ANALIZY I OPRACOWANIA
EFEKTY WEWNĘTRZNE WSPÓŁPRACY
W KLASTRACH
Joanna Kuczewska
Analizy i Opracowania KEIE UG
nr 2/2011 (005)
Październik 2011
AA ANN N
AA A LL L II I ZZ Z YY Y II I OO OPP P RR R
AA A CC COO O
WW WAA A NN N
II I AA A
Un
iwer
sytet Gdań
ski
Analizy i Opracowania
Katedry Ekonomiki Integracji Europejskiej Uniwersyt etu Gdańskiego
nr 2/2011 (005)
ISSN 2080-09-40
Komitet Redakcyjny:
prof. dr hab. Anna Zielińska-Głębocka
dr hab. Krystyna Gawlikowska-Hueckel, prof. UG
Wydawca:
Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej
Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański
Ul. Armii Krajowej 119/121
81-824 Sopot
tel./fax. +48 058 523 13 70
e-mail: [email protected]
Prezentowane w ramach serii “Analizy i Opracowania KEIE UG” stanowiska merytoryczne wyraŜają osobiste poglądy Autorów i niekoniecznie są zbieŜne z
oficjalnym stanowiskiem KEIE UG.
3
Efekty wewn ętrzne współpracy w klastrach
Joanna Kuczewska*
Streszczenie
Funkcjonowanie przedsiębiorstw w obecnej dobie globalizacji gospodarki światowej, w warunkach burzliwego, niestabilnego otoczenia okołobiznesowego, determinowane jest podejmowaniem wyrafinowanych działań strategicznych zmierzających do generowania wartości przedsiębiorstwa i utrzymania długotrwałej pozycji konkurencyjnej. Coraz trudniejsze staje się wykorzystanie tradycyjnych instrumentów konkurowania. Przedsiębiorstwa dąŜą, więc do zdobycia zewnętrznych źródeł przewag konkurencyjnych. Wykorzystywane są wszelkie moŜliwości współpracy i sposoby zdobywania nowych rynków. Jedną z popularnych i coraz częściej wykorzystywanych przez polskie przedsiębiorstwa metod jest organizowanie się w grupy współpracy klastrowej. Podmioty skoncentrowane geograficznie, działające w wyspecjalizowanym sektorze, konkurujące ze sobą wykorzystują potencjał współpracy i jego wpływ na budowanie wartości przedsiębiorstwa. Celem poniŜszego opracowania jest analiza i systematyzacja potencjalnych efektów wewnętrznych współpracy klastrowej. Analiza ta pozwoli na próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie: jakie są potencjalne efekty wewnętrzne współpracy klastrowej oraz w jaki sposób mogą wpływać na kształtowanie wartości przedsiębiorstwa a tym samym jego długofalowej pozycji konkurencyjnej. PoniŜsze opracowanie oparte jest o chronologiczny przegląd koncepcji efektów współpracy klastrowej z uwzględnieniem róŜnych dyscyplin nauk ekonomii: ekonomii międzynarodowej, ekonomii biznesu oraz geografii ekonomicznej. Ma ono charakter teoretyczny oraz stanowi punkt wyjścia do dyskusji na temat metodologii diagnozy efektów wewnętrznych współpracy klastrowej, która z kolei pozwoli na podjęcie dalszych badań empirycznych ugrupowań klastrowych.
Słowa kluczowe: koncentracja przemysłu, klastry, ef ekty współpracy klastrowej
JEL: L16, L26, R12
* Informacje kontaktowe
Joanna Kuczewska
Uniwersytet Gdański
Wydział Ekonomiczny, Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej
Ul. Armii Krajowej 119/121
81-824 Sopot, Polska
mail: [email protected]
Opracowanie powstało w ramach projektu badawczego “Identyfikacja klastrów przemysłowych w Polsce. Próba oceny ich efektów ekonomicznych. Implikacje dla polityki rozwoju regionalnego” na podstawie umowy nr 1649/B/H03/2010/38 podpisanej z Ministrem Nauki i Szkolnictwa WyŜszego realizowanego w KEIE WE UG.
4
Wprowadzenie
Dorobek literatury związany z analizą efektów wewnętrznych współpracy w klastrach
ma początek w badaniach wykonanych przez Marshalla pod koniec XIX wieku.
Badając aglomeracje powiązanych ze sobą sektorów i działań podejmowanych przez
ich podmioty, ustalił powiązanie pomiędzy współwystępowaniem firm i ich
efektywnością ekonomiczną. Firmy łączą się w klastry aby czerpać korzyści z owego
współwystępowania – korzystać z działalności produkcyjnej i innowacyjnej
podmiotów sąsiadujących w tym samym lub pokrewnym sektorze ( Marshall 1890).
Marshall zdefiniował następujące korzyści współwystępowania (kolokalizacji) – tzw.
Marshallian Externalities (Marshall 1890):
1. Dostęp do i wykorzystanie specyficznych zasobów naturalnych lub innych
zasobów lokalnych mogą wspierać współwystępowanie;
2. Bliskość geograficzna kreuje moŜliwości obniŜenia kosztów transakcyjnych, w
szczególności i pozyskiwaniu i transferze wiedzy;
3. Korzyści skali i zasięgu mogą być optymalizowane efektywniej przez
ograniczanie liczby podmiotów, które korzyści skali nie osiągają w danym
regionie;
4. Specjalizacja produkcji (w odniesieniu do pracy, kapitału i źródeł technologii)
moŜe być zwiększona w specyficznym obszarze geograficznym;
5. Znaczenie dostępu do wiedzy i wymiany informacji rynkowych oraz informacji
o zmianach technologicznych moŜe być znacznie waŜniejsze i prowadzić do
efektywności działalności w danym skupisku geograficznym;
6. Relacje z klientami lokalnymi otwierają/umoŜliwiają szybszy proces uczenia
się i kreują bardziej wyrafinowany popyt.
