defterlerindeki kay›tlar›n ortayakoydu¤u, Evrenos Beg’in, babas›n›n türbesinin çevresindekizâviyenin harcamalar›n› karfl›lamak için Hay›rc›k köyünü vakfetmifloldu¤u, 1389-1402 y›llar› aras›nda vak›f iflleminin yap›ld›¤› ve odönemin hükümdar› Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan vakfa muâfiyetsa¤land›¤›, Evrenos Bey’in bu külliye için kurdu¤u vakf›n idaresiniYenice-i Vardar’daki mevcut vakfa ba¤lad›¤›d›r.

250 Barkan, 1942: s. 342: Barkan eski Türkçe metni flu flekilde veriliyor. “Mezkûr zâviyenin zikrolan ba¤çelerinden ve ba¤lar›ndan ve çay›rlar›ndan vetarlalar›ndan rüsûm-› örfiyeden ve hukuk-› fler’iyeden erbâb-› timardan ve gayr›dan kimesne taleb eylemeye ve bir habbelerin almayalar deyüSultan Bayezid Hân ‘zâviye-i mezburede sâkin olub âyende ve revendeye hidmet iden dervifller elinde mu’âfiyetnâmelerin olub’ (defteri âtik) dezâviye-i mezbûrenin ba¤›ndan ve ba¤çesinden ve çay›rlar›ndan ve tarlalar›ndan ve koyun hakk›ndan kimesneye hâs›l kaydolunmam›fllard›r.”

251 Lowry, 2008: s. 31-35 ve Lowry/Erünsal, 2008: s. 121-127 ve s. 134-138.

252 Bu konuyla ilgili daha ayr›nt›l› bir araflt›rma için bkz.: Lowry, 2003: s. 58-59. Heath Lowry 1970’lerin bafl›nda Trabzon üzerine çal›fl›rken, sokaktaçocuklar onu s›k s›k takip ediyor ve ona ‘Firengi’ diyorlarm›fl.

253 Lady Goodenough: The Chronicle of Muntaner, London, 1921: s. 502-506 ve s. 526.

124



‹ç Anadolu’da Hac› Bektafl Türbesini VakfetmedeEvrenoso¤ullar›n›n Rolü

Evrenoso¤lular› ve Bektafli tarikat› aras›ndaki do¤rudan ba¤› ilk defagörmemizi sa¤layan Zeynep Yürekli Görkay’›n önemli doktora tezioldu. ‹ç Anadolu’daki Hac› Bektafl türbesinin mimari tarihihakk›ndaki bir çal›flmada Yürekli-Görkay, külliyenin ortas›nda ya daikinci avlusundaki bir kitâbeyi yay›mlad›. Kitâbede yap›n›n, Hac›Evrenos’un torunlar›ndan biri taraf›ndan vakfedildi¤i belirtilmekte-dir [Resim 67]:

H. 901 [21 Eylül 1495-10 Eylül 1496] tarihli bu kitâbeye göre:

Ey günahkâr Evrenez ( ) yüzi kara

Ne yüz-bile Hazrete karflu vara.255

901

h. 901 [1495-1496]256

Bu kitâbede ilginç birkaç nokta var. Birincisi, vakfedenin ad› daha

sonra yayg›n olarak kullan›laca¤› Evrenos( ) fleklinde de¤il

de Evrenez ( ) diye yaz›lm›fl. Ancak bu yaz›l›fl flekli hanedanl›¤›n

kurucusundan bahseden en eski kitâbelerin birinde yaz›ld›¤› flekle

yak›nd›r. Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki lahdindeki 1417 tarihli

kitâbesinde ad› Evrenuz ( ) diye yaz›lm›fl.257 Eski kitâbelerden

ikincisinde, Evrenos’un Traianoupolis’te [Kara Il›ca] yapt›rd›¤› han-

daki 1390 tarihli kitâbesinde, daha yayg›n olan Evrenos ( )

flekli kullan›lm›fl.258

‹kincisi, Hac› Bektafl kitâbesinde geçen Evrenez’i teflhis etmeye

gelince Yürekli- Görkay flu do¤ru ç›kar›m› yapm›fl: “bu kitâbede ad›

geçen vâk›f, Seyyid ‘Ali Sultan’›n Velayetnamesinde bahsedilen

Evrenos Gazi’nin bir halefi olan ak›nc› komutan› Evrenos b. ‘Ali

olmas› neredeyse kesindir.” 17. yüzy›l fleceresine dayanarak

“neredeyse kesin” k›sm›n› bir kenara koyup, kitâbede ad› geçen

vâk›f›n asl›nda Evrenos’un torunu, yani flecerede Evrenos

( ) Beg olarak görünen ‹ki Yürekli Ali Beg’in o¤lu oldu¤unu

kesinlikle söyleyebiliriz [Tablo XIX].260

Tablo XIX’da görüldü¤ü üzere, [‹ki Yürekli] Ali Beg’in dört o¤lu flu

flekilde s›ralanm›fl: Evrenos Beg, Hüseyin Beg, H›z›r Beg ve [fiemsed-

din] Ahmed Beg. Müteakip kuflakta Evrenos Beg’in iki o¤lu flu flekilde

yer al›yor: Kara Ali Beg ve H›z›r Beg. Benzer flekilde H›z›r Beg’in üç

o¤lu oldu¤u gösteriliyor: Ali Beg, Hamza Beg ve Mehmed Beg.

254 Bu foto¤raf yazar›n izni ile kullan›lmaktad›r. Bkz. : Yürekli-Görkay, 2005: fiekil (Foto¤raf): 42.

255 Yürekli-Görkay, 2005: s. 175. Vakfedenin ismini (Evrenez olarak verilmifl) ‘Evrenoz’ olarak okumufl ve arkaik formunda ‘yüz-bile’ yaz›lm›fl olanyaz›y› ‘yüzile’ diye okumufl.

256 ‹lk bak›flta bu say›n›n ‘951’ diye okumas› gerekiyormufl gibi görünüyor ama asl›nda Yürekli Görkay’›n da önerdi¤i gibi ‘901’ diye okunmal›. Buvakfedenin kronolojisine de uymaktad›r. ‘S›f›r’ rakam›n›n nokta de¤il de küçük çember olarak yaz›ld›¤› çok say›da örnek var. Bu özellikle 16.yüzy›ldan önce bas›lm›fl sikkeler için geçerli. Bu konudaki literatürü gözden geçirmek için bkz.: Yürekli-Görkay, 2005: s. 174, dipnot 340.

257 Lowry/Erünsal, 2008: s. 134-138.

258 Bkz. Lowry, 2008: s. 134-138 ve Lowry/Erünsal, 2008: s. 121-125. Traionopoulos’taki han›n kitâbesinde muhafaza edilmifl olan ‘Evrenos’ yaz›l›fl›bu kitâbenin asl›nda daha sonradan eklendi¤i, yani Evrenos’un haleflerinin atalar› öldükten sonra, bu yaz›l›fl›n kabul görmeye bafllad›¤› s›ralarda,hana yerlefltirdi¤i, ihtimalini do¤uruyor olabilir mi?

259 Yürekli Görkay, 2005: s. 175.

260 Lowry/Erünsal, 2008: s. 25-26 ve s. 82-83.

125


Resim 67254


Hac› Bektafl kitâbesindeki üçüncü ilgi çekici nokta vakfedene verilenyüzi kara lakab› ile ilgili. ‹lk bak›flta bir mecaz gibi görünürken

(Görkay’a göre: “Hac› Bektafl’a yaklafl›rken tevazusunu gösterenalegorik bir ifade”),261 günümüze kalan Evrenoso¤ullar› aile

flecereleri alternatif bir aç›klama olas›l›¤› sunuyor.

Özellikle de 17. yüzy›l versiyonunda bu Evrenos o¤ullar›ndan biri (AliBeg) benzer flekilde kara lakab›n› tafl›yor ve Baflbakanl›k Arflivleri’ndemuhafaza edilen 19. yüzy›l versiyonunda bu Evrenos’un iki o¤lus›ras›yla flu fleklide adland›r›l›yor: Kara Ali Beg ve Kara H›z›r Beg

[Resim 68].262 Bu ‘kara’ lakab›n›n hem Evrenos’un hem de o¤ullar›

Kara Ali Be¤ ve Kara H›z›r Be¤’in asl›nda kara tenli oldu¤unu

gösteren ilgi çekici bir olas›l›k sunuyor olabilir mi?

Hac› Bektafl kitâbesinin gerçek önemi, bize Evrenoso¤ullar›

Hanedanl›¤›’n›n heterodoks Bektafli tarikat›yla kurduklar› en az 15.

yüzy›l sonuna kadar geri giden dini iliflkileri, özellikle de tabiiyetleri-

ni, aktarmas›nda yat›yor. E¤er Görkay’›n ikna edici biçimde savun-

du¤u gibi ‹ç Anadolu’daki Hac› Bektafl ilerlemesinin önemli k›sm›n›

Hac› Evrenos’un torunlar›ndan birine borçluysak, bu Uc Beyi

ailesinin dini hissiyat› konusunda hangi ç›kar›m› yapmam›z› gerekir?

261 Yürekli Görkay, 2005: s. 282-283.

262 Genelde bu iki aile fleceresinde verilen listeler ayn› olsa da, buras› nadiren ayr›ld›klar› noktalardan biridir. Özellikle de 17. yüzy›l versiyonuEvrenos’un iki o¤lunu Kara Ali Be¤ ve H›z›r Be¤ olarak s›raland›r›rken, 19 yüzy›l versiyonu onlar› flu fleklide adland›rm›fl: Kara Ali Be¤ ve Kara H›z›rBe¤, yani eski versiyonda H›z›r’a ‘Kara’ lakab› verilmemifl.

126


TABLE XIX: Alî Be¤’in silsilesini gösteriyor.


Heath Lowry’nin daha önce gösterdi¤i gibi, yak›n zamanda ortayaç›kar›lan Hac› Evrenos’a ait kal›nt›lar, hanedanl›¤›n kurucusununhacca gitti¤i s›rada Irak’taki kutsal fiii flehri Kerbela’y› da ziyaretetmifl olabilece¤ine dair ipuçlar› içeriyor. Çünkü el kemiklerininaras›nda piflmifl topraktan yap›lma tesbih taneleri bulunmufltur.Piflmifl topraktan yap›lma tespih tanelerinin tek bir yerde yap›ld›¤›biliniyor, o da Kerbela. Çünkü fiiiler flehit Hüseyin’in kan› orayadöküldü¤ünden topra¤›n›n kutsal oldu¤una inanmaktad›rlar.264

‹ki kuflak sonra, Hac› Evrenos’un torunlar›ndan birinin heterodoksdervifl fleyhi Hac› Bektafl için vakfedilmifl külliyenin geniflletilmesiiçin hat›r› say›l›r miktarda servet harcad›¤› görülüyor. Külliyeninikinci avlusunda Evrenos taraf›ndan bafllat›lan çal›flman›n dahasonra bir baflka uc beyi Malkoço¤lu Bali Beg taraf›ndan tamam-lanm›fl olmas› da ilginçtir.265 Burada gördü¤ümüz fley, Balkanlar›niki büyük fatih ailesinin giriflimleri; ikisinin de Anadolu’yla bir ba¤lar›oldu¤u bilinmiyor. ‹kisi de Balkanlarda üsleri olarak ifllev gören yurtlar›ndan kilometrelerce uzakta, do¤uda bulunan heterodoks biribadethaneye hamilik yapmaya çal›fl›yorlar.

Bu hamilik, ancak Balkanlar›n fatihi uc beyleriyle onlar›n birliklerineilham kayna¤› olan ve birlikleri seferber eden hetorodoks derviflfleyhleri aras›ndaki yak›n ba¤lar›n bir göstergesi olarak okunabilir.Hem Anadolu’da hem Balkanlarda, bu tür benzer ba¤lar›n bir baflkaönemli Uc Beg hanedanl›¤› olan Mihalo¤ullar›’yla di¤er erkendönem hetorodoks dervifl fleyhleri aras›nda da mevcut oldu¤u yak›nzamanda gösterildi.266

263 Baflbakanl›k Arflivi: [Evrenos Âile fieceresi] Resim 68 ‹stanbul Baflbakanl›k Arflivlerinde muhafaza edilen Evrenos âile fleceresinin küçük birbölümünü temsil ediyor. Oklar tepeden afla¤›ya kadar s›ras›yla flunlara iflaret ediyor: Hac› ve Gazi Evrenos Be¤, o¤lu ‹ki Yürekli Ali Be¤, onuno¤lu Evrenos Be¤ ve onun o¤ullar›: Kara Ali Be¤ ve Kara H›z›r Be¤.

264 Bu konu üzerine ayr›nt›l› bir tart›flma için bkz., Lowry, 2008. Bu çal›flman›n I. Bölümü: ‘Hac› Evrenos’un Ayak ‹zlerinde: 14. Yüzy›lda Bat› Trakya’n›nOsmanl›lar Taraf›ndan Fethinin Yeni Bir Yorumu’ [s. 15-64], Yenice-i Vardar’da (Giannitsa) Evrenos türbesi kaz›lar› hakk›ndaki bir tart›flmayla bitiy-or [s. 58-62].

265 Yürekli-Görkay, 2005: s. 177.

266 Bkz. genç Bulgar Osmanl› tarihçisi Mariya Kiprovska’n›n muhteval› çal›flmas›: “The Mihalo¤ul Family: Gazi Warriors and Patrons of DervishHospices,” Osmanl› Araflt›rmalar› [Journal of Ottoman Studies], Cilt XXXII, ‹stanbul, 2008: s. 193-222 [Bundan böyle: Kiprovska, 2008] ve Yürekli-Görkay, 2005: s. 127-.

127


Resim 68263


Yenice-i Vardar’daki Hac› EvrenosTürbesinin ‹ç K›sm›n› Gösteren, Yeni Keflfedilmifl Bir Foto¤raf

Bugünkü Evrenoso¤ullar› kufla¤› taraf›ndan muhafaza edilen âileyâdigârlar› aras›nda Evrenos’un Yenice-i Vardar türbesinin içk›sm›n› gösteren foto¤raflar bulunmaktad›r. 2008’dekiçal›flmam›zda bu tür dört foto¤raf›, günümüze ulaflmam›fl üçkitâbenin ayr›nt›l› analiziyle birlikte yay›mlad›k.267

Bu makalenin yay›mlanmas›ndan sonra, ‹stanbul’da avukatl›k yapanaile tarihçisi Özer Gazievrenoso¤lu yazarlara beflinci bir foto¤rafverdi. Özer Bey’e bu resmin bir kopyas›n› ailenin ‹zmir kolundanolan Atilla Evrenoso¤lu vermiflti.268 Bu foto¤raf özellikle önemlidir.Çünkü daha önce yay›mlad›¤›m›z ve türbenin iç k›sm›n›n bilinen sonfoto¤raf resmi olarak tespit etti¤imiz resimden [2008’dekiçal›flmam›zdaki 46. Resim afla¤›da Resim 69 olarak yeniden verildi] daha farkl› bir perspektif sunmaktad›r.269

Duvar resimlerinde gösterilen sahneleri karfl›laflt›rd›¤›m›zdagörülece¤i üzre her iki resim de türbenin en son restore edildi¤i1910 tarihinden sonra çekilmifl olmal›d›r. Ancak Resim 70 lahdinbafl›ndaki duvar›n görüntüsünü de kapsamakta ve böylelikle bizebaflka bir kitâbe sunmaktad›r.

Kitâbenin [Bkz.: Resim 70] büyütülmüfl halini veren Resim 71Evliyâ Çelebi’nin 1667-1668 Yenice-i Vardar ziyareti s›ras›ndalahdin bafl›nda ve aya¤›nda durdu¤unu söyledi¤i as›l kitâbenin üstk›sm› oldu¤unu tesbit etmemizi sa¤lamaktad›r. Bu üst k›s›m, ayn›zamanda ilk kez 1978’de Yunanl› Osmanl› tarihçisi VassilisDemetriades’in ve sonra 2008’de Lowry ve Erünsal’›n (farkl› oku-malarla) yay›mlad›¤› kitâbenin üstten ilk üç sat›r›d›r.

267 Lowry/Erünsal, 2008: s. 139-146 ve s. 154-159.

268 20. yüzy›l›n bafl›nda Evrenoso¤ullar› Yunanistan’dan çekilince, aile gruplar› Anadolu’nun çeflitli bölgelerine yerlefltiler. Bu bölgeler aras›nda, ‹stan-bul, Bursa, ‹zmir ve Dikili de (‹zmir’in kuzeyinde Ege sahilinde) bulunmaktad›r. Bu yüzden kendilerinden farkl› kollar olarak bahsediyorlar, yaniDikili kolu, Bursa kolu vb. Atilla Evreneso¤lu’nun âilesi Türkiye’ye 1924’deki mübadelede geldi ve ‹zmir’e yerleflti.

269 Lowry/Erünsal, 2008: s. 141-142.

270 Bu foto¤raf› yazarlara, Evrenoso¤lu ‹ki yürekli Ali Beg’in soyundan gelen Özer Gazievrenoso¤lu ulaflt›rd›. Foto¤raf, yine Ali Beg’in soyundan Say›nAtilla Evrenoso¤lu’nun koleksiyonundan al›nd›. Bize bu resmin bir kopyas›n› sa¤lad›klar› için iki beyefendiye de minnettar›z.

128




Bu foto¤rafda görülen metnin üç sat›r›n›n büyütülmüfl halini sunanResim 72, onu 2008’de yay›mlad›¤›m›z foto¤rafla [Resim 73] kar-fl›laflt›rmam›za imkân sunmaktad›r. Her iki resmi karfl›laflt›rd›¤›m›z-

da, 1417’de öldü¤ünde hanedan›n kurucusunun türbesine yerleflti-rilen as›l kitâbenin üst k›sm›yla karfl› karfl›ya oldu¤umuz ortaya ç›k-maktad›r.271

271 V. Demetriades, “The Tomb of Ghazi Evrenos at Yenitza and its Inscriptions,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Cilt 39 (London,1976): s. 328-332 ve Lowry/Erünsal, 2008: s. 134-136.

129


Resim 71

Resim 72 Resim 73


Metin

Sat›r #1: Kad mâte ve nukile min dâri’l-fenâ ila dâri l-bekâel-merhûm

Sat›r #2: el-ma¤fûr es-sa’îd efl-flehîd melikü’l-¤uzât ve-l-mücahidîn

Sat›r #3: kâtilü’l-kefere ve’l-müflrikîn ez-zâ’ir Beytu’llahi’l-harâm

Translation

Sat›r #1: Vefat etti ve fâni dünyadan bâki dünyaya göç etti.

Sat›r #2: Tanr› merhametine ve ba¤›fllamas›na kavuflmufl, flehid,gazilerin ve mücahidlerin hükümdar›,

Sat›r #3: Kâfir ve çok tanr›l›lar› k›l›çtan geçiren, Tanr›’n›n evini[Kâbe] ziyaret etmifl

Bu resimin dikkat çekici bir yönü daha vard›r: üzerindeki duvarresmi [Resim 74]. Bu resmin en sa¤ k›sm›nda bir türbe resmi görüyoruz ki bir ihtimal bu Evrenos’un esas türbesinin tasviri ola-bilir.

