Εκκλησίες Παλαιού Πλατάνου Αλμυρού

1

Άννα Γιαλούρη

Οι εκκλησίες του Παλαιού Πλατάνου Αλμυρού

Ο Παλαιός Πλάτανος βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα νοτίως του Αλμυρού σεγραφική τοποθεσία στις ανατολικές πλαγιές της Όθρυος όχι μακριά από τοΝέο Πλάτανο όπου εγκαταστάθηκαν οι κάτοικοι μετά από τη σταδιακήεγκατάλειψη του οικισμού1

Ο Πλατάνου ιδρύθηκε σύμφωνα με τον Ν Γιαννόπουλο2 στο 16ο αιαπό κατοίκους της αρχαίας Άλου3 του μετέπειτα μεσαιωνικού Αλμυρού Ομεσαιωνικός Αλμυρός αναφέρεται στις πηγές από τον 11ο έως και τον 14ο αιενώ από το 12ο αναφέρονται δύο Αλμυροί4 Ο Ν Γιαννόπουλος τοποθετεί τονότιο Αλμυρό στην κορυφή του λόφου laquoΚάστροraquo δυτικά της αρχαίας Άλου5όπου ερείπια βυζαντινής οχύρωσης ενισχυμένης με είκοσι τετράγωνους καιτριγωνικούς πυργίσκους6 Ανεξάρτητα από τη θέση του μεσαιωνικού Αλμυρούή των δύο Αλμυρών η συσχέτιση των δύο θέσεων (Άλου και Πλατάνου)ελλείψει επιγραφικών δεδομένων και γραπτών πηγών δεν είναι εφικτή καιεπομένως το θέμα της ίδρυσης του Πλατάνου μένει υπό έρευνα

Ωστόσο το γεγονός ότι το χωριό επλήγη από το λοιμό του 17427υποδηλώνει την ύπαρξή του τουλάχιστον από το 17ο αιώνα Κατά το 18ο αι οΠλάτανος αποτελούσε ακμαίο χριστιανικό οικισμό κέντρο ίσως άνθησης τηςψαλτικής τέχνης8 Στις αρχές του 19ου αι ήταν ο πολυπληθέστερος μεταξύ

Θα ήθελα και από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω τον κ Δ Παπαγιαννίτση για την άμεση ανταπόκρισή του και τηναποστολή του βιβλίου του για τον Πλάτανο στo πλαίσιo της διαδικασίας κήρυξης των ναών ως νεώτερων μνημείωντο 2005 Ευχαριστώ επίσης την κ Ασπασία Ντίνα προϊσταμένη της 7ης ΕΒΑ για τις διευκολύνσεις που μου παρείχεκαθώς και τη συνάδελφο αρχαιολόγο κ Α Αναστασιάδου για κάθε βοήθεια Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην κΦ Κυριάκη σχεδιάστρια της 7ης ΕΒΑ που αποτύπωσε τους ναούς και στον οδηγό της Εφορείας κ Σ Ρουδινκλή πουσυνέβαλε στις μετρήσεις Τέλος ευχαριστίες οφείλονται στον κ Μ Χατζηγιάννη πολιτικό μηχανικό που επέτρεψε τηχρήση στοιχείων από τη μελέτη αποκατάστασης του Αγίου Αντωνίου που ο ίδιος εκπόνησε

1 Δ Α Παπαγιαννίτσης Πλάτανος Ένα ηρωικό και πολύπαθο χωριό Αθήνα 19982 Ν Ι Γιαννόπουλος Φθιωτικά Αθήνα 18913 Η Άλος η οποία αναφέρεται στις πηγές μέχρι τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια βρίσκεται σε μικρήαπόσταση νοτιοανατολικά του Πλατάνου Εκτείνεται στην ανατολική πλαγιά του λόφου laquoΚάστροraquo καιστην πεδινή έκταση στη θέση laquoΚεφάλωσηraquo Διακρίνεται λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους σε άνωκαι κάτω πόλη Η άνω - ορεινή πόλη στην πλαγιά του λόφου έχει τριγωνική κάτοψη ενώ η κάτω -πεδινή τετράγωνη Για την Άλο βλ R Reinders New Alos a Hellenistic Town in Thessalia (Greece)Utrecht 1988 του ιδίου Η τοποθεσία της Άλου Αχαιοφθιωτικά Α΄ σ 49-59 του ιδίου Τα νομίσματατης Άλου Αχαιοφθιωτικά Β΄ τ α΄ σ 105-120 του ιδίου και L Sikking H κατοίκηση τηςΝοτιοανατολικής πύλης της Νέας Άλου (260-230 πΧ) Αχαιοφθιωτικά Γ΄ τ Α΄ σ 161-170 του ιδίουΈρευνα στην ελληνιστική πόλη της Άλου (1990-1997) Έργο Εφορειών σ 339-344 και Ε Νικολάου Ηέρευνα της τελευταίας πενταετίας στο χώρο της Ελληνιστικής Άλου με αφορμή τη διαπλάτυνση τουοδικού άξονα ΠΑΘΕ ΑΕΘΣΕ 1 2003 τ 1 σ 123-1364 J Koder - F Hild Tabula Imperii Byzantini Hellas und Thessalia Wien 1976 σ 170-171 (λHalmyros)5 Το βόρειο Αλμυρό τον τοποθετεί στις Φθιωτίδες Θήβες∙ πρβλ Ν Ι Γιαννόπουλου Η μεσαιωνικήΦθιώτις και τα εν αυτή μνημεία Αθήναι 1922 σ 75-776 R Reinders Η τοποθεσία της Άλου ό π σ 52-53 και τα αποτελέσματα της πρόσφατης έρευνας στοR Reinders and Y Aalders The Medieval city of Almiros and its Hinterland Pharos Journal of theNetherlands Institute in Athens vol XIV (2006) 56-57 Κατά την άποψή του η οχυρωμένη κορυφήπαρουσιάζει ίχνη κατοίκησης μέχρι και το 12ο-13ο αι και προοριζόταν για την εγκατάσταση φρουράςΤοποθετεί τους δύο Αλμυρούς στα παράλια στη θέση laquoΚαραγάτςraquo και στο Τσιγγέλι7 Από τον ίδιο λοιμό επλήγησαν ο Αλμυρός οι Κοκκωτοί και η Βρύναιναmiddot πρβλ Γ Ι Στουρνάρας Ταχωριά της επαρχίας Αλμυρού προσεγγίσεις στην οργάνωση του χώρου κατά την όψιμη οθωμανικήπερίοδο Αχαιοφθιωτικά Γ΄ τ Α΄ σ 4028 Κ Χ Καραγκούνης Ένα μουσικό στιχηράρι του ΙΗ΄ αιώνος από την Ιερά Μονή Παναγίας ΞενιάςΑλμυρού Αχαιοφθιωτικά Γ΄ τ Β΄ σ 321 324

2

των χριστιανικών οικισμών της περιοχής νοτίως του Αλμυρού και αποτελούσεέδρα βοεβόδα9 Το 1809 ο Πλάτανος αριθμούσε σύμφωνα με τον Άγγλοπεριηγητή W Leak10 εξακόσιες πενήντα οικογένειες όταν η Σούρπη και οιΚωφοί αριθμούσαν εκατόν είκοσι οι Κοκκωτοί και το Φτελιό (Πτελεός)εξήντα

Η πανώλη που έπληξε τη Θεσσαλία το 1812 προκάλεσε μεγάλεςαπώλειες στον πληθυσμό του Πλατάνου και έπληξε την αγροτική οικονομίατης περιοχής11 Για την αποτροπή και θεραπεία της πανώλης οι Πλατανιώτεςεπικαλέστηκαν τη βοήθεια του αγίου Βησσαρίωνα αφιερώνοντας στη μονήΔουσίκου μετόχι σύμφωνα με έγγραφα του 1814 και 1815 που αφορούν σταπεριουσιακά στοιχεία της μονής12 Μια εικόνα του Πλατάνου για την περίοδοαυτή σχηματίζουμε από το οδοιπορικό του Αργύρη Φιλιππίδη13 σύμφωνα μετον οποίο ο Πλάτανος κατοικούνταν από πεντακόσιες οικογένειες14 όλεςχριστιανικές τα σπίτια ήταν μεγάλα σαν της Δημητριάδας και η καλλιεργήσιμηέκταση μεγάλη και καρποφόρα καλύτερη από αυτήν της Σούρπης Οικάτοικοι οι οποίοι ήταν φιλοτάραχοι και καταχρεωμένοι ασχολούνταν με τηνκαλλιέργεια σιτηρών βαμβακιού καπνού και την παραγωγή μεταξιού καικρασιού

Οι επόμενες δεκαετίες του 19ου αιώνα δεν στάθηκαν ιδιαίτερα ευνοϊκέςγια τον Πλάτανο Κατά τη θεσσαλική εξέγερση του 1854 ένα μέρος τουχωριού κάηκε από τους Οθωμανούς και ξανακάηκε ολόκληρο αυτή τη φοράκατά την εξέγερση του 1878 Το 1881 ο Πλάτανος όπως και ολόκληρη ηΘεσσαλία απελευθερώθηκε από τους Οθωμανούς Στον πόλεμο του 1897 οΠλάτανος περιήλθε για ένα χρόνο υπό την οθωμανική κυριαρχία Τέλος κατάτον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και συγκεκριμένα το 1943 ο Πλάτανοςπυρπολήθηκε από τους Ιταλούς Έκτοτε άρχισε η σταδιακή εγκατάλειψή τουπου ολοκληρώθηκε το 1962 Σήμερα ο επισκέπτης του οικισμού αντικρίζειμόνο ερείπια επιβλητικά ερείπια μέσα από τα οποία αντανακλάται το μεγαλείοενός ένδοξου παρελθόντος Ορισμένα μεγάλα δημόσια κτίρια και πολλά σπίτιασυνθέτουν έναν εκτεταμένο ερειπιώνα στον οποίον προεξάρχουσα θέσηκατέχουν οι εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Ιωάννου τουΠροδρόμου και το εξωκκλήσι του Αγίου Αντωνίου

