DIE GEDRAGSEKOLOGIE VAN DIE OORBIETJIE OUREBIA ...

DIE GEDRAGSEKOLOGIE VAN DIE OORBIETJIE OUREBIA OUREBI

OUREBI (ZIMMERMANN, 1783) IN TRANSVAAL

deur

PETRUS CORNELIUS VILJOEN

Voorgele ter vervulling van 'n deel

van die vereistes vir die graad

M.Sc. (Dierkunde)

in die

Fakulteit Wis- en Natuurkunde

Departement Dierkunde

Universiteit van Pretoria

PRETORIA

APRIL 1982

©© UUnniivveerrssiittyy ooff PPrreettoorriiaa

DIE GEDRAGSEKOLOGIE VAN DIE OORBIETJIE

OUREBIA OUREBI OUREBI (ZIMMERMANN, 1783)

IN TRANSVAAL

deur

PETRUS CORNELIUS VILJOEN

Leiers Prof. J.D. Skinner

Departement Dierkunde, Universiteit van Pretoria

Prof. G.K. Theron

Departement Plantkunde, Universiteit van Pretoria

UITTREKSEL

Die oorbietjie se basiese aktiwiteitspatroon word deur faktore soos reen

en veeversteurings bernvloed. Oorbietjies is gemiddeld 34,2% van

dagligperiodes aktief terwyl 83,6% van die aktiewe periodes aan wei

gespandeer word.

Oorbietjies kom in familiegroepe voor. Die ramme verdedig reg deur die

jaar n territorium wat met die tuisgebied oorvleuel en n gemiddelde

grootte van 34 ha in die Amsterdam-studiegebied gehad het.

Die lamseisoenpiek duur van November tot Januarie. Oorbietjielammers

beweeg eers na n periode van drie tot vier rnaande saam met die familie

groep.

Oorbietjies is hoofsaaklik grasvretend en n hoe voorkeur word vir veral

Eulalia villosa en Monocymbium ceresiiforrne getoon.

Oorbietjiedigthede van tot 4,56 oorbietjies/km2 is gevind. Mens like

besetting, plantasies en landerye bernvloed oorbietjieverspreiding

terwyl voorkeure vir plato-uitlopers getoon word. Kleinskaalse

bewegings kom voor wat veral deur brande veroorsaak word.

(iii)

DANKBETUIGINGS

Graag wil ek my dank teenoor die volgende persone en instansies uitspreek:

Prof. J.D. Skinner, Departement Dierkunde, en dr. G.K. Theron, Departement

Plantkunde aan die Universiteit van Pretoria wat as projekleiers opgetree

het. Hulle belangstelling, behulpsaamheid en aanmoediging word opreg

waardeer.

Die Afdeling Natuurbewaring van die Transvaalse Provinsiale Administrasie

vir die geleentheid om die navorsingsresultate te kon gebruik. Dr. S.M.

Hirst, voorheen Assistent-direkteur (Navorsing), se persoonlike belang

stelling en aanmoediging word waardeer. Alle beamptes van die Afdeling

het waardevolle bydraes gemaak; in besonder:

Mnr. N.HoGo Jacobson, Senior Vakkundige Beampte, vir die identifisering

van vele planbmonsters.

Mnre. N. Zambatis, N.o.s. van Rensburg en J. van Jaarsveld, Natuurbewarings

beamptes, vir hulp tydens die tellings en sommige ander fases van die

veldwerk.

Mnr. H.Jo Meyer, Senior Natuurbewaringsbeampte, wat behulpsaam was met die

oprigting van kampe en vele ander aspekte.

Mnr. J.W.H. Ferguson, Senior Vakkundige Beampte, vir hulp en advies met

die telemetriese opsporings en verwerking van sekere data.

Wyle mej. CoCoGo van der Walt, Bibliotekaresse, vir haar persoonlike

belangstelling, aanmoediging en spesiale hulp wat verleen is met vertaal

werk asook die verkryging van literatuur.

Alle eienaars vir hul samewerking en in besonder:

Mnr. en mev. D. Forbes van Forbes Athole, Amsterdam, vir al bulle belang

stelling en ga&vryheid tydens my veldwerk, mnr. en mev. M. Devenish van

(iv)

Mooihoek, mnr$ en mev. J.Ao Labuschagne van Utopia en mnr. en mev. S.F.

Klingenberg van Rooi Kraal, mnr. G. Khors van Uitgevallen, mnr. R. Klingen

berg van Driehoek en Rooi Kraal, mnr. W. de V. Scheepers van Sandbach en

mnr. NoJo Devenish van Wakkerstroom vir sy bydrae tot sekere plantopnames.

Mnr. R. Kotze, Senior Tegnikus, Nooitgedacht-navorsingstasie vir sy belang

stelling en hulp tydens die plantopnames.

Mnr. J.Ho Roos, voorheen van die Nooitgedacht-navorsingstasie, vir die

beskikbaarstelling van ongepubliseerde data.

Mnr. J. Booysen, Lektor, Departement Aardrykskunde, Universiteit van Pretoria,

vir hulp en belangstelling met die geomorfologiese gebiedsindelings.

Die personeel van die Nasionale Herbarium, Pretoria, wat met die identifi

sering van verskeie plantmonsters behulpsaam was.

Dr. R.HoN. Smithers, Senior Navorsingsbeampte Soogdiernavorsingsinstituut,

vir die beskikbaarstelling van verspreidingsdata oor oorbietjies in Zimbabwe.

Mnr. P.Ho Lloyd, Departement Natuur- en Omgewingsbewaring, Kaapse Provin

siale Administrasie, vir inligting oor die verspreiding van oorbietjies in

die Kaapprovinsie.

Mnr. Keith Joubert, Hoedspruit,vir sy bydrae met die voorbereiding· van

sekere figure.

Mnr. William Massyn, voorheen fotograaf van die Afdeling Natuurbewaring,

tans verbonde aan die Nasionale Parkeraad te Pretoria, vir raad en aan

moediging met veral die fotografie.