W pierwszej połowie XX wieku, koncepcja Marshalla została rozszerzona i
uzupełniona przez wielu badaczy. Uwaga skupina została na zaleŜności pomiędzy
aglomeracją geograficzną a osiąganiem korzyści skali. Weber (1909) tłumaczy
indywidualne decyzje lokalizacyjne producentów, które determinowane są przez
minimalizację kosztów produkcji i dostaw, jako moŜliwe do osiągnięcia w ramach
jednej, skoncentrowanej grupy producentów. Współcześni badacze Rodriges-Clare
(1996), Ciccione & Matsuyama (1996) stworzyli modele wyjaśniające, iŜ obecność
Mashalian Externalities w kombinacji z uzyskiwaniem korzyści skali prowadzi do
powielenia (utrzymania) optymalnych warunków produkcji i zapobiega pułapkom
5
niedorozwoju. Krugman (1991) wskazał, iŜ na osiąganie większych Marshallian
Externalities wpływa rozprzestrzenianie się/ przenikanie (spillover) wiedzy oraz
zewnętrzne czynniki finansowe. Rosental & Strange (2003) dodali, iŜ przenikanie się
wiedzy najsilniejsze jest w sektorach wysokich technologii. Rodriges – Clare (2005)
wskazał, iŜ promocja klastrów powinna być intensywna ale tylko w sektorach, w
których oprócz uzyskiwania Marshallian Externalities, kraj ma przewagi
komparatywne.
Kolejny etap w rozwoju dorobku literatury w zakresie efektów współpracy w klastrze
to wskazanie bardzo istotnej roli innowacji. Schumpeter (1934, 1943, 1996) w
kolejnych badaniach wskazuje na rolę zmian technologicznych w rozwoju
przemysłowym oraz innowacji produktowych, procesowych i w zarządzaniu. Wielkość
firmy oraz jej udział w rynku jest podstawą moŜliwości wdroŜenia i ryzyka
związanego z wdroŜeniem innowacji. Połączenie teorii lokalizacji i innowacji znajduje
wyraz w szerokim dorobku literatury organizacji przemysłowych. Perroux (1950)
zwraca uwagę na wzrost gospodarczy w regionie w teorii tzw. Growth Poles oraz
Abstract Economic Space. Formułuje koncepcje korzyści zewnętrznych aglomeracji i
wzajemnych relacji pomiędzy podmiotami.
Przedstawione powyŜej idee stały się jeszcze bardziej popularne w latach 80-tych,
kiedy zaczęły powstawać pierwsze koncepcje współpracy klastrowej. Zainspirowane
zostały sytuacją w tzw. Trzeciej Italii – północno-wschodnie i centralne Włochy, która
odróŜniała się od biednego południa (Druga Italia) i bogatej północy (Pierwsza Italia).
Charakteryzowała się duŜą koncentracją przemysłu, w wyspecjalizowanych
sektorach, które tworząc grupy współpracy zaczęły być identyfikowane na arenie
międzynarodowej np. przemysł obuwniczy, meblarski, odzieŜowy, instrumentów
muzycznych i inne. Towarzyszył temu proces innowacji produktowej i ciągłej poprawy
jakości Becattini (1987, 1989), Brusco (1982, 1990), Dei Ottani (1994). Odtąd duŜa
uwaga literatury przedmiotu skupiła się na współpracy, elastyczności i specjalizacji
małych i średnich przedsiębiorstw. Współcześni ekonomiści równieŜ poświęcają
uwagę badaniom w tym zakresie. Wykazano duŜą korelację między wielkością
nowopowstających firm a wzrostem zatrudnienia. Małe nowe podmioty (start-up)
tworzą nowe miejsca pracy Rosenthal & Strange 2009. Ponadto wysokie
wynagrodzenia pracowników małych podmiotów w skupiskach przemysłowych
6
świadczą o ich większej produktywności Glaeser, Kerr, Ponzetto (2009). Nie tylko
waŜna stała się współpraca między firmami wspierana instrumentami polityki
przedsiębiorczości ale takŜe tworzenie sieci powiązań pomiędzy firmami, które
powstały „naturalnie” na bazie historycznych i socjalnych uwarunkowań Piore &
Sabel (1984), Brusco & Righi (1989), Becattini (1990), Best (1990) i Porter (1990).
Od wczesnych lat 90-tych zintensyfikowano prace badawcze związane z grupami
klastrowymi Goodman et al. (1989), Pyke et al. (1990), Cooke & Morgan (1994).
Przełomem w metodologii stała się teoria Portera (1990, 1998, 2001). Zdefiniowane
zostały klastry oraz określone zostało środowisko sprzyjające powstawaniu gron
konkurencyjnych sektorów – romb przewagi konkurencyjnej. Obecność gron
świadczy o tym, iŜ przewaga konkurencyjna w znacznej części zaleŜy od czynników
znajdujących się poza daną firmą, a nawet poza jej sektorem, a więc od lokalizacji jej
jednostek (patrz rys. 1). Ponadto Porter podkreślił, iŜ dynamika innowacji w klastrach
dodatkowo stymulowana jest przez obecność lokalnej konkurencji i presji ze strony
firm.