Ναός Αγίου Αθανασίου

9 Το βοϊβοδιλίκι των Κοκών υποδιαμέρισμα των Τρικάλων περιελάμβανε τα χωριά Πλάτανο ΚωφούςΣούρπη Φτελιό Πορταριά και Σέσκλοmiddot πρβλ Γ Ι Στουρνάρας ό π σ 39810 W M Leake Travels in Nothern Greece vol IV Αmsterdam 1967 σ 338-34011 Β Κοντονάτσιος Η περιοχή του Αλμυρού στην Τουρκοκρατία Αχαιοφθιωτικά Β΄ τ Α΄ σ 34312 Β Κ Σπανός Ιδιοκτησίες της Μονής Δουσίκου στον Πλάτανο Αλμυρού (τέσσερα έγγραφα των ετών1814 - 1815) Αχαιοφθιωτικά Γ΄ τ Β΄ σ 291-30013 Θ Κ Σπεράντζα Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλιππίδη Μερική Γεωγραφία ndash Βιβλίον ΗθικόνΑθήναι 1978 σ 8314 Η μείωση του πληθυσμού από εξακόσιες πενήντα οικογένειες που αναφέρει ο W Leak το 1809 σεπεντακόσιες μολονότι φαίνεται κάπως υπερβολική για διάστημα έξι ετών ασφαλώς ανταποκρίνεται σεκάποια μείωση του πληθυσμού που προφανώς οφείλεται τόσο στην επιδημία της πανώλης πουαποδεκάτισε τον πληθυσμό πολλών θεσσαλικών οικισμών όσο και στα υπέρογκα χρέη που ανάγκαζαντους κατοίκους να μεταναστεύουν σε περιοχές με ελαφρύτερο φορολογικό σύστημαmiddot πρβλ ΒΚοντονάτσιος ό π σ 271 κ ε

3

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικήςμε τρεις εξέχουσες ημικυκλικές κόγχες στην ανατολική πλευρά15 (πίν 1-2) Τομήκος του ναού χωρίς την κόγχη του ιερού είναι 2550 μ το δε πλάτος του1320 μ Εντός του ορθογωνίου της κάτοψης χωροθετείται το ιερό βήμα οκυρίως ναός και ο γυναικωνίτης (πίν 3 α-γ)

Το ιερό βήμα είναι κατά δύο βαθμίδες υπερυψωμένο σε σχέση με τονκυρίως ναό Είναι σχετικά ευρύχωρο με τρεις εξέχουσες ημικυκλικέςεσωτερικά και εξωτερικά κόγχες Δύο δευτερεύουσες ημικυκλικές κόγχες πουεγγράφονται στο βόρειο και νότιο τοίχο καθώς και άλλες δύο μικρότερεςορθογώνιες μία στο βόρειο τοίχο και μία στον ανατολικό εξυπηρετούν τιςλειτουργικές ανάγκες του ναού Η αγία τράπεζα αποτελείται από μεγάλη λίθινηκαλυπτήρια πλάκα σε κτιστή βάση

Ο κυρίως ναός διαιρείται μέσω δύο κιονοστοιχιών σε τρία κλίτη τοκεντρικό κλίτος πλάτους 490 μ και τα πλάγια πλάτους 245 μ (πίν 4) Οικιονοστοιχίες αποτελούνται από επτά στηρίγματα η κάθε μια και συγκεκριμένααπό τέσσερις κίονες και τρεις πεσσούς ένας στο ανατολικό άκρο κάθεκιονοστοιχίας και δύο στο δυτικό

Ο γυναικωνίτης καταλαμβάνει τη δυτική πλευρά του ναού καισυγκεκριμένα το τμήμα που αντιστοιχεί στο νάρθηκα Το δάπεδό τουβρίσκεται κατά πέντε αναβαθμούς ψηλότερα από τη στάθμη του δαπέδου τουκυρίως ναού16 Τοιχίο κτισμένο στον άξονα των προτελευταίων πεσσώνδιαχωρίζει το γυναικωνίτη από τον κυρίως ναό Διαθέτει ιδιαίτερη είσοδο ηοποία περιγράφεται αναλυτικά παρακάτω Στη νοτιοδυτική γωνία διατηρείταιξύλινη κλίμακα που οδηγούσε άλλοτε στο κωδωνοστάσιο στη δεβορειοδυτική υπάρχει κτιστό χωνευτήρι για τη ρίψη των υδάτων τηςκολυμβήθρας

Οι κίονες και οι πεσσοί γεφυρώνονται με τόξα στα οποία επικάθεται ηκτιστή ημικυλινδρική καμάρα του κεντρικού κλίτους Το ύψος του ναού απότο δάπεδο έως την κορυφή της καμάρας είναι 820 μ Η καμάρα ενισχύεταιαπό δύο σφενδόνια ένα στο ύψος του πρώτου από ανατολικά ζεύγους τωνκιόνων και ένα στο ζεύγος των δεύτερων από δυτικά πεσσών Τα πλάγια κλίτηκαλύπτονται με φουρνικά τα οποία εδράζονται στις τοξοστοιχίες και στους

15 Ο ναός του Αγίου Αθανασίου ανήκει σε έναν αρχιτεκτονικό τύπο ευρέως διαδεδομένο κατά τον 18οκαι 19ο αι στον ελληνικό χώρο και συγκεκριμένα στη Δυτική Μακεδονία και Ήπειρο στα Επτάνησα στηΘεσσαλία και στα νησιά του Αιγαίου Σύμφωνα με τους μελετητές οι λόγοι που συνετέλεσαν στηνπροτίμηση του τύπου αυτού ήταν εκτός από την ευκολία στην εφαρμογή του η ανάγκη γιαπερισσότερο χώρο η ευρύτερη οικονομική δυνατότητα και η γενική τάση αναδρομής στις laquoαρχαίεςορθόδοξες πηγές Σχετικά με την επικράτηση του τύπου βλ Μ Χατζηδάκης Ο Ελληνισμός υπό ξένηκυριαρχία Πνευματικός βίος και πολιτισμός (1669-1821) Αρχιτεκτονική ΙΕΕ τ ΙΑ΄ σ 266-269 Επίσηςσχετικά με την επικράτηση του τύπου βλ και Χ Μπούρας Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής κατάτην Τουρκοκρατία και ο Πατριάρχης Καλλίνικος Εκκλησίες Ι σ 159-168 Γενικά για την ξυλόστεγηβασιλική της οθωμανικής περιόδου βλ Α Ορλάνδου Η εν Ελλάδι Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική επίΤουρκοκρατίας Αναδημοσίευσις εκ του περιοδικού Le Helleacutenisme Contemporain 1453-1953 σ 205-218Αθήνα 2000 σ 1-45middot Χ Θ Μπούρας H εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα μετά την άλωση(1453-1821) Αρχιτεκτονικά Θέματα 3 (1969) 164-172middot Α Κ Οrlandos Ein spaumltbyzantinischerHellenkirchen-Typus Nordgriechenlands JOumlB 21 (1972) 209-22216 Πρόκειται για συνήθη τύπο γυναικωνίτη ή πρόναου που ενδείκνυται στις περιπτώσεις που το ύψος τουναού δεν επιτρέπει την κατασκευή κανονικού γυναικωνίτηmiddot πρβλ Γ Μ Βελένης Η εκκλησία τουνεομάρτυρα Θεοδώρου στον Ξηροπόταμο Δράμας Εκκλησίες Ι σ 14-15 σημ 14 όπου και η σχετικήβιβλιογραφία για ναούς της Μακεδονίας Μολονότι ο τύπος αυτός γυναικωνίτη απαντάται συχνά σεναούς της περιόδου αυτής στη Θεσσαλία δεν αποτελεί χαρακτηριστικό της πηλιορείτικης ναοδομίαςόπου προτιμάται ο κλασικός τύπος γυναικωνίτη σχήματος Πmiddot πρβλ Κ Α Μακρή Η λαϊκή τέχνη τουΠηλίου εκδ Μέλισσα σ 55

4

πλάγιους τοίχους του ναού καθώς και σε εγκάρσια τόξα που γεφυρώνουν τηναπόσταση μεταξύ των τοξοστοιχιών και των τοίχων

Ενιαία δίρριχτη πλακοσκεπής στέγη με τις χαρακτηριστικές για τημεταβυζαντινή ναοδομία αποτμήσεις17 στην ανατολική και δυτική πλευράκαλύπτει το ναό Η στέγη απολήγει περιμετρικά σε γείσο από δύο σειρέςεκφορικά τοποθετημένων πλακών

Η πρόσβαση στο ναό γίνεται μέσω τριών εισόδων ανοιγμένων στηνότια πλευρά μία κύρια απλής μορφής η οποία προήλθε από τη διεύρυνσητης αρχικής εισόδου και δύο δευτερεύουσες μία στο γυναικωνίτη και μία στοιερό βήμα οι οποίες δεν παρουσιάζουν μεταγενέστερες αλλοιώσεις

Η είσοδος που οδηγεί στο γυναικωνίτη βρίσκεται στο δυτικό άκρο τηςνότιας πλευράς Φέρει λίθινο περιθύρωμα από μονολιθικούς λαμπάδες καιλίθινο οριζόντιο υπέρθυρο με γωνιαίους λίθους που φέρουν κοιλόκυρτακυμάτια Πάνω από το υπέρθυρο σχηματίζεται πλινθόκτιστο ανακουφιστικότόξο το τύμπανο του οποίου κοσμείται με τμήμα θωρακίου βυζαντινώνχρόνων που σώζει το δεξί μέρος σταυρού τύπου αναστάσεως18 Τμήμα απότο ίδιο θωράκιο είναι εντοιχισμένο στην ανατολική όψη του καθολικού τηςΚάτω Μονής Ξενιάς Η τοποθέτηση του τμήματος του θωρακίου στην όψη τουναού ακολουθεί την παράδοση των γειτονικών μονών της Άνω και ΚάτωΠαναγίας Ξενιάς19 και των ναών του Πηλίου γενικότερα20 (πίν 5)

Η είσοδος προς το ιερό είναι απλούστερη Φέρει λίθινους μονολιθικούςλαμπάδες και τοξωτό υπέρθυρο αποτελούμενο από δύο ομόκεντρακατασκευασμένα από λίθινους λαξευτούς θολίτες επάλληλα τόξα από ταοποία το εσωτερικό βρίσκεται σε μικρή υποχώρηση σε σχέση με το εξωτερικόΣτην όψη του τοίχου άνω αριστερά της εισόδου υπάρχουν δύο μικρέςορθογώνιες αβαθείς κόγχες όπου θα ήταν τοποθετημένες πλάκες μελιθανάγλυφο διάκοσμο με το έτος ανέγερσης ή επισκευής του ναού (πίν 6)