INHOUDSOPGAWE

HOOFSTUK

1.

2.

3.

4.

UITTREKSEL

DANKBETUIGINGS

INHOUDSOPGAWE

LYS VAN TABELLE

LYS VAN FIGURE

INLEIDING

TAKSONOMIE EN MORFOLOGIE

Taksonomie

Morfo1ogie

GEOGRAFIESE VERSPREIDING

A1gemeen

Vroee Verspreiding

Huidige Verspreiding in Suide1ike Afrika

TRANSVAAL

NATAL

ORANJE-VRYSTAAT

KAAPPROVINSIE

TRANSKEI

ZIMBABWE

MOSAMBIEK

BOTSWANA

SUIDWES-AFRIKA

SWAZILAND, LESOTHO EN ANGOLA

STUDIEGEBIEDE

In1eiding

Ligging en Grootte van Studiegebiede

AMSTERDAM-STUDIEGEBIED

(v)

BLADSY

(i)

(iii)

(v)

(xii)

(xvii)

1

4

4

4

6

6

6

7

7

7

9

9

9

9

10

10

10

10

12

12

12

12

(vi)

BLADSY

PIET RETIEF-STUDIEGEBIED 16

Fisiografie 16

AMSTERDAM-STUDIEGEBIED 16


K1imaa t 19

ALGEMEEN 19

SONSKYNDUUR EN WOLKBEDEKKING 21

TEMPERATUUR 21

RELATIEWE LUGVOGTIGHEID 25

WIND 25

REENVAL 25

P1antegroei 28

AMSTERDAM- EN PIET RETIEF~STUDIEGEBIEDE 28

Vroee Geskiedenis en Bestuur 29



5. GEOMORFOLOGIESE GEBIEDSINDELING 32

In1eiding 32

Metodes 32

Resu1 tate 33


Algemeen 33

Plato-uit1oper 37

P1atoberggebied 37

Ta11ushang 37

Pediment 39

Rivierva11ei 39


(vii)

BLADSY

Algemeen 40

Plato-uitloper 40

Eskarp 44

Platotraphang 44

Tallushang 44

Pediment 44

Riviervallei 46

Bespreking 46

6. DIE PLANTGEMEENSKAPPE 48

Inleiding 48

Metodes 48

ALGEMEEN 48

MONSTERNEMING 49

WAARNEMINGS IN EN OM MONSTERPERSELE 52

DATAVERWERKING 55

Resultate 56


Die Berkheya setifera - Vernonia natalensis -Eulalia villosa - grasveld 56

Die Andropogon eucomus - Helichrysurn sp. -oulandgemeenskap 63

Die Paspalrn comrnersonii - Hyparrhenia hirta -Helichrysurn sp. - grasveld 64

Die Hyparrhenia hirta - Eragrostis racernosa -Cyperaceae - grasveld 65

Die Trachypogon spicatus - Alloteropsis sernialata - Monocymbium ceresiiforme - grasveld 66

Die Loudetia simplex - Indigofera sp. -Berkheya setifera - grasveld 70

Die Eragrostis racemosa - Erioserna pauciflorum -Heteropogon contortus - grasveld 71

(viii)

Bladsy

Die Tristachya hispida - Berkheya setifera -Panicum natalense - grasveld 73

Die Vlei- en Riviergemeenskappe 74

Die Plantasies en ander Uitheemse Plante 76


Die Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea -klipplaatplantegroei 77

Die Aloe marlothii - Crassula sp. - struikveld 83

Die Loudetia simplex - Trachypogon spicatus -Rendlia altera - grasveld 88

Die Monocymbium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens - Tristachya hispida - grasveld 89

Die Alloteropsis semialata - Trachypogon spica tus - grasveld 90

Die Berkheya sp. - Helichrysum sp. -Tristachya hispida - grasveld 93

Die Gerbera sp. - Eulalia villosa -Eragrostis plana - grasveld 96

Die Kloofbosgemeenskap 99

Die Vleigemeenskap 101

Die Plantasies en ander Uitheemse Plante 101

Bespreking en Gevolgtrekking : Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede 102

MONSTERNEMING 102

DATAVERWERKING 103

PLANTEGROEI 103

7. VOEDING EN WATERBEHOEFTES 106

Inleiding 106

Metodes 106

VOEDSELVOORKEURE 106

VOEDINGSGEDRAG 107

8.

9.

WATERBEHOEFTES

Resu1tate en Bespreking

VOEDSELVOORKEURE

VOEDINGSGEDRAG

WATERBEHOEFTES

AKTIWITEITSPATRONE

In1eiding

Metodes


BASIESE AKTIWITEITSPATROON

WEI-AKTIWITEITE

LYFKOSINGSAKTIWITEITE

URINERING, ONTLASTING EN MERK

LE SOSIALE AKTIWITEITE

AKTIWITEITE GEDURENDE DIE NAG ..

FAKTORE WAT AKTIWITEITE BEINVLOED

Versteurings

Inv1oed van weersomstandighede

Gevo1gtrekking

SOSIALE ORGANISASIE

In1eiding

Metodes

GROEPSAMESTELLING

GEDRAG

Resu1late en Bespreking

BEVOLKINGSTRUKTUUR EN GROEPSAMESTELLING

(ix)

B1adsy

108

108

108

113

116

122

122

122

124

124

128

131

131

131

136

136

140

140

140

143

144

144

145

145

146

147

147

Amsterdam-studiegebied

Piet Retief-studiegebied

A1gemeen

SOSIALE GEDRAG

Groepsbande

Dominansie

Submisiwiteit

TERRITORIALE GEDRAG

Territoria1e Ste1se1 en Territoriumgrootte

Afbakening

Verdediging

VOORTPLANTING EN REPRODUKSIE

Voortp1antingsgedrag

Reproduksie

Lamseisoen

10. INTERSPESIEVERHOUDINGS

In1eiding

Metodes


ALGEMENE INTERAKSIES

VLUGREAKSIES EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS

Groepgrootte

Primere Verdedigingsmeganismes

Sekondere Verdedigingsmeganismes

V1ugafstande

11. HABITATVOORKEURE

In1eiding

Metodes

(x)