Evliyâ’n›n 1667-1668 ziyareti s›ras›nda Evrenos türbesini flu flekildetasvir etti¤ini dikkate al›rsak:

Bu flehir içinde kurflunla örtülü güzel kargir bir kubbe içindedefn edilmifltir. Ammâ bu kubbe-i müflebbekin [?] [musaykal]içi iki kat meflhed-i gâziyând›r. Afla¤› k›sma üç ayak tafl mer-divenle inilir. Burada uzun bir mermer sanduka içinde GâziEvrenos yatmaktad›r.272

Bu sat›rlarla Evliyâ’n›n, 19. yüzy›l sonu - 20. yüzy›l bafl›na ait oldu¤uaç›k olan bugünkü binadan ziyade [Resimler 76 ve 77], bu resimdetasvir edilene benzer bir türbeyi tasvir etti¤ini düflünebiliriz. [Resim75].

272 Lowry/Erünsal, 2008: s. 149-150 ve s. 176-177. Evliyâ’n›n metni flöyledir: “Bu flehir içre bir kurflum örtülü kârgîr bir kubbe-i ra‘nâ içinde medfûn-dur. Ammâ bu kubbe-i müflebbekin [?] [sic. musaykal] içi iki kat meflhed-i gâziyând›r… Ve kubbe-i âlî olma¤ile etrâf› revzenler ile müzeyyenolmufl kasr-› irem-misâl bir kubbe-i pür-nûrdur….”

130


Resim 74 Resim 75


Resim 77274

131

Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos TürbesininD›fl K›sm›n› Gösteren Nadir Bir 20. Yüzy›l Foto¤raf›

Yak›n zamanlarda, Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos Türbesi’nin öngiriflini 20. yüzy›l bafl›nda göründü¤ü haliyle gösteren ilginç birfoto¤raf gün ›fl›¤›na ç›kt› [Resim 77].

Türbenin bugünkü halini ön k›sm›n›n bu foto¤rafta muhafaza edil-mifl haliyle 2006-2007 restorasyonundan sonraki flekliylekarfl›laflt›rd›¤›m›zda [Resim 76], erken 20. yüzy›l resminin iflaretetti¤i k›sm›n 1910’da yap›lan son Osmanl› restorasyonunun hemensonras›na ait oldu¤u ortaya ç›k›yor.273 Foto¤raf›n solundakipencerenin üstünde (giriflini saklayan dev servi a¤ac›n›n arkas›nasaklanm›fl) bir zamanlar yap›y› kaplam›fl olan bir kubbenin (ya dakubbelerin) çizgileri vard›r.

Türbenin önündeki çok zaman önce yok olup gitmifl olan çeflme,binay› gölgeleyen servi a¤ac›yla birlikte foto¤raf çekildi¤inde beflyüzy›ld›r varl›¤›n› muhafaza etmekte olan bu mabedin zamanadirendi¤inin bir baflka göstergesidir.

273 Lowry/Erünsal, 2008: 147-148. Türbenin Osmanl› dönemindeki son restorasyonu aileye mensup olmayan bir kiflinin inisiyatifiylegerçeklefltirilmifltir. Bu kifli Tahsin Uzer ad›nda biriydi ve 1900’de Yenice-i Vardar’da k›sa bir süreli¤ine kaymakaml›k yapm›flt›. An›lar›ndaEvrenos’un türbesinin harap halini görünce floke oldu¤unu ve vakf›n mütevellisiyle derhal irtibata geçip memnuniyetsizli¤ini belirtti¤ini ve tür-benin restorasyonuna bafllad›¤›n› anlat›r. Bkz.: Tahsin Uzer: Makedonya Eflkiyal›k Tarihi ve Son Osmanl› Yönetimi. Ankara (Türk Tarih Kurumu), 1979:s. 66. Kasaba tasvirinin tam metni için bkz.: EK VI.

274 Giannitsa, 2009: s. 33.


Resim 76


‹stanbul Baflbakanl›k Arflivlerinde MuhafazaEdilen ‹kinci (Geç 19. Yüzy›l) Evrenoso¤ullar› Âilefieceresi

2008’de yay›mlam›fl oldu¤umuz aile fleceresinin, yaklafl›k iki yüzy›lsonra derlenmifl olan ve ‹stanbul Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’ndemuhafaza edilen ilgi çekici daha geç bir versiyonu bulunmaktad›r.Bu flecere 17. yüzy›l fleceresinden farkl› olarak derkenara sahipde¤ildir. Yani aile üyelerinin isimlerinden baflka bilgi sunmamakta,bulunduklar› görevler, kat›ld›klar› savafllar, defn edildikleri yerlerleilgili ek bilgiler vermemektedir. Bu durum her ne kadar amaçlar›m›zaç›s›ndan bu flecerenin getirece¤i fayday› s›n›rlasa da, Evrenos’unneslinin anlaml› bir listesini içermesi ve derlendi¤i dönemde aileiçin bir Türk fleceresi oluflturmakta duyulmufl olabilecek ihtiyac›yans›tmas› bak›m›ndan önem kazanmaktad›r.275

17. yüzy›l fleceresi do¤rudan Hac› ve Gazi Evrenos Beg’lebafllamaktayd›. Oysa 19. yüzy›l versiyonu aile için yarat›lm›flmitolojik bir silsile ile bafllamaktad›r: Yedi o¤lu oldu¤u gösterilenBozoklu Han’›n flecereye göre o¤ullar› flunlard› [Resim 78]:1) Yüregir Han, 2) Kusun Han, 3) Varsak Han, 4) P›rank› ‹sa Beg [Hac›ve Gazi Evrenos Beg’in babas› olarak gösteriliyor], 5) Kufltemür Han,6) Özer Han ve 7) Gündüz Alp Han [üç o¤lu oldu¤u gösteriliyor: Faz›lBeg, Firuz Beg ve Turhan Beg].

Öyle gözüküyor ki zaman›n ilerlemesiyle birlikte Evrenoso¤ullar›tabi olduklar› Osmano¤ullar› gibi kökenlerini Orta Asya Türklerinedayand›rma ihtiyac› hissetmeye bafllam›fllard›r. Bunun sonucundahanedan›n kurucusunun sonradan icad edilmifl atalar›ndan oluflanbir silsilesini içeren yeni bir flecere ortaya ç›km›flt›r. Enteresan olanyak›n geçmiflte277 Evrenoso¤ullar› aras›nda Bozok ismini tafl›yankiflilerin bulunmas›d›r.

275 Not: Bu ‘‹lave’ kaleme al›nd›ktan sonra, Özer Gazievrenoso¤lu Heath Lowry’ye Evrenos aile fleceresinin üçüncü versiyonunun Latin harfleriyleyaz›lm›fl bir kopyesini verdi. Ailenin ‹zmir’de yaflayan bir kolu taraf›ndan muhafaza edilen ve söylenilenlere göre 1815 y›l›na ait olan bu flecereyidaha önce yay›mlad›¤›m›z 17. yüzy›l fleceresiyle [Lowry/Erünsal, 2008: s. 80-120] karfl›laflt›rd›¤›m›zda, birkaç ufak de¤ifliklikle ayn› derkenarlarasahip oldu¤unu görmekteyiz. Ancak 18. ve 19. yüzy›lda yaflam›fl olan aile mensuplar› ve bunlar›n bulunduklar› görevlerle Hac› Evrenos vakf›n›nson dönemlerdeki mütevellileri hakk›nda ek notlar içermektedir. Gelecekte orijinal belgenin bir kopyas›n› elde edebilirsek, onu da yay›mlamay›ümit etmekteyiz.

276 Baflbakanl›k Arflivi: Evrenos Âile fieceresi.

277 20. yüzy›lda bu özel isme sahip en az iki aile üyesi bulunuyordu: 1) Bozok Bey (1927-1994) ve 2) Bozok Bey (ö. 1960).

132


Resim 78276


Evrenoso¤ullar›n›n Yenice-i Vardar’daki Mezâr-i

fierîf’ini Gösteren 1916 Tarihli Bir Foto¤raf

Bu nadir (ve önemli) tarihli foto¤raf, bize Evrenos Hanedanl›¤›’n›n

mezâr-i flerîfinin 1916 y›l›ndaki, yani Osmanl› egemenli¤inin

Yenice-i Vardar’daki son y›llar›ndaki haline bir göz atma f›rsat› ver-

mektedir [Resim 79]. Foto¤rafda teflhis edilememifl bir cami,

süslemeli kubbeli ve aç›k kenarl› bir türbe ve sekizgen kubbesi olan,

dikdörtgen, ikinci bir türbe görülmektedir.

Esas mezarl›¤›n büyük bir k›sm› ön plandaki bir duvar›n arkas›nda

sakl› kald›¤›ndan görülememektedir. Ancak ayn› bölgeyi duvar

kald›r›ld›ktan sonraki haliyle gösteren muhtemelen 1930’larda

çekilmifl ikinci bir resme sahibiz. Daha önceki çal›flmam›zda

yay›mlad›¤›m›z bu foto¤raf [Resim 80],279 Müslüman nüfusun

kasabadan 1920’lerde geri çekilmesinden sonra çekilmifl olmal›. Bu

foto¤rafda ayn› teflhis edilmemifl camii, süslemeli kubbeli ve aç›k

kenarl› türbeyi,280 sekizgen kubbesi olan ikinci dikdörtgen türbeyi,

ayr›ca duvar yüzünden bir önceki foto¤rafda görünmeyen çok

say›da mezar tafl›n› tüm ön plana da¤›lm›fl haliyle göstermektedir.

Câmi ve aç›k kenarl› kubbeli türbe günümüze ulaflmam›flt›r. Ancak

hem Resim 79’un hem Resim 80’in sa¤ k›sm›nda görünen sekizgen

kubbeli türbenin, 20. yüzy›l›n y›k›m›ndan kurtularak ayakta durmay›

278 Giannitsa, 2009: s. 48.

279 Lowry/Erünsal, 2008: s. 40-41.

280 Lear, 1965: 30-31 afla¤›daki pasajda Yenice-i Vardar ve Vodena (Edessa) yolu aras›nda rastlad›¤› benzer bir türbeyi flu flekilde tasvir ediyor:“Müslüman kasabalar› civarlar›nda mütevazi kabirlerden oluflan genifl mezarl›klar ortas›nda dervifl ya da aziz türbelerini s›k s›k fark edersiniz. 90-120 santimetre yüksekli¤inde dikdörtgen bir yap›d›r, köfleler farkl› farkl› yüksekliklerde kubbeleri sütunlarla desteklerken, merkezinde geneldefleyh’in tarikattaki derecesini gösteren bir remiz, sar›¤› ya da yüksek taçl› bir bafll›¤› bulunur.”

133


Resim 79278


baflar›p, günümüze Ortodoks Kilisesi Agia Paraskevi olarak ulaflm›flolmas› ihtimali yüksektir.282 Bu hipotezi destekleyecek üç argümansunulabilir: a) Resim 79 ve Resim 80’de sunulan türbe ile bugünküAgia Paraskevi Kilisesi aras›ndaki göze çarpan benzerlik [Resim 81,Resim 82 ve Resim 83’de bu benzerlik daha da aç›k görülmekte-dir], b) Yenice-i Vardar’daki bugünkü as›l Ortodoks mezarl›k kompleksinin Evrenoso¤ullar›’n›n mezâr-› flerîfinin bölgesinikapl›yor olmas›, yani bugünkü Agia Paraskevi Kilisesi’ne bitiflikduruyor olmas› [Resim 84] ve c) kilisenin iç k›sm›n›n flüpheye mahalb›rakmayacak bir flekilde türbe görünümünde olmas› [Resim85].283

2281 Lowry/Erünsal, 2008: s. 40-41.

282 Lowry/Erünsal, 2008: s. 43-45. Bkz.: s. 23 yukar›da.

283 Lowry/Erünsal, 2008: s. 43-45 ve bkz. Heath W. Lowry: A Search for Sacred Spaces & Architectural Monuments in Northern Greece. ‹stanbul(Bahçeflehir University Press), 2009: s. 75-77 [Bundan böyle: Lowry, 2009].

134


Resim 80281

Resim 81


E¤er bu konudaki analizimiz do¤ruysa, 1920’lerin bafl›nda Yenice-iVardar’›n son Müslüman sâkinlerinin geri çekilmesiyle birlikte,sadece Müslüman türbesinin kutsal mekân›n›n de¤il, onuçevreleyen Müslüman mezarl›¤›n›n da bütünüyle kutsal Ortodoksmekân› s›n›rlar› içine girmesi gibi ilginç bir örnekle karfl› karfl›yay›zdemektir.

135


Resim 85

Resim 83

Resim 82

Resim 84


Yenice-i Vardar’daki Hac› Evrenos Medresesinin‹ç K›sm›n› Tasvir Etti¤i Tahmin Edilen Yaklafl›k1912’den Kalma Bir Foto¤raf

‹ki askerin I. Dünya Savafl› dönemi üniformalar›yla hat›ra amaçl› pozvermifl olmalar›ndan bu resmin belki de Balkan Savafllar› s›ras›nda,yani Yunan ordusunun Yenice-i Vardar’› 1912 y›l›nda iflgal etti¤is›ralarda çekilmifl oldu¤u sonucuna var›yoruz [Resim 86]. Buresmin önemi Yenice-i Vardar’daki, sadece bu foto¤rafda tasviredilen bir yap›y›, yani flehrin kurucusu Hac› Evrenos taraf›ndan 14.yüzy›l›n sonunda yapt›r›ld›¤› tahmin edilen ve günümüze kalmam›flmedreseyi gösteriyor olmas›d›r.

Literatürde bu bölgeye yap›lan tek referans, seyyah Evliyâ Çelebi’nineserinde bulunuyor. 1667-1668’deki Yenice-i Vardar ziyaretis›ras›nda flehirdeki medreseyle ilgili flu bilgiyi vermifltir: “Ve cümlebir285 aded medrese-i âlimând›r. Ol dahi Gâzî Evrenos Be¤’inkurflum örtülü kubâblar ile tezyîn olmufl bir dâr’t-tedrîs-i tahsîl-iulûmudur.”286

Bu foto¤rafda görülen yap›n›n bir caminin avlusu oldu¤udüflünülebilirse de foto¤rafda seçilebilen befl kap› dizisi bu olas›l›¤›ber-taraf etmekte ve yap›n›n asl›nda bir medrese olmas› ihtimalineiflaret etmektedir.287 E¤er bu yap› bir medreseyse, belki deBalkanlar›n en eski Osmanl› medresesinin günümüze kalm›fl tekresmiyle karfl› karfl›yay›z demektir. Öyle gözüküyor ki bu medrese14. yüzy›l sonundan 20. yüzy›l bafl›na kadar varl›¤›n› muhafazaetmiflti.

Mavrokefalidou’nun yay›mlad›¤› di¤er iki foto¤rafdaki ayr›nt› daYenice-i Vardar’da bir Osmanl› medresesini göstermektedir [Resim87 ve Resim 88].288 D›fl cephe görüntüsünü sunduklar› binaylaResim 86’n›n gösterdi¤i bina ayn› gibi görünüyor.

Evliyâ, yukardaki pasajda Yenice-i Vardar’da tek medreseninEvrenos’un infla etti¤i medrese oldu¤unu aç›k aç›k söylemekle bir-likte serinde fieyh ‹lâhî ad›na [fiemseddin] Ahmed Beg taraf›ndan,yine bu fleyhin ad›na yapt›r›lan tekke ve câmi’inin yan›ndayapt›r›lm›fl bir ikinci medreseden (medrese-i tekye-i dâru’l-hadis)

284 Giannitsa, 2009: s. 38.

285 ‘Bir’ vurgusu bize ait.

286 Lowry/Erünsal, 2008: s. 167.

287 Princeton Universitesi’nde ‹slam Sanat› ve Arkeolojisi profesörü olan Thomas Leisten bu yap›n›n eski bir Osmanl› medresesi oldu¤u fleklindekigörüflümüze kat›lmaktad›r.

136


Resim 86284


bahsetmektedir.289 Camii ve türbesi günümüze k›smen kald›¤›ndanbu külliyenin tam yerini bilmekteyiz.290 Bu medrese Resim 87 veResim 88’te gösterilen bölgede bulunmaktad›r.291 O halde Resim86 ve Resimler 87 ve 88’de gösterilen medresenin fieyh ‹lahimedresesi olmas› olas› de¤ildir.292 Bu medresenin 14. yüzy›l sonun-da ya da 15. yüzy›l bafl›nda Evrenos taraf›ndan yapt›r›lm›fl medreseoldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Hatta 1585-1586 aras›nda kasabada üç gün geçirmifl olan 16. yüzy›lseyyah› Âfl›k Mehmed’in eserindeki tasvir, Yenice-i Vardar’da birdenfazla medrese bulunmas›n› destekliyor gibi görünüyor. Âfl›kMehmed medreselerden bahsederken onlar› bir bir isimlendirmez,ço¤ul flekli kullanarak: “ve Yenice-i Vardar'da müdârese vemüzâkere-i ‘ulûm içün binâ olunm›fl medâris-i tayyibe vardur.”293

der. Âfl›k Mehmed’in Yenice-i Vardar tasvirinin tüm metni sonundaEk VI’te verilmifltir.

Bu yorumun/tespitin do¤ru olup olmad›¤›n› belirlemek, son kertedeOsmanl› Mimarisi alan›nda çal›flan meslektafllar›m›za düflse de, bufoto¤raflar bize Yenice-i Vardar’daki (Giannitsa) Evrenoso¤ullar›Hanedan›’n›n ço¤u yak›l›p y›k›lm›fl olan mimarî eser miras›ndangeriye kalanlar› bir araya getirmeye çal›fl›rken eriflebilece¤imiz tümkaynaklardan yararlanmam›z gerekti¤ini bir kez daha hat›rlatmak-tad›r.


289 Lowry/Erünsal, 2008: s. 178-179.

290 Lowry/Erünsal, 2008: s. 48-50.

291 Ahmed Beg’in medresesi vakfiyyesinin kopyas› için bkz: ‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: EV. VKF: Dosya # 19, Gömlek # 11. Bu belge, özel olarakonun Yenice-i Vardar’da vakfettikleri aras›nda medreseden bahsetmektedir.

292 Bilindi¤i gibi erken dönem Osmanl› medreseleri hakk›ndaki standart baflvuru kitab› Câhid Baltac›’n›n: XV-XVI As›rlar Osmanl› Medreseleri. ‹stan-bul, 1976 adl› eseridir. Baltac›, Yenice Vardar’daki Evranos Gâzî Medresesi’nden bahsederse de [s. 200-201], [fiemseddin] Ahmed Beg’inmedresesinden bahsetmez.

293 Âfl›k Mehmed: Menâz›rü’l-Avâlim. Yay›na haz›rlayan: Mahmud Ak. 3 Cilt (Ankara, 2007). Cilt I.: Tahlil ve Dizin, s. I-CDLXXI, Cilt II.: Metin: s. 1-950ve Cilt III: Metin: s. 951-1886. Âfl›k’›n Yenice-i Vardar ziyaretinin tasviri III. Cilt’te s. 994-995’te bulunuyor.

