ANALIZY I OPRACOWANIA

EFEKTY WEWNĘTRZNE WSPÓŁPRACY

W KLASTRACH

Joanna Kuczewska

Analizy i Opracowania KEIE UG

nr 2/2011 (005)

Październik 2011

AA ANN N

AA A LL L II I ZZ Z YY Y II I OO OPP P RR R

AA A CC COO O

WW WAA A NN N

II I AA A

Un

iwer

sytet Gdań

ski

Analizy i Opracowania

Katedry Ekonomiki Integracji Europejskiej Uniwersyt etu Gdańskiego

nr 2/2011 (005)

ISSN 2080-09-40

Komitet Redakcyjny:

prof. dr hab. Anna Zielińska-Głębocka

dr hab. Krystyna Gawlikowska-Hueckel, prof. UG

Wydawca:

Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej

Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański

Ul. Armii Krajowej 119/121

81-824 Sopot

tel./fax. +48 058 523 13 70

e-mail: obie@panda.bg.univ.gda.pl

Prezentowane w ramach serii “Analizy i Opracowania KEIE UG” stanowiska merytoryczne wyraŜają osobiste poglądy Autorów i niekoniecznie są zbieŜne z

oficjalnym stanowiskiem KEIE UG.

3

Efekty wewn ętrzne współpracy w klastrach

Joanna Kuczewska*

Streszczenie

Funkcjonowanie przedsiębiorstw w obecnej dobie globalizacji gospodarki światowej, w warunkach burzliwego, niestabilnego otoczenia okołobiznesowego, determinowane jest podejmowaniem wyrafinowanych działań strategicznych zmierzających do generowania wartości przedsiębiorstwa i utrzymania długotrwałej pozycji konkurencyjnej. Coraz trudniejsze staje się wykorzystanie tradycyjnych instrumentów konkurowania. Przedsiębiorstwa dąŜą, więc do zdobycia zewnętrznych źródeł przewag konkurencyjnych. Wykorzystywane są wszelkie moŜliwości współpracy i sposoby zdobywania nowych rynków. Jedną z popularnych i coraz częściej wykorzystywanych przez polskie przedsiębiorstwa metod jest organizowanie się w grupy współpracy klastrowej. Podmioty skoncentrowane geograficznie, działające w wyspecjalizowanym sektorze, konkurujące ze sobą wykorzystują potencjał współpracy i jego wpływ na budowanie wartości przedsiębiorstwa. Celem poniŜszego opracowania jest analiza i systematyzacja potencjalnych efektów wewnętrznych współpracy klastrowej. Analiza ta pozwoli na próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie: jakie są potencjalne efekty wewnętrzne współpracy klastrowej oraz w jaki sposób mogą wpływać na kształtowanie wartości przedsiębiorstwa a tym samym jego długofalowej pozycji konkurencyjnej. PoniŜsze opracowanie oparte jest o chronologiczny przegląd koncepcji efektów współpracy klastrowej z uwzględnieniem róŜnych dyscyplin nauk ekonomii: ekonomii międzynarodowej, ekonomii biznesu oraz geografii ekonomicznej. Ma ono charakter teoretyczny oraz stanowi punkt wyjścia do dyskusji na temat metodologii diagnozy efektów wewnętrznych współpracy klastrowej, która z kolei pozwoli na podjęcie dalszych badań empirycznych ugrupowań klastrowych.

Słowa kluczowe: koncentracja przemysłu, klastry, ef ekty współpracy klastrowej

JEL: L16, L26, R12

* Informacje kontaktowe

Joanna Kuczewska

Uniwersytet Gdański

Wydział Ekonomiczny, Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej

Ul. Armii Krajowej 119/121

81-824 Sopot, Polska

mail: ekojku@univ.gda.pl

Opracowanie powstało w ramach projektu badawczego “Identyfikacja klastrów przemysłowych w Polsce. Próba oceny ich efektów ekonomicznych. Implikacje dla polityki rozwoju regionalnego” na podstawie umowy nr 1649/B/H03/2010/38 podpisanej z Ministrem Nauki i Szkolnictwa WyŜszego realizowanego w KEIE WE UG.

4

Wprowadzenie

Dorobek literatury związany z analizą efektów wewnętrznych współpracy w klastrach

ma początek w badaniach wykonanych przez Marshalla pod koniec XIX wieku.

Badając aglomeracje powiązanych ze sobą sektorów i działań podejmowanych przez

ich podmioty, ustalił powiązanie pomiędzy współwystępowaniem firm i ich

efektywnością ekonomiczną. Firmy łączą się w klastry aby czerpać korzyści z owego

współwystępowania – korzystać z działalności produkcyjnej i innowacyjnej

podmiotów sąsiadujących w tym samym lub pokrewnym sektorze ( Marshall 1890).

Marshall zdefiniował następujące korzyści współwystępowania (kolokalizacji) – tzw.

Marshallian Externalities (Marshall 1890):

1. Dostęp do i wykorzystanie specyficznych zasobów naturalnych lub innych

zasobów lokalnych mogą wspierać współwystępowanie;

2. Bliskość geograficzna kreuje moŜliwości obniŜenia kosztów transakcyjnych, w

szczególności i pozyskiwaniu i transferze wiedzy;

3. Korzyści skali i zasięgu mogą być optymalizowane efektywniej przez

ograniczanie liczby podmiotów, które korzyści skali nie osiągają w danym

regionie;

4. Specjalizacja produkcji (w odniesieniu do pracy, kapitału i źródeł technologii)

moŜe być zwiększona w specyficznym obszarze geograficznym;

5. Znaczenie dostępu do wiedzy i wymiany informacji rynkowych oraz informacji

o zmianach technologicznych moŜe być znacznie waŜniejsze i prowadzić do

efektywności działalności w danym skupisku geograficznym;

6. Relacje z klientami lokalnymi otwierają/umoŜliwiają szybszy proces uczenia

się i kreują bardziej wyrafinowany popyt.