B1adsy

147

153

155

160

160

161

165

166

166

170

185

188

188

194

194

203

203

203

204

204

207

207

208

210

219

223

223

224

(xi)

Bladsy

KARTERING 224

OORBIETJIEDIGTHEDE 224

VELDTOESTAND 225

Resultate en Bespreking 226


Oorbietjieverspreiding en Voorkeurgebiede 226

Seisoenale Veranderinge in Oorbietjiedigt-hede 230


Oorbietjieverspreiding en Voorkeurgebiede 236

Seisoenale Veranderinge in Oorbietjiedigt- 238 he de

Gevolgtrekking 245

OPSOMMING 249

SUMMARY 251

LITERATUURLYS 253

BYLAES

TABELNR.

1.

LYS VAN TABELLE

Besonderhede van die weerstasies waarvan temperatuur-

en reengegewens verkry is. (Weerburo 1954, 1965, 1967a,

1967b)

2. Temperatuurstatistieke vir die Amsterdam- en Piet

Retief-weerstasies in die omgewing van die Amsterdam

en Piet Retief-studiegebiede. (Weerburo 1954)

3. Die gemidde1de maande1ikse en jaar1ikse reenva1 vir n

aanta1 weerstasies in die omgewing van die Amsterdam

en Piet Retief-studiegebiede.

4. Geomorfo1ogiese eenhede en opperv1aktes wat bes1aan word

in die Amsterdam-studiegebied.

5. Geomorfo1ogiese eenhede en opperv1aktes wat bes1aan word

in die Piet Retief-studiegebied.

6. Die fisiografiese-fisionomiese eenhede in die Amsterdam

studiegebied waarin monsterperse1e versprei is.

7. Die fisiografiese-fisionomiese eenhede in die Piet

Retief-studiegebied waarin monsterperse1e versprei is.

8. Die p1antgemeenskappe van die Amsterdam-studiegebied.

9. n P1antsosio1ogiese tabe1 van die p1antgemeenskappe wat

in die Amsterdam-studiegebied aangetref word.

10. n Uiteensetting van die gemidde1de hoogte en kroon

bedekking van die Berkheya setifera-Vernonia nata1ensis

Eu1a1ia vi11osa -grasveld.

11. n Uiteensetting van die gemidde1de hoogte en kroon

bedekking van die Hyparrhenia hirta-Eragrostis racemosa

Cyperaceae -grasve1d.

(xii)

Bls.

22

23

25

34

41

50

51

57

58

61

67

12. n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroon

bedekking van die Trachypogon spicatus-Alloteropsis

semialata-Monocymbium ceresiiforme -grasveld.


bedekking van die Loudetia simplex-Indigofera sp.

Berkheya setifera -grasveld.


bedekking van die Tristachya hispida-Berkheya setifera

Panicum natalense -grasveld.

15. Die plantgemeenskappe van die Piet Retief-studiegebied.

16. n Plantsosiologiese tabel van die plantgemeenskappe wat

in die Piet Retief-studiegebied aangetref word.


bedekking van die Xerophyta sp.-Oldenlandia herbacea

klipplaatplantegroei.


bedekking van die Aloe marlothii-Crassula sp.

struikveld.


bedekking van die Monocymbium ceresiiforme-Diheteropogon

amplectens-Tristachya hispida -grasveld.


bedekking van die Alloteropsis semialata-Trachypogon

spicatus -grasveld.


bedekking van die Berkheya sp.-Helichrysum sp.

Tristachya hispida -grasveld.


bedekking van die Gerbera sp.-Eulalia villosa

Eragrostis plana -grasveld.

(xiii)

69

72

75

78

79

82

85

91

94

97

100

23. Geskatte persentasie benutting deur oorbietjies van

die vernaamste plantspesies in die Eulalia villosa~

Hypoxis rigidula-Berkheya setifera- en die Eulalia

villosa-Pentanisia angustifolia-Setaria splendida -grasveld,

Amsterdam-studiegebied. 112

24. Verskille in sekere voedingsaspekte tussen die oorbiet

jie, blesbok en springbok.

25. Die persentasie verspreiding, met die standaard fout vir

e1ke katagorie, van verskil1ende aktiwiteite van oorbiet

jies gedurende daglig met ~ gemiddelde waarnemingsperiode

van 11,18 h in die Amsterdam-studiegebied.

26. Die verhouding van verskil1ende aktiwiteite tussen oor

bietjie ~~ en ~~ in die Amsterdam-studiegebied met~

gemidde1de en totale waarnemingsperiode van 11,18 hen

113,0 h respektiewelik.

27. Ontlastings- en urineringstempo's van oorbietjies, ~~

sowel as ~~' met~ gemidde1de waarnemingsperiode van

10,48 h in die Amsterdam-studiegebied.

28. Veranderinge in die merktempo's van oorbietjieramme, beide

preorbitaa1 en interdigitaal, gedurende daglig met~

gemidde1de waarnemingsperiode van 11,05 h in die Amsterdam

studiegebied.

29. Resu1tate van vier seisoenale oorbietjietel1ings (1974-

1975) in die Amsterdam-studiegebied.

30. Geslags- en ouderdomsgroepe van oorbietjies in die

Amsterdam-studiegebied gedurende vier seisoenale tellings

vanaf November 1974 tot Oktober 1975.

31. Seisoenale veranderinge van spesifieke oorbietjiegroepe

in verge1yking met die ander groepe in die Amsterdam-studie

gebied : November 1974 tot Oktober 1975.

117

129

130

134

135

148

150

151

(xiv)

32. Resu1tate van vier seisoena1e oorbietjiete11ings (1974-

1975) in die Piet Retief-studiegebied.