294 Burada yay›mlanm›fl bir foto¤raftan ayr›nt›: Mavrokefalidou, 2007.

295 Burada yay›mlanm›fl bir foto¤raftan ayr›nt›: Mavrokefalidou, 2007.

137


Resim 87294

Resim 88295


Yenice-i Vardar’dan Tespit Edilememifl ve Art›kMevcut Olmayan Bir Minare Foto¤raf›

Yenice-i Vardar’daki tespit edilememifl bir caminin minaresine ve birzamanlar bitifli¤inde olan caminin kal›nt›lar›na (ön planda) ait bufoto¤raf [Resim 89] buraya, Evrenoso¤ullar› Hanedanl›¤›’n›nbaflkentinde mevcut bir zamanlar›n Osmanl› mimari eser miras›n›nmümkün oldu¤unca eksiksiz bir kayd›n› sa¤lama amac›ylaeklenmifltir.

Son Not

Yazarlar bu flans› de¤erlendirerek bilgilerini, belgelerini ve âilefoto¤raflar›n› cömertçe kendileriyle paylaflarak bu çal›flman›ngerçekleflmesini sa¤layan ve yard›mlar›n› esirgemeyen Evrenoso¤luüyelerine teflekkür ederler. Özellikle, G. Ersin Evrenos ve ÖzerGazievrenoso¤lu’nun yard›mseverlikleri mevcut bu çal›flman›ntafl›d›¤› de¤erin oluflumunda önemli bir rol oynam›flt›r.

Resim 90, Hac› Evrenosun o¤lu ‹kiyürekli Ali Bey’in soyundan gelenEvrenoso¤lu mensuplar›n›n ‹stanbul’da 22 Haziran 2008’de ilk aileyeme¤inde bir araya geldiklerinde çekilmifltir. Soldan sa¤a G.ErsinEvrenos, Alp Evrenoso¤lu, Özer Gazi Evrenoso¤lu (Organizasyonugerçeklefltiren) ve Metin Manisal›o¤lu.

296 Mavrokefalidou, 2005 ve Giannitsa, 2009: s. 32.

297 Heath Lowry taraf›ndan çekilen foto¤raf (2008).

138


Resim 89296

Resim 90297


EEkklleerr


EK I: Seyahatnâmenin, Evliyâ Çelebi’nin 1668’de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa)yapt›¤› seyahat› anlatan bölümünün Latin harflerine ve bugünkü dile

çevrilmesi ve faksimilesi (Topkap› Saray Ba¤dat #308) 298

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesinin yak›nda yay›nlanan tenkitli metni ile bu eserin güvenle kullan›labilirbir neflrine ulaflm›fl bulunuyoruz. Yenice-i Vardar üzerindeki önceki çal›flmalar, ilgili bölümün Yunanca,Almanca yap›lm›fl tercümelerine veya Seyahatnâme’nin 19. as›r sonlar›nda ve 20. as›r bafllar›ndayap›lan önemli ölçüde sansüre u¤ram›fl, bask› hatalar›yla dolu ve ciddi atlamalar ihtiva eden neflrineve bu neflir esas al›narak yap›lan Latin harflerine çevirilerine dayand›¤› için burada Seyahatname’ninYenice-i Vardar’la ilgili bölümünü vermeyi faydal› bulduk. Son yap›lan neflir üzerinde yapt›¤›m›z birkaçdüzeltme teklifini [sic. _______]: fleklinde gösterdik. Beflir A¤a nüshas›ndaki birkaç de¤iflik okuyufluda dipnotlarda belirttik.

Transcription, Translation & Facsimile

[s. 76 & Varak230a:]299 Evsâf-› Verebiye Ovas›, ya’nî kal’a-i Vardar Yenicesi:

Verebiye ovas›n›n yani Vardar Yenicesi kalesinin evsâf›:

‹ki added kal’ad›r. Biri Tekûr b›nar› kal’as›d›r kim flehrin bir ucu anda imifl. Bir kal’as› hâlâamâr [sic. ‘imâr] olan flehir oldu¤u yerdedir kim ana Verebiye kal’as› derler. An›niçün defter-i hâkânîde kal’a-i Vardar Yenicesi sahrâ-y› Verebiye derler. Bânîsi Rûm krallar›ndanyine Feylekos evlâdlar›ndan iki bürâder iki kal’a binâ edüp biri Tekrûr kral ve biri Verebiyekral binâs›d›r. Niçe mülûkdan mülûka de¤üp âh›r-› kâr sene 764 târîhinde Gâzî Hudâvendigârümerâlar›ndan Gâzî Evrenos feth edüp pây-› taht-› ümerâ etdi. Ve kal’as›n câ-be-câ münhedim etdi kim bir dahi küffâr-› Rûm tama’ edüp muhâsara etmeyeler.

‹ki aded kaledir. Biri, flehrin ucundaki Tekûr P›nar› kalesidir. Bir kalesi de flehrin bulundu¤u yerdedir veona Verebiye kalesi derler. Bu yüzden Defter-i Hâkânî’de Vardar Yenicesi kalesi, Sahra-i Verebiyedenilmifltir. Bu kalelerin bânîleri Rum krallar›ndan Feylekos’un çocuklar›ndan iki kardefldir ve bunlariki kale yapm›fllard›r: biri Tekrûr kral ve biri Verebiye kral binas›d›r. Hükümdarlardan hükümdarlarageçip sonunda 764 tarihinde 764 [20 Ekim, 1362 – 9 Ekim, 1363] Gazi Hudâvendigâr’›n [I. Murad]emirlerinden Gâzî Evrenos feth edip merkez yapm›flt›r. Kalesini de yer yer y›kt›rd› ki Rûm kâfirlerialmak isteyip de muhasara etmesinler.

298 Bu aç›klaman›n al›nd›¤› yer: Evliyâ Çelebi bin Dervifl Mehemmed Zillî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. VIII. Kitap [Topkap› Saray› KütüphanesiBa¤dat 308 Numaral› Yazman›n Transkripsiyonu – Dizini]. Seyit Ali Kahraman, Yücel Da¤l›, Robert Dankoff taraf›ndan düzenlenen. ‹stanbul (Yap›Kredi Yay›nlar›), 2003. s. 76-79. Bu çal›flma boyunca: Evliyâ Çelebi, 2003 olarak bahsedilmifltir. Not: Evliyâ Çelebi çevrilirken zaman zamanmetinden ayr›ld›k ve metnin orijinalini bozmayacak baz› ilave ve ç›karmalarla metni daha anlafl›l›r hale getirmeye çal›flt›k.

299 Sayfa numaralar›nda son neflirin , varak numaralar›nda ise Evliyâ Çelebi editörlerinin kulland›klar› Seyahatnâme nüshas›n›n varaklar›na iflaret edil-mifltir.

140



Hâlâ Rûmeli eyâletinde Selânik sanca¤› hâkinde üç yüz akçe flerîf kazâd›r. Ve nâhiyesi (----)kurâd›r. Ve hükûmeti (----) (----) dir. Ve kazâs› cümle üç yüz aded hâne tahrîr olunuphâne-i avâr›z ordu ve nüzülât tekâlîfleri verirler. Sipâh kethudâyeri ve yeniçeri serdâr› ve (----) ve muhtesibi ve bâcdâr› ve flehir kethudâs› vard›r.

Hâlâ Rumeli eyaletinde Selânik sanca¤›nda üç yüz akçelik bir kazad›r. Nahiyesi (-----) köydür.Kazas›nda üç yüz aded hâne yaz›lm›flt›r ve bunlar ‘avâr›z, ordu ve nüzülât vergileri verirler. Buran›nsipahi kethüdas› ve Yeniçeri serdar› ve (-----) ve muhtesibi ve bâcdar› ve flehir kethüdas› vard›r.

Eflkâl-i zemîn-i flehr-i Yenice: Mezkûr olan iki kal‘an›n mâbeyninde bir vâsi‘ dereli ve depelive bay›rl› yerde cümle 17 aded mahallât-› ma‘mûreli flehirdir. Evvelâ (----) mahallesi,..................[1 empty line].................... Meflhûr mahallât bunlard›r.

Yenice flehrinin tavsifi: zikredilen iki kalenin aras›nda genifl bir dereli, tepeli ve yamaç yerde 17 adedma’mur mahallesi olan bir flehirdir. Önce (-----) mahallesi, [Not: 1 sat›r bofl] meflhur mahalleler bun-lard›r.

Ve cümle bin befl yüz aded kiremit örtülü bâ¤ u bâ¤çeli ve tahtânî ve fevkânî vâsi‘ ve birbir-lerinden [s.77] [seyrek]300 vâki‘ olmufl kârgîr binâ hânedânlard›r [hânelerdür]301 kim herbirinde âb-› hayât sular ve bâ¤çeler mukarrerdir.

Toplam bin befl yüz aded kiremitle örtülü, ba¤l› bahçeli, bir iki katl› genifl birbirlerinden ayr› her birindeâb-› hayat gibi sular ve bahçeler olan evlerdir.

Ve cümle 17 aded câmi‘-i mîr-i mîrân ve gayri kibâr-› a‘yân câmi‘leridir, ammâ cümledenmükellef ü mükemmel ve ma‘mûr ve müzeyyen cemâ‘at-i kesîreye mâlik çârsû içinde ‹skenderBe¤ câmi‘i, kurflum kubbeli ma‘bedgâh-› kadîmdir. K›ble kapusu üzre tahrîr olunan târîhibudur:

Ammere'l-‹skender min nesli Gâzî Evrenos,

Dâre hayr› ceddihi'l-a‘lâ fe‘amme nef‘uhâ,

Ecruhâ fî dâri'l-uhrâ cennetü'l-me’vâ limâ,

Câe fî târîhihâ dârun karârun ecruhâ.

Sene (----)

300 Beflir A¤a.

301 Beflir A¤a.

141

Ekler


17 tane flehir eflrâf›n›n ve ümerân›n yapt›rd›¤› câmisi vard›r. Ancak hepsinden daha mükemmel,mamur ve görkemli olan› çok cemâati bulunan çarfl› içindeki kurflun kapl› eski bir mâbed olan ‹skenderBey câmiidir. K›ble kap›s› üzerindeki tarih flöyledir:

Gazi Evrenos neslinden ‹skenderBüyük ceddinin imâretini yeniledi ve faydas›n› yayg›nlaflt›rd›

Bunun karfl›l›¤› âhirette cennet olsun,Tarihi de dârun karârun ecruhâ olsun.

Sene (-----)

Andan Badral› câmi‘i, müferrih ve musanna‘ ma‘bedgâhd›r.

Sonra Badral› [sic. Bedreli Be¤] câmii gelir ki ferah, güzel bir mabeddir.

Ve Îsâ Be¤ câmi‘i, hakkâ ki bânî-i mi‘mâr-› selef ilm-i hendese üzre mahbûb câmi‘ binâ etmiflkim görenler pesend ederler.

ve ‹sa Bey câmii. Gerçekten de geçmifl dönemin mimarlar›ndan biri hendese ilmi üzere görenlerinbe¤endi¤i güzel bir câmi yapm›flt›r.

Ve Receb Çelebi câmi‘i, bu dahi kâr-› kadîm câmi‘-i pür-nûrdur.

ve Receb Bey câmii de ayd›nl›k eski bir câmidir.

Ve fieyh ‹lâhî türbesinde Ahmed Be¤ câmi‘i.

ve fieyh ‹lahî türbesindeki Ahmed Bey câmii.

Bu terkîm olunan befl aded cevâmi‘lerden mâ‘adâs› cümle 12 aded mahalle mesâcidleridir.Cümleden Evrenos Gâzî mescidi ve fieyh ‹lâhî mescidi, ..................[1 empty line].................... [f. 230b]

Bu say›lan befl aded câmiden baflka 12 tane mahalle mescidi vard›r: bunlardan biri Evrenos GâzîMescidi, biri fieyh ‹lahî Mescidi. [Bir sat›r bofl] [f. 230b]

Ve cümle bir aded medrese-i âlimând›r. Ol dahi Gâzî Evrenos Be¤'in kurflum örtülü kubâblarile tezyîn olmufl bir dâru't-tedrîs-i tahsîl-i ulûmîdir [sic. ulûmudur]

Bir tane de medrese vard›r. Bu da Gâzî Evrenos Bey’in kurflun örtülü kubbelerle süslenmifl bir ilim tah-sili yeridir.

142



Bir âdem her ne kadar ahmak hebennak-› [sic. ahmak-› Habennak] sa‘lebi'l-humakâ olsa budershânede bir kerre bismillâhi dese elbette bir y›lda tefsîr-i flerîf istihrâc etme¤e liyâkathâs›l eder, zîrâ fieyh ‹lâhî hazretlerinin nazargâh›d›r. Cemî‘i talebeleri ve ders-i âmlar› mevcûdolup her tâlibâna cânib-i vak›fdan lahmiyye ve flem‘iyye bahâlar› vâs›ld›r.

Bir adam Habenneka derecesinde ahmak da olsa bu dershanede bir kere bismillahi dese (yani dersebafllasa) bir y›l içinde Kur’ân› tefsir etme¤e bafllar. Çünkü buras› fieyh ‹lâhi hazretlerinin nazargâh›d›r.Talebeleri ve hocalar› mevcut olup her talebeye buran›n vakf›ndan et paras›, mum paras› gelir.

Ve cümle yedi aded mekteb-i dâru'l-ulûm-› s›byân-› ebcedhân-› püserând›r. Evvelâ YürekliAlî Be¤ mektebi ve Receb Çelebi mektebi ve Îsâ Be¤ mektebi ve (----) (----) (----) (----)bunlar meflhûrdur.

ve çocuklar›n okuma yazma ö¤renmeleri için toplam yedi mektebi vard›r: Evvelâ Yürekli Alî Be¤ mek-tebi ve Receb Çelebi mektebi ve Îsâ Be¤ mektebi ve (-----) (-----) (-----) (-----) bunlar meflhûrdur.

Ve cümle (----) aded tekye-i sâhib-i tarîk-i pîflvâ-y› dervîflân-› abdâlân hânkâhlar›d›r.Cümleden fieyh ‹lâhî tekyesi ve (----) tekyesi ve (----) (----) hânkâh› ma‘mûrdur.

Ve toplam (.....) dervifl tekyesi vard›r. Bunlar fieyh ‹lahi Dervifl tekyesi ve (-----) tekyesi ve (-----) (-----) mamur bir durumdad›r.

Ve cümle 3 aded dâru'z-ziyâfe-i me’kel-i fakîrân› vard›r. Cümleden Receb Çelebi imâreti vefieyh ‹lâhî medresesi imâreti ve Gâzî Evrenos türbesi imâreti. Bunlar›n bay [u] gedâya ve hâssu âma ni‘metleri dâ’imdir kim fleb [ü] rûz matbah-› Keykâvus'undan mu¤ân u cuhûdâna bilebezl-i ›t‘âm-› âm olunur.

Ve toplam üç adet fakir ve ihtiyac› olanlar için afl evi vard›r. Bunlar Receb Çelebi imâreti ve fieyh ‹lâhîmedresesi imâreti ve Gazi Evrenos türbesi imâreti. Bunlar›n zengin fakir, üst ve alt s›n›ftan insanlaranimetleri devaml› ulafl›r. Bu imâretlerin mutfa¤›ndan herkese, hatta atefle tapanlara (Müslümanolmayanlara) ve Yahudilere bile bol bol yemek verilir.

Ve cümle yedi yüz k›rk aded çârsû-y› bâzâr dükkân-› bezzâzistân› var. Cemî‘i zî-k›ymet eflyâlarbî-minnet ve bî-k›ymet bulunur. Ammâ alt› aded kurflum örtülü kubbe-i pür-cevherli ve dördaded demir kapulu kârgîr binâ bir metîn ve kavî bezzâzistân› var kim de¤me flehirde eyle birkârhâne-i zîbâ yokdur.

Ve çarfl›da toplam yedi yüz k›rk adet dükkan var. Hepsinde kolayl›kla de¤erli eflyalar ve ürünlerbulunur. Alt› adet kurflun örtülü kubbeli ve dört adet demir kap›l› bu binadaki muhkem bedestende¤me flehirde yoktur.

143

Ekler


Ve cümle üç aded hammâm-› rûflenâlar› var. Cümleden Gâzî Evrenos Be¤ hammâm›n›n âb [u]hevâs› ve binâs› ve hüddâmlar› ve bisâtlar› memdûhdur. Ve çârsû içinde Ahmed Be¤ ham-mâm› gâyet müferrih ve dilküflâ germâ-y› vâsi‘dir.

Toplam üç aded hamam› vard›r. Bunlardan Gazi Evrenos Be¤ hamam›n›n havas›, suyu, binas›, yayg›lar›ve hizmetkârlar› çok be¤enilir. Ve çarfl› içindeki Ahmed Be¤ hamam› çok ferah, gönül aç›c› genifl birhamamd›r.

Ve nazargâh-› hammâm-› fieyh ‹lâhî: Bir küçük hammâmd›r, ammâ bi-emri Hudâ her nekadar emrâz-› muhtelifeye mübtelâ âdem k›rk gün bu hammâma girme¤e müdâvemet etsebi-emri Hayy-› Kadîr flifâ bulur. Azîz-i merhûm asr›nda bu hammâma girenlerden aslâ akçeal›nmazm›fl ve külhan›nda aslâ âtefl yanmazm›fl. Yine böyle iken derûn-› hammâm›n fliddet-ihâr›ndan bir âdem bir sâ‘at hammâmda durma¤a tâkat getiremezmifl.

fieyh ‹lâhî’nin mübârek hamam›: Küçük bir hamamd›r ancak her ne kadar çeflitli hastal›¤a mübtelâ birkimse bu hamama k›rk gün girse Allah’›n izniyle flifa bulur. Merhum azizin hayatta oldu¤u dönemdebu hamama girenlerden para al›nmazm›fl ve hamam›n külhan›nda da asla atefl yanmazm›fl. Bunara¤men hamam›n içinin fliddetli s›ca¤›ndan dolay› bir kimse bu hamamda bir saat duramazm›fl.

Ba‘dehu mürûr-› eyyâm ile bu hammâm› ta‘mîr ü termîm iktizâ etdikde mütevellîsi külhan›nmeremmât ederken dîvâr›n bir cânibi obrulup münhedim oldukda görseler kim hammâm kaz-gan› alt›nda yedi aded tafllar durup ol seng-i hârlardan alev ber-alev âtefller ç›kup kazgan-daki suyu kaynad›r. Ol tafllar kim Kuds-i fierîf kurbunda Hazret-i Mûsâ aleyhi's-selâm›ntürbe-i pür-envâr› etrâflar›nda olan ot tafllar›d›r.

Zamanla bu hamam› tamir etmek gerekti¤inde mütevellisi külhan›n› tamir ederken duvar›n›n bir k›sm›y›k›ld›kta görmüfller ki hamam›n kazan›n›n alt›nda bulunan yedi tafltan alev alev atefller ç›k›p kazan-daki suyu kaynatmaktad›r. Bu tafllar Kudus-i flerif yak›n›ndaki Hz. Musa’n›n nurlarla dolu türbesininetraf›nda olan atefl tafllar›d›r.