Οι είσοδοι του ναού προστατεύονταν από στοά (χαγιάτι) η οποία θαεκτεινόταν καθrsquo όλο το μήκος της νότιας πλευράς Η ύπαρξή τηςυποδηλώνεται από λίθινα φουρούσια που διατηρούνται στη νότια όψη τηςεκκλησίας σε ύψος 280 μ από το έδαφος και από υπολείμματα λιθόκτιστουπεζουλιού που διαφαίνονται στην επιφάνεια του εδάφους σε απόσταση 250μ από το ναό

Ο ναός φωτίζεται επαρκώς μέσω πολλών παραθύρων τα οποία δενανήκουν όλα στην αρχική φάση κατασκευής του Δύο κυκλικοί φεγγίτεςεγγεγραμμένοι σε ρόμβο ένας στη δυτική και ένας στην ανατολική πλευράόπως επίσης στενή φωτιστική θυρίδα στην κόγχη του ιερού και δύο μικρά

17 Μολονότι η εφαρμογή των αποτμήσεων στις στέγες των μεταβυζαντινών ναών εξασφάλιζεμεγαλύτερη επιφάνεια έδρασης και κατά συνέπεια μεγαλύτερη σταθερότητα της στέγης σταδιακάεξελίχθηκαν σε συμβολικό χαρακτηριστικό της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής πρβλ Θ Μαντοπούλου -Παναγιωτοπούλου Ξ Σαββοπούλου - Κατσίκη Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη ΓουμένισσαΕκκλησίες ΙV σ 29 σημ 4318 Οι σταυροί τύπου αναστάσεως ή πατριαρχικοί με δύο οριζόντιες κεραίες κάνουν την εμφάνισή τουςστον πρώιμο 9ο αιώναmiddot πρβλ Θ Παζαράς Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης καιύστερης βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα Αθήνα 1988 σ 111-11219 Σχετικά με τα γλυπτά της Άνω Μονής Ξενιάς βλ Αικ Σμπυράκη ndash Καλαντζή Συλλογή γλυπτών τηςΆνω Μονής Παναγίας Ξενιάς Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία Αθήνα 1992 σ464-472 και γενικά για την Άνω Μονή Ξενιάς βλ Λ Δεριζιώτης Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου (ΆνωΞενιά ή Κισσιώτισσα) εν Βόλω τριμηνιαία περιοδική έκδοση Δήμου Βόλου τεύχος 12ο Ιανουάριος -Μάρτιος 2004 σ 44-51 και του ιδίου στο ίδιο τεύχος Μονή Αγίου Νικολάου (Κάτω Ξενιά) σ 52-5520 Ενδεικτικά αναφέρουμε την Επισκοπή Άνω Βόλου και την Κοίμηση Θεοτόκου Μακρινίτσας Βλ ΠΑνδρούδης ndash Μ Κοντογιαννοπούλου Βυζαντινά γλυπτά του 10-12ου αιώνα σε ναούς του Πηλίου ΕνΒόλω ό π σ 40-43

5

ορθογώνια παράθυρα πάνω από τις κόγχες των παραβημάτων ανήκουν στααρχικά ανοίγματα του ναού

Στους πλάγιους τοίχους ανοίγονται μεγάλα ορθογώνια παράθυρατραπεζιοειδούς κάτοψης οκτώ στο βόρειο τοίχο και έξι στο νότιο Το ύψοςτων παραθύρων είναι 2 μ το πλάτος τους 1 μ Η διάταξη των παραθύρωνδεν είναι τυχαία και ανταποκρίνεται στις ανάγκες φωτισμού των επιμέρουςχώρων του ναού Συγκεκριμένα στο βόρειο τοίχο ένα παράθυρο αντιστοιχείστο ιερό βήμα πέντε στον κυρίως ναό ένα για κάθε μετακιόνιο διάστημα καιδύο στο γυναικωνίτη Τα παράθυρα του νοτίου τοίχου είναι λιγότερα λόγωτης ύπαρξης των τριών εισόδων στην πλευρά αυτή Ένα παράθυρο αντιστοιχείστο ιερό βήμα τέσσερα στον κυρίως ναό και ένα στο γυναικωνίτη Το ανώφλι(πρέκι) των παραθύρων είναι οριζόντιο η δε ποδιά με εξαίρεση τα τρίαπαράθυρα που αντιστοιχούν στο γυναικωνίτη είναι κεκλιμένη ώστε ναδιευρύνονται περισσότερο προς το εσωτερικό του ναού προκαλώνταςμεγαλύτερη διάχυση του φωτός Τα μεγάλα ορθογώνια παράθυρα προήλθαναπό τη διεύρυνση των αρχικών παραθύρων του ναού τα οποία βρίσκοντανψηλότερα λίγο παρακάτω από το γείσο της στέγης21 Παρουσιάζουν κοινάμορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία με την κύρια είσοδο και ασφαλώςδιευρύνθηκαν συγχρόνως Η διεύρυνση των παραθύρων προς τα κάτω θαεπέφερε ασφαλώς και την κατάργηση της στοάς

Οι τοίχοι του ναού πάχους 1 μ είναι κτισμένοι με αργούς λίθους Στιςγωνίες χρησιμοποιούνται λαξευμένοι ορθογώνιοι λίθοι μεγάλου και μεσαίουμεγέθους οριζόντια και κάθετα τοποθετημένοι Στην κατασκευή των κογχώντου ιερού καθώς και στα κατώτερα μέρη της ανατολικής πλευράς η τοιχοποιίαείναι ισοδομική αρμολογημένη

Εάν εξαιρέσουμε την προσεγμένη ανατολική όψη του ναού και τηδιαμόρφωση των δύο θυρωμάτων που διατηρούν αναλλοίωτη την αρχική τουςμορφή τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού είναι ιδιαίτερα απλά οιόψεις του είναι λιτές και δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη διάρθρωση Κοσμήτηςαπό μία σειρά πλακών επιστέφει την κόγχη του ιερού βήματοςδιαφοροποιώντας την από τις υπόλοιπες

Στη διαφοροποίηση της κόγχης του ιερού από τις κόγχες τωνπαραβημάτων συντελεί μαρμάρινη πλάκα με απλό λιθανάγλυφο διάκοσμο απόσταυρό εντοιχισμένη στο άνω μέρος της22 Πρόκειται για τη μοναδικήλιθανάγλυφη πλάκα που διατηρείται στη θέση της Απλός λιθανάγλυφος ήεγχάρακτος διάκοσμος αποτροπαϊκού χαρακτήρα απαντάται σεκαλολαξευμένους γωνιόλιθους στις ακμές του κτίσματος Πρόκειται γιαανάγλυφο ρόδακα και εξάκτινο αστέρι ή εγχάρακτο σταυρό σε τετράλοβοπλαίσιο και σχηματοποιημένο κυπαρίσσι που απολήγει σε σταυρό

Εξίσου λιτό αλλά ενδιαφέρον είναι το εσωτερικό του ναού23 Οι κορμοίτων κιόνων είναι κατασκευασμένοι από επάλληλους λίθινους λαξευτούς

21 Ως προς το σχήμα των αρχικών παραθύρων εάν δηλαδή είχαν τοξωτό ή οριζόντιο ανώφλι όπωςσυνηθίζεται στα παράθυρα των ναών της περιόδου αυτής διατηρούμε κάποιες αμφιβολίες Αξίζει νασημειωθεί ότι το ανώφλι του πρώτου από δυτικά παραθύρου του νοτίου τοίχου που αντιστοιχεί στοχώρο του γυναικωνίτη ήταν αρχικά τοξωτό Επίσης σε ορισμένα παράθυρα διακρίνεται τοξωτό ανώφλιΟι επάλληλες επισκευές και μετασκευές των επιμέρους στοιχείων του ναού καθιστούν επισφαλή στοστάδιο που βρίσκεται η έρευνα τη διατύπωση περαιτέρω συμπερασμάτων σχετικά με τα ανοίγματα τουναού και μας περιορίζουν σε γενικές παρατηρήσεις22 Τα λιθανάγλυφα γίνονταν από εξειδικευμένους τεχνίτες τους laquoπελεκάνουςraquo που συμμετείχαν στασυνεργεία που έκτιζαν τους ναούς Αξιόλογα σύνολα λιθογλυπτικού διακόσμου διατηρούνται σε ναούςτου Πηλίουmiddot πρβλ Κ Α Μακρή ό π σ 127-14223 Το δάπεδο είναι επιστρωμένο με ασπρόμαυρα κεραμικά πλακίδια

6

σπονδύλους οι δε πεσσοί από τετραγωνισμένους λίθους ενισχυμένους μεξυλόδεσμους Τόσο οι κίονες όσο και οι πεσσοί είναι σοβατισμένοι Οι κίονεςφέρουν στον κορμό του ανάγλυφο διάκοσμο από γεωμετρικά σχήματα ήμίμηση τοξοστοιχίας και επιστέφονται με τραπεζιοειδή κιονόκρανα κοσμημέναστην πλειοψηφία τους με γύψινα φυτικά μοτίβα24 Η καμάρα του κεντρικούκλίτους έφερε πριν τους πρόσφατους ελαιοχρωματισμούς διάκοσμοέναστρου ουρανού εμπλουτισμένου με γύψινα γεωμετρικά και φυτικάκοσμήματα Γύψινο ανάγλυφο διάκοσμο από άμπελο φέρουν επίσης ταενισχυτικά σφενδόνια της καμάρας του κεντρικού κλίτους Μετάλλια πουπεριείχαν άλλοτε μορφές αγίων εμπλουτισμένα με ανάγλυφο εκφυόμενο απόαγγείο φυτικό διάκοσμο κοσμούν τα μέτωπα των τοξοστοιχιών Γύψινοςανάγλυφος κυρίως φυτικός διάκοσμος διατηρείται στα φουρνικά Το τέμπλοτου ναού είναι κτιστό Παρουσιάζει απλή διάρθρωση από τρεις οριζόντιεςζώνες που διαιρούνται κάθετα σε επιμέρους τμήματα από διαχωριστικούςπεσσίσκους με υποτυπώδη επίκρανα