W pierwszej połowie XX wieku, koncepcja Marshalla została rozszerzona i

uzupełniona przez wielu badaczy. Uwaga skupina została na zaleŜności pomiędzy

aglomeracją geograficzną a osiąganiem korzyści skali. Weber (1909) tłumaczy

indywidualne decyzje lokalizacyjne producentów, które determinowane są przez

minimalizację kosztów produkcji i dostaw, jako moŜliwe do osiągnięcia w ramach

jednej, skoncentrowanej grupy producentów. Współcześni badacze Rodriges-Clare

(1996), Ciccione & Matsuyama (1996) stworzyli modele wyjaśniające, iŜ obecność

Mashalian Externalities w kombinacji z uzyskiwaniem korzyści skali prowadzi do

powielenia (utrzymania) optymalnych warunków produkcji i zapobiega pułapkom

5

niedorozwoju. Krugman (1991) wskazał, iŜ na osiąganie większych Marshallian

Externalities wpływa rozprzestrzenianie się/ przenikanie (spillover) wiedzy oraz

zewnętrzne czynniki finansowe. Rosental & Strange (2003) dodali, iŜ przenikanie się

wiedzy najsilniejsze jest w sektorach wysokich technologii. Rodriges – Clare (2005)

wskazał, iŜ promocja klastrów powinna być intensywna ale tylko w sektorach, w

których oprócz uzyskiwania Marshallian Externalities, kraj ma przewagi

komparatywne.

Kolejny etap w rozwoju dorobku literatury w zakresie efektów współpracy w klastrze

to wskazanie bardzo istotnej roli innowacji. Schumpeter (1934, 1943, 1996) w

kolejnych badaniach wskazuje na rolę zmian technologicznych w rozwoju

przemysłowym oraz innowacji produktowych, procesowych i w zarządzaniu. Wielkość

firmy oraz jej udział w rynku jest podstawą moŜliwości wdroŜenia i ryzyka

związanego z wdroŜeniem innowacji. Połączenie teorii lokalizacji i innowacji znajduje

wyraz w szerokim dorobku literatury organizacji przemysłowych. Perroux (1950)

zwraca uwagę na wzrost gospodarczy w regionie w teorii tzw. Growth Poles oraz

Abstract Economic Space. Formułuje koncepcje korzyści zewnętrznych aglomeracji i

wzajemnych relacji pomiędzy podmiotami.

Przedstawione powyŜej idee stały się jeszcze bardziej popularne w latach 80-tych,

kiedy zaczęły powstawać pierwsze koncepcje współpracy klastrowej. Zainspirowane

zostały sytuacją w tzw. Trzeciej Italii – północno-wschodnie i centralne Włochy, która

odróŜniała się od biednego południa (Druga Italia) i bogatej północy (Pierwsza Italia).

Charakteryzowała się duŜą koncentracją przemysłu, w wyspecjalizowanych

sektorach, które tworząc grupy współpracy zaczęły być identyfikowane na arenie

międzynarodowej np. przemysł obuwniczy, meblarski, odzieŜowy, instrumentów

muzycznych i inne. Towarzyszył temu proces innowacji produktowej i ciągłej poprawy

jakości Becattini (1987, 1989), Brusco (1982, 1990), Dei Ottani (1994). Odtąd duŜa

uwaga literatury przedmiotu skupiła się na współpracy, elastyczności i specjalizacji

małych i średnich przedsiębiorstw. Współcześni ekonomiści równieŜ poświęcają

uwagę badaniom w tym zakresie. Wykazano duŜą korelację między wielkością

nowopowstających firm a wzrostem zatrudnienia. Małe nowe podmioty (start-up)

tworzą nowe miejsca pracy Rosenthal & Strange 2009. Ponadto wysokie

wynagrodzenia pracowników małych podmiotów w skupiskach przemysłowych

6

świadczą o ich większej produktywności Glaeser, Kerr, Ponzetto (2009). Nie tylko

waŜna stała się współpraca między firmami wspierana instrumentami polityki

przedsiębiorczości ale takŜe tworzenie sieci powiązań pomiędzy firmami, które

powstały „naturalnie” na bazie historycznych i socjalnych uwarunkowań Piore &

Sabel (1984), Brusco & Righi (1989), Becattini (1990), Best (1990) i Porter (1990).

Od wczesnych lat 90-tych zintensyfikowano prace badawcze związane z grupami

klastrowymi Goodman et al. (1989), Pyke et al. (1990), Cooke & Morgan (1994).

Przełomem w metodologii stała się teoria Portera (1990, 1998, 2001). Zdefiniowane

zostały klastry oraz określone zostało środowisko sprzyjające powstawaniu gron

konkurencyjnych sektorów – romb przewagi konkurencyjnej. Obecność gron

świadczy o tym, iŜ przewaga konkurencyjna w znacznej części zaleŜy od czynników

znajdujących się poza daną firmą, a nawet poza jej sektorem, a więc od lokalizacji jej

jednostek (patrz rys. 1). Ponadto Porter podkreślił, iŜ dynamika innowacji w klastrach

dodatkowo stymulowana jest przez obecność lokalnej konkurencji i presji ze strony

firm.