Bir köflesinde dahi bir demir kandîl içinde flîr-i revgan memlû olup bir gûne mülebbes vemülemma‘ ve musanna‘ fitil ile bir kandîl-i çerâ¤ân iken benî âdemlerin nazarlar› bukandîldâna ta‘alluk edince yâhûd rîh-› akîm isâbet edince kandîl sönüp ve yedi aded tafllar›nâteflleri de teskîn olup hammâm-› kudret buzhâne gibi olup ilâ yevminâ hâzâ âtefl-i germâ-germ ile meshûn bir germâ-y› nazargâhd›r. Lâkin yine hasta girse bi-emri Hudâ flifâ bulur.Hattâ bu hakîrin Kâz›m nâm bir gulâm› gâyet müflevveflü'l-hâl iken bu humma-i nazargâhagirüp tendürüst oldu.

Bir köflesinde de içinde zeytin ya¤› ve süslü bir fitili olan demir bir kandil yanmakta iken insano¤lununnazar› bu kandile de¤ince veya u¤ursuz bir rüzgar isabet edince kandil sönmüfl ve yedi aded tafl daalevlerini kaybetmifl hamam buzhane gibi olmufl. Günümüze kadar çok s›cak bir ateflle ›s›t›lan birhamamd›r. Yine de buraya bir hasta girse Allah’›n izniyle flifa bulur. Hatta benim Kâz›m adl› bir kölemvard›. Çok hastayken bu hamama girdi ve iyileflti.

144



Ve "Cümle yetmifl aded sarây hammâmlar›m›z vard›r" deyü a‘yân-› kibâr tefâhür kesb eder-ler.

fiehrin eflrâf› yetmifl tane saray hamamlar›m›z var diye övünürler.

Ve cümle 9 aded hân-› sevdâgerânlar› vard›r. Cümleden (----) (----) (----) (----) (----) (----) (----) (----) (----).

Ve toplam dokuz adet büyük han vard›r. Bunlar (-----)(-----)(-----)(-----)(-----) [Not: isimleriverilmemifl].

Ve cümle bir aded kârbânsarây-› mihmân revân-› hasbîsi var. Ol dahi Gâzî Evrenos Be¤'inhayrât›ndand›r kim fleb [ü] rûz befler yüz alt›flar yüz kadar atl›lar konup her ocak bafl›na birerbak›r sini ta‘âm ve âdem bafl›na birer nân ve birer flem‘-i revgan ile birer flem‘dân ve her atbafl›na birer tobra alîk-› esbân gelüp cemî‘i âyende vü revendegâna ta‘âm-› bî-minnetitenâvül edüp def‘-i cî‘ân etdikde sâhibü'l-hayrâta her âdem birer Fâtiha tilâvet edüp rûh-›hayrât› flâd ederler. Hakkâ ki hayrât-› azîmedir.

Ve buraya gelip gidenlerden para al›nmadan hizmet veren bir adet kervansaray› vard›r. Buras› da GaziEvrenos’un hayrat›ndand›r. Befler yüz alt›flar yüz atl›lar konaklad›klar›nda her ocak bafl›na birer bak›rsinide yiyecek ve adam bafl›na bir ekmek, birer mum ve flamdan ve her at bafl›na birer torba yem verilirdi. Buraya gelen ve gidenler, kendilerine karfl›l›ks›z sunulan yemekleri yiyip kar›nlar›n› doyurduk-tan sonra bu hayrat› onlara sa¤layan›n ruhuna birer Fatiha okuyup ruhunu flad ederlerdi. Gerçektendebu büyük bir hay›rseverliktir.

Ve cümle 22 aded âb-› hayât çeflmesârlar› vard›r. Cümleden çârsû içinde hânlar önünde dörd[s. 78] gözlü çeflme-i ayn-› zülâl-i cân-perveri var kim her uyûnu lülelerinden âdem bâzûsukal›nl›¤› cereyân edüp andan taflup afla¤› Tabahâne ibret-nümâ [tâbhâne-i ibret-nümâ?]çârsûsuna gider gâyet lezîz ve nâfi‘ âb-› nâbd›r. Bu çeflmesâr üzre sâhibü'l-hayrât bir kasr-›âlî inflâ edüp cemî‘i ehl-i sefer garîbü'd-diyâr kimesneler anda cem‘ olup görüflüp biliflirler,bir mecma‘u'l-irfân kasr-› zîbâd›r. Dahi cümle çeflmesârlar›n âb-› revânlar› cümle Gâzî yaylas›ndan gelir. Lâkin bu flehre göre suyu azd›r. Mürûr-› eyyâm ile yollar› rahnedârolmufldur.

22 tane hayat ba¤›fllayan çeflmeleri vard›r. Bunlardan çarfl› içinde hanlar›n önünde dört gözlü canlarbesleyen tatl› sulu bir çeflmesi vard›r ki her gözünün lülelerinden bilek kal›nl›¤›nda su ak›p taflaraktabakhane çarfl›s›na gider. Gayet lezzetli ve faydal› bir sudur. Bu çeflmenin üzerine hay›r sahibi birkimse bir yüksek bina yapt›rm›flt›r. Yolcular burada toplan›p, görüflür tan›fl›rlar. ‹rfan sahiplerinin top-land›¤› güzel bir kas›rd›r. Tüm çeflmelerden akan sular Gazi yaylas›ndan gelir. Ama bu flehre göre suazd›r. Geçen zaman içerisinde su yollar› harap hale gelmifllerdir.

145

Ekler


Ve cümle k›rk bir yerde sebîl-i [sic. sebil] atflân-› selsebîl-i flehîdân-› deflt-i Kerbelâ rûhiyçünmeâb-› kevserlerdir.

K›rk bir yerde Kerbela çölü flehidlerinin ruhu için susayanlara Kevser suyu da¤›tan sebiller vard›r.

Ve cümle memdûhâtlar›ndan ekseriyyâ halk›n›n kâr [u] kisbleri çemflir kökünden ve karaçal›kökünden ve erik ve k›z›lc›k a¤açlar› özlerinden gûnâ-gûn musanna‘ kafl›klar ve keflkül vezerdesteler yapup kifâf-› nefs ederler. Ve vilâyet vilâyet bu flehrin kafl›klar›ndan hedâyâgötürürler. Ve Bursa'n›n imâm lülesi kadar meflhûr lüle-i duhân ifllenir.

‹yi taraflar›ndan biri de bu flehir halk›n›n ifl ve kazançlar› çemflir ve karaçal› kökünden, erik ve k›z›lc›ka¤aclar› özünden çeflit çeflit süslü kafl›klar, keflküller ve çomaklar yap›p kazand›klar›yla yetinmeleridir.Her yere bu flehirde yap›lan kafl›klardan hediye götürülür. Burada Bursa’n›n imam lülesi kadar meflhura¤›zl›k yap›l›r.

Ve dahi Yenice'nin [f. 231a] kuzu kula¤› gibi duhân› Rûm ve Arab u Acem'de meflhûr olupbirer vuk›yye mikdâr› iki bafl› sivri ve ortas› yumru duhân› bir yere cem‘ edüp kaz›llar ileba¤layup cemî‘i vilâyet a‘yân›na hedâyâ götürürler. Hakîr ömrümde duhân içmedim ammâ buYenice duhân›n›n misk [ü] amber-i hâm [sic. amber-fâm] râyihas›ndan hazz ederim. Tâ bumertebe misk-bû tütünü olur.

ve Yenice’nin kuzukula¤› gibi tütünü Anadolu’da, Arap ve Acem ülkelerinde meflhur olup birer vukiyyemikdar› (k›rk dirhem) iki bafl› sivri ve ortas› yumru tütünü bir araya getirip yapraklarla ba¤lay›p vilayet-lerin ileri gelenlerine hediye olarak götürürler. Ben ömrümde tütün içmedim ama bu Yenicetütününün misk ü amber kokulu rayihas›ndan hofllan›r›m. Ancak bu derecede misk kokulu bir tütünolabilir.

Der-vasf-› tetimme-i flehrengîz-i külliyât: Evvelâ niçe bin hânedân sâhib-i a‘yân-› kibâr›gûnâ-gûn çuka libâslar geyüp ferhâdhânî ve hezârî ve altunbafl ve hünkârî ve köse destâr-›Muhammedî sar[ar] eflrâf-› kibâr› vard›r. Vasatu'l-hâl olanlar ehl-i tüccâr ve ehl-i sanâyi‘içuka kontofl ve çuka çakfl›r ve çuka semmûr ve zerdeva kalpak ve kopçal› çakfl›r ve bellerindeteybend [ti¤bend?] kuflaklar›nda kortela b›çak ve varsak tafl›yup Rûmeli gâzîleri gibi reftâreder fetâlar› vard›r. Ammâ ›st›lâhât-› lisânlar› Rûm lehçelerine yak›n, varm›s›k, gelm›s›k veonlar ile görism›s›k ve flöyle etm›s›k ve böyle etm›s›k, el-hâs›l s›k lafz›n› s›k s›k isti‘mâl ederler. Zenâneleri dahi cümle çuka ferrâceler geyüp yass› bafllar›na beyâz dülbend ›zârbürünüp yüzlerine k›l nikâb dutuk edinüp mü’eddebâne gezerler ...................[2 emptylines]....................

fiehrin di¤er özellikleri: flehirde binlerce soylu kifliler vard›r. Bunlar renkli renkli elbiseler giyer ve farkl›farkl› sar›k ( ferhâdhânî ve hezârî ve altunbafl ve hünkârî ve köse) sararlar. Orta halli olanlar, tüccar-lar, sanatkârlar çuha kontofl, çuha çakfl›r, çuha semûr ve zerdeva kalpak giyerler. Kopçal› çakfl›r giyipbellerindeki kuflaklar›nda b›çak ve balta tafl›y›p Rumeli gâzileri gibi dolaflan gençleri vard›r.Konuflmalar›nda Rumeli lehçelerine yak›n olarak , ‘varm›s›k,’ ‘gelm›s›k ve onlar ile görism›s›k’ ve ‘flöyleetm›s›k’ ve ‘böyle etm›s›k’ derler ve ‘s›k’ sözcü¤ünü s›k s›k kullan›rlar. Kad›nlar› da çuha ferâceler giyipbafllar›na beyaz tülbent ve yüzlerine ince peçeler tak›p edebli bir flekilde gezerler.

146



Ammâ hevâs› sehel sakîl oldu¤undan ahâlî-i vilâyet mâh-› Temmûz eyyâm-› bâhûra var›ncacümle yayla¤a ç›karlar.

fiehrin havas› a¤›r oldu¤undan ahali Temmuz ay›ndan A¤ustos’un ilk haftas›na kadar yaylaya ç›karlar.

Sitâyifl-i yayla¤-› kûh-› Yenice-i Vardar: Bu flehrin cânib-i garbîsinde {flimâlîsi mâbeyninde}nîm râh kurbuna bir garîb temâflâgâh yalakabd›r. Yenice ahâlîsinden mâ‘adâ Yenice etrâfkurâ ve kasabâtlar›n›n ahâlîleri eyyâm-› Temmûz'da bu yayla¤a cemî‘i devâbbâtlar›yla urûcedüp befl alt› ay kesb-i tarâvet ederler. Tâ Gâzî Evrenos zamân›ndan berü binâ olunmuflcâmi‘leri ve dükkânlar› ve hânlar› ve mesâcidleri ve bir aded hammâm› olup hâlâ Gâzî Evrenosevkâf› bir yayla¤-› azîm olup "Öflr-i aded-i a¤nâm› mü’ebbedü'd-devrân" deyü hatt-› flerîflerile bu yayla Evrenos Be¤ evkâf›d›r. Cemî‘i îrâd-› mahsûlâtlar› mütevellîsi taraf›ndan zabtolunup afla¤› flehirdeki imâret, tekye ve hammâm ve medreselerinin mürtezika ve hüddâm-lar›na vazîfe-i mu‘ayyeneleri verilir.

Yenice-i Vardar yaylas›: Bu flehrin kuzey bat›s›nda yar›m günlük uzakl›kta bir yayla bulunmaktad›r.Yenice’nin ahalisi ve civar kasaba ve köylerden insanlar hayvanlar›yla beraber Temmuz ay›nda bu yay-laya ç›kar ve befl-alt› ay tâzelik ve zindelik kazan›rlar. Gazi Evrenos zaman›ndan beri bina olunmuflCâmileri, dükkanlar›, hanlar›, mescidleri, ve bir adet hamam› vard›r. Bu yayla Gazi Evrenos vakf›na aitolup padiflah karar›yla aflar vergisini gelir olarak ebediyyete kadar toplama yetkisi verilmifltir. Bütünbu irad kaynaklar› vakf›n mütevellisi taraf›ndan toplan›p afla¤› flehirdeki imâret, hamam, tekye vemedrese görevlilerine maafl olarak da¤›t›l›r.

Âb [u] hevâs› latîf niçe yerde aynü'l-hayât misilli kaynak sular›n›n niçesini künkler ile zîr-izemînden flehrin imâretlerine götürmüfller. Çam ve ard›ç ve çimflir ve ar‘ar ve sanevber misilli hofl-bû d›raht-› gûnâ-gûn ile müzeyyen bir yaylakd›r.

Su ve havas› güzel, ve bir çok yerde hayat veren do¤al su kaynaklar› vard›r. Bu kaynaklardan ç›kansuyu yeralt› kanallar› ile flehrin imâretlerine götürmüfller. Çam, ard›ç, çimflir, kestane ve çam f›st›¤›a¤ac› gibi güzel kokulu a¤açlarla bezenmifl yaylakt›r.

An› dahi yedi günde temâflâ edüp andan afla¤› yine flehre enüp flehr-i Yenice'nin k›blesicânibinde tâ Karaferye yollar›nca on sâ‘at mesâfe-i ba‘îde bir sahrâ-y› azîmin tâ ortas›nda,

Yedi gün burada kald›ktan sonra tekrar flehre inip Yenice flehrinin k›ble taraf›nda Karaferye’ye do¤ruon saatlik uzun bir yolculuktan sonra bir ovan›n tam ortas›nda

147

Ekler


Der-feth-i buhayre-i Vardar Yenicesi: Bu halîc-i ibret-nümâ flehr-i Vardar'›n k›ble ve flimâlîsitaraf›na vâki‘ olup girdâ-girdi on bir mîldir. Umku befl alt› kulaç olup cânib-i etrâf› kam›fll›kve sazl›kl› ma‘mûr köyler vard›r. Sâ’ir göller gibi niçe yüz gûne bal›klar› olmaz ammâ kaz›örde¤i ve sâ’ir hûfl [sic. vuhufl] [u] tuyûr flikâr› çokdur.

Vardar Yenicesi Gölü: Bu ibret al›nacak haliç Vardar flehrinin kuzeyinde k›ble taraf›ndad›r. Çevresi onbir mildir. Derinli¤i befl-alt› kulaç olup kam›fll›k ve sazl›kl› olan etraf›nda ma’mur köyler vard›r. Di¤ergöller gibi yüz çeflit bal›¤› olmasa da kaz›, örde¤i ve di¤er av hayvanlar› çoktur.

Lâkin bu buhayre yigirmi otuz y›lda bir kerre suyundan bir katre kalmayup zirâ‘at edüpçemenzârlar›nda at ba¤larlar imifl, bir gün yine hikmet-i Hudâ her cânibinden taraf taraf âb-› hayâtlar tulû‘ edüp zirâ‘at olmufl mahsûlâtlar›n gark edüp ol kadar bî-hadd [ü] bî-k›yâssemekleriyle gelüp buhayre içi mâl-â-mâl mâhî olur, deyü ahâlî-i vilâyet nakl etdiler, ammâhakîrin manzûru oldu¤u mahalde buhayresi leb-ber-leb idi.

Ancak bu göl, yirmi-otuz y›lda bir suyu kuruyup ziraat yap›l›r hale gelir ve çimenliklerine at ba¤lar-larm›fl. Sonra bir gün Allah’›n hikmeti, her taraf›ndan sular f›flk›r›p ziraat yap›lan alanlar› sular kaplay›pgörülmemifl derecede bal›klar gelip gölün içi a¤z›na kadar bal›k dolar diye flehrin halk› nakl ettiler. Bengördü¤ümde göl a¤z›na kadar suyla doluydu.

Bu gölün dahi cümle mahsûlâtlar› Gâzî Evrenos'un olup baflka iltizâmd›r. Ve bu gölün aya¤›nehr-i Vardar ile nehr-i Sö¤üdlü mâbeyninde cereyân ederek Selânik'e karîb Akdeniz'emahlût olur.

Bu gölden elde edilen gelir Gâzi Evrenos vakf›na âittir ve baflka iltizamd›r. Bu gölün aya¤› Vardar nehriile Sö¤üdlü nehri aras›nda akarak Selânik yak›nlar›nda Akdeniz’e [sic. Ege] kar›fl›r.

Evsâf-› ziyâretgâh-› Vardar Yenicesi: Yenice lafz›nda birkaç flehirler vard›r. Evvelâ Za¤raYenicesi ve K›z›la¤aç Yenicesi (----) (----) Ammâ bu Vardar Yenicesi cümleden ma‘mûr umüzeyyen ve ziyâretgâh-› müstecâbü'd-da‘ve nazargâh-› kadîmdir. Evvelâ,

Vardar Yenicesi’nin ziyaret yerleri: Yenice isimli olan birkaç flehir daha vard›r: Za¤ra Yenicesi veK›z›la¤aç Yenicesi (----) (----). Ancak bu Vardar Yenicesi hepsinden ma’mur, müzeyyen ve du’alar›nkabul oldu¤u mübârek bir ziyaret yeridir.

148



Ziyâret-i ser-çeflme-i gâziyân ve ser-bâzân fetâ-y› flecî‘ân u bahâd›rân ve mücâhidân-› fî-sebîlillâh sâhib-i nâmûs ya‘nî ziyâret-i Gâzî Evrenos: Bu flehir içre bir kurflum örtülü kârgîrbir kubbe-i ra‘nâ içinde medfûndur. Ammâ bu kubbe-i müflebbekin [?] [sic. musaykal]302 içiiki kat meflhed-i gâziyând›r. Afla¤› zîr-i zemîn yan›na üç ayak tafl nerdübân [s.79] ile enilirkabr-i flerîfin bir tûlânî mermer sandûka içinde Gâzî Evrenos me’nûs olup yat›r bir muzlimzîr-i zemîndir. Ammâ bu zîr-i zemîn üstündeki soffada yine ol kubbe içinde bir mermersandûka dahi var. Bafl› ve aya¤› ucundaki hice [sic. metinin içinde ‘hice’ diye bir kelime yoktur.Yazman›n katibi önce ‘hice’ kelimesini yazm›flt›r fakat hatal› oldu¤undan dolay› üzerine çizgiçekilmifltir]. tafl›ndaki târîh budur: Netîce târîhi [sic. netice-i târihi], li-sene ›flrîn [ve] semân-mi’e tahrîr olunmufldur, ammâ kendi bizzât na‘fl-› flerîfleri afla¤› zîr-i zemîndeki mermersandûka içinde medfûndur.