Το κωδωνοστάσιο είναι τετράπλευρο πυργόμορφο (πίν 1) Εδράζεταιστο δυτικό άκρο του νοτίου κλίτους και η πρόσβαση είναι δυνατή μέσα απόπρόχειρη οπή στην κορυφή του δυτικότερου φουρνικού Η επιλογή τηςσυγκεκριμένης θέσης μας προβληματίζει δεδομένου ότι υπάρχει αρκετόςχώρος δυτικά και νότια του ναού εκτός και εάν την εποχή που κτίστηκε τοκωδωνοστάσιο δεν υπήρχε25 Δεν διατηρείται σε όλο του το ύψος Σώζεταιμόνο η βάση και ο πρώτος όροφος Θα πρέπει να διέθετε έναν τουλάχιστονεπιπλέον όροφο Το κάτω μέρος είναι κτισμένο με λαξευτούς λίθους το άνωείναι πλινθόκτιστο Οι γωνίες διαμορφώνονται από τέσσερις πεσσούςτετράγωνης διατομής Φέρει σε κάθε πλευρά από ένα δίλοβο άνοιγμα μεκτιστό διαχωριστικό πεσσίσκο Η επιφάνεια πάνω από το δίλοβο άνοιγμαδιατρυπάται από κυκλικό φεγγίτη Από το δεύτερο και τελευταίο όροφοσώζονται οι γενέσεις των γωνιακών πεσσών και υπολείμματα από πήλινακολωνάκια νεοκλασικού ύφους Τα κολωνάκια της ανατολικής πλευράςδιατηρούνταν μέχρι και το 1985 (πίν 7) Τετράγωνη αβαθής κόγχη στη νότιαόψη της λιθόκτιστης βάσης θα έφερε προφανώς πλάκα με το έτος ανέγερσηςτου κωδωνοστασίου Τόσο το ίδιο το κωδωνοστάσιο - κατασκευή καιμορφολογία - όσο και η άτεχνη πρόσβαση σε αυτό μέσα από το φουρνικόυποδηλώνουν ότι πρόκειται για μεταγενέστερη προσθήκη

Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κτίστηκε ο ναός δεδομένου ότι έχουνχαθεί όλες οι πλάκες που πιθανότατα έφεραν κάποια χρονολογία ανέγερσης ήεπισκευής του Η τυπολογική μορφολογική και κατασκευαστική ομοιότηταπου παρουσιάζει με τον παλαιό ναό του Αγίου Νικολάου Αλμυρού26 τρίκλιτητρισυπόστατη θολοσκεπής βασιλική με υπερυψωμένο κατά τρεις βαθμίδεςγυναικωνίτη που κτίστηκε το 1802 από το λαϊκό αρχιτέκτονα ΔήμοΖηπανιώτη τοποθετεί την ανέγερση του ναού του Αγίου Αθανασίου στιςαρχές του 19ου αι Ο Δήμος Ζηπανιώτης από το χωριό Ζουπάνι σημερινόΠεντάλοφο Κοζάνης έκτισε από τα τέλη του 18ου αι έως και τις πρώτεςδεκαετίες του 19ου αι πολλούς ναούς στο Πήλιο27 Η οψιμότερη γνωστή

24 Ένα κιονόκρανο φέρει διάκοσμο από δικέφαλο αετό25 Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες και παραδόσεις ο ναός διέθετε αρχικά πυργόμορφο κωδωνοστάσιοπαρόμοιο με του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμουmiddot πρβλ Δ Παπαγιαννίτσης ό π σ 32 σημ 226 Α Πετρονώτης Η ανατολίζουσα τρίκλιτη Βασιλική του Αγίου Νικολάου στον θεσσαλικό Αλμυρό 1802και οι μαστόροι της εποχής Αχαιοφθιωτικά Γ΄ σ 151-23027 Ο Δήμος Ζηπανιώτης δεν δημιούργησε δικούς τους ρυθμούς αλλά ακολούθησε τους τύπους που είχανδιάδοση στην εποχή του δίδοντας έμφαση στην όσο το δυνατόν καλύτερη εφαρμογή τους Έκτισε με

7

εκκλησία είναι ο ναός του Αγίου Βλασίου28 στο χωριό Άγιος Βλάσιος πάνω απότα Άνω Λεχώνια ο οποίος χρονολογείται το 1820 και παρουσιάζει τυπολογικέςκαι κατασκευαστικές ομοιότητες τόσο με τον με τον Άγιο Νικόλαο όσο και μετον Άγιο Αθανάσιο Θα ήταν απίθανο να μην είχε ανατεθεί σε έναν τόσοαξιόλογο μάστορα όπως ήταν ο Δήμος Ζηπανιώτης η ανέγερση ναού απότους κατοίκους του Πλατάνου που αν μη τι άλλο ήταν ο πολυπληθέστεροςχριστιανικός οικισμός της περιοχής

Η διεύρυνση των παραθύρων και της κύριας εισόδου φαίνεται πιθανόνα έλαβε χώρα προς τα τέλη του 19ου αι ασφαλώς μετά την απελευθέρωσητης Θεσσαλίας το 1881 στα πλαίσια της γενικότερης τάσης για περισσότεροφωτισμό των ναών29 Στην ίδια ανακαινιστική φάση θα μπορούσε νατοποθετηθεί και η προσθήκη του ιδιόρρυθμου ως προς τη θέση τουκωδωνοστασίου Η ανέγερση κωδωνοστασίων επιτράπηκε επίσημα μετά απότη θέσπιση των προνομιακών για τους χριστιανούς μεταρρυθμίσεων τουκαλούμενου laquoTanzimatraquo το 185630 Δεδομένου ότι το έτος 1856 αποτελεί έναterminus post quem για την προσθήκη του κωδωνοστασίου η ίδια η μορφήτου και συγκεκριμένα τα μεγάλα δίλοβα ανοίγματα ο κυκλικός φεγγίτης31 καιτα νεοκλασικού ύφους διακοσμητικά στοιχεία στοιχεία που απαντώνται καιστο κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου στον Αλμυρό32 και στο ναό του ΑγίουΙωάννου του Προδρόμου που ακολουθεί το τοποθετούν χρονολογικά στηντελευταία δεκαετία του 19ου αι

Ναός Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου

Ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου εντυπωσιάζει με τον όγκοτου και την επιμέλεια της κατασκευής του Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτηςβασιλικής με υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος33 (πίν 8) Το μήκος του ναού χωρίς

το συνεργείο του πολλούς ναούς όπως τον Άγιο Αθανάσιο στον Άγιο Γεώργιο (1795) το καθολικό τηςμονής Αγίου Αθανασίου στα Κωτίκια Λαύκου (1795) το καθολικό της μονής Αγίου Ιωάννου Προδρόμουστη Συκή (1795) το καθολικό της μονής Παναγίας Λαμπηδόνας (1796) τον Άγιο Ιωάννη ΠρόδρομοΒυζίτσας (1797) τη Μεταμόρφωση Μακρινίτσας (1797) την Αποτομή του Προδρόμου στο χωριό Νιάου(1802) και την Αγία Παρασκευή στην Περαχώρα Ζαγοράς (1803)middot πρβλ Κ Α Μακρή ό π σ 61-7128 Α Πετρονώτης ό π σ 188-19029 Το 1892-1894 υπολογίζεται ότι διευρύνθηκαν τα παράθυρα του Αγίου Νικολάουmiddot πρβλ ΑΠετρονώτης ό π σ 195-19630 Γενικά για τη μεταρρύθμιση βλ Αθ Βερέμης Οι Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ) ΙΕΕ τ ΙΓ΄σ 168-171 και Κ Άμαντος Οι προνομιακοί ορισμοί του μουσουλμανισμού υπέρ των χριστιανώνΕλληνικά 9 (1936) 103-166 Επίσης G Velenis The framework of lows influencing the development ofthe character of dwellings durring the turkish occupation Storia della citta 31-33 (1985) 33-3631 Δίλοβα ανοίγματα απαντούν με συχνότητα στα κωδωνοστάσια της τελευταίας εικοσαετίας του 19ου

αι Δίλοβα ανοίγματα συνδυασμένα με κυκλικούς φεγγίτες έχουμε στα κωδωνοστάσια του ΑγίουΓεωργίου στην Ανατολή Αγιάς και της Αγίας Τριάδας Τεμπών (1896)∙ πρβλ Σ Χούλια Μεταβυζαντινάκωδωνοστάσια της Θεσσαλίας Θεσσαλονίκη 1987 ΑΔ 42 (1987) Μέρος Α΄- Μελέτες σ 242 πίν 87α-β32 Η ανέγερση ή ανακατασκευή του κωδωνοστασίου χρονολογείται από τον Α Πετρονώτη (ό π σ 197-203) στα 1892-1894 και θεωρείται σύγχρονη με τη διεύρυνση των παραθύρων Γενική άποψη τουκωδωνοστασίου βλ στο Β Κοντονάτσιος Η περιοχή του Αλμυρού στην Τουρκοκρατία ΑχαιοφθιωτικάΒ΄ τ Α΄ σ 279 Ήταν τετράπλευρο πυργόμορφο αποτελούμενο από ισόγειο και τρεις ορόφους μεθολωτή ημισφαιρική στέγαση Σε κάθε πλευρά έφερε δίλοβα επάλληλα ανοίγματα Στον γ΄ όροφο ταανοίγματα ήταν μεγαλύτερα και φράζονταν στο κάτω μέρος από κολωνάκια νεοκλασικού στυλ όμοια μεαυτά του Αγίου Αθανασίου33 Η διαμόρφωση του κεντρικού κλίτους θυμίζει το φωταγωγό των παλαιοχριστιανικών (Α Κ ΟρλάνδοςΗ ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της μεσογειακής λεκάνης Αθήναι 1994 σ 379-380)μεσοβυζαντινών (Π Βοκοτόπουλος Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την Δυτικήν Στερεάν Ελλάδα καιτην Ήπειρον από του τέλους του 7ου μέχρι του τέλους του 10ου αιώνος Θεσσαλονίκη 1975 σ 37 και ΝΚ Μουτσόπουλος Εκκλησίες της Καστοριάς 9ος ndash 11ος αιώνας Θεσσαλονίκη 1992 σ 113-114) και

8

την κόγχη του ιερού είναι 2450 μ το δε πλάτος του 13 μ Εντός τουορθογωνίου της κάτοψης χωροθετείται το ιερό βήμα και ο κυρίως ναός Δενυπάρχει νάρθηκας34 αλλά η ύπαρξη κτιστού χωνευτηρίου35 στη βορειοδυτικήγωνία προσδίδει στο δυτικό τμήμα του ναού ανάλογη χρήση (πίν 9 α-γ)