Nowa teoria odzwierciedla koncepcję konkurencji obejmującą: segmentację rynków,

zróŜnicowane produkty, róŜnice w technice i efekty skali i zawiera się w powszechnie

przytaczanej i wykorzystywanej w określaniu przewag konkurencyjnych koncepcji

tzw. „rombu przewagi narodowej”. Określa ona cztery ogólne cechy narodowe, jaki

indywidualnie i jako system składają się na romb przewagi narodowej, na boisko gry,

które kaŜdy kraj tworzy i udostępnia swojemu przemysłowi. Cechami tymi są: warunki

czynników produkcji (pozycja zajmowana przez dany kraj pod względem czynników

produkcji), warunki popytu (charakter krajowego popytu na produkt danego sektora),

sektory pokrewne i wspomagające (obecność lub nieobecność w danym kraju

zaopatrzeniowych i innych pokrewnych sektorów, konkurencyjnych w skali

międzynarodowej) oraz strategia, struktura i rywalizacja firm (warunki w danym kraju

wyznaczające sposób tworzenia i organizowania firm oraz zarządzania nimi, a takŜe

charakter rywalizacji krajowej). Poszczególne wierzchołki rombu zaleŜą od stanu

pozostałych, wzajemnie się wzmacniają i uzupełniają tworząc system. Pierwotną

koncepcję rombu Porter uzupełnił o dwie determinanty „Państwo” i „Szansa”. Jego

zdaniem, państwo powinno pełnić rolę katalizatora i podmiotu stawiającego

wyzwania. Powinno zachęcać firmy do przechodzenia na wyŜsze poziomy

7

efektywności konkrecyjnej. Dodatkową determinantę tj.: „Transnarodowa działalność

przedsiębiorstw” do rombu Portera dodał Dunning (1992). Popiera on podobnie jak

Porter wielowymiarowe rozpatrywanie konkurencyjności, duŜe znaczenie –

zwłaszcza w dobie globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy – przypisuje decyzjom

lokalizacyjnym korporacji transnarodowych.

Rys. 1 Wyznaczniki narodowej przewagi konkurencyjne j tzw. romb przewagi narodowej M.

Portera (uzupełniony przez J. Dunninga)

Źródło: Porter (1990), Dunning (1992).

Kolejne lata przyniosły badania wielu obszarów i efektów współpracy klastrowej.

Enright (1992,1993) podkreślił rolę aspektów regionalnych i przestrzennych dla

generowania dynamiki poprawy konkurencyjności. Współpraca i wzajemnie się

wspierające grupy mogą podnieść konkurencyjność regionu na rynkach światowych i

kreować korzyści dla otoczenia. Arrow (1962), Jaffe (1989), Audretsch & Feldman

(1995) wskazali na proces learning-by-doing – uczenia się przez pracę oraz rolę

bezpośredniej wymiany informacji face-to-face oraz wyjaśnili znaczenie bliskości

geograficznej dla transferu wiedzy i innowacji. Dahmén (1988) badał interakcje

pomiędzy duŜymi podmiotami a wchodzącymi na rynek małymi firmami oraz

powiązania pomiędzy sektorami. Wykazał wpływ tych powiązań na wzajemne

wzmacnianie łańcuchów wartości. Wzrosła rola badań nad innymi formami powiązań

Warunki czynników

produkcji

Strategia, struktura i

rywalizacja firm

Sektory pokrewne i

wspomagające

Warunki popytu

Szansa

Państwo

Transnarodowa

działalność firm

- Porter i Dunning

8

pomiędzy przedsiębiorstwami tj. JV, połaczenia czy alianse strategiczne Cooke et al.

(1997), Camagni (1991). Ponownie istotna stała się rola innowacji oraz rozwinęły się

koncepcje Systemów Innowacji na róŜnych poziomach:

1. Poziom krajowy Freeman (1987), Lundvall (1992), Edquist 1997);

2. Poziom regionalny Cooke (1992);

3. Poziom sektorowy Carlsson & Stankiewicz (1991);

4. Poziom firm Kline & Rosenberg (1986).

Neoklasyczna teoria wzrostu Solow`a (1956) została uzupełniona przez nowe teorie

Romer (1986, 1993), Lucas (1988), Grossman & Helpman (1991). Modele

endogeniczne podkreślają rolę przenikania/rozprzestrzeniania się wiedzy jako

kluczowej determinanty wzrostu przy udziale polityki wspierającej z zewnątrz.

Zwrócono uwagę na róŜnice we wzroście PKB per capita w regionach wynikające z

realnej absorpcji wiedzy i kreacji wiedzy.

PowyŜsze teorie tworzą podbudowę metodologii i przesłanki powstawania klastrów.

Nie wszystkie teorie harmonijnie się uzupełniają. Jedne zwracają uwagę na stronę

podaŜy (włącznie z czynnikami generującymi postęp techniczny i innowacje), inne na

stronę popytu – siły rynkowe i rolę przedsiębiorczości, umiejętności marketingowe i

zarządcze. Jedne zwracają uwagę na rolę podmiotów rynkowych, inne na

mechanizmy i zasady rynkowe.

Efekty wewn ętrzne współpracy klastrowej a tworzenie warto ści

przedsi ębiorstwa

Analizując powyŜej przytoczone badania dotyczące podwalin powstawania i efektów

współpracy wewnętrznej w klastrach, wyróŜnić moŜna kilka obszarów generowania

korzyści dla podmiotów tworzących klaster. Pierwsze podejście to analiza korzyści

związanych z elementami wpływającymi na produktywność przedsiębiorstw (rys. 2)

Gorynia & Jankowska (2009), Brodzicki, Szultka, Tamowicz (2004), druga to analiza

efektów z punktu widzenia szeroko rozumianej definicji konkurencyjności (rys. 3)

Gorynia & Jankowska 2008), trzecia to analiza efektów na poziomie siedmiu

kluczowych obszarów badawczych związanych z klastrami Andersson, Schwaag-

Serger, Sörvik, Wise-Hansson (2004); Callegati, Grandi (2005).

9

Ogólne podejście w identyfikacji pozytywnych efektów współpracy klastrowej

uwzględnia róŜne aspekty przedstawionego powyŜej dorobku (patrz rys. 2).