33. Ges1ags- en ouderdomsgroepe van oorbietjies in die Piet

Retief-studiegebied gedurende vier seisoena1e te11ings

vanaf November 1974 tot Oktober 1975.

34.

35.

Seisoena1e veranderinge van spesifieke oorbietjiegroepe

in verge1yking met die ander groepe in die Piet Retief

studiegebied : November 1974 tot Oktober 1975.

Besonderhede van oorbietjiefetusse.

36. n Verge1yking van die tyd gespandeer deur verski11ende

oorbietjiegroepe met hu11e koppe om1aag gedurende n weiperiode (Amsterdam-studiegebied).

37. Oorbietjiedigthede in die verski1lende kampe van die

Amsterdam-studiegebied (November 1974 tot Oktober 1975).

38. Opsomming van veekonsentrasies en ve1dtoestande in die

verski1lende kampe van die Amsterdam-studiegebied

gedurende oorbietjiesensusse (November 1974 - Oktober

1975).

39.

40.

41.

42.

Die gemiddelde oorbietjiebiomassas in die verskillende

kampe van die Amsterdam-studiegebied (November 1974 tot

Oktober 1975).

Veranderinge in oorbietjiedigthede in die verskillende

kampe van die Amsterdam-studiegebied (November 1974 tot

Oktober 1975).

Oorbietjiedigthede in die verski1lende kampe van die

Piet Retief-studiegebied (November 1974 tot Oktober 1975).

Opsomming van veekonsentrasies en veldtoestande in die

verskillende kampe van die Piet Retief-studiegebied

gedurende oorbietjiesensusse (November 1974- Oktober 1975).

154

156

157

195

209

231

232

234

235

240

241

43.

44.

Die gemiddelde oorbietjiebiomassas in die verskillende kampe

van die Piet Retief-studiegebied (November 1974 tot Oktober

1975).

Veranderinge in oorbietjiedigthede in die verskillende kampe

van die Piet Retief-studiegebied (November 1974 tot Oktober

1975).

(xvi)

242

243

LYS VAN FIGURE

FIGUURNR.

1. n Oorbietjieram.

2. Geografiese verspreiding van oorbietjies in Suide1ike Afrika.

3. Loka1iteite van die Amsterdam- en Piet Retief-studie

gebiede.

4. Panoramiese foto's van die Amsterdam- en Piet Retief

studiegebiede.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

'n Kaart van die Ams terdam-s tudiegebied.

n Kaart van die Piet Retief-studiegebied.

n Geo1ogiese kaart van die Amsterdam-studiegebied.

n Geo1ogiese kaart van die Piet Retief-studiegebied.

Gewysigde k1imaatsdiagram vir die Amsterdam-weerstasie

444/277, 1239 m bo seespiee1.

Gewysigde klimaatsdiagram vir die Piet Retief-weer

stasie 444/540, 1260 m bo seespiee1.

n Geomorfologiese kaart van die Amsterdam-studiegebied.

12. Skema tiese voors telling van 'n deursni t ( noord-suid)

deur die Amsterdam-studiegebied met n afbakening in

geomorfologiese eenhede.

13. n Fami1iegroep oorbietjies wat aan die kant van n

doleriet-k1ipgedee1te (plato-uit1oper) wei~ Kamp 11,

Arnsterdam-studiegebied.

14. 'n Geomorfo1ogiese kaart van die Piet Retief-studie

gebied.

(xvii)

B ls.

2

8

13

14

15

17

18

20

26

27

35

36

38

42

15. Skematiese voorstelling van ~ deursnit (noord-suid) deur

die Piet Retief-studiegebied met ~ afbakening in

geomorfologiese eenhede.

16. Plato-uitloper met spitskruinreste (a), dagsome (b),

eskarp (c), tallushang (d), platovleikom (e) en

pediment (f) van die Piet Retief-studiegebied.

17.

18.

19.

~ Plantegroeikaart van die Amsterdam-studiegebied.

~ Plantegroeikaart van die Piet Retief-studiegebied.

Die Cyrnbopogon excavatus-~.eckloniana-Aloe

marlothii- struikveld (Piet Retief-studiegebied).

20. Die Alloteropsis semialata-Trachypogon spicatus

grasveld (a) met kenmerkende plantsoorte soos

Helichrysum nudifolium en Trachypogon spicatus.

Die Diospyros whyteana-Aloe marlothii-struikveld

(b) word op die hoer noordfrontglooiings aange

tref (Piet Retief-studiegebied).

21. Die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya

hispida- grasveld (a), kamp M 13 (Piet Retief

studiegebied).

22. Die Gerbera sp. - Eulalia villosa-Eragrostis plana

grasveld (a)Q ~ Ou wattelplantasie (b) is sedertdien

met Eragrostis curvula beplant~

23. ~ Oorbietjieooi wat in ~ kortgebrande en beweide

gedeelte van die Eulalia villosa-Hypoxis rigidula

Berkheya setifera- grasveld wei (Amsterdam-studie

gebied).

24. 'n Oorbietjie kan voedselplante in 'n wye halfsirkel

bereik sender om te beweeg.

25. Veranderinge in voginhoude van vier grasspesies ge

d.urende 'n 24-uur periode (Juliemaand) in die

Amsterdam-studiegebied.

(xviii)

43

45

59

80

87

92

95

98

114

115

120

26~

28.

29.

Daaglikse aktiwiteitspatrone van oorbietjies in die


Seisoenale aktiwiteitspatrone van oorbietjies in die


Oorbietjie-familiegroepe toon n groot mate van koordinasie

tydens alle aktiwiteite. Oorbietjies gedurende n

rusperiode, Amsterdam-studiegebied.

Tipiese lyfkosingsaktiwiteite van oorbietjies

(vanaf 35 rnm kleurskyfies).

30. n Opperv1aktediagram om die oorbietjie se verhouding

tussen die kosing van verskillende liggaamsdele aan

te toon.