Το ιερό βήμα είναι κατά τρεις βαθμίδες υπερυψωμένο σε σχέση με τονκυρίως ναό Είναι ευρύχωρο με τρεις εξέχουσες ημικυκλικές εσωτερικά καιεξωτερικά κόγχες (πίν 10) Περιμετρικά της κεντρικής κόγχης υπάρχει χαμηλόκτιστό έδρανο σε ανάμνηση του συνθρόνου των παλαιοχριστιανικώνβασιλικών Μικρότερες ορθογώνιες κόγχες εγγράφονται στο πάχος τωνπαραπάνω κογχών Δευτερεύουσα ημικυκλική κόγχη στο βόρειο τοίχο και δύομικρές ορθογώνιες εκατέρωθεν της κόγχης του ιερού εξυπηρετούσαν τιςλειτουργικές ανάγκες του ναού Από τα σωζόμενα υπολείμματα της αγίαςτράπεζας συνάγεται ότι αποτελούνταν από κτιστή βάση και λίθινη ορθογώνιακαλυπτήρια πλάκα Το δάπεδο είναι επιστρωμένο με μεγάλες σχιστολιθικέςπλάκες36

Ο κυρίως ναός διαιρείται μέσω δύο πεσσοστοιχιών σε τρία κλίτη ένααρκετά ευρύ κεντρικό πλάτους 435 μ και δύο πλάγια βόρειο και νότιοπλάτους 270 μ (πίν 11) Κάθε πεσσοστοιχία αποτελείται από έξι πεσσούςτετράγωνης διατομής διαστάσεων 070Χ070μ τοποθετημένους μεενδιάμεση απόσταση 320 μ Οι πεσσοστοιχίες γεφυρώνονται με τόξα πουβρίσκονται σε ύψος 607 μ από το δάπεδο Τα ακραία τόξα των τοξοστοιχιώνβαίνουν σε λίθινα φουρούσια τα οποία είναι ορατά στον ανατολικό τοίχο ενώστο δυτικό διαμορφώνονται σε επίκρανα που επιστέφουν ελαφρώς εξέχουσεςπαραστάδες

Πάνω σε κάθε τοξοστοιχία υψώνονται οι τοίχοι του υπερυψωμένουκεντρικού κλίτους μέσα στο οποίο εγγράφεται η οροφή η οποία ήτανημικυλινδρική καμάρα από μπαγδατί Η κορυφή της καμάρας βρισκόταν σεύψος 925 μ από το δάπεδο του ναού Το δυτικό τμήμα της διατηρούντανμέχρι το 1985 (πίν 12) Το περίγραμμά της είναι σήμερα εμφανές στο δυτικότοίχο του κεντρικού κλίτους ενώ υπολείμματα από το μπαγδατί σώζονται στονότιο τοίχο Τα πλάγια κλίτη είχαν οριζόντιο ξύλινο ταβάνι από μπαγδατί σεύψος 660μ το οποίο διατηρείται υπό κατάρρευση στο βόρειο κλίτος (πίν13)

Η στέγη ήταν ξύλινη κεραμοσκεπής δίρριχτη στο κεντρικό κλίτος μεαετωματική απόληξη στη δυτική πλευρά και απότμηση στην ανατολική και

σπανιότερα των μεταβυζαντινών βασιλικών όπως του καθολικού της μονής Βητουμά (Σ Βογιατζής Ημονή Βητουμά στα Τρίκαλα Θεσσαλίας Εκκλησίες v Αθήνα 1998 σ 37-52) και των Αγίου ΓεωργίουΣιτοχωρίου (1763) και Αγίου Αθανασίου Μεσολακκιάς Σερρών (1849) (Στ Δαδάκη Η μεταβυζαντινήεκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην περιοχή των Σερρών 2ο Διεθνές Συνέδριο με τίτλο Οι Σέρρες και ηΠεριοχή τους πρακτικά υπό έκδοση)34 Ήδη από τις αρχές του 19ου αι στη Θεσσαλονίκη και από το δεύτερο μισό του αιώνα σε ναούς τηςΜακεδονίας ο νάρθηκας αρχίζει να πέφτει σε αχρηστία και συχνά παραλείπεται πρβλ Θ Μαντοπούλουndash Παναγιωτοπούλου Θρησκευτική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία φάση τηςτουρκοκρατίας (1839-1912) Εκκλησίες - Συναγωγές ndash Τζαμιά ΕΕΠΣ τ ΙΑ΄ (παράρτημα αριθ 31)Θεσσαλονίκη 1989 σ 429 Ν Μουτσόπουλου Οι εκκλησίες του νομού Πέλλης Θεσσαλονίκη 1973 σ222-223 και 247-249 και του ιδίου Εκκλησίες του νομού Φλωρίνης Θεσσαλονίκη 1964 σ 26-27 54-5559-60 και 62-6335 Το χωνευτήρι στη βορειοδυτική γωνία θυμίζει το αντίστοιχο στο γυναικωνίτη του Αγίου ΑθανασίουΔιαπιστώνουμε ότι μολονότι τυπολογικά ο ναός έχει απλουστευθεί διατηρεί στοιχεία που σχετίζονται μετη λειτουργία επιμέρους χώρων πχ νάρθηκα ή γυναικωνίτη δεδομένου και του ότι διατηρείδευτερεύουσα είσοδο στη δυτική πλευρά ενώ η κύρια ανοίγεται στη νότια36 Σχιστολιθικές πλάκες θα έφερε πιθανότατα και το δάπεδο του κυρίως ναού οι οποίες στη συνέχειααντικαταστάθηκαν από ασπρόμαυρα κεραμικά πλακίδια

9

μονόρριχτη στα πλάγια κλίτη Έφερε επικάλυψη από κεραμίδια βυζαντινούτύπου όπως φαίνεται σε φωτογραφία του 1971 (πίν 14)

Η πρόσβαση στο ναό γίνεται μέσω τριών εισόδων Η κύρια είσοδοςβρίσκεται στη νότια πλευρά και τονίζεται από αβαθή τοξωτή κόγχη Τοπεριθύρωμά της μολονότι έχει υποστεί ορισμένες απώλειες στο ανώφλι είναιεντυπωσιακότερο όλων Οι λαμπάδες συνίστανται από επάλληλους λαξευτούςορθογώνιους λίθους που βαίνουν σε υψηλά βάθρα και φέρουν επίκρανα απόβαθμιδωτές ταινίες Το τοξωτό της ανώφλι είναι κατασκευασμένο απόλαξευτούς θολίτες ο κορυφαίος των οποίων - σήμερα δεν υπάρχει - έφερεανάγλυφο φύλλο άκανθας37 Στο ανατολικό άκρο της ίδιας πλευράς ανοίγεταιδεύτερη ελαφρώς τοξωτή είσοδος η οποία οδηγεί απευθείας στο ιερό βήμαΤρίτη είσοδος στενότερη και χαμηλότερη από την κύρια αλλά εξίσουεπιμελημένη ανοίγεται στο μέσο της δυτικής πλευράς Οι λαμπάδες τηςσυντίθενται από ορθογώνιους λίθους τοποθετημένους οριζόντια και κάθεταεναλλάξ με διακοσμητική διάθεση Ο θολίτης στην κορυφή του τοξωτούανωφλίου φέρει κόσμημα σχήματος ανεστραμμένου τραπεζίου

Άφθονα και μεγάλα είναι τα παράθυρα του ναού Στο δυτικό τοίχοανοίγονται τρία μεγάλα παράθυρα δύο εκατέρωθεν της εισόδου και ένα στομέτωπο του υπερυψωμένου κεντρικού κλίτους (πίν 15) Πρόκειται γιαπλινθόκτιστα τρίλοβα παράθυρα με διαχωριστικούς πεσσίσκους τα οποίαπεριβάλλονται από ευρύτερο τόξο που φτάνει μέχρι την ποδιά τωνπαραθύρων κατά τα βυζαντινά πρότυπα38 Οι λοβοί των παραθύρων είναιισοπλατείς Ο μεσαίος λοβός είναι ελαφρώς υπερυψωμένος σε σχέση με τουςπλάγιους Το ευρύτερο τόξο των δύο παραθύρων εκατέρωθεν της εισόδουείναι πλινθόκτιστο ενώ του κεντρικού κλίτους είναι λίθινο παρόμοιας μορφήςμε τα πλαίσια των θυρών Επιπλέον στο τελευταίο παράθυρο οι λοβοίπεριτρέχονται από οδοντωτή ταινία39 Τα πλινθόκτιστα μέρη του τελευταίουπαραθύρου ήταν επιχρισμένα σε αντίθεση με των άλλων δύο που ήτανεπιμελώς αρμολογημένα Και τα τρία παράθυρα φέρουν πάνω από τοευρύτερο πλινθόκτιστο τόξο λιθόκτιστο ανακουφιστικό προκειμένου ταφορτία των τοίχων να μη μεταφέρονται στους πλινθόκτιστους πεσσίσκους

Ιδιαίτερα μεγάλα ανοίγματα παρόμοιας μορφής με τα παραπάνωέφεραν οι κόγχες του ιερού βήματος και των παραβημάτων όπως συνάγεταιαπό λιθόκτιστο ανακουφιστικό τόξο στο άνω μέρος κάθε ανοίγματος Ταπαράθυρα αυτά στη συνέχεια φράχθηκαν με πρόχειρη αργολιθοδομή το δεάνοιγμα της κεντρικής κόγχης αντικατέστησε στενή φωτιστική θυρίδα

Στο βόρειο τοίχο του ναού ανοίγονται πέντε μεγάλα τοξωτά παράθυραμε κεκλιμένη ποδιά και στο νότιο τέσσερα Μικρό τοξωτό παράθυρο ανοίγεταιπάνω από την είσοδο του ιερού βήματος Φέρουν πλαίσια κατασκευασμένααπό ορθογώνιους λαξευτούς λίθους τοποθετημένους στα κάθετα τμήματατων παραθύρων οριζόντια και κάθετα εναλλάξ40 Τέλος στα ανοίγματα τουναού συμπεριλαμβάνονται δύο κυκλικοί φεγγίτες με πλινθόκτιστο πλαίσιο ανάένας στην ανατολική και δυτική πλευρά του ναού