Wskazuje na skutki wpływające na poprawę produktywności firm tj. korzyści skali (z

uwzględnieniem czynników Marshallowskich i korzyści aglomeracji), redukcja

kosztów transakcyjnych, większa innowacyjność, stymulowanie przedsiębiorczości

oraz rola kapitału socjalnego dla przenikania i absorpcji wiedzy.

Rys. 2. Korzy ści współpracy klastrowej dla osi ągania wi ększej produktywno ści

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gorynia (2009) oraz Brodzicki, Szultka, Tamowicz (2004).

Gorynia & Jankowska (2008) wykonali analizę korzyści współpracy klastrowej i ich

wpływu na konkurencyjność (patrz rys. 3). Zastosowana została eklektyczna definicja

konkurencyjności przedsiębiorstwa, obejmująca potencjał konkurencyjny, zdolność

konkurencyjną oraz wynikającą z nich długookresową, permanentną i trudną do

skopiowania pozycję konkurencyjną. Potencjał konkurencyjny determinują:

wyspecjalizowane zasoby, wyspecjalizowani dostawcy usług i infrastruktury oraz

bliskość instytucji i organizacji powiązanych. Zdolność wykorzystania potencjału

konkurencyjnego zaś: umiejętność wykorzystania wiedzy o konkurentach i otoczeniu

wynikająca z kolokalizacji oraz przenikania wiedzy. Za najwaŜniejsze czynniki, od

których zaleŜy siła korzyści współpracy w klastrze uznane zostały:

przenikanie/rozprzestrzenianie się wiedzy oraz siła powiązań pomiędzy podmiotami.

Podmioty lokujące się w klastrze zyskują dzięki rozprzestrzenianiu się (spillover)

wiedzy, która tworzona przez podmioty lokalne przenika wzajemnie bez kosztu i bez

Klastry – efekty wewnętrzne

Korzy ści skali - wewnętrzne i zewnętrzne,

Marshall Externalities,

korzyści aglomeracji

Innowacje

Redukcja kosztów transakcyjnych –

geograficzne, kulturowe, poszukiwanie informacji

i wiedzy Social capital

Stymulowanie przedsi ębiorczo ści

Start-up

10

tworzenia struktur rynkowych Huber(2009). Sama obecność w klastrze powoduje, iŜ

jego podmioty automatycznie są odbiorcami i generują doniesienia, plotki, zalecenia

odnośnie technologii, rynków i strategii Bathelt (2005). Większość badań potwierdza,

iŜ przepływ i spillover wiedzy jest większy w sektorach wysokich technologii Wolfe &

Gertler (2004). Przykładem jest badanie Ibrahim`a et.al (2009) przeprowadzone w

sektorze telekomunikacji w USA. Wykazało ono, iŜ twórcy nowych technologii w

klastrach telekomunikacyjnych korzystają w większym stopniu z wiedzy lokalnej, niŜ

podmioty nie zlokalizowane w skupiskach geograficznych.

Rys. 2. Korzy ści współpracy klastrowej i ich wpływ na konkurencyj ność

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gorynia & Jankowska 2008.

Od przenikania, rozprzestrzeniania wiedzy zaleŜy poziom innowacyjności regionu.

Nawet wyposaŜone w te same czynniki wytwórcze skupiska ze względu na róŜny

rodzaj absorpcji wiedzy będą na róŜnym poziomie innowacyjności Henry, Jenkins,

Tallman (2003). Niemniej jednak wiedza wykazuje tendencje do geograficznej

Konkurencyjno ść podmiotów w klastrze

Efekty przenikania / relacje między podmiotami

Potencjał konkurencyjny

(zasoby przedsi ębiorstwa)

- dostęp do wyspecjalizowanych zasobów (m.in. wiedza, technologia);

- dostęp do wyspecjalizowanych dostawców usług i infrastruktury

- bliskość instytucji i organizacji powiązanych

Zdolno ść do wykorzystania

zasobów i przewag konkurencyjnych

wynikających z otoczenia

okołobiznesowego

Zdolność powinna być: określona,

rozpoznana

Wykorzystanie bliskości i wiedzy o

konkurentach

(koncentracja geograficzna)

Pozycja konkurencyjna

Efekt długookresowy/

trudna do skopiowania

11

koncentracji. Jest ona dobrem publicznym, dostępnym dla wszystkich podmiotów

klastra a jej wpływ na potencjał konkurencyjny zaleŜy od zdolności absorpcyjnych

firmy George (2002). WspółzaleŜność firm w klastrze kształtuje wiedzę Henry, Pinch

(2002) a pozyskiwanie jej jest moŜliwe dzięki tej współzaleŜności Storper (1993,

1995). Baptista, Swann (1998) wykazali, iŜ siła klastra jest skorelowana z

aktywnością innowacyjną firm. Specjalizacja ma wpływ na innowacyjność a

zróŜnicowanie branŜowe nie wykazuje takiego wpływu.

Współczesna literatura ukazuje nowe, dynamiczne podejście do definiowania

przewagi konkurencyjnej. Od wielu, czynników zaleŜy jej siła. Przewaga

konkurencyjna w rozumieniu Portera oznacza, iŜ przewagi rodzą się dzięki

wykorzystaniu potencjału otoczenia konkurencyjnego i tworzeniu łańcuchów wartości

Porter (1990, 1998) Dalsza ewolucja w kierunku Regionalnych Systemów Innowacji

Maskell & Malmberg (1997) oraz Potrójnej Helisy 3H Etzkovitz & Leydesdorff (2000)

prowadzi do koncepcji przewag skonstruowanych (constructed advantage).