31. n Oorbietjieram in n slaapposisie terwyl sy kop op

sy flank rus (vanaf n 35 mm kleurskyfie).

32. n Oorbietjieram wat gedurende die nag wei (foto geneem

met behulp van n nagbesigtigingsteleskoop.

33.

34.

Nagtelike aktiwiteitspatrone van oorbietjies in die


Die invloed van temperatuur, windspoed en reenval op

die daaglikse aktiwiteitspatrone van oorbietjies.

n Territoria1e oorbietjieram wat individuele afstand

afdwing op n ondergeskikte ram.

36. n Oorbietjieram in n aggressiewe/dreigende houding met

die ore en horings na vore gerig (vanaf n 35 mm kleur

skyfie).

37. n Territoriale oorbietjieram wat n onderskikte ram jaag

(vanaf n foto).

(xix)

125

126

127

132

133

137

138

139

141

163

164

164

38.

39.

40.

Lokaliteite van vyf bekende oorbietjie-territoriums in die


Die bewegings van twee volwasse oorbietjieramme in die

Piet Retief-studiegebied wat met behulp van te1emetrie

bepaal is (September 1975 tot Januarie 1976).

'n Oorbie tj ieram merk 'n grashalm (Hyparrhenia hirta) met

die preorbitale klier.

41. 'n Preorbitale klierafskeiding op die punt van 'n grashalm

(Eulalia vil1osa). Die afgebyte dee1 van die grasha1m

is in die agtergrond sigbaar.

42.

43.

44.

45.

'n Oorbietjieram wat 'n grasb1aar (Themeda triandra) laag

merk (vanaf 'n 35 mm kleurskyfie).

'n Oorbietjieram merk 'n ooi se stert met die preorbitale

klier direk na 'n naso-anale kontak (vanaf 'n 35 mm kleur

skyfie).

'n Oorbietjieram in 'n urineringsposisie.

'n Oorbietjieram in 'n ont1astingsposisie.

46. Frekwensie van verskillende reaksies van 'n territoriale ram

167

169

172

172

174

176

178

178

wat in volgorde plaasvind nadat 'n ooi urineer/ontlas het. 179

47. 'n Oorbietjieram lek aan vars urine en fekaliee van 'n ooi.

48. 'n Oorbietjieram krap 'n gesament1ike rniskol heftig met sy

voorpote.

49.

50.

Fekaliee van 'n oorbietjieram bo-op die van 'n ooi.

ram se krapmerke is op die grond sigbaar.

Die

Gesament1ike oorbietjiemiskol in 'n voetpad (Amsterdam

studiegebied).

180

180

182

183

(xx)

51. Skematiese voorstelling van gemeenskap1ike oorbietjie

miskolle in die Amsterdam-studiegebied.

52.

53.

54.

Twee oorbietjieooie in n aggressiewe houding (vanaf n 35 mm k1eurskyfie).

Naso-anale kontak wat kopulasie voorafgaan (vanaf n 35 mm kleurskyfie).

Kopulasie (vanaf n 35 rnm kleurskyfie).

55. Postkopulasiegedrag waar die oorbietjieram probeer om

die ooi op te jaag.

56. Postkopulasiegedrag : die oorbietjieram probeer om aan

die ooi se vulva te ruik terwyl sy n matige submissiewe

houding inneem.

57. Geboortes van oorbietjielammers in die Amsterdam- en

Piet Retief-studiegebiede, bereken vanaf observasies op

lammers jonger as een maand oud.

58.

59.

60.

61.

Swaar dragtige oorbietjieooi gedurende die lamseisoenpiek.

Oorbietjielam (ongeveer een maand oud) wat aan die ooi

drink. Die anale dele van die lam word heftig gelek.

Sebras wat in die direkte omgewing van n familiegroep

oorbietjies wei (Amsterdam-studiegebied).

Beeste wat n versteuring veroorsaak het.

62. Primere verdedigingsmeganisme by n jong oorbietjie

ooi waar sy agter n graspol verskuil le.

63.

64.

n Oorbietjie-ooi skuil tussen klippe na n versteuring.

n Oorbietjieram 1e in n waaksame/onsekere houding

(nek gestrek, en ore na agter gedraai).

(xxi)

184

187

190

192

193

193

197

198

200

205

206

211

211

212

65.

66.

67.

68.

69 ..

70.

n Skematiese voorste11ing van oorbietjie-v1uggedrag.

Norma1e 1oophouding van 'n oorbietj ie ( vanaf 'n 16 mm

ro1film).

Loophouding van n oorbietjie nadat potensie1e gevaar

opgemerk is (vanaf n 16 mm ro1fi1m).

V1ugbewegings van 'n oorbietj ieooi wa t in n wipsprong

eindig (vanaf n 16 rnm ro1fi1m).

n Oorbietjieooi in die 1aaste fase van n wipsprong.

Skematiese voorste1ling van oorbietjie-v1ugreaksies.

71. Oorbietjieooie neem die 1eiding in die meeste v1ug

reaksies.

72. V1ugafstande van oorbietjies (fami1iegroepe) in die


73. Verski11ende horisonta1e p1antdigtheidsk1asse soos

deur n digtheidsbord aangetoon.

74. Voorbee1de van die verski11ende horisonta1e p1antdigt

heidsk1asse.

75.

76.

77.

Oorbietjieverspreiding in die Amsterdam-studiegebied.

Oorbietjieverspreiding in die Piet Retief-studiegebied.

Mens1ike besetting, landerye en p1antasies in die Piet

Retief-studiegebied.

(xxii)

213

214

214

216

217

218

220

221

227

228

229

237

239

HOOFSTUK 1

INLEIDING

Die oorbietjie (Fig. 1), Ourebia ourebi ourebi (Zimmermann, 1783), is

die grootste van die Neotragini. Ten spyte van groot onderlinge

verskille sluit die Neotragini ook onder andere die klipspringer

Oreotragus oreotragus, dikdik Madogua kirki en steenbok Rhapicerus

campestris in.