37 Είναι ορατό σε φωτογραφία από το αρχείο της 7ης ΕΒΑ38 Χ Μπούρας - Λ Μπούρα Η ελλαδική ναοδομία κατά το 12ο αιώνα Αθήνα 2002 σ 418-43039 Οι οδοντωτές ταινίες εμφανίζονται στο β΄ μισό του 9ου αι και χρησιμοποιούνται ευρέως σε μνημείατου β΄ μισού του 10ου και των αρχών του 11ου αι Εκλείπουν κατά τα τέλη του 11ου καιεπανεμφανίζονται στο 12ο αι με χαρακτήρα περισσότερο διακοσμητικό πρβλ και Χ Μπούρας ndash ΛΜπούρα ό π σ 469-47140 Τα περισσότερα από τα παράθυρα φράχθηκαν κάποια στιγμή με τοίχο από συμπαγή τούβλα

10

Οι τοίχοι του ναού πάχους 1 μ είναι κτισμένοι με αργούς λίθουςσυνδεδεμένους με χωματολάσπη και αρμολογημένους με ασβεστοκονίαμαΜεγάλοι ορθογωνισμένοι λίθοι διαμορφώνουν τις γωνίες του οικοδομήματοςΚατά διαστήματα υπάρχουν στις όψεις τετράγωνες οπές ικριωμάτων Εμφανήςοριζόντια συρραφή καθrsquo όλο το μήκος των πλαγίων τοίχων και ιδιαίτερα στηνότια πλευρά (πίν 16) συμπληρώσεις κενών και διαφοροποιήσεις ως προςτον τρόπο δόμησης υποδηλώνουν επάλληλες οικοδομικές φάσεις στις οποίεςθα αναφερθούμε στη συνέχεια

Οι εσωτερικές όψεις των τοίχων του ναού έχουν δεχτεί επάλληλαεπιχρίσματα Οι πεσσοί είναι κτιστοί από πελεκητούς λίθους Επιστέφονται μεπεσσόκρανα η μορφή των οποίων αποτελεί προϊόν συνδυασμού πελεκητώνλίθων και πλακών επιμελώς συνδεδεμένων και επιχρισμένων με χωματολάσπηώστε παρά τα ευτελή υλικά τους να δίδουν την εντύπωση μαρμάρινωνεπικράνων Η ίδια κατασκευαστική πρακτική εφαρμόζεται και στα επίκρανατων παραστάδων και στα τόξα τα οποία φέρουν διακοσμητικές ταινίεςΕπίσης λίγο παρακάτω από τη γένεση της καμάρας του κεντρικού κλίτους οιτοίχοι περιτρέχονται από κοσμήτη με γεισίποδες κατασκευασμένο από λίθινεςεξέχουσες πλάκες και πηλοκονίαμα

Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το κτιστό τέμπλο του ναού (πίν 17)Βρίσκεται μπροστά ακριβώς από το ανατολικό ζεύγος των πεσσών στο οποίοστηρίζεται με την παρεμβολή τοιχίων Είναι επιχρισμένο με γυψοκονίαμα καιεμπλουτισμένο με γύψινα διακοσμητικά στοιχεία Εκτείνεται σε όλο το πλάτοςτου ναού Αποτελείται από δύο κύριες ζώνες με διακοσμητική ποδέα μίμησηςθωρακίων Στο τμήμα που αντιστοιχεί στο κεντρικό κλίτος υπάρχει και τρίτηζώνη με αετωματική επίστεψη κοσμημένη με γεισίποδες Φέρει επάλληλατοξωτά ανοίγματα το ύψος των οποίων μειώνεται σταδιακά από κάτω προςτα άνω Μεταξύ των τοξωτών ανοιγμάτων παρεμβάλλονται γύψινοιδιακοσμητικοί πεσσίσκοι με κορινθιακού τύπου πεσσόκρανα

Τρεις ενεπίγραφες μαρμάρινες πλάκες δύο στη δυτική όψη και μία στηνότια παρέχουν στοιχεία για τη χρονολόγηση του ναού Η παλαιότερηχρονολογικά ενεπίγραφη πλάκα είναι εντοιχισμένη στη δυτική πλευρά τουναού Φέρει μέσα σε πλαίσιο από επίπεδη ταινία λιθανάγλυφο δικέφαλο αετόδεξιά και αριστερά του οποίου αναπτύσσεται σε πέντε στίχους η επιγραφή(πίν 18) ΙΑΝ(ΟΥΑ) ΡΙΟΥ 2 3 18 60 ΙΚΝΣΤ ΔΡΚ ΜΑΪΟΥ 20 1855 Οι κάτωγωνίες κοσμούνται με πεντάλφα αριστερά και αστέρι δεξιά Τα κεφαλαίαγράμματα στον τρίτο στίχο αποτελούν αρχικά ονομάτων αφιερωτών41 ή ίσωςσυντομογραφία ονόματος και επιθέτου ενός αφιερωτή

Η δεύτερη πλάκα είναι τοποθετημένη αρκετά ψηλότερα (πίν 19) Φέρειρηχό λιθανάγλυφο διάκοσμο από σταυρό στα άνω διάκενα των κεραιών τουοποίου είναι πρόχειρα λαξευμένη η χρονολογία 1893 Η τρίτη επιγραφήβρίσκεται άνω δεξιά της εισόδου του ιερού βήματος και φέρει τηνευανάγνωστη επιγραφή (πίν 20) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ 1892

Οι τέσσερις διαφορετικές χρονολογίες που αναγράφονται στις πλάκεςσε συνδυασμό με τις συρραφές και διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στηντοιχοποιία καθιστούν σαφές ότι η σημερινή μορφή του ναού αποτελεί προϊόνανακατασκευής παλαιότερου Επρόκειτο πιθανότατα για τρίκλιτη βασιλική με

41 Η συνήθεια να χαράσσονται όχι ολόκληρα τα ονόματα αλλά τα αρχικά των ονομάτων των αφιερωτώνείναι γνωστή και από μια ομάδα εκκλησιών του 19ου του βορείου Έβρουmiddot πρβλ Α Μπρίκας - ΚΤσουρής Νεότερες ενεπίγραφες πλάκες αγίας τράπεζας από εκκλησίες του Έβρου ΑΔ 51-52 (1996-1997) Μέρος Α΄ - Μελέτες σ 257-268

11

τρεις εξέχουσες ημικυκλικές κόγχες στην ανατολική πλευρά και μικράορθογώνια παράθυρα Από τα τελευταία ευδιάκριτα είναι δύο στον ανατολικότοίχο πάνω από τις κόγχες της πρόθεσης και του διακονικού και τέσσερα στονότιο Από τα παράθυρα του νότιου τοίχου ένα αντιστοιχούσε στο χώρο τουιερού βήματος και τρία στον κυρίως ναό Τα αρχικά παράθυρα των υπολοίπωνπλευρών βόρειας και δυτικής δεν είναι ευδιάκριτα

Στην επόμενη οικοδομική φάση που έλαβε χώρα στα 1892-1893 οιπλευρικοί τοίχοι του ναού συμπληρώθηκαν καθrsquo ύψος οι κιονοστοιχίεςαντικαταστάθηκαν από πεσσοστοιχίες ικανές να αντέξουν το βάρος τωντοίχων του κεντρικού κλίτους οι οροφές και οι στέγες ανακατασκευάστηκαντα αρχικά μικρά παράθυρα φράχθηκαν και μεγάλα τοξωτά περισσότερα σεαριθμό και σε χαμηλότερη θέση σε σχέση με τα προηγούμενα ανοίχθηκανΤαυτόχρονα δημιουργήθηκαν και τα μεγάλα παράθυρα της κόγχης του ιερούβήματος και των παραβημάτων

Επρόκειτο αναμφίβολα για ριζική ανακαίνιση η έκταση της οποίας είναιεπακόλουθο εκτεταμένης καταστροφής Η καταστροφή του ναού φαίνεταιπερισσότερο πιθανό να προκλήθηκε από πυρκαγιά παρά από κάποιο σεισμόπου θα προκαλούσε βλάβες στους περιμετρικούς τοίχους δεδομένου ότι οιτελευταίοι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση και σε μεγάλο ύψος καιξαναχρησιμοποιήθηκαν Συνεπώς η καταστροφή του παλαιότερου ναού τουΑγίου Ιωάννου του Προδρόμου θα μπορούσε να συσχετισθεί με την εξέγερσητου 1878 κατά την οποία κάηκε ολόκληρο το χωριό

Ο ναός αποτελεί ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τύπο τη διαμόρφωση τουοποίου επηρέασαν οι σύγχρονες τάσεις της ναοδομίας οι οποίεςχαρακτηρίζονται από αναβίωση κλασικιστικών και βυζαντινών προτύπων πουείχαν ήδη εφαρμοσθεί σε ναούς της πρωτεύουσας Ο αρχιτεκτονικός τύποςτου ναού μιμείται μεσοβυζαντινά πρότυπα τα οποία εντοπίζονται και στα τρίατρίλοβα παράθυρα της δυτικής όψης Τα επιμέρους μορφολογικάχαρακτηριστικά όπως τα επιμελημένα περιθυρώματα και οι κυκλικοί φεγγίτεςαπαντούν σε κτίρια νεοκλασικού και ρομαντικού ρυθμού αντίστοιχα Ηπροτίμηση στο νεοκλασικό ρυθμό είναι εντονότερη στο εσωτερικό του ναούκαι συγκεκριμένα στους πεσσούς στα πεσσόκρανα και στα επίκρανα τωνπαραστάδων στον κοσμήτη με τους γεισίποδες και στο τέμπλο με τακορινθιακά επίκρανα Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειταιγια αξιόλογο δείγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής με βυζαντινά καικλασικιστικά στοιχεία ή καλύτερα για ναό νεοβυζαντινού ή ελληνοβυζαντινούρυθμού με στοιχεία δανεισμένα τόσο από το νεοκλασικό όσο και από τορομαντικό ρυθμό42

Το κωδωνοστάσιο είναι λιθόκτιστο εξάπλευρο και υψώνεται σε μικρήαπόσταση ανατολικά του ναού (πίν 21) Η στέγασή του είναι κωνικήεπικαλυμμένη με σχιστολιθικές πλάκες Αποτελείται από ισόγειο και δύοορόφους Φέρει επάλληλα τοξωτά ανοίγματα ένα σε κάθε πλευρά Η είσοδος