Önce Gâzîlerin önderi, korkusuz, bahad›r, cesur, Allah yolunda cihâd eden, do¤ru ve dürüst GâzîEvrenos ziyâreti: Bu flehir içinde kurflunla örtülü güzel kargir bir kubbe içinde defn edilmifltir. Ammâbu kubbe-i müflebbekin [?] [musaykal] içi iki kat meflhed-i gâziyând›r. Afla¤› k›sma üç ayak tafl mer-divenle inilir. Burada uzun bir mermer sanduka içinde Gâzi Evrenos yatmaktad›r. Karanl›k bir yerdir.Bu zeminin üzerindeki katta da bir sanduka vard›r ve bafl ve ayak k›sm›nda [Not: Metinde hice diye birkelime yoktur. Metni kopyalayan kifli bu kelimeyi ilk önce yazm›fl, sonra üstünü çizmifltir.] flu tarihvard›r. Tarihten ç›kar›lan 820 (1417) y›l›d›r. Evrenos Gâzî’nin na’fl› afla¤› kattaki mermer sandukaiçindedir.

Hiçbir vilâyetde bu tarz üzre mebnî bir kabr-i münevver manzûrumuz olmam›fld›r. Ve kubbe-i âlî olma¤ile etrâf› revzenler ile müzeyyen olmufl kasr-› irem-misâl bir kubbe-i pür-nûrdur.Her seyyâhân-› berr [ü] bihâr›n [sic. tüccârun?] rûy-› dîvârda birer gûne hüsn-i hatlar ileâsârlar› vard›r. Rahmetullâhi aleyh. Yedi yüz altm›fl [f. 231b] aded flehir k›lâ‘ u kasabâtlar fethetmifldir kim Gâzî Sultân (----) (----) Hân'›n ümerâlar›ndand›r. Dâ’imâ karârgâh› firdevs-i evc-i ›ll›yyîn ola. Andan taflra hareminde,

Hiç bir vilayette bu flekilde yap›lm›fl bir kabir görmedim. Yüksek oldu¤undan etraf› pencerelerlesüslenmifl Cennet köflkü gibi nurlarla dolu bir kubbedir. Buraya gelen seyyahlar›n duvarlarda güzelflekilde yaz›lm›fl eserleri vard›r. Merhum Evrenos Bey yedi yüz altm›fl aded flehir, kale ve kasaba fethetmifltir. Gâzî Sultân (----) (----) Han’›n emirlerindendir. Yatt›¤› yer dâima Cennet olsun. Türbesinind›fl›ndaki avluda

Ziyâret-i ‹ki Yürekli Alî Be¤ ve buna karîb Gâzî Îsâ Be¤: Bu iki aded gâzî âdem ejdehâlar› GâzîEvrenos'un evlâd-› zevi'l-ihtirâmlar›ndand›r kim Rûmeli diyâr›na bunlar dahi k›l›ç urup fethetmifllerdir. Bu bürâdereyn-i gâziyeyn pederlerinin taflra cenbinde medfûnlard›r ammâ üzer-lerinde kubâblar› yokdur. Kiremit ile örtülü külbe-i ahzânlar içinde âsûde-hâllerdir. Andanflehir içinde bir mürtefi‘ yerde Ahmed Be¤ mescidinde,

‹ki Yürekli Ali Be¤’in ve yak›n›ndaki Gâzî ‹sa Be¤’in ziyaretgâhlar›: Bu iki insan suretindeki devler, GâzîEvrenos’un hürmete de¤er çocuklar›ndand›r. Rumeli diyar›nda bunlar da savaflm›fl ve fetihleryapm›fllard›r. Bu iki gâzî kardefl babalar›n›n türbesinin d›fl›nda defnedilmifllerdir ve üzerlerindekubbeleri yoktur. Kiremitle örtülü hüzün kulübelerinhde huzur içinde yatmaktad›rlar. Sonra flehiriçinde yüksek bir yerde Ahmed Be¤ Mescidi’nde

302 7 May›s 2008 tarihli haberleflmemizde, Robert Dankoff (Evliyâ Çelebi, 2003’ün editörlerinden): “flimdi düflünüyorum da müflebbekin [?] diyeokudu¤um kelime asl›nda musanna’›n” olmal›d›r. Bu da muhtemelen yanl›flt›r, musaykal = iyi ayd›nlat›lm›fl olarak okunmas› daha do¤ru gibigözüküyor.

149

Ekler


Ziyâretgâh-› azîm nât›k-› hakây›k, nâs›h-› halây›k, k›dve-i ricâl, nokta-i kemâl, p[i]r-i erbâb-› zevk, fleyh-i ashâb-› flevk, menba‘-› esrâr, merci‘-i ebrâr, müftî-i esrâr-› ‹lâhî,mücâhid-i envâr-› nâmütenâhî, kutbu'l-aktâb Hazret-i efl-fieyh ‹lâhî kaddesenâllâhu bi-s›rr›hi'l-azîz: Bu azîz-i merhûmun maskat-› re’sleri Anatolu hâk-i amber-pâkininKütâhiyye kurbunda Simav nâm kasaba-i benâmda tevellüd edüp Belh u Buhârâ veSemerkand kümmelînlerinden cihâz-› fakr› (----) kabûl edüp Rûm erenlerinden yineSimav'da seccâde-niflîn iken iki kerre yüz bin mürîde mâlik olup hattâ ‹slâmbol'da medfûnEmîr Buhârî hazretleri de bunlar›n fukarâlar› zümresinden olup tekmîl-i fünûn edüp EmîrBuhârî gibi niçe bin halîfeye mâlik olup niçe bin menâk›blar› vard›r.

hakikatleri söyleyen, insanlar›n nasihatç›s›, önderi, kemâl noktas›, zevk ve flevk sahiplerinin fleyhi,s›rlar›n kayna¤›, ilahî s›rlar› bilen, sonsuz nurlar›n mücâhidi, kutublar›n kutbu hazreti fieyh’in –Allahaziz s›rr›yla bizi de takdis etsin- ziyâretgâh›: Bu merhum azizin do¤um yerleri anber gibi temizAnadolu topra¤›n›n Kütahya yak›n›ndaki Simav adl› kasabada vaki olmufltur. Belh, Buhara veSemerkand kâmillerinden tarikat âdâb›n› al›p Simav’da seccâde-niflin iken iki yüz bin müride sahipoldu. Hatta ‹stanbul’da medfûn Emir Buharî hazretleri de bunun müridlerindendi. Emir Buharî gibiterbiye etti¤i nice bin halifesi ve nice bin menkibeleri vard›r

Sultân (----) (----) fleref-i sohbetleriyle müflerref olup âh›r-› kâr bunlara dahi sene 820târîhinde ‹rci’î ilâ Râbbike303 emrine fermân-ber olup bu flehir içre medrese-i tekye-i dâru'l-hadîs nazargâh›nda bir kârgîr kubbe kurflum ile mestûr bir kubbe-i pür-nûr içinde medfûnolup ziyâretgâh-› hâss [u] âmm-› erbâb-› dilând›r. (----) (----) (----) (----)

..................[2 empty lines]....................

Sultan yan›nda oturma ve onu dinleme flerefine nail oldu. Sonunda, sene 820’de [18 fiubat 1417 – 8fiubat 1418] bunlara “Rabbine dön” emri gelince emre uydu. Bu flehir içinde medrese, tekke, dârül-hadis karfl›s›nda kurflun kapl› bir kargir kubbe içinde defnedilip buras› gönül ehli havastan ve avam-dan kimselerin ziyaretgâh› haline gelmifltir. [Not: 2 sat›r bofl].

Ve yan›nda sâhibü'l-hayrât Ahmed Be¤ dahi medfûndur.

Ve yan›ndan hay›r sahibi Ahmed Be¤ de gömülüdür.

Ve dahi Murâd Baba ve dahi efl-fieyh Fazlullâh Efendi ve dahi Kerem ‹ssî [sic. kerem ›ss›?]Sultân ve dahi Yaz›c› Çelebi Efendi, ya‘nî Muhammediyye kitâb› sâhibi Yaz›c›zâde MehemmedEfendi zâdesi Mehemmed Çelebi'dir. Ol dahi bu âsitâne-i du‘â hareminde medfûndur.Rahmetullâhi aleyhim ecma‘în.

Burada ayr›ca Murâd Baba, efl-fieyh Fazlullâh Efendi, ve kerem sahibi Sultân ve dahi Yaz›c› ÇelebiEfendi, ya‘nî Muhammediyye kitâb› sâhibi Yaz›c›zâde Mehemmed Efendi zâdesi Mehemmed Çelebide medfunlard›r.

Niçe yüz ziyâretgâhlar dahi var, ammâ hakîrin yüz sürdü¤ü âsitâneler bunlard›r kim himmetleri hâz›r u nâz›r ola.

303 Kur’ân, Fecr, 28; ‘Rabbine dön’

150



Burada yüzlerce ziyaretgâhlar vard›r. Ancak benim yüz sürdü¤üm ziyaretgâhlar bunlard›r. Himmetleridâim olsun.

Bu flehrin nisâ tâ’ifeleri bu mezkûr sultân-› merhûmlar›n rûhâniyyetleri sebebiyle gâyetü'l-gâye sâliha-i mestûre Râbi‘a-i Adeviyye gibi mü’eddebe ve taflra çârsû-y› bâzâra ç›kmazhavâtîn-i hurmeleri vard›r. Ve cemî‘i halk›nda sulehâ-y› ümmetden ehl-i tarîk halîm ü selîmve halûk âdemleri vard›r. Hak cümlesinden râz› ola.

Bu flehrin kad›nlar› ad› geçen Allah dostlar›n›n ruhaniyetlerinden dolay› son derece saliha, Rabia-iAdeviyye gibi müeddeb, d›flar›ya, çarfl›ya pazara ç›kmazlar. Halk›n›n aras›nda da ümmetin salih-lerinden huyu, yarat›l›fl› güzel tarikat ehli adamlar vard›r.

Bu flehrin ah›bbâs›yla vedâlaflup ertesi gün kalkup garb taraf›na sahrâlar geçüp karye-i Eskicive karye-i Kad› ve karye-i Hisârbe¤i ve karye-i Yegoniçe ve karye-i Sindelli bu köy Vodinakasabas› hâkindedir.

Müteakip gün dostlarla vedalafl›p bat›ya do¤ru yönelerek Eskici, Kad›, Hisârbe¤i ve karye-i Yegoniçeve Vodina kasabas›na ba¤l› Sindelli köyü yoluyla bat›ya do¤ru sahralar geçtim.

Ve bu mahalle karîb nehr-i (----) hafleb cisrden geçüp bu nehrin menba‘› Ofltrova kasabas›gölünden ve Vodina da¤lar›ndan cem‘ olup nehr-i Vardar'a mahlût olup an›nla Akdeniz'emunsab olur. Andan cümle 6 sâ‘atde.

Ve bu yere yak›n (-----) nehrini tahta bir köprüden geçtim. Bu nehrin kayna¤› Ofltrova kasabas› gölün-den ve Vodina da¤lar›ndan oluflup Vardar nehrine kavuflur ve onunla Akdeniz'e [Ege] kat›l›r. Oradanalt› saatde.

151

Ekler


152


Evliyâ Çelebi: Seyahatname: Topkap› Saray Ba¤dat # 308: Varak 230a


153

Ekler

Evliyâ Çelebi: Seyahatname: Topkap› Saray Ba¤dat # 308: Varak230b


154


Evliyâ Çelebi: Seyahatname: Topkap› Saray Ba¤dat # 308: Varak 231a


155

Ekler

304 Yazarlar Merhum Dr. Yücel Da¤l›’y› Topkap› Saray el yazmalar›ndan al›nt›lar› sa¤lad›¤› ve bu yaz›n›n tasar›m ve düzeninde yorulmak bilmeksizinyol gösterdi¤i için rahmetle anarlar.

Evliyâ Çelebi: Seyahatname: Topkap› Saray Ba¤dat # 308: Varak 231b304


EK II.: Edward Lear’›n 1848’de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa)Yapt›¤› Seyahat› Anlatan Bölümü

NOT: Osmanl› Yenice-i Vardar’› hakk›ndaki seyyah anlat›lar›n›n az say›da oldu¤unu göz önünde bulundurarak, Edward Lear’›n13 Eylül 1848’de yapt›¤› ziyaretin tasvirinin tüm metnini afla¤›da veriyoruz:

Sekizinci saatte [sic. 15.00] da¤lara o kadar yaklaflt›k ki, flekilleri puslu havan›n içerisinden i¤nemsibeyaz bir sütunla -Yiannitsa’n›n büyük câmiinin minaresi görünüyordu- birlikte aç›k seçik belirdi.Kasabaya dokuzuncu saatte [sic. 16.00] neredeyse varm›flt›k, tökezleyen bir at ve yorulmufl bir beden-le memnuniyetle karfl›layaca¤›m bir olay.

Günü büyük bir resim yapmadan geçirmek olmazd›, ben de gün bat›m›na kadar çal›flmak için kasa-ban›n ya da köyün d›fl›nda bekledim. Yiannitsa Büyük ‹skender’in do¤du¤u antik Pella bölgesine yak›n.Günümüzde Makedonya kasaba manzaras›na güzel bir örnek teflkil ediyor, bol yaprakl› korulariçerisinde, ›fl›l ›fl›l beyaz minarelerin gölgesinde, oraya buraya da¤›lm›fl bir ya da iki câmi kubbesi vebirkaç uzun kara servi. Bunlar en görkemli özellikleri. A¤açlar›n saklad›¤›, tüm ufak kirli evleri size dahada âflina, görünenle olan aras›ndaki fark çok fazla. Ancak (resmim bitti¤inden) mekâna girdi¤imde,hiçbir fley köyün içinden daha dikkat çekici ve karakteristik olamazd›, fliir ve görkem kaybolsa da. Bolyeflillikli ve zemini parçalara ayr›lm›fl patikalar her çeflit kostümle canlanm›fl, girifli çevreliyor ve sizisokaklara dar ve bitiflik ahflap, sundurmal› ve mertekli iki katl› evlere, vakit öldürenler altta dükkânkap›s›nda dururken, üst katta arkas›na yaslanm›fl tüttüren Türk ve Yunanl› gruplar›n gölgeledi¤i geniflkiremitli saçaklara götürüyor. Köpek kulübelerine kazlar dolmufl ve keçi ve mandalar Türkler ve H›ris-tiyanlar›n yay›ld›¤› gibi, soka¤›n kalan›n› tamamen kaplam›fl. Tüm bunlar›n ötesinde en görkemlihaliyle, yüksek, kara kara a¤açlar›n üstünde beliren da¤lar var öyle ki hiçbir ressam bu [gördük-lerinden] konu [ç›kmaz diye] flikâyet etmemeli.

Makedonya’daki hanlarda kalmak üzere yola ç›kt›¤›n› bilmek bir tuhaf, Giorgio’yu [Not: tercüman›]postane müdürünün evinde buldum, az önce bahsetti¤im ahflap revaklardan birinde (alt› ya da sekizTürk sessiz sessiz tüttürüyordu), bir fincan çay beni mutlu etti. Ama en zoru Do¤ulu oturma biçimineal›flmak, ba¤dafl kurmak bafl›ndan sonuna kadar bana rahats›z geldi ve sandalye olmad›¤› içinyap›lmas› gereken her fleyin dikine yap›lmas› gerekiyor. Ancak Türklerin hiçbir fleye dik dik bakmamaya da flafl›rmama huyu çok büyüleyici. Kimse sorularla can›n›z› s›km›yor. Aya¤›n›zla tavandansalland›r›lm›fl olarak çay›n›z› içseydiniz tek kelime edilmezdi ya da en ufak bir flaflk›nl›k ifadesiylekarfl›laflmazd›n›z. Bunun sonucunda k›sa sürede gözlem ve sorgu yoluyla size tuhafl›¤›n›z›n süreklihat›rlat›ld›¤› ve ona dayanarak yaflamaya zorland›¤›n›z utanman›n akrabas› olan saçmal›k alg›n›z›kaybediyorsunuz.

Bir Türk evinin ya da han›n›n ac›nas› derecede ‘tam tak›r’ olmas› üzerine ne denirse densin, bence budurumda olmas› onun bafl meziyeti. fiiltemi yerlefltirdi¤im dolap (asl›nda gömme dolap, yaklafl›k bir1.80 santime 15 santim ve 60 santim ve hiç mobilya eli de¤memifl) çam tahtas›yla döflenmifl ve kireçlebadanalanm›fl oldu¤u için temizlenmesi birkaç dakika ald›. [bu hizmeti] ‹talyan Locande’sinde nadiren,daha büyük bir debdebeyle bulabilirsiniz. Ancak insan her zaman o kadar flansl› olmayabilir, e¤er tümyol boyunca konaklanacak yerler böyleyse, büyük bir zorlukla karfl›lafl›lmayacak demektir.

[14 Eylül] Bir gün zarf›ndaki süreci olabildi¤ince sa¤lama almak için gösteriflli kuzey kahvalt›s›ndanvazgeçilebilir, iyi bir fincan kahve ve biraz k›zarm›fl ekmek her zaman yeterlidir ve bir an evvel biter vehareket zaman›na kadar eskiz için daima bofl vakit olur. Yiannitsa sakinleri (dokuz saatlik mesafedeolmas›na ra¤men) Salonica’daki malattia [hastal›k] hakk›nda pek bir fley bilmiyor gibiler ve bu konu

156



hakk›nda az soru soruyorlar ama Türkler o kadar istifini bozmayan insanlar ki düflüncelerini keflfetmekzor. Bu sessiz sakin kasaban›n çevresi en sükûnetli ve k›rsal yer. ‹çindeki resimle ilgili ›v›r z›v›r, birazresim çizebilen adam› hofl ve faydal› biçimde meflgul edebilir.