Nowa teoria odzwierciedla koncepcję konkurencji obejmującą: segmentację rynków,
zróŜnicowane produkty, róŜnice w technice i efekty skali i zawiera się w powszechnie
przytaczanej i wykorzystywanej w określaniu przewag konkurencyjnych koncepcji
tzw. „rombu przewagi narodowej”. Określa ona cztery ogólne cechy narodowe, jaki
indywidualnie i jako system składają się na romb przewagi narodowej, na boisko gry,
które kaŜdy kraj tworzy i udostępnia swojemu przemysłowi. Cechami tymi są: warunki
czynników produkcji (pozycja zajmowana przez dany kraj pod względem czynników
produkcji), warunki popytu (charakter krajowego popytu na produkt danego sektora),
sektory pokrewne i wspomagające (obecność lub nieobecność w danym kraju
zaopatrzeniowych i innych pokrewnych sektorów, konkurencyjnych w skali
międzynarodowej) oraz strategia, struktura i rywalizacja firm (warunki w danym kraju
wyznaczające sposób tworzenia i organizowania firm oraz zarządzania nimi, a takŜe
charakter rywalizacji krajowej). Poszczególne wierzchołki rombu zaleŜą od stanu
pozostałych, wzajemnie się wzmacniają i uzupełniają tworząc system. Pierwotną
koncepcję rombu Porter uzupełnił o dwie determinanty „Państwo” i „Szansa”. Jego
zdaniem, państwo powinno pełnić rolę katalizatora i podmiotu stawiającego
wyzwania. Powinno zachęcać firmy do przechodzenia na wyŜsze poziomy
7
efektywności konkrecyjnej. Dodatkową determinantę tj.: „Transnarodowa działalność
przedsiębiorstw” do rombu Portera dodał Dunning (1992). Popiera on podobnie jak
Porter wielowymiarowe rozpatrywanie konkurencyjności, duŜe znaczenie –
zwłaszcza w dobie globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy – przypisuje decyzjom
lokalizacyjnym korporacji transnarodowych.
Rys. 1 Wyznaczniki narodowej przewagi konkurencyjne j tzw. romb przewagi narodowej M.
Portera (uzupełniony przez J. Dunninga)
Źródło: Porter (1990), Dunning (1992).
Kolejne lata przyniosły badania wielu obszarów i efektów współpracy klastrowej.
Enright (1992,1993) podkreślił rolę aspektów regionalnych i przestrzennych dla
generowania dynamiki poprawy konkurencyjności. Współpraca i wzajemnie się
wspierające grupy mogą podnieść konkurencyjność regionu na rynkach światowych i
kreować korzyści dla otoczenia. Arrow (1962), Jaffe (1989), Audretsch & Feldman
(1995) wskazali na proces learning-by-doing – uczenia się przez pracę oraz rolę
bezpośredniej wymiany informacji face-to-face oraz wyjaśnili znaczenie bliskości
geograficznej dla transferu wiedzy i innowacji. Dahmén (1988) badał interakcje
pomiędzy duŜymi podmiotami a wchodzącymi na rynek małymi firmami oraz
powiązania pomiędzy sektorami. Wykazał wpływ tych powiązań na wzajemne
wzmacnianie łańcuchów wartości. Wzrosła rola badań nad innymi formami powiązań
Warunki czynników
produkcji
Strategia, struktura i
rywalizacja firm
Sektory pokrewne i
wspomagające
Warunki popytu
Szansa
Państwo
Transnarodowa
działalność firm
- Porter i Dunning
8
pomiędzy przedsiębiorstwami tj. JV, połaczenia czy alianse strategiczne Cooke et al.
(1997), Camagni (1991). Ponownie istotna stała się rola innowacji oraz rozwinęły się
koncepcje Systemów Innowacji na róŜnych poziomach:
1. Poziom krajowy Freeman (1987), Lundvall (1992), Edquist 1997);
2. Poziom regionalny Cooke (1992);
3. Poziom sektorowy Carlsson & Stankiewicz (1991);
4. Poziom firm Kline & Rosenberg (1986).
Neoklasyczna teoria wzrostu Solow`a (1956) została uzupełniona przez nowe teorie
Romer (1986, 1993), Lucas (1988), Grossman & Helpman (1991). Modele
endogeniczne podkreślają rolę przenikania/rozprzestrzeniania się wiedzy jako
kluczowej determinanty wzrostu przy udziale polityki wspierającej z zewnątrz.
Zwrócono uwagę na róŜnice we wzroście PKB per capita w regionach wynikające z
realnej absorpcji wiedzy i kreacji wiedzy.
PowyŜsze teorie tworzą podbudowę metodologii i przesłanki powstawania klastrów.
Nie wszystkie teorie harmonijnie się uzupełniają. Jedne zwracają uwagę na stronę
podaŜy (włącznie z czynnikami generującymi postęp techniczny i innowacje), inne na
stronę popytu – siły rynkowe i rolę przedsiębiorczości, umiejętności marketingowe i
zarządcze. Jedne zwracają uwagę na rolę podmiotów rynkowych, inne na
mechanizmy i zasady rynkowe.
Efekty wewn ętrzne współpracy klastrowej a tworzenie warto ści
przedsi ębiorstwa
Analizując powyŜej przytoczone badania dotyczące podwalin powstawania i efektów
współpracy wewnętrznej w klastrach, wyróŜnić moŜna kilka obszarów generowania
korzyści dla podmiotów tworzących klaster. Pierwsze podejście to analiza korzyści
związanych z elementami wpływającymi na produktywność przedsiębiorstw (rys. 2)
Gorynia & Jankowska (2009), Brodzicki, Szultka, Tamowicz (2004), druga to analiza
efektów z punktu widzenia szeroko rozumianej definicji konkurencyjności (rys. 3)
Gorynia & Jankowska 2008), trzecia to analiza efektów na poziomie siedmiu
kluczowych obszarów badawczych związanych z klastrami Andersson, Schwaag-
Serger, Sörvik, Wise-Hansson (2004); Callegati, Grandi (2005).
9
Ogólne podejście w identyfikacji pozytywnych efektów współpracy klastrowej
uwzględnia róŜne aspekty przedstawionego powyŜej dorobku (patrz rys. 2).