42 Ο νεοκλασικός και ο ρομαντικός ρυθμός άνθησαν στην Ευρώπη από τα μέσα του 18ου αι καιεφαρμόστηκαν στην Ελλάδα μετά το 1833 σε κοσμικά (δημόσια και ιδιωτικά) και εκκλησιαστικά κτίρια Ονεοβυζαντινός ρυθμός που άνθησε παράλληλα με τους άλλους δύο εφαρμόστηκε εκτεταμένα σεεκκλησίες που κτίστηκαν σε ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και σε κοσμικά κτίρια (Δ ΦιλιππίδηςΝεοελληνική Αρχιτεκτονική Αθήνα 1984middot Γρ Πουλημένος Η ελλαδική ναοδομία στην περίοδο τουνεοκλασικισμού Διδ Διατρ ΕΜΠ Αθήνα 1997 και του ιδίου Περίγραμμα της αθηναϊκής ναοδομίας στηνπερίοδο του νεοκλασικισμού (19ος αι) Αθηναϊκός Κλασικισμός Αθήνα 1996 και γενικά στοιχεία ΔΦιλιππίδης Νεοελληνική Αρχιτεκτονική εκδ Μέλισσα σ 93-98 και Ι Τραυλός ndash Α Κόκκου Πολεοδομίακαι Αρχιτεκτονική ΙΕΕ τ ΙΓ΄ σ 515-528)

12

ανοίγεται στη δυτική πλευρά Φέρει λίθινο οριζόντιο υπέρθυρο στηνεπιφάνεια του οποίου είναι χαραγμένη η χρονολογία 187343 Τοκωδωνοστάσιο εντάσσεται χρονολογικά σε μια ενδιάμεση οικοδομική φάση καιθα συνόδευε την τρίκλιτη βασιλική του 1855-1860 όπως άλλωστε συνάγεταικαι από τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά τα οποία δεν συνάδουν με τοναό σε αντίθεση με αυτά του κωδωνοστασίου του Αγίου Αθανασίου

Εξωκκλήσι Αγίου Αντωνίου

Δεσπόζει στην κορυφή υπερκείμενου του οικισμού λόφου Στα μέσατου 20ου αι προστέθηκε στη δυτική πλευρά τετράγωνος νάρθηκας ο οποίοςμολονότι αύξησε τον εσωτερικό χώρο προκάλεσε σοβαρή αλλοίωση τόσοστην αρχιτεκτονική μορφή του ναού όσο και στις αναλογίες του Επιπλέον ηανωδομή του δεν είναι η αρχική Η τελευταία κατέρρευσε κατά το ήμισυστους σεισμούς του 1980 και ανακατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου το 1997 (πίν22)

Ο ναός ανήκει στον ευρέως διαδεδομένο στη βυζαντινή ναοδομία τύποτου απλού τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου44 τύπος ναού πουκυριαρχεί με κάποιες παραλλαγές καθrsquo όλη τη διάρκεια της οθωμανικήςπεριόδου45 Η αρχική του μορφή είναι γνωστή από φωτογραφίες του 1971στο αρχείο της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (πίν 23-24)

Έχει ορθογώνια κάτοψη46 (πίν 25) εξωτερικών διαστάσεων 1120Χ8μμε προεξέχουσα πεντάπλευρη κόγχη ιερού βήματος Οι κόγχες τωνπαραβημάτων εγγράφονται στο πάχος του ανατολικού τοίχου και δεν είναιεξωτερικά εμφανείς Δευτερεύουσα βοηθητική κόγχη σχηματίζεται στο πάχοςτου βορείου τοίχου Το ιερό διεισδύει στο σταυρικό τετράγωνοκαταλαμβάνοντας τμήμα της ανατολικής κεραίας και των ανατολικώνγωνιακών διαμερισμάτων Το ορθογώνιο σχήμα της κάτοψης οφείλεται στοότι η ανατολική και δυτική κεραία του σταυρού είναι ισομήκεις καιμεγαλύτερες από τη βόρεια και νότια

Οι κεραίες του σταυρού καλύπτονταν από ημικυλινδρικές καμάρες σεύψος 540μ από το έδαφος οι οποίες στηρίζονταν σε οκτώ σταυροειδώςδιατεταγμένα τόξα πλάτους 040 μ ευρισκόμενα σε ύψος 365μ Μέσω τωντόξων τα φορτία των θόλων της ανωδομής μεταβιβάζονταν στους τέσσεριςκίονες και στους περιμετρικούς τοίχους Ο κεντρικός χώρος διαστάσεων220Χ250μ καλυπτόταν από τρούλο με ψηλό οκταγωνικό τύμπανο σε κάθεπλευρά του οποίου ανοιγόταν από ένα στενό παράθυρο Τα γωνιακάδιαμερίσματα καλύπτονταν από διαμήκεις ημικυλινδρικές καμάρες σε ύψος460μ από το έδαφος Ο τρούλος όπως και ολόκληρη η ανωδομή του ναού ηοποία έφερε επικάλυψη από σχιστολιθικές πλάκες ανακατασκευάσθηκαν εξολοκλήρου το 1997 οι δε κίονες αντικαταστάθηκαν από τσιμεντένιες κολώνεςΟι τοίχοι του ναού πάχους 090-095 μ είναι επιμελώς κτισμένοι μελαξευτούς ασβεστόλιθους οριζόντια τοποθετημένους Μεγάλου μεγέθους

43 Σ Χούλια ό π σ 247 πίν 90γ44 Χ Μπούρας - Λ Μπούρα ό π σ 346-34945 Α Ορλάνδου Η εν Ελλάδι Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική επί Τουρκοκρατίας ό π σ 37-39 Η επιλογήτου τύπου αυτού σε ξωκκλήσι αποτελεί ιδιαιτερότητα δεδομένου ότι για ξωκκλήσια και ιδιαίτερα στηνπεριοχή του Πηλίου προτιμήθηκε κυρίως ο μονόχωρος τύπος ναΐσκου (Κ Α Μακρής ό π σ 55)46 Η παρούσα κάτοψη βασίστηκε στα σχέδια της μελέτης αποκατάστασης του ναού που συντάχθηκε απότον κ Μ Χατζηγιάννη Από την ίδια μελέτη προέρχονται επίσης μετρικά και δομικά στοιχεία που δενυπάρχουν σήμερα δεδομένου ότι το θολωτό μέρος του ναού ξανακτίστηκε

13

ορθογώνιοι λαξευτοί λίθοι διαμορφώνουν τις ακμές του κτίσματος Λιγότεροεπιμελημένη είναι η βόρεια - πίσω - όψη του ναού Η νότια όψη διαρθρώνεταισε δύο μέρη από κοσμήτη ο οποίος βρίσκεται στο ύψος της γένεσης τωνθόλων και αποτελείται από προεξέχουσες λίθινες πλάκες Παρόμοιου τύπουκοσμήτης επιστέφει τη στέγη της αψίδας του ιερού

Οι κίονες συνίσταντο από έξι έως οκτώ λαξευτούς ασβεστολιθικούςσπονδύλους ο καθένας διαμέτρου 040 μ και ύψους 030 μ) Έφεραν λίθινακιονόκρανα τα οποία ήταν επιχρισμένα και κοσμημένα με γύψινα ανάγλυφαφυτικά μοτίβα Οι σπόνδυλοι των κιόνων είναι σήμερα τοποθετημένοι κατάμήκος της νότιας πλευράς του ναού (πίν 26)

Η κύρια είσοδος του ναού βρίσκεται στη νότια πλευρά Πλαισιώνεταιαπό μονολιθικούς λαξευτούς λαμπάδες και κοιλόκυρτο υπέρθυρο Πάνω απότην είσοδο υπάρχει ορθογώνια αβαθής κόγχη κα αριστερά λίθινο φουρούσιπου υποδηλώνει την ύπαρξη υπόστεγου ή στοάς Δεύτερη είσοδος πιθανόνυπήρχε στο δυτικό τοίχο αλλά καταργήθηκε με την προσθήκη του νάρθηκα

Ο φωτισμός του ναού επιτυγχάνεται μέσω λιγοστών παραθύρων καισυγκεκριμένα φωτιστικής θυρίδας στη κόγχη του ιερού βήματος και τριώνπαραθύρων από ένα στον ανατολικό βόρειο και νότιο τοίχο πουαντιστοιχούν στα τύμπανα των ημικυλινδρικών καμαρών των κεραιών τουσταυρού Τα παράθυρα είναι ορθογώνια με λιθόκτιστο τοξωτό ανώφλι Τοτοξωτό ανώφλι εξωτερικά δεν είναι ορατό καθώς τα λίθινα πλαίσια τωνπαραθύρων τα διαμορφώνουν αυτά σε ορθογώνια Τα παράθυρα της νότιαςκαι ανατολικής κεραίας φέρουν ορθογώνια μονολιθικά πλαίσια Αντίθετα τοπαράθυρο της βόρειας πλευράς που είναι η λιγότερο επιμελημένη φέρει σταπλάγια ορθογώνιους λαξευτούς λίθους οριζόντια και κάθετα τοποθετημένους

Το τέμπλο δεν διατηρείται και σύμφωνα με τον Κ Μακρή47 όταν οικάτοικοι άφησαν το χωριό τους πήραν μαζί τους ότι απέμεινε από την κινητήτους περιουσία το τέμπλο τα σκεύη και τα έπιπλα της εκκλησίας του ΑγίουΑντωνίου

Αριστερά της κύριας εισόδου του ναού είναι εντοιχισμένη ηαφιερωματική λιθανάγλυφη επιγραφή (πίν 27) ΕΚΤΙΣΘΗ Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩ ΝΙΟΥ ΕΝ ΕΤΗ 1871 ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΣΑΝΤΩΝΟΠ(ΟΥ)ΛΟΥ

Τέλος το κωδωνοστάσιο υψώνεται νοτιοανατολικά του ναού και σεεπαφή σχεδόν με αυτόν48 Είναι πυργόμορφο τετράπλευρο με είσοδο στηδυτική πλευρά και μεγάλα τοξωτά ανοίγματα στον όροφο Είναι κτισμένο μεημικατεργασμένους λίθους και καλολαξευμένους γωνιόλιθους στις ακμές Τοπεριθύρωμα της εισόδου διαμορφώνεται από ορθογώνιους επίσης λίθουςοριζόντια και κάθετα τοποθετημένους Φέρει οριζόντιο υπέρθυρο πουεπιστέφεται από ανακουφιστικό τόξο Στο υπέρθυρο είναι χαραγμένη ηχρονολογία 1897 και τα αρχικά του ονόματος προφανώς του κτήτορα Γ Κ ΡΚ (πίν 28)