Podkreśla ona większe zaangaŜowanie sfery publicznej i partnerstwa publiczno-

prywatnego, wykorzystanie koncepcji 3H i prowadzi do rozwoju w czterech

kierunkach:

• Gospodarka (Economy) – racjonalizacja rozwoju gospodarczego; otwarte

systemy zaleŜności i powiązań przedsiębiorstw (klastry); integracja generacji

wiedzy i komercjalizacji; nowoczesna i dobrze „zlokalizowana” infrastruktura;

globalne sieci biznesowe

• Zarządzanie (Governance) – wielopoziomowe zarządzanie w celu kojarzenia

róŜnych grup interesu; silne wsparcie w ramach polityki innowacyjnej; większy

budŜet dla B+R; przywództwo polityczne z wizją i strategią długofalową;

globalne pozycjonowanie regionu

• Infrastruktura wiedzy (Knowledge Infrastructure) – zaangaŜowanie szkół

wyŜszych; badania sektora publicznego, agencje mediacyjne; potencjalne

doradztwo – aktywne zaangaŜowanie sektora nauki w kształtowanie przewagi

konkurencyjnej regionu

• Społeczeństwo i kultura (Community and Culture) – kosmopolitaryzm; rozwój

zrównowaŜony; wykształcone społeczeństwo; twórcze kulturowo otoczenie;

tolerancja socjalna

PowyŜsze cechy prowadzą do dynamiki 3H. Stąd obecna tendencja kształtowania

przewag konkurencyjnych dynamicznie zarówno z punktu widzenia popytu, jak i

12

podaŜy. Nastąpiła ewolucja od podejścia statycznego w koncepcji Smitha,

dynamicznego po stronie popytu i statycznego po stronie podaŜy Ricardo;

dynamicznego po stronie podaŜy i statycznego po stronie popytu Portera do

podwójnie dynamicznego Mothe & Mallory Costa, Madureira, Werter (2008).

Trzecia koncepcja efektów współpracy klastrowej to analiza efektów na poziomie

siedmiu kluczowych obszarów badawczych związanych z klastrami tj. koncentracji,

specjalizacji, podmiotów klastra, konkurencji i kooperacji, masy krytycznej, cyklu

Ŝycia klastra oraz innowacji (patrz rys. 3).

Rys. 3 Obszary badawcze klastrów – ujawnianie efekt ów pozytywnych współpracy

Koncentracja geograficzna

Specjalizacja

Wielu kooperantów – koncepcja potrójnej Helisy 3H

Konkurencja i kooperacja

Masa krytyczna – dynamika wewn ętrzna

Cykl Ŝycia klastra

Innowacje

Źródło: Andersson, Schwaag-Serger, Sörvik, Wise-Hansson (2004); Callegati, Grandi (2005)

Koncentracja geograficzna to pierwsza cecha współpracy klastrowej. Literatura

przedmiotu uwzględniając dorobek geografii ekonomicznej skupia się na analizie

Marshallowskich efektów kolokalizacji (patrz wyŜej). Ponadto istotną rolę odgrywa

tzw. social capital.- przewagi wynikające z relacji międzyludzkich. Koncepcja social

capital uznawana jest wręcz za najwaŜniejszą w poprawie produktywności

podmiotów współpracujących, rozprzestrzenianiu/przenikaniu wiedzy a we wzroście

zarobków pracowników i atrakcyjności rynku pracy Gomez (1999). Kapitał socjalny

Porter

Smith

Ricardo

Mothe & Mallory

static dynamic

dynamic

static

View of demand

View of supply

13

wyraŜany jest często, jako: czynnik mnoŜenia/ powielania produkcji, kapitału

fizycznego i ludzkiego; jako czynnik oddziałujący na koszty transakcyjne i

monitorowanie kosztów ogólnych. Głównymi jego źródłami są: rodzina, wspólnota

lokalna, szkoła, firmy, społeczeństwo oraz instytucje publiczne Andersson et. al

(2004). Efektywny klaster to silna specjalizacja pomiędzy jego podmiotami, oparta na

głównym, wiodącym biznesie, która pozwala na powielanie operacji, synergię oraz

proces uczenia się Audretch (1995), Dunning (2000). Klaster to równieŜ współpraca

z innymi branŜami/ klastrami, otwieranie się na zewnątrz a nie wyłączna koncentracja

na wyspecjalizowanym wewnętrznym łańcuchu wartości. Uzyskiwanie pozytywnych

efektów, spill-over wiedzy oraz duŜe znaczenie kapitału socjalnego zaleŜy od

podmiotów tworzących klaster, ich jednoczesnej konkurencji i kooperacji oraz

uzyskanej odpowiedniej masy krytycznej. Podmiotami klastra są nie tylko

przedsiębiorstwa, ale równieŜ ściśle współpracujące z nimi instytucje publiczne oraz

jednostki naukowe Roleandt & dan Hertog (1999) – tzw. koncepcja Potrójnej Helisy

3H Etzkovitz & Leydesdorff (2000). Ponadto za zapewnienie zewnętrznych zasobów

finansowych odpowiedzialne są wyspecjalizowane instytucje finansowe oraz

inicjatywy klastrowe, których równie istotna rola skupia się na czynnościach

związanych z efektywnym zarządzaniem funkcjonowania klastra – tzw. Institutions

for Collaboration (IFCs) Sölvell et. al (2003) (patrz rys. 4).

14

Rys. 4. Podmioty współpracuj ące w klastrze

Źródło: Sölvell et al (2003), Porter & Emmons (2003)

Reguły uczciwej konkurencji objaśnia dorobek teorii gier Nash (1951), Jarillo (1988),

natomiast jednoczesne utrzymanie relacji zapewniających kooperację analizuje m.in.

Axelrod (1984). Efektywny klaster musi posiadać masę krytyczną, czyli odpowiednią

liczbę podmiotów współpracujących ze sobą w kaŜdej grupie Siegel et. al. (2003).

Brak masy krytycznej osłabia efekty wewnętrzne i zewnętrzne klastra Asheim et. al.