Wskazuje na skutki wpływające na poprawę produktywności firm tj. korzyści skali (z
uwzględnieniem czynników Marshallowskich i korzyści aglomeracji), redukcja
kosztów transakcyjnych, większa innowacyjność, stymulowanie przedsiębiorczości
oraz rola kapitału socjalnego dla przenikania i absorpcji wiedzy.
Rys. 2. Korzy ści współpracy klastrowej dla osi ągania wi ększej produktywno ści
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gorynia (2009) oraz Brodzicki, Szultka, Tamowicz (2004).
Gorynia & Jankowska (2008) wykonali analizę korzyści współpracy klastrowej i ich
wpływu na konkurencyjność (patrz rys. 3). Zastosowana została eklektyczna definicja
konkurencyjności przedsiębiorstwa, obejmująca potencjał konkurencyjny, zdolność
konkurencyjną oraz wynikającą z nich długookresową, permanentną i trudną do
skopiowania pozycję konkurencyjną. Potencjał konkurencyjny determinują:
wyspecjalizowane zasoby, wyspecjalizowani dostawcy usług i infrastruktury oraz
bliskość instytucji i organizacji powiązanych. Zdolność wykorzystania potencjału
konkurencyjnego zaś: umiejętność wykorzystania wiedzy o konkurentach i otoczeniu
wynikająca z kolokalizacji oraz przenikania wiedzy. Za najwaŜniejsze czynniki, od
których zaleŜy siła korzyści współpracy w klastrze uznane zostały:
przenikanie/rozprzestrzenianie się wiedzy oraz siła powiązań pomiędzy podmiotami.
Podmioty lokujące się w klastrze zyskują dzięki rozprzestrzenianiu się (spillover)
wiedzy, która tworzona przez podmioty lokalne przenika wzajemnie bez kosztu i bez
Klastry – efekty wewnętrzne
Korzy ści skali - wewnętrzne i zewnętrzne,
Marshall Externalities,
korzyści aglomeracji
Innowacje
Redukcja kosztów transakcyjnych –
geograficzne, kulturowe, poszukiwanie informacji
i wiedzy Social capital
Stymulowanie przedsi ębiorczo ści
Start-up
10
tworzenia struktur rynkowych Huber(2009). Sama obecność w klastrze powoduje, iŜ
jego podmioty automatycznie są odbiorcami i generują doniesienia, plotki, zalecenia
odnośnie technologii, rynków i strategii Bathelt (2005). Większość badań potwierdza,
iŜ przepływ i spillover wiedzy jest większy w sektorach wysokich technologii Wolfe &
Gertler (2004). Przykładem jest badanie Ibrahim`a et.al (2009) przeprowadzone w
sektorze telekomunikacji w USA. Wykazało ono, iŜ twórcy nowych technologii w
klastrach telekomunikacyjnych korzystają w większym stopniu z wiedzy lokalnej, niŜ
podmioty nie zlokalizowane w skupiskach geograficznych.
Rys. 2. Korzy ści współpracy klastrowej i ich wpływ na konkurencyj ność
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gorynia & Jankowska 2008.
Od przenikania, rozprzestrzeniania wiedzy zaleŜy poziom innowacyjności regionu.
Nawet wyposaŜone w te same czynniki wytwórcze skupiska ze względu na róŜny
rodzaj absorpcji wiedzy będą na róŜnym poziomie innowacyjności Henry, Jenkins,
Tallman (2003). Niemniej jednak wiedza wykazuje tendencje do geograficznej
Konkurencyjno ść podmiotów w klastrze
Efekty przenikania / relacje między podmiotami
Potencjał konkurencyjny
(zasoby przedsi ębiorstwa)
- dostęp do wyspecjalizowanych zasobów (m.in. wiedza, technologia);
- dostęp do wyspecjalizowanych dostawców usług i infrastruktury
- bliskość instytucji i organizacji powiązanych
Zdolno ść do wykorzystania
zasobów i przewag konkurencyjnych
wynikających z otoczenia
okołobiznesowego
Zdolność powinna być: określona,
rozpoznana
Wykorzystanie bliskości i wiedzy o
konkurentach
(koncentracja geograficzna)
Pozycja konkurencyjna
Efekt długookresowy/
trudna do skopiowania
11
koncentracji. Jest ona dobrem publicznym, dostępnym dla wszystkich podmiotów
klastra a jej wpływ na potencjał konkurencyjny zaleŜy od zdolności absorpcyjnych
firmy George (2002). WspółzaleŜność firm w klastrze kształtuje wiedzę Henry, Pinch
(2002) a pozyskiwanie jej jest moŜliwe dzięki tej współzaleŜności Storper (1993,
1995). Baptista, Swann (1998) wykazali, iŜ siła klastra jest skorelowana z
aktywnością innowacyjną firm. Specjalizacja ma wpływ na innowacyjność a
zróŜnicowanie branŜowe nie wykazuje takiego wpływu.
Współczesna literatura ukazuje nowe, dynamiczne podejście do definiowania
przewagi konkurencyjnej. Od wielu, czynników zaleŜy jej siła. Przewaga
konkurencyjna w rozumieniu Portera oznacza, iŜ przewagi rodzą się dzięki
wykorzystaniu potencjału otoczenia konkurencyjnego i tworzeniu łańcuchów wartości
Porter (1990, 1998) Dalsza ewolucja w kierunku Regionalnych Systemów Innowacji
Maskell & Malmberg (1997) oraz Potrójnej Helisy 3H Etzkovitz & Leydesdorff (2000)
prowadzi do koncepcji przewag skonstruowanych (constructed advantage).