In die verlede het oorbietjies wydverspreid in die grasveldgebiede van

Suidelike Afrika voorgekom (duPlessis 1969, Millar 1970). Die oorbietjie

se posisie het egter die laaste tyd aansienlik verswak regdeur die ver

spreidingsgebied in Suidelike Afrika. n Ernstige afname het in al vier

provinsies in Suid-Afrika voorgekom, maar veral in die Kaapprovinsie

(Millar 1970) en die Oranje-Vrystaat (Von Richter, Lynch en Wessels 1972).

Die oorbietjie se status in Suid-Afrika word deur verskeie werkers as

swak of selfs haglik beskou (Anon. 1952, Knobel 1958, Bigalke en Bateman

1962, Vincent 1962, Ansell 1971 en Von Richter~ al. 1972). Von Richter

(1974) het die oorbietjie as bedreig in Suid-Afrika beskryf in sy bespreking

van bewaarde gebiede in verhouding tot wildsoorte. Daarinteen beskou

Bothma (1975) die oorbietjie se bewaringstatus as skaars/veilig in Suid

Afrika en slegs in Swaziland as bedreig. Skinner, Fairall en Bothma

(1977) beskryf egter die oorbietjie se status tans wel as kwesbaar.

Met die aanvang van die studie was uiters min bekend oor die etologie en

ekologie van die oorbietjie, nie net plaaslik nie maar ook elders in die

boksoort se verspreidingsgebied. Afgesien van Monfort en Monfort(l974)

se studie op enkele aspekte van bevolkingsdigtheid en gedrag van die oor

bietjie in die Nasionale Akagera-wildtuin in Rwanda, het slegs Gosling

(1972) inligting oar die oorbietjie se preorbitale kliermerking gepubliseer.

Verskeie kort verwysings na sekere aspekte van die oorbietjie se ekologie

is egter beskikbaar,onder andere deur Hediger (1951), Edwards (1968, 1969a,

1969b) en Tait (1969). Leuthold (1977) wys egter op die gebrek aan inlig

ting oor die kleiner boksoorte en veral die Neotragini.

2

Fi guur 1 . 'n Oo r b i e t j i e r am.

3

Om doeltreffende bewaringsbeplanning vir skaars of bedreigde wildsoorte

te laat geskied, is basiese inligting oor hierdie diere se ekologie nood

saaklik. Die oorbietjie kom tans hoofsaaklik op privaat eiendom voor

waar die dier se voortbestaan grootliks onseker is weens menslike aktiwi

teite soos gewasverbouing en die aanle van plantasies. Ten einde n aan

duiding van die oorbietjie se voortbestaan op privaat eiendom te kry, is

n studie op die ekologie dringend noodsaaklik.

Met hierdie eto-ekologiese studie is daar klern gele op verskillende

aspekte van die oorbietjie se gedrag. Habitatvoorkeure is bestudeer deur

n studie van die geornorfologie en plantegroei van twee studiegebiede om

vergelykings te bewerkstellig. Inligting oor die verspreiding en getalle

van oorbietjies in Transvaal is gedurende 1973 versarnel terwyl na geskikte

studiegebiede gesoek is. Daar is finaal op twee studiegebiede, naby

Amsterdam en Piet Retief in die Suidoos-Transvaal, besluit en die veld

waarnernings het in Desember 1973 n aanvang geneem wat tot Julie 1976

geduur het.

4

HOOFSTUK 2

TAKSONOMIE EN MORFOLOGIE

Taksonomie

Zimmermann bet die oorbietjie se genotipe, Antilope ourebi Zimmermann,

wat afkomstig was uit die Uitenhage distrik, in 1783 beskryf (Roberts 1954).

Dje vroegste verwysing na oorbietjies was moontlik deur Thunberg (1795,

In: Millar 1970) wat n oorbietjie gedurende 1773 naby Humansdorp gesien

bet. Die klassifikasie van die oorbietjie is tans soos volg (Ansell

1971):

Orde:

Familie:

Sub-familie:

Tribus:

Genus:

Subspesie:

Artiodactyla

Bovidae

Antilopinae

Neotragini

Ourebia Laurillard, 1842

Ourebia ourebi ourebi (Zimmermann, 1783)

Slegs die een spesie Ourebia ourebi word aangetref met 13 subspesies wat

verspreid oor die kontinent van Afrika voorkom. Die verspreidingsgrense

en inskakeling van die onderskeie subspesies is egter glad nie duidelik

nie (Ansell ££• cit.). Die subspesie Q·~· ourebi (Zimmermann, 1783) word

in Suid-Afrika aangetref en waarskynlik ook in die suidelike deel van

Mosambiek.

Morfologie

Die oorbietjie is die grootste van die kleiner boksoorte met n gemiddelde

massa van 14 kg en n skouerhoogte van ongeveer 58 em (Bylae A). Die ooie

is soms groter as die ra~~e. Horings is slegs by die ramme aanwesig wat

gemiddeld 11,3 em lank word, maar kan volgens Best (1962) n maksimum

lengte van tot 18,41 em bereik.

Die haarkleed het bo-op die oorbietjie n kenmerkende rooi- tot geelbruin

5

kleur wat skerp afsteek teen die wit hare onderkant. n Duidelike

kontras word deur die kort, bossieagtige swart stert en die withare

van die binneboude gevorm. Gewoonlik vertoon die haarkleed syagtig

en effens krullerig.

Preorbitale kliere word by beide geslagte aangetref alhoewel dit

grater in die geval van ramme is. n Kleinerige kol haarlose vel

kom onder die ore voor terwyl klossies langerige hare op die knie

gedeeltes sigbaar is.