(2003). Siła pozytywnych efektów wewnętrznych współpracy klastrowe zaleŜy

równieŜ od fazy jego rozwoju. Kolejno pojawia się: region z duŜym potencjałem firm,

rozpoczyna się współpraca w aglomeracji, relacje pomiędzy podmiotami zacieśniają

się i powstają inicjatywy klastrowe, następnie klaster osiąga masę krytyczną oraz w

efekcie podlega transformacji ze względu na zmianę warunków np. zmieniają się

technologie Andersson at.al. (2004) (patrz rys. 5).

Rys. 5. Cykl Ŝycia klastra

Źródło: Andersson et. al. (2004).

Niezwykle waŜnym obszarem badań ugrupowań klastrowych są innowacje.

Współpraca współwystępujących podmiotów i instytucji ich otoczenia pozytywnie

Firmay

Władze

Instytucje finansowe Nauka

Institution for Colaboration (IFCs)

Inicjatywy klastrowe Organizacje zarządzające

klastrem

Agglomeration Emerging cluster Developing cluster Mature cluster Transformation

15

wpływa na ilość i szybkość wdraŜania nowych rozwiązań technologicznych Lall

(1980), Mairesse & Sassenou (1991), Kravis & Lipsey (1992). Andersson et.al (2004)

wskazuje na trzy obszary pozytywnego oddziaływania kooperacji: większa

innowacyjność, większa produktywność oraz większa elastyczność rozwoju biznesu.

Korzyści innowacyjnych klastrów ujawniają się dzięki:

• Efektywnym kanałom komunikacji, jako potencjalnym, nowym źródłom

innowacji;

• Wczesnej identyfikacji trendów technologicznych;

• Sprzyjającym nowym kombinacjom kompetencji w otoczeniu;

• Krótkiemu okresowi powstawania sieci (start up) wokół nowych produkt ów i

procesów;

• Korzystnym warunkom wspólnego ponoszenia ryzyka;

• Szerszym perspektywom rozwoju i penetracji nowych rynków; lepszym

moŜliwościom poznania potrzeb klienta oraz moŜliwościom ochrony zwrotu z

innowacji

• Siłom konkurencji wymuszających kierunek silnej specjalizacji i współpracy

wewnątrz oraz pomiędzy klastrami;

• Wymagającym i świadomym klientom, którzy zapewniają utrzymywanie

wysokiej jakości produktów i usług a tym samym zapewnienie wzrostu zysku z

ich sprzedaŜy;

• Dostępności wyspecjalizowanych czynników wytwórczych, tj. wykwalifikowana

kadra, dostęp do komplementarnych technologii oraz wyspecjalizowanych

usług dla biznesu;

• Atrakcyjności, wysokim kwalifikacjom i elastyczności kadry pracowniczej, co

prowadzi do większej dyfuzji wiedzy i efektywnego procesu uczenia się;

• Akumulacji doświadczenia kreującego powstawanie większej ilości start-up

ora venture capital, co w efekcie daje moŜliwości ponoszenia ryzyka i

podejmowania większej ilości

• Aprecjację wysiłków wysoko wyspecjalizowanej ryzykownych ale

zapewniających wzrost działań;kadry;

• Ograniczeniu dąŜenia do osiągania pozycji dominującej, a przez to ułatwienie

nowych wejść do sektora;

16

• Tworzeniu kręgów współpracy pomiędzy istniejącymi podmiotami a nowo

wchodzącymi;

• Tworzeniu sieci i kanałów pozwalających na przyciąganie wykwalifikowanej

kadry, nowych technologii i pozyskiwanie zewnętrznych zasobów

finansowych.

W grupy klastrowe najczęściej łączą się podmioty w sektorach wysokich technologii

Panagiotopoulos (2009).

Podsumowanie

Współpraca klastrowa umoŜliwia przedsiębiorstwom osiąganie pozytywnych efektów

wewnętrznych – wpływających na potencjał konkurencyjny i zdolność jego

wykorzystania. Współpraca pomiędzy sektorami: przedsiębiorstw, instytucji

publicznych i naukowo-badawczych – 3H oraz koncepcja tzw. social capital wpływają

na intensywne przenikanie się (spill over) wiedzy i doświadczenia. Cechy sektora i

efekty współpracy, pomimo konkurencji umoŜliwiają przedsiębiorstwom na

dodatkowe stymulowanie przewag konkurencyjnych. W efekcie wzmacnia się

pozycja konkurencyjna. Przedsiębiorstwo moŜe wzmocnić wartość „zarządczą” – dla

shareholders oraz wartość rynkową

17

Rys. 6 Klaster i jego otoczenie

Źródło: Andersson T., Schwaag-Serger S., Sörvik J., Wise-Hansson E. (2004).

Podsumowując warunki efektywnej współpracy w klastrze gwarantuje jego

wewnętrzna struktura: wyspecjalizowana podaŜ oferowana przez kooperujące i

konkurujące firmy; wyspecjalizowani odbiorcy o konkretnych potrzebach; instytucje

wspierające: publiczne, naukowe; inicjatywy zarządzające klastrem oraz

infrastruktura transportowa i komunikacyjna Andersson et. al. (2004) (patrz rys. 6).