Podkreśla ona większe zaangaŜowanie sfery publicznej i partnerstwa publiczno-
prywatnego, wykorzystanie koncepcji 3H i prowadzi do rozwoju w czterech
kierunkach:
• Gospodarka (Economy) – racjonalizacja rozwoju gospodarczego; otwarte
systemy zaleŜności i powiązań przedsiębiorstw (klastry); integracja generacji
wiedzy i komercjalizacji; nowoczesna i dobrze „zlokalizowana” infrastruktura;
globalne sieci biznesowe
• Zarządzanie (Governance) – wielopoziomowe zarządzanie w celu kojarzenia
róŜnych grup interesu; silne wsparcie w ramach polityki innowacyjnej; większy
budŜet dla B+R; przywództwo polityczne z wizją i strategią długofalową;
globalne pozycjonowanie regionu
• Infrastruktura wiedzy (Knowledge Infrastructure) – zaangaŜowanie szkół
wyŜszych; badania sektora publicznego, agencje mediacyjne; potencjalne
doradztwo – aktywne zaangaŜowanie sektora nauki w kształtowanie przewagi
konkurencyjnej regionu
• Społeczeństwo i kultura (Community and Culture) – kosmopolitaryzm; rozwój
zrównowaŜony; wykształcone społeczeństwo; twórcze kulturowo otoczenie;
tolerancja socjalna
PowyŜsze cechy prowadzą do dynamiki 3H. Stąd obecna tendencja kształtowania
przewag konkurencyjnych dynamicznie zarówno z punktu widzenia popytu, jak i
12
podaŜy. Nastąpiła ewolucja od podejścia statycznego w koncepcji Smitha,
dynamicznego po stronie popytu i statycznego po stronie podaŜy Ricardo;
dynamicznego po stronie podaŜy i statycznego po stronie popytu Portera do
podwójnie dynamicznego Mothe & Mallory Costa, Madureira, Werter (2008).
Trzecia koncepcja efektów współpracy klastrowej to analiza efektów na poziomie
siedmiu kluczowych obszarów badawczych związanych z klastrami tj. koncentracji,
specjalizacji, podmiotów klastra, konkurencji i kooperacji, masy krytycznej, cyklu
Ŝycia klastra oraz innowacji (patrz rys. 3).
Rys. 3 Obszary badawcze klastrów – ujawnianie efekt ów pozytywnych współpracy
Koncentracja geograficzna
Specjalizacja
Wielu kooperantów – koncepcja potrójnej Helisy 3H
Konkurencja i kooperacja
Masa krytyczna – dynamika wewn ętrzna
Cykl Ŝycia klastra
Innowacje
Źródło: Andersson, Schwaag-Serger, Sörvik, Wise-Hansson (2004); Callegati, Grandi (2005)
Koncentracja geograficzna to pierwsza cecha współpracy klastrowej. Literatura
przedmiotu uwzględniając dorobek geografii ekonomicznej skupia się na analizie
Marshallowskich efektów kolokalizacji (patrz wyŜej). Ponadto istotną rolę odgrywa
tzw. social capital.- przewagi wynikające z relacji międzyludzkich. Koncepcja social
capital uznawana jest wręcz za najwaŜniejszą w poprawie produktywności
podmiotów współpracujących, rozprzestrzenianiu/przenikaniu wiedzy a we wzroście
zarobków pracowników i atrakcyjności rynku pracy Gomez (1999). Kapitał socjalny
Porter
Smith
Ricardo
Mothe & Mallory
static dynamic
dynamic
static
View of demand
View of supply
13
wyraŜany jest często, jako: czynnik mnoŜenia/ powielania produkcji, kapitału
fizycznego i ludzkiego; jako czynnik oddziałujący na koszty transakcyjne i
monitorowanie kosztów ogólnych. Głównymi jego źródłami są: rodzina, wspólnota
lokalna, szkoła, firmy, społeczeństwo oraz instytucje publiczne Andersson et. al
(2004). Efektywny klaster to silna specjalizacja pomiędzy jego podmiotami, oparta na
głównym, wiodącym biznesie, która pozwala na powielanie operacji, synergię oraz
proces uczenia się Audretch (1995), Dunning (2000). Klaster to równieŜ współpraca
z innymi branŜami/ klastrami, otwieranie się na zewnątrz a nie wyłączna koncentracja
na wyspecjalizowanym wewnętrznym łańcuchu wartości. Uzyskiwanie pozytywnych
efektów, spill-over wiedzy oraz duŜe znaczenie kapitału socjalnego zaleŜy od
podmiotów tworzących klaster, ich jednoczesnej konkurencji i kooperacji oraz
uzyskanej odpowiedniej masy krytycznej. Podmiotami klastra są nie tylko
przedsiębiorstwa, ale równieŜ ściśle współpracujące z nimi instytucje publiczne oraz
jednostki naukowe Roleandt & dan Hertog (1999) – tzw. koncepcja Potrójnej Helisy
3H Etzkovitz & Leydesdorff (2000). Ponadto za zapewnienie zewnętrznych zasobów
finansowych odpowiedzialne są wyspecjalizowane instytucje finansowe oraz
inicjatywy klastrowe, których równie istotna rola skupia się na czynnościach
związanych z efektywnym zarządzaniem funkcjonowania klastra – tzw. Institutions
for Collaboration (IFCs) Sölvell et. al (2003) (patrz rys. 4).
14
Rys. 4. Podmioty współpracuj ące w klastrze
Źródło: Sölvell et al (2003), Porter & Emmons (2003)
Reguły uczciwej konkurencji objaśnia dorobek teorii gier Nash (1951), Jarillo (1988),
natomiast jednoczesne utrzymanie relacji zapewniających kooperację analizuje m.in.
Axelrod (1984). Efektywny klaster musi posiadać masę krytyczną, czyli odpowiednią
liczbę podmiotów współpracujących ze sobą w kaŜdej grupie Siegel et. al. (2003).
Brak masy krytycznej osłabia efekty wewnętrzne i zewnętrzne klastra Asheim et. al.