47 Κ Μακρής Γ Χουρμουζιάδης Π Ασημακοπόλου ndash Ατζακά Το Χρονικό ενός Πολιτισμού ΜαγνησίαΑθήνα 1982 σ 20948 Σ Χούλια ό π σ 236 πίν 82α

14

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΔ Αρχαιολογικό Δελτίο

ΑΕΘΣΕ Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και ΣτερεάςΕλλάδας Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 272 ndash 23200 1 2003 Βόλος 2006

Αχαιοφθιωτικά Α΄ Αχαιοφθιωτικά Α΄ Πρακτικά του Α΄ ΣυνεδρίουΑλμυριώτικων Σπουδών Ιστορία ΑρχαιολογίαΛαογραφία Αχαΐας Φθιώτιδας (318 ndash 191991)Αλμυρός 1993

Αχαιοφθιωτικά Β΄ Αχαιοφθιωτικά Β΄ Πρακτικά του Β΄ ΣυνεδρίουΑλμυριώτικων Σπουδών Ιστορία ΑρχαιολογίαΛαογραφία Αχαΐας Φθιώτιδας (3-4 Ιουνίου 1995)Αλμυρός 1997

Αχαιοφθιωτικά Γ΄ Αχαιοφθιωτικά Γ΄ Πρακτικά του Γ΄ ΣυνεδρίουΑλμυριώτικων Σπουδών Ιστορία ΑρχαιολογίαΛαογραφία Αχαΐας Φθιώτιδας (13-15 Οκτωβρίου2000) Αλμυρός 2007

Εκκλησίες Ι-VΙ Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση (1453-1850) Αθήνα τ Ι 1979 ΙΙ 1982 ΙIΙ 1989 ΙV1993 V 1998 VI 2002

ΕΕΠΣ Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής(ΑΠΘ)

Έργο Εφορειών Το Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων καιΝεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία καιτην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998) 1η

Επιστημονική Συνάντηση (Βόλος Μάιος 1998)Βόλος 2000

ΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

JOumlB Jarbuch der Oumlstereichisches Byzantinistik

15

1 Γενική άποψη ναού Αγίου Αθανασίου από NA

2 Η ανατολική πλευρά του ναού του Αγίου Αθανασίου

163 α Κάτοψη ναού Αγίου Αθανασίου β Τομή Α-Αrsquo γ Τομή Β-Βrsquo

17

4 Γενική άποψη του εσωτερικού του Αγίου Αθανασίου

5 Η είσοδος του γυναικωνίτη

18

6 Η είσοδος του ιερού βήματος

7 Το κωδωνοστάσιο του Αγίου Αθανασίου το 1985

19

8 Γενική άποψη ναού Αγίου Ιωάννου Προδρόμου από NΔ

9 α Κάτοψη ναού Αγίου Ιωάννου Προδρόμου

20

9 β Τομή Α-Αrsquo

9 γ Τομή Β-Βrsquo

21

10 Η ανατολική πλευρά του ναού

11 Γενική άποψη του εσωτερικού του ναού

22

12 Το δυτικό τμήμα της καμάρας του κεντρικού κλίτους του ναού το 1985

13 Βόρειο κλίτος ναού

23

14 Γενική άποψη ναού από βόρεια το 1971

15 Γενική άποψη της δυτικής πλευρά του ναού

24

16 Γενική άποψη νότιας πλευράς Αγίου Ιωάννου Προδρόμου από ΝΑ

17 Το τέμπλο του ναού

25

18 Η παλαιότερη ενεπίγραφη πλάκα με τις χρονολογίες 1855 και 1860

19 Η ένσταυρη πλάκα με τη χρονολογία 1893

26

20 Η ενεπίγραφη πλάκα του 1892

21 Το κωδωνοστάσιο του ναού

27

22 Ο ναός και το κωδωνοστάσιο του Αγίου Αντωνίου από ΝΔ

23 Ο ναός και το κωδωνοστάσιο πριν την κατάρρευση του τρούλου το 1971

28

24 Ο ναός και το κωδωνοστάσιο από Ανατολικά (1971)

25 Κάτοψη ναού Αγίου Αντωνίου

29

26 Ο ναός από Νότια

27 Η ενεπίγραφη αφιερωτική πλάκα

30

28 Το κωδωνοστάσιο του ναού από Δ

2

των χριστιανικών οικισμών της περιοχής νοτίως του Αλμυρού και αποτελούσεέδρα βοεβόδα9 Το 1809 ο Πλάτανος αριθμούσε σύμφωνα με τον Άγγλοπεριηγητή W Leak10 εξακόσιες πενήντα οικογένειες όταν η Σούρπη και οιΚωφοί αριθμούσαν εκατόν είκοσι οι Κοκκωτοί και το Φτελιό (Πτελεός)εξήντα

Η πανώλη που έπληξε τη Θεσσαλία το 1812 προκάλεσε μεγάλεςαπώλειες στον πληθυσμό του Πλατάνου και έπληξε την αγροτική οικονομίατης περιοχής11 Για την αποτροπή και θεραπεία της πανώλης οι Πλατανιώτεςεπικαλέστηκαν τη βοήθεια του αγίου Βησσαρίωνα αφιερώνοντας στη μονήΔουσίκου μετόχι σύμφωνα με έγγραφα του 1814 και 1815 που αφορούν σταπεριουσιακά στοιχεία της μονής12 Μια εικόνα του Πλατάνου για την περίοδοαυτή σχηματίζουμε από το οδοιπορικό του Αργύρη Φιλιππίδη13 σύμφωνα μετον οποίο ο Πλάτανος κατοικούνταν από πεντακόσιες οικογένειες14 όλεςχριστιανικές τα σπίτια ήταν μεγάλα σαν της Δημητριάδας και η καλλιεργήσιμηέκταση μεγάλη και καρποφόρα καλύτερη από αυτήν της Σούρπης Οικάτοικοι οι οποίοι ήταν φιλοτάραχοι και καταχρεωμένοι ασχολούνταν με τηνκαλλιέργεια σιτηρών βαμβακιού καπνού και την παραγωγή μεταξιού καικρασιού

Οι επόμενες δεκαετίες του 19ου αιώνα δεν στάθηκαν ιδιαίτερα ευνοϊκέςγια τον Πλάτανο Κατά τη θεσσαλική εξέγερση του 1854 ένα μέρος τουχωριού κάηκε από τους Οθωμανούς και ξανακάηκε ολόκληρο αυτή τη φοράκατά την εξέγερση του 1878 Το 1881 ο Πλάτανος όπως και ολόκληρη ηΘεσσαλία απελευθερώθηκε από τους Οθωμανούς Στον πόλεμο του 1897 οΠλάτανος περιήλθε για ένα χρόνο υπό την οθωμανική κυριαρχία Τέλος κατάτον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και συγκεκριμένα το 1943 ο Πλάτανοςπυρπολήθηκε από τους Ιταλούς Έκτοτε άρχισε η σταδιακή εγκατάλειψή τουπου ολοκληρώθηκε το 1962 Σήμερα ο επισκέπτης του οικισμού αντικρίζειμόνο ερείπια επιβλητικά ερείπια μέσα από τα οποία αντανακλάται το μεγαλείοενός ένδοξου παρελθόντος Ορισμένα μεγάλα δημόσια κτίρια και πολλά σπίτιασυνθέτουν έναν εκτεταμένο ερειπιώνα στον οποίον προεξάρχουσα θέσηκατέχουν οι εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Ιωάννου τουΠροδρόμου και το εξωκκλήσι του Αγίου Αντωνίου

Ναός Αγίου Αθανασίου

9 Το βοϊβοδιλίκι των Κοκών υποδιαμέρισμα των Τρικάλων περιελάμβανε τα χωριά Πλάτανο ΚωφούςΣούρπη Φτελιό Πορταριά και Σέσκλοmiddot πρβλ Γ Ι Στουρνάρας ό π σ 39810 W M Leake Travels in Nothern Greece vol IV Αmsterdam 1967 σ 338-34011 Β Κοντονάτσιος Η περιοχή του Αλμυρού στην Τουρκοκρατία Αχαιοφθιωτικά Β΄ τ Α΄ σ 34312 Β Κ Σπανός Ιδιοκτησίες της Μονής Δουσίκου στον Πλάτανο Αλμυρού (τέσσερα έγγραφα των ετών1814 - 1815) Αχαιοφθιωτικά Γ΄ τ Β΄ σ 291-30013 Θ Κ Σπεράντζα Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλιππίδη Μερική Γεωγραφία ndash Βιβλίον ΗθικόνΑθήναι 1978 σ 8314 Η μείωση του πληθυσμού από εξακόσιες πενήντα οικογένειες που αναφέρει ο W Leak το 1809 σεπεντακόσιες μολονότι φαίνεται κάπως υπερβολική για διάστημα έξι ετών ασφαλώς ανταποκρίνεται σεκάποια μείωση του πληθυσμού που προφανώς οφείλεται τόσο στην επιδημία της πανώλης πουαποδεκάτισε τον πληθυσμό πολλών θεσσαλικών οικισμών όσο και στα υπέρογκα χρέη που ανάγκαζαντους κατοίκους να μεταναστεύουν σε περιοχές με ελαφρύτερο φορολογικό σύστημαmiddot πρβλ ΒΚοντονάτσιος ό π σ 271 κ ε

3







4









5








6





7







8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


3







4









5








6





7







8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


4









5








6





7







8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


5








6





7







8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


6





7







8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


7







8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


8







9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


9







10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


10








11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


11







12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


12








13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


13









14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


14













15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


15




17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30



17



18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


18



19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


19



20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


20



21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


21



22



23



24



25



26



27



28



29



30


22



23



24



25



26



27



28



29



30


23



24



25



26



27



28



29



30


24



25



26



27



28



29



30


25



26



27



28



29



30


26



27



28



29



30


27



28



29



30


28



29



30


29



30


30


Εκκλησίες Παλαιού Πλατάνου Αλμυρού

Documents

Transcript of Εκκλησίες Παλαιού Πλατάνου Αλμυρού