Wskaźniki/mnoŜniki produkcji

Specyficzna podaŜ Wyspecjalizow

ani nabywcy

Rynki produktowe

Władza Kapit

ał społeczny

B+R

Infrastruktura transp-komunik

18

Literatura:

Andersson T., Schwaag-Serger S., Sörvik J., Wise-Hansson E. (2004); The Clusters Policy Whitebook, International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development, 2004;

Arrow K. J. (1962), The Economic Implications of Learning-by-Doing, Review of Economic Studies 29 Jaffe (1989),

Asheim B.T, Isaksen A., Nauwelaers C. and Tödtling F. (2003), Regional innovation policy for small-medium enterprises, Edward Elgar, Celtenham;

Asheim B, Boschma R, Cooke P (2007), Constructing Regional Advantage: Platform Policies based on related Variety and Differentiated Knowledge Bases; Working Paper, Lund: Circle http://econ.geo.uu.nl/boschma/artasthboscooke2.pdf

Asheim B, Coenen L, Moodyson J, Vang J (2007); Constructing Knowledge-Based regional Advantage: Implications for regional Innovation Policy, Working Paper, Lund: Circle

Audretsch D. (1995), Innovation and Industry Evolution, MIT Press, Cambridge, MA;

Audretsch D. and Feldman M.P. (1995), R&D Spillovers and the Geography of Innovation and Production, American Economic Review 86(3);

Axelrod R. (1984), The Evolution of Cooperation, Basic Books, New York;

Bathelt (2005), Cluster Relations in the Media Industry: Exploring the “Distance Neighnbour” Paradox in Leipzig, Regional Studies, no 39;

Becattini G. (1987), Mercato e Forze Locali: il Distretto Industriale (ed.), Il Mulino, Bologna;

Becattini G. (1989), Modelli Locali di Sviluppo, Il Mulino, Bologna;

Becattini G. (1990), The Re-emergence of Small Enterprises in Italy, in Sengenberger et al. (1990), The Reemergenceof Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialised Countries, ILO, Geneva;

Best M. H. (1990), The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, First Harvard Press, Cambridge, MA;

Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P. (2004), Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Niebieskie Księgi, Rekomendacje nr 11, Gdańsk;

Brusco S. (1982), The Emilian Model: Productive Decentralisation and Social Integration”, Cambridge Journal of Economics 6, 167-84;

Brusco S. and Righi E. (1989), Local Government, Industrial Policy and Social Consensus: the Case of Modena (Italy), Economy and Society 18(4);

Brusco S. (1990), The idea of the industrial district: Its genesis in: Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. (eds.), Industrial districts and inter-firm cooperation in Italy, International Labour Office, Geneva

Callegati E., Grandi S. (2005), Cluster Dynamics and Innovation in SME-s: the Role of Culture, Universita di Torino, Working Papers no 03;

Camagni R. (1991), Innovation Networks, Belhaven Press, London;

Carlsson B. & Stankievicz R. (1991), On the Nature, Functions and Composition of Technological Systems, Journal of Evolutionary Economics 1;

Ciccione A. & Matsuyama K. (1996), Start-up Costs and Pecuniary Externalities as Barriers to Economic Development, Journal of Development Economics, no 49(1);

Cooke P. (1992), Regional Innovation Systems: Competitive Regulation in the New Europe, Geoforum 23;

19

Cooke P. and Morgan K. (1994), Growth Regions Under Duress: Renewal Strategies in Baden-Württemberg and Emilia Romagna in: Amin A. and Thrift N. (eds), Globalization, Institutions and Regional Development in Europe, Oxford University Press, Oxford;

Cooke P., Uranga M. G. and Extebarria G. (1997), Regional innovation systems: Institutional and organisational dimensions, Research Policy 26;

Cooke P, Leydesdorff L (2006), Regional Development in the Knowledge-Based Economy: the Construction of Advantage; Journal of Technology Transfer 31 (1);

Costa S, Madureira R, Werther W (2008), Entrepreneurship, SME-s and Regional Constructed Advantage, RENT Conference, Covilha, Portugal

Dahmén E. (1988), Development Blocks in Industrial Economics, Scandinavian Economic History Review 36;

Dei Ottani G. (1994), Cooperation and Competition in the Industrial District as an Organisational Model, European Plannign Studies 2, 463-83;

De la Mothe J, Mallory G (2004), Local Knowledge and the Strategy of Constructing Advantage: The role of Community Alliances; International Journal of Technology Management; Vol. 27; no 8;

Delgado M., Porter M., Stern S. (2010), Clusters and Entrepreneurship, Journal of Economic Geography, May;

Delgado M., Porter M., Stern S. (2010), Clusters, Convergence and Economic Performance, Harvard Business School, Working Paper, August;

Dunning J. H. (1992), The Global Economy, Domestic Governance, Strategies and Transnational Corporations. Interaction and Policy Implications., in: Transnational Corporations, no 3;

Dunning J.H. (2000), Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy (ed.), Oxford University Press, Oxford;

Edquist C. (1997), Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations (ed.), Pinter Publishers, London;

Enright M. (1992), Why Local Clusters are the Way to Win the Game, World Link, 5, July/August;

Enright M. (1993), The Geographic Scope of Competitive Advantage, in: Dirven E., Groenewegen J. and van Hoof S. (eds), Stuck in the Region?: Changing Scales of Regional Identity, KNAG/ Netherlands Geographical Studies 155, Utrecht;

Etzkovitz H, Leydesdorff L. (2000), The Dynamics of Innovation: from National Systems and “Mode 2” to Triple Helix of university-industry-government relations; Research Policy Vol. 29, no 2;

European Commission (2006); Constructing Regional Advantage; full report Principles, Perspectives and Policies;

Freeman C. (1987), Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan, Pinter, London;

Glaeser E.L., Kerr W.R., Ponzetto G.A.M. (2009),Clusters of Entrepreneurship, Harvard Business School Working Paper no 10-019;

Gomez R. (1999), Social Capital and Local Economic Development, LEED Research Paper 4-1999E, OECD, Paris;

Goodman E., Bamford J. and Saynor P. (1989), Small Firms and Industrial Districts in Italy, Routledge, London;

20

Gorynia M., Jankowska B. (2008), Klastry a międzynarodowa konkurencyjność I internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Warszawa;

Gorynia M., Jankowska B. (2009), Klastry jako podstawa budowy stref wysokiej produktywności, materiały do wykładu;

Grossman G. and Helpman E. (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge, MA;