(2003). Siła pozytywnych efektów wewnętrznych współpracy klastrowe zaleŜy
równieŜ od fazy jego rozwoju. Kolejno pojawia się: region z duŜym potencjałem firm,
rozpoczyna się współpraca w aglomeracji, relacje pomiędzy podmiotami zacieśniają
się i powstają inicjatywy klastrowe, następnie klaster osiąga masę krytyczną oraz w
efekcie podlega transformacji ze względu na zmianę warunków np. zmieniają się
technologie Andersson at.al. (2004) (patrz rys. 5).
Rys. 5. Cykl Ŝycia klastra
Źródło: Andersson et. al. (2004).
Niezwykle waŜnym obszarem badań ugrupowań klastrowych są innowacje.
Współpraca współwystępujących podmiotów i instytucji ich otoczenia pozytywnie
Firmay
Władze
Instytucje finansowe Nauka
Institution for Colaboration (IFCs)
Inicjatywy klastrowe Organizacje zarządzające
klastrem
Agglomeration Emerging cluster Developing cluster Mature cluster Transformation
15
wpływa na ilość i szybkość wdraŜania nowych rozwiązań technologicznych Lall
(1980), Mairesse & Sassenou (1991), Kravis & Lipsey (1992). Andersson et.al (2004)
wskazuje na trzy obszary pozytywnego oddziaływania kooperacji: większa
innowacyjność, większa produktywność oraz większa elastyczność rozwoju biznesu.
Korzyści innowacyjnych klastrów ujawniają się dzięki:
• Efektywnym kanałom komunikacji, jako potencjalnym, nowym źródłom
innowacji;
• Wczesnej identyfikacji trendów technologicznych;
• Sprzyjającym nowym kombinacjom kompetencji w otoczeniu;
• Krótkiemu okresowi powstawania sieci (start up) wokół nowych produkt ów i
procesów;
• Korzystnym warunkom wspólnego ponoszenia ryzyka;
• Szerszym perspektywom rozwoju i penetracji nowych rynków; lepszym
moŜliwościom poznania potrzeb klienta oraz moŜliwościom ochrony zwrotu z
innowacji
• Siłom konkurencji wymuszających kierunek silnej specjalizacji i współpracy
wewnątrz oraz pomiędzy klastrami;
• Wymagającym i świadomym klientom, którzy zapewniają utrzymywanie
wysokiej jakości produktów i usług a tym samym zapewnienie wzrostu zysku z
ich sprzedaŜy;
• Dostępności wyspecjalizowanych czynników wytwórczych, tj. wykwalifikowana
kadra, dostęp do komplementarnych technologii oraz wyspecjalizowanych
usług dla biznesu;
• Atrakcyjności, wysokim kwalifikacjom i elastyczności kadry pracowniczej, co
prowadzi do większej dyfuzji wiedzy i efektywnego procesu uczenia się;
• Akumulacji doświadczenia kreującego powstawanie większej ilości start-up
ora venture capital, co w efekcie daje moŜliwości ponoszenia ryzyka i
podejmowania większej ilości
• Aprecjację wysiłków wysoko wyspecjalizowanej ryzykownych ale
zapewniających wzrost działań;kadry;
• Ograniczeniu dąŜenia do osiągania pozycji dominującej, a przez to ułatwienie
nowych wejść do sektora;
16
• Tworzeniu kręgów współpracy pomiędzy istniejącymi podmiotami a nowo
wchodzącymi;
• Tworzeniu sieci i kanałów pozwalających na przyciąganie wykwalifikowanej
kadry, nowych technologii i pozyskiwanie zewnętrznych zasobów
finansowych.
W grupy klastrowe najczęściej łączą się podmioty w sektorach wysokich technologii
Panagiotopoulos (2009).
Podsumowanie
Współpraca klastrowa umoŜliwia przedsiębiorstwom osiąganie pozytywnych efektów
wewnętrznych – wpływających na potencjał konkurencyjny i zdolność jego
wykorzystania. Współpraca pomiędzy sektorami: przedsiębiorstw, instytucji
publicznych i naukowo-badawczych – 3H oraz koncepcja tzw. social capital wpływają
na intensywne przenikanie się (spill over) wiedzy i doświadczenia. Cechy sektora i
efekty współpracy, pomimo konkurencji umoŜliwiają przedsiębiorstwom na
dodatkowe stymulowanie przewag konkurencyjnych. W efekcie wzmacnia się
pozycja konkurencyjna. Przedsiębiorstwo moŜe wzmocnić wartość „zarządczą” – dla
shareholders oraz wartość rynkową
17
Rys. 6 Klaster i jego otoczenie
Źródło: Andersson T., Schwaag-Serger S., Sörvik J., Wise-Hansson E. (2004).
Podsumowując warunki efektywnej współpracy w klastrze gwarantuje jego
wewnętrzna struktura: wyspecjalizowana podaŜ oferowana przez kooperujące i
konkurujące firmy; wyspecjalizowani odbiorcy o konkretnych potrzebach; instytucje
wspierające: publiczne, naukowe; inicjatywy zarządzające klastrem oraz
infrastruktura transportowa i komunikacyjna Andersson et. al. (2004) (patrz rys. 6).