6

HOOFSTUK 3

GEOGRAFIESE VERSPREIDING

Algemeen

Die oorbietjie is prim;r ~ grasveldsoort wat in effens variante vorme in

beide die Afrogematigde/Bergagtige en Tropiese gebiede aangetref word

(Tinley 1969, Pienaar 1974). Volgens Ansell (1971) is die oorbietjie

afwesig in die Suidelike Savanne sone in gebiede aangrensend aan die

Suidwestelike Droe sone. Verder noord ko~ die oorbietjie in die Noorde

like Savanne sone vanaf Uganda en weswaarts tot by Senegal voor, terwyl

dit ook in die Sudanese Droe sone deur Kenya tot in sentraal en westelike

Ethiopie versprei is. Die oorbietjie word vanaf seevlak in die Kaap

provinsie (Ansell ££• cit.) tot op ~ hoogte van 2 500 m in Kenya (Stewart

en Stewart 1963) aangetref.

Vroee Verspreiding

In Suider-Afrika het die oorbietjie se oorspronklike verspreidingsgebeid

in baie gebiede aansienlik verander en verklein as gevolg van menslike

besetting met gepaardgaande plantegroeiveranderings en swaar jagdruk

(Von Richter 1971), alhoewe1 duPlessis (1969) van rnening is dat die oor

bietjie se getalle veel grater veranderinge ondergaan het as die versprei

dingsgebied self.

Vroeer het die oorbietjie wyd verspreid in die grasveldgebiede van die

Kaapprovinsie, Natal, Oranje-Vrystaat, Transvaal, Mosambiek en Zimbabwe

voorgekom (du Plessis 1969, Millar 1970, Ansell 1971). Oorbietjies het

egter uit baie gebiede verdwyn sodat die verspreiding tans meer gelokali

seerd is (Ansell 1971, Anon. 1952).

In Kenya het die oorbietjie oor ~ groat gebied verdwyn (Stewart en Stewart

1963) terwyl ~ groat verrnindering in getalle in Nigerie voorgekom het

(Petrides 1965, ~: Ansell ££• cit.). Geen inligting oor getalsveranderinge

in ander dele van Afrika is beskikbaar nie.

7

Huidige Verspreiding in Suidelike Afrika

TRANSVAAL

In Transvaal kom die grootste konsentrasies van oorbietjies in die gebied

tussen Ermelo, Piet Retief en Carolina voor (Fig. 2)o Kleiner groepies

word verspreid in die hoerliggende dele van Oos- en Sentraal-Transvaal

aangetref tot sever noord as Blyderivierspoort (25° 30' SB), en weswaarts

tot suidwes van Pretoria (27° 45' 01). Ooswaarts strek die verspreidings

gebied tot in die omgewing van Barberton in die noorde en Piet Retief in

die suidooste (31° 15 1 01). Vanaf die grootste konsentrasies neem die

getalle noordwaarts en weswaarts af terwyl die diere ook meer gelokaliseerd

voorkom, veral in die intensiewe boerdery- en plantasiegebiede. Alhoewel

Stevenson-Hamilton (1929) meld dat oorbietjies voorheen in die Laeveld

voorgekom bet, bestaan daar geen aanduidings dat hierdie gebied werklik

deel van die oorspronklike verspreidingsgebied was nie. Volgens Pienaar

(1963) is n oorbietjie gedurende 1925 naby Mlondozi in die Nasionale

Krugerwildtuin gesien.

Oorbietjies is op verskeie plekke in Transvaal hervestig. Die loslating

van oorbietjies in die Loskopdam-natuurreservaat en Ohrigstaddam-natuur

reservaat (Riney en Kettlitz 1964) was slegs gedeeltelik suksesvol (Anon.

1967, Von Richter 1971). Aanvanklik het die vestigingspoging in die

Nasionale Krugerwildtuin gefaal (Pienaar en van Niekerk 1963), maar latere

pogings was egter meer suksesvol (Anon. 1973). Oorbietjies is ook in die

Suikerbosrand- en Rustenburg-natuurreservate losgelaat (Transvaalse Afdeling

Natuurbewaring, amptelike leers). Oorspronklike kleiner groepe kom ook

in die Blyderivierspoort-natuurreservaat voor en munisipale reservate soos

die Van Riebeeck-natuurreservaat naby Pretoria en die Lydenburg-natuurreser-

vaat.

NATAL

In Natal is die oorbietjie se verspreidingsgebied hoofsaaklik tot die voet

heuwels van die Drakensberg beperk, alhoewel dit ook in die Natalse Midde-

w- \ ~-.. ··\ -·-.-·-·L-·-·-·-\-·-·-·,.l I -,-k-·--·-1? I /, 1 l i -,r ~r).

21"

25"

29"

33"

g• 13"

• Visuele waarnemings en versamelings

1 Onbeves~igde waarnemin9s

Figuur 2.

17" 21" 25" 29" 33" 37" 500 km Tranevaalt Transvaalse Afdellng Natuurbewarlng, amptelike rekorda en ele waarnemings; Natal•

Mentis (1974); Q'lS.: Von Richter, Lynch en Wessels ( 1972);Kaapprovinsie en Transkel: Millar (1970), Lloyd (lo !lllJ; Zimbabwe: Smithers en Wilson (1979); Mosambiek• Smithers en Loblo Telfo(l976);

H Hervestigings Botswana-;8mitherah971); S.WA.= Joube~t en Mostert (1975); Lesotho• Anon.(ID77).

Geografiese verspreiding van oorbietjies in Suidelike Afrika.

00

9

lande voorkom (Von Richter 2£e cit.). Mentis (1974) meld dat oorbietjies

in Natal veral in die intermediere dele en vlaktes aangetref word. n Groot aantal oorbietjies word in die Giants Castle-wildtuin beskerm

(Bourquin 1966).

ORANJE-VRYSTAAT

Alhoewel die oorbietjie vroeer wyd verspreid in die oostelike dele van

die o.v.s. voorgekom het (Edwards 1968), het n opname deur Von Richter,

Lynch en Wessels (1972) aangetoon dat oorbietjies moontlik nog in die

Harrismith, Bethlehem en Vrede distrikte aangetref word.

n Aantal oorbietjies is in die Golden Gate Hoogland Nasionale Park losge

laat (Penzhorn1971b, Strybis 1974). Die voortbestaan van die spesie in

hierdie provinsie word egter ernstig bedreig (Von Richter~ al. 1972).