Henry N., Pinch S. (2002), Spatializing Knowledge: Placing the Knowledge Community of Motor Sport Valley, in: Huff A.S., Jenkins M (eds.), Mapping Strategic Knowledge, Sage, London;

Huber F. (2009), Do Clusters Really Matter for Innovation Practices in Information Technology? Questioning the Significance of Technological Knowledge Spillover, DRUID Working Papers, no 10-21;

Ibrahim, Fallah M.H., Reilly R.R. (2009), Localized Sources of Knowledge and the Effect of Knowledge Spillover: an Empirical Study of Inventors in the Telecommunications Industry, Journal of Economic Geography, no 9;

Jarillo J.C. (1988), On Strategic Networks, Strategic Management Journal 9(1);

Kline S.J. and Rosenberg N. (1986), An Overview of Innovation, in: Landau R. and Rosenberg N. (eds.), The Positive Sum Strategy: Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington;

Krugman P. (1991), Geography and Trade, MIT Press, Cambridge, MA

Lucas R. (1988), On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22(1);

Lundvall B.-Å. (1992), National Innovation Systems: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning (ed.), Pinter, London;

Maskell P, Malmberg A (1997), Towards an explanation of regional specialization and industry agglomeration; European Planning Studies no 5;

Marshall A. (1890), Principles of Economics, Macmillan, London;

Nash J.F. (1951), Non-Cooperative Games, Annals of Mathematics 54;

Panagiotopoulos D. Ch. (2009), Agglomeration and Formation of Clusters. The Knowledge Dimension, VU University Amsterdam – Master in Spatial, Transport and Environmental Economics, Faculty of Economics and Business Administration, Department of Spatial Economisc;

Perroux F. (1950), Economic Space, Theory and Applications, Quarterly Journal of Economics LXIV;

Piore M.J. and Sabel C.F. (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, Basic Books, New York;

Porter M. E. (1990), The competitive advantage of nations, The Free Press, New York;

Porter M.E. (1992), Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, Warszawa;

Porter M. E. (1998), On Competition, Harvard Business School, Boston;

Porter M.E. (1998), Clusters and New Economics of Competition, Harvard Business Review, November-December;

Porter M.E. (2000), Location, Competition and Economic Development. Local Clusters in a Global Economy, economic Development Quarterly 14, no 1;

21

Porter M.E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa;

Porter M.E., Emmons W. (2003), Institutions for Collaboration, Overview, Harvard Business On-Line;

Porter M.E. (2003), The Economic Performance of Regions, Regional Studies, vol. 37, ub 6-7;

Pyke F., Sengenberger W. and Becattini G. (1990), Industrial Districts and Inter-Firm Cooperation in Italy (eds.),International Labour Office, Geneva,

Rodriges-Clare A. (1996), The Division of Labour and Economic Development, Journal of Development Economics, no 49(1);

Rodriges – Clare A. (2005), Clusters and Comparative Advantage: Implications for Industrial Policy, Inter-American Development Bank, Working Paper no 523, Washington;

Rodriguez-Pose A. & Comptour F., (2010), Do Clusters Generate Greater Innovation and Growth? An Analysis of European Regions, IMDEA Working Papers in Economics and Social Scientists, Madrid;

Roelandt T. J.A. & den Hertog P. (1999), Cluster Analysis and Cluster-Based Policy Making: The State of The Art, in: Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD, Paris

Romer P. (1986), Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, 94( 5);

Romer P. (1993), Economic Growth, in Henderson R. (ed.), The Fortune Encyclopedia of Economics, Time Warner Books, New York;

Rosenthal S.S. & Strange W.C. (2003), Evidence on the Nature and Sources of Agglomeration Economies, Handbook of Urban and Regional Economies, vol. 4, Amsterdam;

Rosenthal S.S. & Strange W.C. (2009), Small Establishments/ Big Effects: Agglomeration, Industrial Organization and Entrepreneurship in: Glaeser E. (Eds.) Economics of Agglomeration, University of Chicago Press;

Siegel D., Waldman D. and Link A. (2003), Assessing the Impact of Organizational Practices on the Productivity of University Technology Transfer Offices: An Exploratory Study, Research Policy 32(1);

Schumpeter J.A. (1934, 1996), The Theory of Economic Development, Transaction Books, London;

Schumpeter J.A. (1943, 1996), Capitalism, Socialism and Democracy, Routledge, London;

Skokan K, Rumpel P (2007), Constructing Regional Advantage: Does it Matter for Czech Regions?; Munich Personal RePEc Archive No 12378;

Solow R. (1956), A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics 70(February);

Storper M. (1993), Regional “Worlds” of Production: Learning and Innovation in Technology Districts of France, Italy and USA, Regional Studies, vol. 27;

Storper M. (1995), The Resurgence of Regional Economies, Ten Years Later: The Region as a Nexus of Untraded Interdependences, Journal of European Urban and Regional Studies, vol. 2(3);

Sölvell Ö., Ketels C., Lindqvist G. (2003), The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower AB, Stockholm;

Weber A. (1909), Theory of the Location of Industries, University of Chicago Press, Chicago;

Wolfe & Gertler (2004), Clusters form the Inside and Out: Local Dynamics and Global Linkages, Urban Studies, no 41.

22

Un

iwer

sytet Gdań

ski

Economics of EuropeaEconomics of EuropeaEconomics of EuropeaEconomics of Europeannnn Integration Integration Integration Integration Divison Divison Divison Divison

Faculty of Economics, University of GdanskFaculty of Economics, University of GdanskFaculty of Economics, University of GdanskFaculty of Economics, University of Gdansk

Ul. Armii Krajowej 119/121Ul. Armii Krajowej 119/121Ul. Armii Krajowej 119/121Ul. Armii Krajowej 119/121

81818181----824 Sopot, Poland824 Sopot, Poland824 Sopot, Poland824 Sopot, Poland