Wskaźniki/mnoŜniki produkcji
Specyficzna podaŜ Wyspecjalizow
ani nabywcy
Rynki produktowe
Władza Kapit
ał społeczny
B+R
Infrastruktura transp-komunik
18
Literatura:
Andersson T., Schwaag-Serger S., Sörvik J., Wise-Hansson E. (2004); The Clusters Policy Whitebook, International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development, 2004;
Arrow K. J. (1962), The Economic Implications of Learning-by-Doing, Review of Economic Studies 29 Jaffe (1989),
Asheim B.T, Isaksen A., Nauwelaers C. and Tödtling F. (2003), Regional innovation policy for small-medium enterprises, Edward Elgar, Celtenham;
Asheim B, Boschma R, Cooke P (2007), Constructing Regional Advantage: Platform Policies based on related Variety and Differentiated Knowledge Bases; Working Paper, Lund: Circle http://econ.geo.uu.nl/boschma/artasthboscooke2.pdf
Asheim B, Coenen L, Moodyson J, Vang J (2007); Constructing Knowledge-Based regional Advantage: Implications for regional Innovation Policy, Working Paper, Lund: Circle
Audretsch D. (1995), Innovation and Industry Evolution, MIT Press, Cambridge, MA;
Audretsch D. and Feldman M.P. (1995), R&D Spillovers and the Geography of Innovation and Production, American Economic Review 86(3);
Axelrod R. (1984), The Evolution of Cooperation, Basic Books, New York;
Bathelt (2005), Cluster Relations in the Media Industry: Exploring the “Distance Neighnbour” Paradox in Leipzig, Regional Studies, no 39;
Becattini G. (1987), Mercato e Forze Locali: il Distretto Industriale (ed.), Il Mulino, Bologna;
Becattini G. (1989), Modelli Locali di Sviluppo, Il Mulino, Bologna;
Becattini G. (1990), The Re-emergence of Small Enterprises in Italy, in Sengenberger et al. (1990), The Reemergenceof Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialised Countries, ILO, Geneva;
Best M. H. (1990), The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, First Harvard Press, Cambridge, MA;
Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P. (2004), Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Niebieskie Księgi, Rekomendacje nr 11, Gdańsk;
Brusco S. (1982), The Emilian Model: Productive Decentralisation and Social Integration”, Cambridge Journal of Economics 6, 167-84;
Brusco S. and Righi E. (1989), Local Government, Industrial Policy and Social Consensus: the Case of Modena (Italy), Economy and Society 18(4);
Brusco S. (1990), The idea of the industrial district: Its genesis in: Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. (eds.), Industrial districts and inter-firm cooperation in Italy, International Labour Office, Geneva
Callegati E., Grandi S. (2005), Cluster Dynamics and Innovation in SME-s: the Role of Culture, Universita di Torino, Working Papers no 03;
Camagni R. (1991), Innovation Networks, Belhaven Press, London;
Carlsson B. & Stankievicz R. (1991), On the Nature, Functions and Composition of Technological Systems, Journal of Evolutionary Economics 1;
Ciccione A. & Matsuyama K. (1996), Start-up Costs and Pecuniary Externalities as Barriers to Economic Development, Journal of Development Economics, no 49(1);
Cooke P. (1992), Regional Innovation Systems: Competitive Regulation in the New Europe, Geoforum 23;
19
Cooke P. and Morgan K. (1994), Growth Regions Under Duress: Renewal Strategies in Baden-Württemberg and Emilia Romagna in: Amin A. and Thrift N. (eds), Globalization, Institutions and Regional Development in Europe, Oxford University Press, Oxford;
Cooke P., Uranga M. G. and Extebarria G. (1997), Regional innovation systems: Institutional and organisational dimensions, Research Policy 26;
Cooke P, Leydesdorff L (2006), Regional Development in the Knowledge-Based Economy: the Construction of Advantage; Journal of Technology Transfer 31 (1);
Costa S, Madureira R, Werther W (2008), Entrepreneurship, SME-s and Regional Constructed Advantage, RENT Conference, Covilha, Portugal
Dahmén E. (1988), Development Blocks in Industrial Economics, Scandinavian Economic History Review 36;
Dei Ottani G. (1994), Cooperation and Competition in the Industrial District as an Organisational Model, European Plannign Studies 2, 463-83;
De la Mothe J, Mallory G (2004), Local Knowledge and the Strategy of Constructing Advantage: The role of Community Alliances; International Journal of Technology Management; Vol. 27; no 8;
Delgado M., Porter M., Stern S. (2010), Clusters and Entrepreneurship, Journal of Economic Geography, May;
Delgado M., Porter M., Stern S. (2010), Clusters, Convergence and Economic Performance, Harvard Business School, Working Paper, August;
Dunning J. H. (1992), The Global Economy, Domestic Governance, Strategies and Transnational Corporations. Interaction and Policy Implications., in: Transnational Corporations, no 3;
Dunning J.H. (2000), Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy (ed.), Oxford University Press, Oxford;
Edquist C. (1997), Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations (ed.), Pinter Publishers, London;
Enright M. (1992), Why Local Clusters are the Way to Win the Game, World Link, 5, July/August;
Enright M. (1993), The Geographic Scope of Competitive Advantage, in: Dirven E., Groenewegen J. and van Hoof S. (eds), Stuck in the Region?: Changing Scales of Regional Identity, KNAG/ Netherlands Geographical Studies 155, Utrecht;
Etzkovitz H, Leydesdorff L. (2000), The Dynamics of Innovation: from National Systems and “Mode 2” to Triple Helix of university-industry-government relations; Research Policy Vol. 29, no 2;
European Commission (2006); Constructing Regional Advantage; full report Principles, Perspectives and Policies;
Freeman C. (1987), Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan, Pinter, London;
Glaeser E.L., Kerr W.R., Ponzetto G.A.M. (2009),Clusters of Entrepreneurship, Harvard Business School Working Paper no 10-019;
Gomez R. (1999), Social Capital and Local Economic Development, LEED Research Paper 4-1999E, OECD, Paris;
Goodman E., Bamford J. and Saynor P. (1989), Small Firms and Industrial Districts in Italy, Routledge, London;
20
Gorynia M., Jankowska B. (2008), Klastry a międzynarodowa konkurencyjność I internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Warszawa;