Ayr›lmadan evvel postane müdürü ile kahve içerken talihsizlik eseri güzel bir lüleye bast›m (lülelerTürk döflemelerinde yürüyen miyoplar için her zaman bir tuzakt›r çünkü upuzun tütün çubuklar›n›nta öte ucunda duran tiryakilerden oldukça uzak yerlere saç›lm›fllard›r)–ve k›r›ld› ama kimse k›l›n›k›p›rdatmad›. Giorgio vas›tas›yla özür diledi¤imde, sadece nazik bir Müslüman: ‘Böyle bir lülenin nor-mal koflullar alt›nda k›r›lmas› elbette hofl olmazd› ama söz konusu bir arkadafl oldu mu her hareketinbir cazibesi vard›r!’ dedi. Bir ‹talyan’›n yola ç›kan o¤luna verdi¤i tavsiyeyi hat›rlatan bir konuflma, ‘Nezaman arkadafllar›ndan biri aya¤›na bassa ve “Scusatemi” [Özür dilerim] dese sadece flu cevab› ver:“Anzi-mi ha fatto un piacere” [Ne demek. Bir zevkti].’ says, “Scusatemi,” only reply: “Anzi –mi ha fattoun piacere!” [Özür dilerim. Estafurullah. Bana bir iyilik yapm›fls›n].”305

305 Lear, 1965: s. 25-27. Not: Osmanl› hakimiyeti ve bu hakimiyetin sona ermesinden k›sa süre sonra Yenice-i Vardar› ziyaret edip gördüklerinikaleme alan Evliyâ Çelebi ve Lear d›fl›ndaki az say›daki seyyah flunlard›r: a) Âfl›k Mehmed [h. 994’te (23. 12. 1585-11. 12. 1586) ziyaret etti]:Menâz›rü’l-Avâlim, III. Cilt (Ankara, 2007): s. 994-995, b) William Martin Leake: Travels in Northern Greece. Cilt III (London, 1835), c) M.Delacoulonche [1858’de ziyaret etti], “Memoire sur le berceau de la puissance Macedonienne des bords de l’Haliacmon et ceux de l’Axius,” Archivesdes Missions Scientifiques et Littéraires. Choix de Rapports et Instructions, Cilt VIII (Paris, 1859), d) Henry Fanshave Tozer: Researches in the

Highlands of Turkey, Cilt I (London, 1869), e) Tahsin Uzer: Makedonya Eflkiyal›k Tarihi ve Son Osmanl› Yönetim. Ankara, 1979 [1900’de ziyaret etti],f) Adolf Struck: “Die Makedonische Niederlande,” Zur Kunde des Balkans Halbinsels, Cilt 7 (Sarjevo, 1908), g) Il. P. Voutieridis, “The New Greek

Towns- Yenitsa” [Yunanca], Panahenaia, No. 25 (1912-1913) ve h) F. Perilla: A Travers la Macedonie (Athens, 1932).

157

Ekler


Ek III: Tapu-Tahrir Defter No. 167 (1530) s.127

158



159

Ekler

Ek IV: Tapu-Tahrir Defter No. 70 (1519) s.168-170

s.168


160


s. 169


161

Ekler

s. 170


162

Ek IV. Transkripsiyon: Tapu Tahrir Defter No.70’de (1519)Evrenos Beyin Vakf›na kay›tl› olan Köyleri



163

Ekler


164


* Bölge ait 19. yüzy›la ait farkl› haritalarda tespit edilmifl köyler asteriksle [*] iflaretlenmifltir.


Ek V: Tapu-Tahrir Defter No.167 (1530) s.198306

Vakf-› sa’îdü’l-hayât ve flehîdü’l-memât merhum Gâzi Evrenos Be¤. Mezkûrun atas› P›rank›‹sâ Be¤ mahall-i mezkûrda flehîd olup türbesi karye-i mezburdad›r. Karye-i mezkûru atas›ruh›-içün vakf edüp mahsûlü âyendeye ve revendeye, me’kûlât›na sarf olunur. Tevliyeti vezapt› ve azli ve nasb› Yenice-i Vardar ve sâir amâyirine mütevelli olanlara meflrutdur.

Karye-i Hay›rc›k nam-i di¤er P›rank›

Hane: 40

Mücerred: 11

Has›l: 3,389 [akçes]

Çeviri: Sa’îdü’l-hayât ve flehîdü’l-memât merhum Gazi Evrenos Be¤’in vakf›: Ad› geçen kiflinin babas›P›rank› ‘‹sâ Be¤ ad› geçen yerde flehit oldu ve türbesi o köydedir. Bunun üzerine [Evrenos] onubabas›n›n ruhu ad›na kurdu¤u vakfa bahfletti ve geliri gelen gidene [seyyahlara] yiyecek içecek sa¤lan-mas›na gidiyor ve Yenice-i Vardar’daki vak›flar› ve di¤er yerleri idare edenler taraf›ndan idare ediliyor ve denetleniyor, çekip çevriliyor ve korunuyor.

P›rank› olarak da bilinen Hay›rc›k Köyü

Hane: 40

Bekâr: 11

Gelir: 3.389 [akçe]


165

Ekler


EK VI.: Âfl›k Mehmed’in 1586’de Yenice-i Vardar’a (Giannitsa) Yapt›¤› Seyahat› Anlatan Bölümü

Not: Osmanl› Yenice-i Vardar’› hakk›ndaki seyyahlar›n izlenimlerinin nadir oldu¤unu gözönünde bulundurdu¤umuzdan, h. 994’te (23 Aral›k 1585-13 Aral›k 1586) üç günlü¤ünekasabay› ziyaret etmifl olan, de¤erli 16. yüzy›l Osmanl› seyyah› Âfl›k Mehmed’in bu kasabayla ilgili gözlemlerinin metnini veriyoruz. Tüm metinin Latin harflerine aktar›lm›fl fleklive günümüz Türkçesine çevirisi afla¤›dad›r:307

Metin

Yenice-i Vardar: Feth-i yâ-i müsennât-› tahtiyye ve kesr-i kâf-› ‘Acemiyye ve sükûn-› yâ-i müsennât-› sâniye ve feth-i cîm ve âhiri hâ iledür. Vardar lafz›nun zabt› terceme-i Selânik'de mürûr itdi ve Yenice‘Arab lugat›nda musaggar-› cedîd olan cüdeyde ma‘nas›nadur. Yirmi sekizinci iklîm-i ‘örfî olan Cânib-i fiimâlî'dedür.

Ve bu iklîmde Yenice ismi ile müsemmâ birkaç mevzi‘ dahi vardur. Lâkin muzâfün-ileyhleri mugãyirdürve bu mugãberetle [sic. mugãyeretle] birbirinden mütemeyyizdür ki inflâallâhü te‘âlâ her biri mevkiinde îrâd olunur. Yenice-i Vardar Selânik'ün cânib-i flimâlî-i garbîsindedür. Beynehümâ n›sfmerhaledür ve Yenice-i Vardar medîne-i bilâ-sûrdur. Râk›mü'l-hurûf sene erba‘a ve tis‘în ve tis‘a-mi’e'de Selânik'e vardu¤um eyyâmdan sonra bu târîhde üslûb-› seyâhat üzre Yenice-i Vardar'au¤rayup üç gün ârâm itdüm. Eyyâm-› sayf olup halk-› Yenice-i Vardar [II,19a] yaylakda olma¤›nYenice-i Vardar'da halk kalîl olup meks ü ârâm itme¤e meyl-i hât›r olmayup ba‘z› ahdâs-› halk› <râk›mü'l-hurûf› > yaylak-› Yenice-i Vardar seyrine sevk itmifller iken mukadder olmama¤la ‘›nân-›‘azîmet cânib-i âhara mün‘at›f old› ve medîne-i Yenice-i Vardar belde-i hasenedür. Cevâmi‘ ve ham-mâmât ve esvâk-› müte‘addidesi ve bezzâzistân› vardur ve sâlifü'z-zikr Hac› ve Gãzî Evranos Bey -rah›mehü'llâh- Yenice-i Vardar'da medfûndur ve meflâyih-i eslâf-› kirâmdan fieyh ‹lâhî dahi Yenice-iVardar'da zâviyesi kurb›nda medfûndur. Râk›mü'l-hurûf bu iki veliyyü'llâhun meflhedlerin ziyâret verûh-› pür-fütûhlar›n du‘â-i hayr ve sûre-i Fâtiha ile ri‘âyet itdüm ve Evranos Bey Yenice-i Vardar'dabir matbah-› ta‘âm ve bir dârü'z-z›yâfe-i ebnâ-i sebîl binâ itmifldür ve nâhiye-i Vardar kurâs›ndaEvranos Bey'ün evkãf-› kesîresi vardur ve Evranos Bey evlâd›ndan ‘‹sâ Bey nâm sâhibü'l-hayr ve'l-en‘âm dahi Yenice-i Vardar'da it‘âm-› fukarâ-i müsteh›kkîn içün bir matbah-› ta‘âm binâ itmifldür-tekabbele'llâhü in‘âmehümâ- ve Yenice-i Vardar'da müdârese ve müzâkere-i ‘ulûm içün binâ olunm›flmedâris-i tayyibe vardur ve Yenice-i Vardar halk›nun kavâbil ve ezkiyâs› ve erbâb-› ma‘ârif ve ‘ulemâs›zuhûr itmifldür ve ‘ale'd-devâm zuhûr itmek üzredür.

307 Nihayet bu önemli eserin faydalan›labilir bir edisyonuna kavufltu¤umuz için flansl›y›z: Âfl›k Mehmed: Menâz›rü’l-Avâlim. Yay›na haz›rlayan: MahmudAk. 3 Cilt (Ankara, 2007). Cilt I: Tahlil ve Dizin s. I-CDLXXI, Cilt XX: Metin: s. 1-950 ve Cilt III: Metin: s. 951-1886. Âfl›k’›n Yenice-i Vardar ziyaretitasviri Cilt III: s. 994-995’te bulunmaktad›r.

166




Yenice-i Vardar: Alt›nda iki nokta olan ‘y’yi (üst harekeyle), ‘i’ harekesiyle Farsça ‘kef’ izliyor, sonraharekesiz ikinci bir ‘y’ ve sonra ‘e’ harekesiyle c harfi geliyor, burada son harf ‘h’.

Selânik hakk›nda yazd›¤›m›zda Vardar kelimesinin anlam›n› aç›klam›flt›k. Yenice Arapça’da ‘cedid’in birküçültmesi olan ‘cudeyde’ anlam›na gelir.

Ve 28. iklim kufla¤›n›n güney kesitinde Yenice ismini tafl›yan baflka birçok yer var. Ama isimlerinin ikin-ci k›sm› farkl› ve böylece biri di¤erinden ayr›flabiliyor. Allah k›smet ederse tam bulunduklar› yerlerdenbahsederken di¤er Yeniceleri de tarif edece¤im.

Yenice-i Vardar Selânik’in kuzey bat›s›nda, yar›m günlük mesafededir. Ve Yenice Vardar’›n surlar› yok-tur.308 H. 994’te [23 Aral›k 1585-13 Aral›k 1586] Selânik’e vard›ktan ve orada birkaç gün geçirdiktensonra, Yenice-i Vardar’a gidip üç gün kald›m. Yaz gününe denk geldi¤i için Yenice-i Vardar sakinlerininço¤u [çeflitli nedenlerden dolay›] da¤lara (yaylak) ç›km›flt› ve burada ikamet eden az kifli kalm›flt› ve buyüzden burada kalmak istemedim. Yenice Vardar’da çok az kifli kald›¤› için, orada kalanlar da yaylak’agitmemi önerdi. Fakat kaderimde bu yokmufl ve buna göre yolumu baflka yöne do¤ru de¤ifltirdim.

Yenice-i Vardar hofl bir beldedir. Camileri (Cevâmi’), hamamlar› (hammâmât), birçok çarfl›lar› (esvâk-› müte‘addidesi) ve bedesteni (bezzâzistân›) vard›r ve ad› geçen Hac› ve Gãzî Evranos Bey–Allah’›n rahmeti üzerine olsun- Yenice-i Vardar’da defnedilmifltir. Ayr›ca, meflâyihten fieyh ‹lâhî deYenice-i Vardar’da zâviyesinin yak›nlar›na defnedilmifltir. Ve ben de bu iki azizin türbelerini ziyaretettim ve onlar ad›na dualar ve Fatiha okudum. Ve Evranos Bey bir mutfak (matbah-› ta’âm) yapt›rm›flt›ve seyyahlar için (ebnâ-i sebil) yeme içme (dârü’z-z›yâfe) imkânlar› sa¤lam›flt›. Tüm Vardar kazas› köy-lerinde Evranos Bey’in birçok vakf› vard›r. Ve Evranos Bey’in o¤ullar›ndan ‘Îsâ Bey adl› hay›r sahibi deYenice-i Vardar’da fakir fukaray› doyurmak için (Allah in’âm ve ikrâmlar›n› kabul etsin) bir aflevi (matbah-› ta’âm) yapt›rd›. Ve Yenice-i Vardar’da [‹slam] ilimleri okutmak ve münazara etmek içingüzel medreseler vard›r. Yenice-i Vardar’dan kabiliyetli, zeki, ilim ve irfan sahibi kimseler, âlimlerç›km›flt›r ve ç›kma¤a da devam etmektedir.

308 Bu anlat› Yenice-i Vardar hakk›nda bir dizi bilinmeyen gerçekten bahsetse de bunlar, Âfl›k Mehmed’in aç›kça belirtti¤i “Yenice Vardar’›n surlar›yoktur.” iddias› kadar önemli de¤ildir. Bu iddia, Evliyâ Çelebi’nin birincisini “flehrin bir ucunda duran Tekûr P›nar Kalesi” ve ikincisini “bugünküflehrin içinde yer alan Verebiye [kalesi]” diye adland›rd›¤› “iki kale”ye sahip oldu¤unu söylemesiyle çeliflir. [Lowry/Erünsal, 2008: s. 164] GünümüzGiannitsa’s›nda görünürde kalelerden geriye hiçbir fley kalmad›¤› düflünülürse, bu konuda Âfl›k Mehmed’in daha güvenilir bir flahit oldu¤u ortayaç›kacakt›r. Acaba Evliyâ’n›n ‘kaleleri’ ondan önce gelen seyyaha önemsiz görünecek kadar küçük olabilir mi?

167

Ekler


EK VII.: Tahsin Uzer’in 1900’da Yenice-i Vardar’› (Giannitsa)Anlatan Bölümü309

Metin

Yenice-i Vardar’›n Genel Durumu:

[s. 66] Yenice-i Vardar, vaktiyle Manast›r demiryolunun inflas›ndan evvel, önemli bir u¤rakt›. Yenice-iVardar, Selânik ve Manast›r flehirleri aras›nda yolcu ve ticari esyan›n nakli için ilk durakt›. Bu bak›mdanhanlar›, çarfl›s›, kahvehaneleri, hammamlar›, esnaf› ve tüccar› pek haraketli ve parlakt›. Çocuklu¤umdabildi¤im Yenice bu durumdayd›. Halbuki kaymakaml›k vekâletimde sönük, sessiz, hareketsiz ve s›k›nt›l›bir flehir buldum. Derhal ‘Evronos Gazi’nin Türbesi’ni ziyaret ettim. Türbesi pek harap idi. Eskiden iseçok bak›ml› ve ziyaretçiler dolup boflan›rd›. Mütevelliler, yani Gazi Evronoszadeler buna ait vak›flar›ngelirini zevk ve sefahatlar›na harcam›fllar ve bu tarihî büyük insan›n türbesini bak›ms›z ve harapb›rakm›fllard›.

Mütevellileri buldum ve kendilerini a¤›r bir flekilde suçlad›m. Türbe’nin onar›m›na bafllad›m. Yenice-iVardar belediyesi zengin ve [s. 67] genifl hamlelere giriflme olanaklar›na sahip oldu¤u halde uyufluktu.

[s. 82] Makedonya’n›n etnografik vaziyeti pek kar›fl›kt›r. Her halde eski Makedonyal›lar bozulmufl; Türk,S›rpl›, Bulgar, Rum, Ulah ve Arnavut kar›flarak, bambaflka bir nesil vücuda gelmifltir…Makedonya fatih-leri: Y›ld›r›m Bayezid, Sultan Murad-› Hüdavendigâr ile Evronos Bey’dir.

Evronos’un aslen Türk veya devflirme Rum evlâd›ndan olup olmad›¤› hakk›nda tarihçiler aras›ndaanlaflmazl›k vard›r. Türbesi Yenice-i Vardar’dad›r. Evlât ve ahfâd›na terketti¤i vak›flar pek zengin idiysede, maalesef, evlât ve ahfâd›ndan Yusuf Pafla’dan baflka önemli bir tek flahsiyet yetiflmemifltir. Yüzseneden ziyade ömrü olan ‘Gazi Evronos,’ padiflahlarda bulunmayan servet ve sâmana malikti; hattaY›ld›r›m Beyaz›t’›n nikâh›nda verdi¤i hediyenin k›ymet ve mahiyeti, ölümünün sebebi olmufltur. [Uzerburada yan›lmaktad›r. Evrenos bey bu dü¤ünden sonra 20 y›l kadar yaflam›flt›r.] “K›rk cariye, k›rk köle,bafllar›nda mücevher dolu alt›n tepsiler ufak bir dü¤ün hediyesi.”

309 Tahsin Uzer: Makedonya Eflkiyal›k Tarihi ve Son Osmanl› Yönetim. Ankara, 1979. Uzer’in an›lar›ndan al›nan bu pasaj›: ‘Yenice Kaymakaml›¤›Vekâletim’ (A¤ustos 1900 - Eylül 1901) bafll›¤›n› tafl›makta ve eserin 66-67. ve 82. sayfalar›nda yer almaktad›r. Yenice-i Vardar kasabas›n›n veEvrenoso¤ullar›n›n servetlerinin 20. yüzy›l bafllar›nda gerilemesine bir örnek olarak (tüm metin) verilmifltir. Jön Türklerin savafl hükümetinin birüyesi olan Uzer an›lar›n› ‹ngiliz Maltas›nda mahkûmken yazd›. Mahkûmlardan biri de [Evrenoso¤lu] Rahmi Bey’di (savafl valisi olarak ‹zmir’dehizmet vermifl ve flehirdeki Ermenilerin sürgününe karfl›tl›¤›yla bilinen önemli bir Genç Türk lideri) ve o da Malta’dayd›. Tahsin Bey Evrenoso¤ullar›aras›ndan tek de¤erli üyenin Yusuf Pafla oldu¤unu söylerken, sat›r aralar›nda Rahmi Bey için olumsuz bir de¤erlendirme sunmufl oluyor.

168



169

Ekler


Yenice-i Vardar’›n Genel Durumu:

[s. 66] Yenice-i Vardar, vaktiyle Manast›r demiryolunun yap›mas›ndan önce, önemli bir u¤rak yeriydi.Yenice-i Vardar, Selânik ve Manast›r flehirleri aras›nda yolcu ve ticari eflyan›n nakli için ilk durakt›. Bubak›mdan hanlar›, çarfl›s›, kahvehaneleri, hammamlar›, esnaf› ve tüccari pek hareketli ve parlakt›.Çocuklu¤umda bildi¤im Yenice bu durumdayd›. Halbuki kaymakaml›k vekâletimde sönük, sessiz,hareketsiz ve s›k›nt›l› bir flehir buldum. Derhal ‘Evronos Gazi’nin Türbesi’ni ziyaret ettim. Türbesi pekharap idi. Eskiden ise çok bak›ml› ve ziyaretçiler dolup boflan›rd›. Vakf›n idarecileri, yani GaziEvronoszadeler buna ait vak›flar›n gelirini zevk ve sefahatlar›na harcam›slar ve bu tarihî büyük insan›ntürbesi bak›ms›z ve harap b›rakm›fllard›.

Mütevellileri buldum ve kendilerini a¤›r bir flekilde suçlad›m. Türbe’nin onar›m›na bafllad›m. Yenice-iVardar belediyesi zengin ve [s. 67] genifl hamlelere giriflme olanaklar›na sahip oldu¤u halde uyufluktu.

[s. 82] Makedonya’n›n etnografik vaziyeti pek kar›fl›kt›r. Her halde eski Makedonyal›lar bozulmufl; Türk,Sirpl›, Bulgar, Rum, Ulah ve Arnavut kar›flarak, bambaflka bir nesil ortaya ç›km›flt›r… Makedonya fatih-leri: Y›ld›r›m Bayezid, Sultan Murad-› Hüdavendigâr ile Evronos Bey’dir.

Evronos’un aslen Türk veya devflirme Rum evlâd›ndan olup olmad›¤› hakk›nda tarihçiler aras›ndaanlaflmazl›k vard›r. Türbesi Yenice-i Vardar’dad›r. Evlât ve ahfâd›na terketti¤i vak›flar pek zenginidiyse de, maalesef, evlât ve ahfâd›ndan Yusuf Pafla’dan baflka önemli bir tek flahsiyet yetiflmemifltir.Yüz seneden ziyade ömrü olan ‘Gazi Evronos,’ padiflahlarda bulunmayan servet ve sâmana malikti;hatta Y›ld›r›m Beyaz›t’›n nikâh›nda verdi¤i hediyenin k›ymet ve mahiyeti, ölümünün sebebi olmufltur.“K›rk cariye, k›rk köle, bafllar›nda mücevher dolu alt›n tepsiler ufak bir dü¤ün hediyesi.”


BB‹‹bbll‹‹yyooggrraaffyyaa


Arfliv Belgeler:

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Tapu-Tahrir Defter No. 70 (icmal defter), Tarih: h. 925 (1519).

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: T.C. Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤u: 167 Numaral› Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-‹li Defteri (h.937 / 1530). Cilt I.: Dizin ve T›pk›bas›m. Ankara, 2003.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Tapu-Tahrir Defter Defter No. 424, (mufassal defter), Tarihs›z: Kanuni Sultan Süleyman devri (1520-1566).

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Tapu-Tahrir Defter No. 433, (mufassal defter), Tarihs›z – takriben 1540.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Tapu-Tahrir Defter No. 723, (mufassal defter), Takriben: 1555.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: [fiemseddin] Ahmed Be¤ vâkfiyyesi: VKF: Dosya #19, Gömlek #11.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Y›ld›z Tasnifi – Perakende Evrak: Dosya No. 4, Gömlek No. 18.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: D.EVM. 26278: p. 197 - Hüküm No:1.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Ev. d. 19380.

‹stanbul: Baflbakanl›k Arflivi: Y. Mtv. Dosya Numara: 30 (Gömlek Numara: 70).

Kitaplar ve Makaleler:

[Alt›nay, Ahmet Refik]: Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi [Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672)]. Cilt: IX. ‹stanbul (Devlet Matbaas›), 1935.

Anonymous: “Atalar›, Osmanl›’n›n ilk ak›nc› Be¤leri Evrenoso¤lu Âilesi,” ‹zmir Life (Ocak, 2007), s. 102-107.

Arslan, H. Çetin: Türk Ak›nc› Beyleri ve Balkanlar›n ‹mar›na Katk›lar› (1300-1451). Ankara (T.C. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›), 2001.

Âfl›k Mehmed: Menâz›rü’l-Avâlim. Edited by: Mahmud Ak. 3 Cilt (Ankara, 2007). Cilt I.: Tahlil ve Dizin. s. I-CDLXXI; Cilt II.: Metin, s. 1-950;ve Cilt III.: Metin, s. 951 - s.1886.

Austrian Generalkarte von Miteleuropa - 1910 ‘Third Military Mapping Survey of Austria-Hungary’ [1:200,000], Sheet: Kriva.

Ayverdi, Ekrem Hakk›: Avrupa’da Osmanl› Mimarî Eserleri. Cilt. IV., Kitap V: Yunanistan. 1. Bask›: ‹stanbul, 1982 ve 2. Bask›: ‹stanbul,2000.

Baltac›, Câhid: XV-XVI As›rlar Ösmanl› Medreseleri. ‹stanbul, 1976.

Barkan, Ömer Lutfi: “Osmanl› ‹mparatorlu¤unda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak Vak›flar ve Temlikler: I. Istilâ devirlerininKolonizatör Türk Dervifller ve Zâviyeler,” Vak›flar Dergisi, Cilt II (1942), s. 279-386.

Baflar, Fahamettin: “Evrenoso¤ullar›,” Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt 11 (‹stanbul, 1995), s. 539-541.

Beldiceanu, N.: Les Actes des Premiers Sultans Conservés dans les Manuscrits Turcs de la Bibliothèque Nationale a Paris. VolumeI. Paris (Mouton & Co.), 1960.

Beldiceanu-Steinherr, ‹rène: Recherches sur les actes des règnes des sultans Osman, Orkhan et Murad I. (Münich, 1967).

B›çakç›, ‹smail: Yunanistan’da Türk Mimarî Eserleri. ‹stanbul (‹SAR), 2003.

Bryer, Anthony & Lowry, Heath (Eds.): Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society. Washington, D.C. &Birmingham, England (1986).

Bursal› Mehmed Tahir Efendi: Osmanl› Mü’ellifleri. Cilt. I. ‹stanbul, h.1333.

173

Bibliyografya


Çabuk, Vahit: “Sultan I. Murad’›n Gazi Evrenos Be¤’e Gönderdi¤i Yönetimle ‹lgili bir Emr-i fierif ve Bunun Düflüdürdükleri,” Türk Dünyas›Tarih Dergisi, Y›l: 6, No. 63 (Mart 1992), s. 34-40.

Çal›, Ayflegül: “Ak›nc› Beyi Evrenos Bey’e Ait Mülknâme,” OTAM Dergisi, No. 20 (Ankara, 2006), s. 59-79.

Delacoulonche, M.: “Memoire sur le berceau de la puissance Macedonienne des bords de l’Haliacmon et ceux de l‘Axius,” Archives desMissions Scientifiques et Littéraires. Choix de Rapports et Instructions, Volume VIII (Paris, 1859).

Demetriades, V.: “The Tomb of Ghazi Evrenos Be¤ at Yenitsa and its Inscription,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies,Vol. 39 (London, 1976), s. 328-332.

Demetriades, V.: “Problems of Land-Owning and Population in the Area of Gazi Evrenos Be¤’s Wakf,” Balkan Studies, Cilt 23, No. 1 (1981),s. 43-57.

Demetriades, V.: “The Streets and Quarters of Giannitsa Towards the End of the 19th Century [Yunanca], Makedonika, Volume 15 (1975),s. 160-170.

Demetriades, V.: “Vakifs along the Via Egnatia,” E. Zachariadou [Yay. Haz.], The Via Egnatia Under Ottoman Rule, 1380-1699.Rethymnon, Crete (Crete University Press), 1996. s. 85-95.

Dennis, G. T.: “The Byzantine-Turkish Treaty of 1403,” Orientalia Christiana Periodica, Cilt 33 (1967), s. 72-88.

Drakopoulos, Arg., “Trajanoupolos” Leukoma Thrace-Macedonia: 1932.

Evliyâ Çelebi bin Dervifl Mehemmed Zillî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. VIII. Kitap [Topkap› Saray› Kütüphanesi Ba¤dat 308 Numaral›Yazman›n Transkripsiyonu – Dizini]. Yay. Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Da¤l› ve Robert Dankoff. ‹stanbul (Yap› Kredi Yay›nlar›), 2003.

Eyice, Semavi: “‹lk Osmanl› Devrinin Dini-‹çtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-Câmiler.” ‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›. Cilt. 23,No. 1 ve 2 (‹stanbul, 1962), s. 3-80.

Eyice, Semavi: “Gazi Evrenoso¤lu Câmii ve Türbesi,” Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt 13 (‹stanbul, 1996), s. 549-550.

[Hamit Vehbi]: “Gazi Evrenos Be¤,” Meflahir-i ‹slam, No. 26. ‹stanbul, Tarihs›z. s. 801-976.

‹nalc›k, Halil: The Ottoman Empire, the Classical Age, 1300-1600. London, 1973.

‹nbafl›, Mehmet: “Sultan I. Murad’›n Evrenos Be¤’e Mektubu,” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Dergisi, No. 17(Erzurum, 2001), s. 225-236.

Kani, K.: “Evrenos Be¤,” Kaynak, No. 36 (Bal›kesir, 1936), s.923-925.

Kani, K.: “Evrenos Be¤,” Kaynak, No. 37 (Bal›kesir, 1936), s. 17-22.

Kani, K.: “Evrenos Be¤,” Kaynak, No. 38 (Bal›kesir, 1936), s. 60-64.

Kayap›nar, Levent: “Osmanl› Uc Be¤i Evrenos Be¤ Âilesinin Menflei, Yunanistan Co¤rafyas›ndaki Faaliyetleri ve Eserleri,” Abant ‹zzet BaysalÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt. 2004-1, No. 8 (2004), s. 133-142.

Kiel, Machiel: “Yenice-i Vardar (Vardar Yenicesi – Giannitsa): A Forgotten Turkish Cultural Centre in Macedonia of the 15th and 16thCentury,” Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica. Cilt 3 (Leiden, 1971), s. 300-329.

Kiel, Machiel: Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans. Hampshire, Great Britain (Variorum Reprints), 1990.

Kiel, Machiel: “The Oldest Monuments of Ottoman-Turkish Architecture in the Balkans: The Imâret and the Mosque of Ghazi Evrenos Beyin Gümülcine (Komotini) and the Evrenos Bey Khan in the Village of Ilica/Loutra in Greek Thrace (1370-1390),” Sanat Tarihi Y›ll›¤›,Cilt 12 (Istanbul, 1983) s. 136-137.

174



K›l›ç, Ümit: Yenice-i Vardar Kazâs› (1520-1556). Yay›nlanmam›fl Lisans Üstü Tez. Atatürk Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü TarihAnabilim Dal›. Erzurum, 1998.

Kiprovska, Mariya: “The Mihalo¤lu Family: Gazi Warriors and Patrons of Dervish Hospices,” Osmanl› Araflt›rmalar› [Journal of OttomanStudies], Cilt XXXII. ‹stanbul, 2008. s. 193-222.

Lady Goodenough: The Chronicle of Muntaner. London, 1921.

Leake, William Martin: Travels in Northern Greece. Vol. III (London, 1835).

Lear, Edward: Edward Lear in Greece: Journals of a Landscape Painter in Greece and Albania. London (William Kimber), 1965.

Lowry, Heath W.: Defterology Revisited: Studies on 15th & 16th Century Ottoman Society. ‹stanbul (The Isis Press), 2008.

Lowry, Heath W.: In the Footsteps of the Ottomans: A Search for Sacred Space & Architectural Monuments in Northern Greece.‹stanbul (Bahçeflehir University Press), 2009.

Lowry, Heath. W.: “Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selânik (Thessaloniki) in the Year 1478,” Diptycha,Volume II (Athens, 1980-1981), s. 154-293.

Lowry, Heath W.: “Random Musings on the Origins of Ottoman Charity: From Mekece to Bursa, ‹znik and Beyond,” in H. W. Lowry:Defterology Revisited: Studies on 15th & 16th Century Ottoman Society. ‹stanbul (The Isis Press), 2008., s. 51-62.

Lowry, Heath W. & Erünsal, ‹smail E.: “The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents on Hac› Evrenos and theEvrenoso¤ullar›: A Newly-Discovered Late 17th Century fiecere (Genealogical Tree), Seven Inscriptions on Stone & Family Photographs,”Osmanl› Araflt›rmalar› [The Journal of Ottoman Studies], Cilt XXXII. ‹stanbul, 2008, s. 9-192.

Lowry, Heath W. & Erünsal, ‹smail E.: “The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: A Postscript” in Osmanl› Araflt›rmalar›-Journal ofOttoman Studies, Cilt 33 (‹stanbul, 2009), s. 130-208.

Lowry, Heath W.: The Nature of the Early Ottoman State. Albany, NY (SUNY Press), 2003.

Lowry, Heath W.: The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550. The Conquest, Settlement & Infrastructural Development ofNorthern Greece. ‹stanbul (Bahçeflehir University Press), 2008.

Lowry, Heath W.: Trabzon fiehrinin ‹slamlaflma ve Türkleflmesi, 1461-1583. 3.Bask›. ‹stanbul (Bo¤aziçi Üniversity Press), 2005. ‹ngilizcebask› için bkz: The Islamization and Turkification of the City of Trabzon (Trebizond), 1461-1583. ‹stanbul (Isis Press), 2009. s.xxvii + 237.

Mavrokefalidou, Helen: Giannitsa: Historical Photographic Album. Giannitsa, Greece. First Edition, 2005 & Second Revised Edition,2007.

Mehmed Neflrî: Kitâb-› Cihan-Nümâ (Yay. Haz. F.R. Unat ve Mehmed Köymen). 2 Cilt. Ankara, 1949.

Mélikoff, Irene “Ewrenos,” The Encyclopaedia of Islam, 2nd. Ed., Vol. 2 (1965), s. 720-721.

Müneccimbafl› [Ahmed bin Lütfullah]: Câmiü’d-Düvel (Tercüme ve Yay. Haz. Ahmed A¤›rakça). ‹stanbul (‹nsan Yay›nlar›), 1995.

Müneccimbafl› [Ahmed Dede]: Sahaif-ül-Ahbar fi Vekayi-ül-a’sâr (Tercüme ve Yay. Haz. ‹smail Erünsal). ‹stanbul (Tercüman 1001 TemelEser: #37), ND.

Osman Ferid: “Evrenos Be¤ Hanedan›na Aid Temlikname-i Hümayun,’ Türk Tarih Encümeni Mecmuas›, Cilt VI., No. 31 (‹stanbul, 1915), s.410-418.

175

Bibliyografya


Osmanl› Genel Kurmay Haritas›. Rumeli-i flahane haritas›: Sâye-i fuyuzât-› sermâye- cenâb-i zillüllahide erkân-i harbiye istiksafpostalar› taraflar›ndan tashih ve erkan-i harbiye-i umumiye dairesi beflinci fen flubesi marifetiyle tersim olunarak bu keredaire-i mezkure matbaas›nda tab’ ve temsil olunmufltur. Sene: 1317 (1899).

Öztuna, Y›lmaz: Devletler ve Hânedanlar: Cilt 2: Türkiye (1074-1990). Ankara (Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›), 1969 ve Geniflletilmifl Edisyon:1996.

Perilla, F.: A Travers la Macedoine. Athens, 1932.

Pismisi, Eleni (Ed.): Giannitsa: City Guide. Giannitsa (DEBAG), 2009.

Samothrakes, A.: “Traianopolis,’ Thrakika, Vol. 18 (1943), s.177.

Struck, Adolf: “Die Makedonische Niederlande,” Zur Kunde des Balkan-Halbinsels. Volume 7. Sarajevo, 1908. s. 67-68.

Tozer, Henry Fanshawe: Researches in the Highlands of Turkey, Cilt I. London, 1869.

T.C. Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤u: 167 Numaral› Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-‹li Defteri (937 / 1530). Cilt I.: Dizin veT›pk›bas›m. Ankara, 2003.

Tüfekçio¤lu, Abdülhamit: Erken Dönem Osmanl› Mimarîsinde Yaz›. Ankara, T.C. Kültür Bakanl›¤›, 2001.

U¤ur, Ahmet, v.b. (Yay. Haz.): Gelibolulu Mustafa ‘Âlî Efendi: (Kayseri Raflid Efendi Kütüphanesi’ndeki 901 ve 920 No. lu Nüshalara Göre)Kitâbü’t-Târîh-i Künhü’l-Ahbâr (I. Cilt – I. K›s›m). Kayseri (Erciyes Üniversitesi Yay›nlar› No. 106), 1997.

Tahsin Uzer: Makedonya Eflkiyal›k Tarihi ve Son Osmanl› Yönetimi. Ankara (Türk Tarih Kurumu), 1979.

Uzunçarfl›l›, ‹. H.: “Evrenos,” ‹slam Ansiklopedisi, Cilt. 4 (1964), s. 413-418.

Voutieridis, Il. P.: “The New Greek Towns – Yenitsa” [in Greek], Panahenaia, No. 25 (1912-1913).

Vryonis, Speros Jr.: “The Ottoman Conquest of Thessaloniki in 1430,” Anthony Bryer & Heath Lowry (Yay. Haz.): Continuity and Changein Late Byzantine and Early Ottoman Society. Washington, D.C. & Birmingham, England (1886), s. 281-321.

Yürekli-Görkay, E. Zeynep: Legend and Architecture in the Ottoman Empire: The Shrines of Seyyid Gazi and Hac› Bektafl.Unpublished PhD Dissertation (Harvard University), 2005.

Zengin, Zeki Salih: “‹lk Dönem Vakfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gazi’ye Ait Zâviye Vakfiyesi,” Vak›flar Dergisi, Cilt 28 (Ankara, 2004), s.101-120.