Gorynia M., Jankowska B. (2009), Klastry jako podstawa budowy stref wysokiej produktywności, materiały do wykładu;
Grossman G. and Helpman E. (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge, MA;
Henry N., Pinch S. (2002), Spatializing Knowledge: Placing the Knowledge Community of Motor Sport Valley, in: Huff A.S., Jenkins M (eds.), Mapping Strategic Knowledge, Sage, London;
Huber F. (2009), Do Clusters Really Matter for Innovation Practices in Information Technology? Questioning the Significance of Technological Knowledge Spillover, DRUID Working Papers, no 10-21;
Ibrahim, Fallah M.H., Reilly R.R. (2009), Localized Sources of Knowledge and the Effect of Knowledge Spillover: an Empirical Study of Inventors in the Telecommunications Industry, Journal of Economic Geography, no 9;
Jarillo J.C. (1988), On Strategic Networks, Strategic Management Journal 9(1);
Kline S.J. and Rosenberg N. (1986), An Overview of Innovation, in: Landau R. and Rosenberg N. (eds.), The Positive Sum Strategy: Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington;
Krugman P. (1991), Geography and Trade, MIT Press, Cambridge, MA
Lucas R. (1988), On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22(1);
Lundvall B.-Å. (1992), National Innovation Systems: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning (ed.), Pinter, London;
Maskell P, Malmberg A (1997), Towards an explanation of regional specialization and industry agglomeration; European Planning Studies no 5;
Marshall A. (1890), Principles of Economics, Macmillan, London;
Nash J.F. (1951), Non-Cooperative Games, Annals of Mathematics 54;
Panagiotopoulos D. Ch. (2009), Agglomeration and Formation of Clusters. The Knowledge Dimension, VU University Amsterdam – Master in Spatial, Transport and Environmental Economics, Faculty of Economics and Business Administration, Department of Spatial Economisc;
Perroux F. (1950), Economic Space, Theory and Applications, Quarterly Journal of Economics LXIV;
Piore M.J. and Sabel C.F. (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, Basic Books, New York;
Porter M. E. (1990), The competitive advantage of nations, The Free Press, New York;
Porter M.E. (1992), Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, Warszawa;
Porter M. E. (1998), On Competition, Harvard Business School, Boston;
Porter M.E. (1998), Clusters and New Economics of Competition, Harvard Business Review, November-December;
Porter M.E. (2000), Location, Competition and Economic Development. Local Clusters in a Global Economy, economic Development Quarterly 14, no 1;
21
Porter M.E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa;
Porter M.E., Emmons W. (2003), Institutions for Collaboration, Overview, Harvard Business On-Line;
Porter M.E. (2003), The Economic Performance of Regions, Regional Studies, vol. 37, ub 6-7;
Pyke F., Sengenberger W. and Becattini G. (1990), Industrial Districts and Inter-Firm Cooperation in Italy (eds.),International Labour Office, Geneva,
Rodriges-Clare A. (1996), The Division of Labour and Economic Development, Journal of Development Economics, no 49(1);
Rodriges – Clare A. (2005), Clusters and Comparative Advantage: Implications for Industrial Policy, Inter-American Development Bank, Working Paper no 523, Washington;
Rodriguez-Pose A. & Comptour F., (2010), Do Clusters Generate Greater Innovation and Growth? An Analysis of European Regions, IMDEA Working Papers in Economics and Social Scientists, Madrid;
Roelandt T. J.A. & den Hertog P. (1999), Cluster Analysis and Cluster-Based Policy Making: The State of The Art, in: Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD, Paris
Romer P. (1986), Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, 94( 5);
Romer P. (1993), Economic Growth, in Henderson R. (ed.), The Fortune Encyclopedia of Economics, Time Warner Books, New York;
Rosenthal S.S. & Strange W.C. (2003), Evidence on the Nature and Sources of Agglomeration Economies, Handbook of Urban and Regional Economies, vol. 4, Amsterdam;
Rosenthal S.S. & Strange W.C. (2009), Small Establishments/ Big Effects: Agglomeration, Industrial Organization and Entrepreneurship in: Glaeser E. (Eds.) Economics of Agglomeration, University of Chicago Press;
Siegel D., Waldman D. and Link A. (2003), Assessing the Impact of Organizational Practices on the Productivity of University Technology Transfer Offices: An Exploratory Study, Research Policy 32(1);
Schumpeter J.A. (1934, 1996), The Theory of Economic Development, Transaction Books, London;
Schumpeter J.A. (1943, 1996), Capitalism, Socialism and Democracy, Routledge, London;
Skokan K, Rumpel P (2007), Constructing Regional Advantage: Does it Matter for Czech Regions?; Munich Personal RePEc Archive No 12378;
Solow R. (1956), A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics 70(February);
Storper M. (1993), Regional “Worlds” of Production: Learning and Innovation in Technology Districts of France, Italy and USA, Regional Studies, vol. 27;
Storper M. (1995), The Resurgence of Regional Economies, Ten Years Later: The Region as a Nexus of Untraded Interdependences, Journal of European Urban and Regional Studies, vol. 2(3);
Sölvell Ö., Ketels C., Lindqvist G. (2003), The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower AB, Stockholm;
Weber A. (1909), Theory of the Location of Industries, University of Chicago Press, Chicago;
Wolfe & Gertler (2004), Clusters form the Inside and Out: Local Dynamics and Global Linkages, Urban Studies, no 41.
22
Un
iwer
sytet Gdań
ski
Economics of EuropeaEconomics of EuropeaEconomics of EuropeaEconomics of Europeannnn Integration Integration Integration Integration Divison Divison Divison Divison
Faculty of Economics, University of GdanskFaculty of Economics, University of GdanskFaculty of Economics, University of GdanskFaculty of Economics, University of Gdansk
Ul. Armii Krajowej 119/121Ul. Armii Krajowej 119/121Ul. Armii Krajowej 119/121Ul. Armii Krajowej 119/121
81818181----824 Sopot, Poland824 Sopot, Poland824 Sopot, Poland824 Sopot, Poland
Top Related