176



DD‹‹zz‹‹nn


Abdi Be¤, 13, 36-37, 40, 58, 68, 74

Abdi Çelebi, 66

Abdülkadir Be¤, 76

Abdülkerim Be¤, 76

Abdullah el-‹lâhî, bk. fieyh [Abdullah-›] ‹lahi

Abdurrahman Be¤, 76, 78

Adriatik Denizi, 5

Agia Paraskevi Kilisesi, 23, 97, 134

Âflık Mehmed, 108, 137, 166

Aflıkpaflazade, 5

Ahmed Be¤, 7, 13, 15, 24, 26-30, 32, 36-40, 46, 48, 56, 62, 64,

66, 72, 74, 76, 78, 103, 109, 112-114, 119-120, 122, 125,

136, 142, 144, 149, 150

Ahmed Be¤ Câmii, 109, 142

Ahmed Be¤ Hammâmı veya fieyh ‹lâhî Hammâm›, 109, 144

aile fleceresi, 107-108

Ak Ali Efendi ‘‹zmidî, 35

akıncı, 40, 119

Akdeniz, 148, 151

Ali Be¤, 8, 10, 13-16, 21-22, 24, 42, 44, 46, 50, 52, 54, 64, 68,

70, 72, 74, 76, 78, 109, 119, 122, 125-126, 143

Ali Çelebi, 58, 66

Anagnostes, 120-121

Archeological Museum of Komotini, 87

Archimandrite Nikandros Papaioannou, 23

Avrat Hisar, 109, 119

Ayverdi, Ekrem Hakkı, 24

Bâcdâr, 141

Bakirtzis, Charalambos, 87, 90

Balkan Savafl› (II), 86, 104

Balkanlar, 5, 7-8, 32, 35, 83, 85, 104, 119, 122, 127, 136

Barak Be¤, 8-9, 15-17, 20-21, 35, 37-38, 40, 42, 44, 46, 48

Barkan, Ömer Lutfi, 123

Baflar, Fahamettin, 8, 17, 19

Baflbakanlık Arflivi, 37

Be¤ce Be¤, 8, 10, 15-17, 35, 38, 42, 44, 46

Bektafli, 125, 127

Belh, 150

Bö¤rü Hızır Be¤, 50

Bozoklu Han, 8, 132

Buhayre-i Vardar Yenicesi, 148

Buhara, 150

Câmi’-i Evrenos, 109

Câmi’i fierif, 24, 29, 30, 32-34, 35, 37, 38, 56, 72, 102

Catalan, 124

Cerli Mahmud Be¤, 58

Çandarlı Halil Pafla, 15, 16, 36, 42

Çandarlı ‹brahim Pafla, 36

Çehrin, 4, 5

Çelebi [Receb?] Mehmed Be¤, 11

çeflme, 102

Dımaflvar (Tımaflvar) Seferi, 58

Davud Be¤, 11, 46

Dedino, 123

Demetriades, Vassilis, 90, 128

Devatdar Yusuf Be¤, 11

Devatdar-zâde Ahmed Çelebi, 62

Devatdar-zâde Mehmed Çelebi, 64

Devatdar-zâde Mustafa Çelebi, 66

Dîvâne Ahmed Çelebi, 60

Divâne Hızır Çelebi, 50

Dîvâne Mehmed Çelebi, 50

Edirne-kapusu, 68

Egypt, 6, 40, 60

el-Hac Ahmed bin Ayas, 37

el-Hac Mehmed bin Hamza, 37

el-Hac Mustafa bin ‘Abdullah, 37

el-Hac Rüstem bin ‘Abdullah, 37

Emîr Buhârî, 150

Emre Be¤, 10, 46

Engerüs, 4

Erünsal, ‹smail, 109, 128

Eskici, 151

efl-fieyh Fazlullâh Efendi, 150

Evkaf-ı Ahmed Be¤ bin Evrenos Be¤, 120

evkaf-ı Evrenos Be¤, 119

Evliyâ Çelebi, 5, 7, 21-24, 26-27, 34-35, 97, 100, 103-104, 108,

120, 128, 130, 136, 140

Evrenez Gazi, 6

Evrenos, 3, 5- 9, 11, 13-17, 20-21, 23-24, 26, 28, 29, 30,

32-40, 42, 44, 46, 48, 50, 52, 54, 56, 58, 64, 70, 72, 74, 80,

83, 84, 85, 86, 87, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100,

102-104, 107-109,112-113, 117, 119-120, 122-128,130,

132-133, 136-137, 140-145, 147-149, 165, 169

179

Dizin


Evrenos Be¤ ‹mâreti, 109

Evrenos Be¤ evkâfı, 147

Evrenos Be¤ Hammâmı, 109

Evrenos Be¤ Türbesi, 11, 20-21, 44109

Evrenos Gâzi Mescidi, 7, 142

Evrenos, G. Ersin, 4, 5, 17, 80, 99, 138

Evrenoso¤lu, 1, 3, 4, 16, 24, 26-27, 29-30, 32, 105, 108, 112,

128, 138

Evrenoso¤lu, Alp, 138

Evrenoso¤lu, Atilla, 128

Evrenoso¤lu Emin Be¤, 112

Evrenoso¤ulları, 3, 5, 7, 11, 15, 17, 21, 24, 37-41, 80, 85, 95,

96, 101, 107-109, 119-122, 125-128, 132-133, 137-138

Evrenuz, 6, 8, 89, 125

Fazıl Be¤, 132

Ferecik [Yun. Feres], 104

Firuz Be¤, 132

Fiflek [Kadı] Mehmed Çelebi, 14, 36, 40, 58

Florence, 85

Gaybî Be¤, 13, 60

Gazi Evrenos Be¤ Câmi’i, 35

Gâzî Evrenos Be¤ hammâmı, 144

Gâzî Evrenos Türbesi imâreti, 7, 143

Gazievrenoso¤lu, Özer, 36, 102, 128, 138

Gâzî Îsa Be¤, 22

Gâzî yaylası, 145

Gebran-i Mahalle-i Ahmed Be¤, 113

Gebran-i nefs’i Yenice-i Vardar , 113

Gelibolulu Mustafa Ali, 33

Genoa, 85

Giannitsa, bk. Yenice-i Vardar,

Giannitsa: Historical Photographic Album, 29

Giorgio, 156-157

Girit Adas›, 4

Gümülcine (Komotini), 7, 32-33, 85-87, 119

Gündüz Alp Han, 132

Hızır[flah] Be¤, 8-9, 11, 13-17, 21, 35-38, 40, 44, 46, 48, 50,

58, 113, 125-126

Hacı, 3-5, 7-8, 13-18, 20, 23-24, 26, 29-30, 32, 33-40, 42, 46,

50, 58, 81, 83-91, 93, 95-104, 107-109, 112-113, 119-121,

123, 125-128, 131-132, 136, 138, 166, 167

Hacı Be¤, 46

Hacı Bektafl, 126, 127

Hacı Bektafl Köyü, 107

Hacı Evrenos, 3-5, 7-8, 15, 17-18, 20, 23-24, 32-36, 38-40, 81,

83-91, 93, 95-104, 107-109, 112-113, 119-121, 123, 125,

127-128, 131, 136, 138

Hacı Evrenos Han, 83

Hacı Evrenos Medresesi, 136

Hacı Hızır Be¤, 14, 58

Halil Pafla, bk.Çandarl› Halil Pafla

Hamido¤lu, 6

Hamza Be¤, 13, 52, 125

han, 8, 83, 84, 85, 96, 102, 104, 124, 125

Harem-i fierif (Mekke), 35

Hasan Be¤, 13, 48, 50, 58, 60, 68, 76, 78

Hasan Çelebi, 58, 60

hastane-i askerî, 95

Hayırcık, 123, 124, 165

H›z›rflah Be¤, 11

Hortacî Süleyman Efendi Câmii, 90

Hotin, 40, 72, 76

Hürremî Be¤, 66

Hüseyin Be¤, 13, 37, 48, 56, 58, 68, 76, 78, 113, 125, 127

‹brahim Be¤, 9, 48,

‹brahim Be¤, 66

‹brahim Çelebi, 72

‹brahim Pafla, 16, 36, 52

‹ki Yüreklü ‘Ali Be¤ Sibyan Mektebi, 24, 109, 143

‹ki Yüreklü Ali Be¤, 4-5, 11, 14-15, 17, 21-23, 30, 35-40, 44,

101, 138, 149

‹lâhî Câmi’i, 30

‹lyas Be¤, 8, 11, 46

‹mâret, 7, 102

‹nalcık, Halil, 6

‹sa Be¤, 8, 13-17, 22, 24, 35, 38, 42, 44, 50, 54, 68, 70, 132,

142, 149

‹sfendiyar O¤ullar› (Kastamonu), 6

‹shak Be¤, 15, 42, 60, 64

‹skender Be¤, 11, 13, 23, 28-30, 3-37, 40, 52, 56, 68, 78, 141,

142

‹skender Be¤ Câmi’i, 23,30, 32-35, 142

‹skender Be¤, 13, 29, 30, 40

‹skender bin ‘Abdullah, 37

‹skenderiye Sanca¤ı (Arnavut), 34, 37, 40, 56

180



‹slam Ansiklopedisi, 3

‹smail Be¤, 62, 66

‹stanbul, 35, 37, 52, 68, 95, 101, 128, 132, 138

Îsâ Be¤ câmi‘i, 142

Îsâ Be¤ mektebi, 143

Kızıla¤aç Yenicesi, 148

Kadı, 40, 151

Kamanifle Kal‘ası, 72

Kamenitsa, 4

Kandiye Kalesi, 4

Kanunî Süleyman (1520-1566), 123

Kara Ali Be¤, 125-126

Kara Be¤, 54

Kara Mahmud Be¤, 56

Kara Verya, 109, 119

Karabo¤dan, 50, 52, 58

Karaferya, 120, 147

Karamano¤lu, 6

Karamütesellim, 76

kârbânsarây, 104, 145

Karye-i Hayırcık nam-i di¤er Pırankı, 123, 165

Kerbala (Irak), 127

kervansaray, 102

Keykâvus, 143

Kiel, Machiel, 24, 26-28, 34

Kirâne, 15-16, 42

Koca Ahmed Be¤, 56

Konce (Koniçe), 123

Kosovo (Kosova) Muhaberesi, 84

Köstendil, 119

Kral Feylekos, 140

Kriva Lakavica (Lakoviçe Deresi), 123

Kufltemür Han, 132

Künhü’l-Ahbâr, 33

Kurd Be¤, 70

Kurd fierif Ahmed Be¤, 74

Kusun Han, 132

Lear, Edward 107, 108, 156

Lowry, Heath, 4, 24, 80, 84, 87, 90, 102-103, 109, 117, 124,

127-128

Mısır Be¤ler Be¤ili¤i, 60

Mahalle-i ‘Alî Be¤, 113, 114

Mahalle-i ‘Îsâ Be¤

Mahalle-i Ahmed Be¤ 113, 114

Mahalle-i Atik, 113

Mahalle-i Câmi’-i Evrenos Be¤, 113, 117

Mahalle-i Dâvud Be¤, 113

Mahalle-i Eski, 113

Mahalle-i flehre-küsti, 113, 114

Mahalle-i Gebran-i der Yenice, 113

Mahalle-i Hızır Be¤, 113

Mahalle-i Hâcî Mustafâ, 113

Mahalle-i Hâcî Resûl, 113, 114

Mahalle-i Hâcî U¤urlu, 113

Mahalle-i Hüseyin [Be¤], 113

Mahalle-i Hüseyin [Be¤] nam-i di¤er Çinar, 113

Mahalle-i Lala, 114

Mahalle-i Mehmed Be¤ veled-i Hızır Be¤, 113

Mahalle-i Mescid-i Hâcî Lala, 113

Mahalle-i Tabbâ¤ân [tabi-i Câmi’i], 113

Mahalle-i Ya’kûb Be¤, 113

Mahalle-i Zâviye-i ‘Îsâ Be¤, 113

Mahmud Be¤, 13, 54, 56, 58

Maktul ‹skender Be¤, 52

Malkoço¤lu Bali Be¤, 127

Malkoço¤ulları, 40

Malta Seferi, 62

Mamluke Sultan›, 6

Manisalıo¤lu, Metin, 138

Marquess of Bodonitza, 7

Mavrokefalidou, Eleni, 23, 29-30, 102-104, 136

Medrese, 7, 24, 32, 37, 46, 102, 108, 122, 136-137

Mehmed Ali Be¤, 78

Mehmed Be¤, 11, 13, 37, 40, 48, 52, 54, 56, 58, 60, 64, 66, 68,

70, 72, 74, 76, 78, 113, 125

Mehmed Çelebi, 8, 54, 58, 64

Mehmed Emin Be¤, 76

Mehmed fiefik Pafla, 36, 92, 94-95, 99, 100

Mehmed Pafla, 38, 40, 70

Mekke, 8, 15, 34-35, 37, 84, 89, 113, 127, 130, 142

mektep, 102

Mélikoff, Irene, 17, 19

Mentefleo¤lu, 6

181

Dizin


Merih/Maria, 15-16, 42

mescid, 7, 102, 113-114, 142

Mevlana Husam bin Mehmed Hvâce, 37

Mezâr-ı fierîf, 11, 13, 14, 20-22, 34, 42, 44, 108, 133-134

Mihalo¤ulları, 7, 40, 127

Mora Yar›madas›, 5

Muhammediyye, 150

Muhtesib, 141

Murâd Baba, 150

Murad Be¤, 11, 46

Murad Han Gazi, 6

Murad Hüdavendigâr, 85, 119

Murad II, 120-122

Musa Be¤, 10, 13, 37, 40, 46, 54, 58, 60, 70

Mustafa Be¤, 11, 52, 62, 64, 68, 72, 74, 76, 78

Mustafa Çelebi, 72

Musevi, 114, 122

mütevelli, 16, 30, 32, 34, 36, 38, 39, 76, 95, 122, 165

Nakflibendi, 30, 32, 122

Nasuh Be¤, 9, 48

nehr-i Sö¤üdlü, 148

nehr-i Vardar, 148, 151

Niyazi Mısrı Câmii (Limni/Limnos), 35

Numan Be¤, 74, 76

O¤ulbula Kadın, 8, 15, 16, 42

Ofltrova, 151

Orhan Gazi, 8, 85

Osmân Gâzî, 7

Osmanl› Araflt›rmalar›, 107

Osmanl› Balkanlar›n›n fiekillenmesi, 109

Osmanl› Hanedan›, 4, 5, 70, 85

Osmanlı Mü’ellifleri, 35

Osmano¤ulları, 132

Özer Han, 132

Öztuna, Y›lmaz, 3, 17, 19

Papanikolaou, Nikolaos, 102

Pırankı ‹sa Be¤, 123-124, 132, 165

Pafla ‹li Defteri No. 282, 123

Pietro Zeno, 7

Pismisi Eleni, 102

Radovis (Radoviflte), 123

Rag›b Be¤, 76

Receb Çelebi, 24, 142, 143

Receb Çelebi câmi‘i, 142

Receb Çelebi imâreti, 143

Receb Çelebi mektebi, 143

Rodos, 40

Rodos Kadıl›¤›, 58

Rotunda, 89-90

Rumeli Defterdar›, 40

Rumeli Kadıasker, 52

Sâat kulesi, 38, 39, 102, 112

Samothrakes, A., 83

Samarkand, 150

Sancak Be¤, 34, 37, 40

Sarı Alı Be¤, 14, 50

Sarı Be¤zâde Hızır Çelebi, 70

Sarmaflıklı Mehmed Çelebi, 48, 64

Saruhano¤lu, 6

sebil, 102

Selânik (Thessaloniki), 5, 37, 38, 40, 58, 68, 70, 72, 85, 95, 101,

109, 119, 120, 121, 122, 141, 148, 166, 167, 168, 169

Selânik (Thessaloniki) Sancak Be¤i , 40

Selanik Sanca¤ı, 58

Selçuk Kadın, 8, 15-16, 36, 42

Seyahatname, 140

sıbyân mekteb, 24

Simav (Kütahya), 150

Sindelli, 151

Sipâhi Kethudâ, 141

Siroz (Serres), 7, 16, 32-33, 37, 85, 119

Solak Be¤, 62

Solak Be¤zâde Ahmed, 70

Solak Be¤zâde Ali Be¤, 70

Struck, Adolf, 32

su yolu-su kemeri, 38, 102-103

Süleyman Be¤, 8-9, 13, 16-17, 32, 35, 38, 40, 44, 48, 52, 66,

72, 76

Süleyman Çelebi, 50, 70

Süleyman fiah, 7

Süleyman I (1520-1566), 60, 122

Süleyman Pafla, 50, 52, 58

Sultân Ahmed I, 119

182



Sultan Bayezid Han, 52, 123

Sultan Bayezid I, 7

Sultan Mehmed Han Hazretleri, 72

Sultan Mehmed Han ibn Sultan ‹brahim Han, 4, 5, 38, 40

Sultan Murad Gazi, 84

Sultan Murad I, 5, 84, 140

sürgün, 121, 122

Sv. [Sveti] Tsar Boris, 86

fiehir Kethudâs›, 141

[fiemseddin] Ahmed Be¤, bk. Ahmed Be¤,

fierif Çelebi, 70

fierif Abdurrahman Be¤, 78

fierif Ahmed, 38-39, 74, 76, 112

fierif Ali Be¤, 76

fierif Arif Yusuf Be¤, 78

fierif Hasan Tevfik Be¤, 76

fierif Mazhar Mustafa Be¤, 78

fierif Mehmed Be¤, 76

fierif Mehmed Sadık Be¤, 76

fierif Mustafa Be¤, 76

fierif Sırrı Selim Pafla, 78

fierif Tevfik Ahmed Be¤, 78

fieyh [Abdullah] ‹lâhî, 24, 26-27, 30, 32, 46, 109, 122, 136,

142-144, 150, 166-167

fieyh ‹lâhî hammâm›, 28

fieyh ‹lâhî medresesi imâreti, 143

fieyh ‹lâhî mescidi, 142

fieyh ‹lâhî tekyesi, 143

fieyh ‹lâhî türbesi, 109

fiirmerd bin ‘Abdullah Dizdar-i Kal’a-i Rasova, 37

flecere, 3-5, 8-9, 11, 14-17, 20-22, 24, 29-30,

33-38, 40, 80, 125, 132

Tahrir defter, 108, 112, 119, 124

Tapu-Tahrir Defter #167, 121

Tapu-Tahrir Defter #70, 121

Tapu-Tahrir Defter # 702, 121

Tekûr Pınar Kalesi, 140

Thessaloniki, bk. Selânik,

Timasvâr, 38

Timurlenk (Tamerlane), 7

Topkapı Saray Ba¤dat #308, 140

Traianoupolis, 8, 83, 84, 85, 96, 104, 125

Trakika, 83

Turahano¤ulları, 40

Turhan Be¤, 72, 132

türbe, 3, 20-21, 24, 36, 58, 89, 93, 96, 102, 107, 109, 123, 128,

130, 133-134, 165

türbedâr, 95

Türbe-i fierîf, 20, 33, 36, 56

Türkiye Cumhuriyeti, 101

Türkiye Diyanet Vakfı ‹slâm Ansiklopedisi, 3

Uc Bey, 3, 5, 40, 85, 119, 127

Umur Bali bin Süle, 37

Umur Be¤, 14, 48, 50, 52, 58

Üsküb, 15, 42, 68

Uyvar Kalesi, 4

Uzer, Tahsin, 108, 168

Uzunçarflılı, ‹smail Hakkı, 17

Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, 35

Vardar Yenicesi, bk.Yenice-i Vardar (Bugünkü: Giannitsa)

Varsak Han, 132

Vefltece (Arnavut), 50

Veflteceli ‹smail Be¤, 56

Veflteceli Deli Ali Be¤, 50

Veled-i ‘Abdullah‘, 118-119

Venice, 85, 147

Verebiye, 140

Veria Ephorate, 90, 97, 102

Veysi Bali bin ‘Abdullah, 37

Vidin, 37, 40, 46

Vodina (Edessa), 85, 109, 119, 151

Vranes’ (Evrenos), 7

Yıldırım Bâyezid, 8, 85, 119, 124, 168

Yahya Be¤, 76

Yakub Be¤, 8, 11, 14-17, 22-23, 35-36, 38, 40, 42, 44, 48, 58,

76

Yazıcı Çelebi Efendi, 150

Yazıcızâde Mehemmed Efendi zâdesi Mehemmed Çelebi, 150

Yegoniçe, 151

Yenice-i Vardar (Giannitsa), 3, 5, 7-10, 16, 20, 21-24, 29-30,

33-35, 37-38, 40, 44, 46, 70, 72, 81, 85, 87-91, 93, 96-97,

101-105, 107-109, 112-114, 117-125, 128, 131, 133-138,

140-141, 146-148, 156, 165-169

Yeniçeri Serdâr›, 141

183

Dizin


Yeniflehir (Larissa), 42

Yunan Krall›¤›, 101

Yunanistan Kültür Bakanl›¤›: Arkeoloji Servisi., 28

Yusuf Be¤, 10-11, 40, 46, 48, 60, 68, 72, 74, 76, 78

Yüregir Han, 132

Yürekli-Görkay, E. Zeynep 125-127

Za¤ra Yenicesi, 148

zâviye, 122-123

Zeitounion, 7

Zeno, bk. Pietro Zeno 7

Ziyâret-i ‹ki Yürekli Alî Be¤, 22, 149

Ziyâret-i Gâzî Evrenos, 149

184



186


Evrenos Dynasty of Yenice Vardar

Documents

Transcript of Evrenos Dynasty of Yenice Vardar