KAAPPROVINSIE

n Ernstige afname in getalle het die oorspronklike wye verspreiding van

die oorbietjie in die Kaapprovinsie laat krimp tot enkele distrikte, onder

andere Bathurst, Humansdorp en Mount Currie (Millar 1970, Lloyd~ litt.).

Die verspreidingsgebied is beperk tot Oos-Kaapland, en veral die dele

aangrensend aan Transkei. Gedurende 1960 is n paar oorbietjies na die

Thomas Baines-reservaat by Grahamstown oorgeplaas (Millar ££• cit.).

TRANSKEI

Tans is geen akkurate inligting beskikbaar oor die verspreiding van oor

bietjies-in Transkei nie, maar volgens Millar (1970) is die oorbietjie in

hierdie gebied hoofsaaklik tot die suidwestelike deel beperk en word slegs

baie gelokaliseerde bevolkings aangetref.

ZIMBABWE

Die hoogste konsentrasies van oorbietjies in Zimbabwe kom in die intensiewe

landbougebiede van die noordelike en noordoostelike dele voor (Thomson 1973).

Lloyd, P~H., Privaatsak 5014, Stellenbosch 7600

10

Smithers en Wilson (1979) dui egter n kleiner verspreidingsgebied as

Thomson (2£.cit.) aan. n Aantal oorbietjies word ook in die Gonarezhou

wildtuin aangetref asook in die Nasionale Lake Kyle-wildtuin waar oor

bietjies gedurende 1965 losgelaat is (Ferrar 1973, In: Thomson 1973).

Groepies oorbietjies is ook in die westelike gedeelte naby Botswana op

gemerk (Smithers en Wilson 2£· cit.).

MOSAMBIEK

Oorbietjies is volop in die savanne en grasveld gedeeltes van die Nasionale

Gorongosa-wildtuin (Tinley 1977), terwyl hulle ook in die Nasionale Banhine~

wildtuin aangetref word. Volgens Smithers en Lobao Tello (1976) word

oorbietjies in die noordelike distrikte van Vila Pery en Beira, asook in

die suid-westelike dele soos Tete- en Zambezia distrikte gevind.

BOTSWANA

Volgens Smithers (1971) is die oorbietjies in Botswana beperk tot die

noord·Jostelike gedeeltes aangrensend aan Zimbabwe en die Caprivigebied.

Daar is geen aanduidings dat die oorbietjie se verspreidingsgebied in

Botswana enige drastiese veranderinge ondergaan het nie.

SUIDWES-AFRIKA

Alhoewel Joubert en Mostert (1975) geen aanduidings kon vind dat die oor

bietjie tans in hierdie gebied voorkom nie, het Shortridge (1934) en die

Carp-ekspedisie (Smithers 2£• cit.) die teenwoordigheid van oorbietjies

in die Caprivigebied gerapporteer. Volgens Von Wilhelm (1933) het oor

bietjies vroeer ook in Owamboland voorgekom.

SWAZILAND, LESOTHO EN ANGOLA

Roberts (1954) meld dat die oorbietjie in Swaziland voorkom, maar daar

bestaan geen betroubare inligting oor die huidige verspreiding nie.

11

Oorbietjies het waarskynlik vroeer ook oor n groo-t gebied in Lesotho

voorgekom (Sclater 1900), maar inligting oor die huidige verspreiding

en status is tans egter nie beskikbaar nie. Enkele oorbietjies is

wel in die Nasionale Sehlabathebe-wildtuin opgemerk (Anon. 1977)e

Volgens Shortridge (1934) was oorbietjies volop in Angola veral in die

suidoostelike gedeelte langs die Okavangorivier. Huntley (pers. rned.)

verklaar dat oorbietjies tans in die suid en suid-westelike asook noordelike

grasveld en oop savanne gebiede (ongeveer 900 tot 1 000 rn bo seevlak)

gevind word.

Huntley, B.R., WNNR, Posbus 395, Pretoria 0001

12

HOOFSTUK 4

STUDIEGEBIEDE

Inleiding

Die digste bevolkings van oorbietjies op private eiendom in Suid-Afrika

word waarskynlik in Transvaal aangetref met die middelpunt van die huidige

verspreidingsgebied in die suid-oostelike deel van die provinsie gelee.

Afgesien van die oorbietjies op privaat eiendom kom hulle ook in verskeie

provinsiale reservate asook die Nasionale Krugerwildtuin voor. Hierdie

reservate val almal binne die bree historiese verspreidingsgebied in

Transvaal (du Plessis 1969), maar die bokke het, behalwe in die geval van

Blyderivierspoort-natuurreservaat, heeltemal in die reservate uitgesterf

voordat daar met hervestigingspogings begin is.

Twee gebiede waar groo~ konsentrasies van oorbietjies in Transvaal voorkom

is as studiegebiede uitgesoek, naamlik die plaas Forbes Athole naby Amster

dam en gedeeltes van die plase Mooihoek, Rooi Kraal, Uitgevallen en Drie

hoek suidwes van Piet Retief (Fig. 3 en 4). Die studiegebiede is in die

gemengde boerderystreek oos van die platorand gelee. Aangesien hierdie

gebiede in verskeie opsigte verskil, beide ekologies en wat boerdery

aktiwiteite betref, het dit n geleentheid gebied om verskillende aspekte

van oorbietjie-ekologie vergelykend te ondersoek. Die Amsterdam-studie

gebied is vir die etologiese studies gebruik, terwyl aspekte van bevolkings

dinamika, bewegings en habitatsvoorkeure van die oorbietjie in beide gebiede

bestudeer is.

Ligging en Grootte van Studiegebiede


Die vernaamste studiegebied (Fig. 5), bestaande uit gedeeltes van Forbes

Athole 393 IT, Glen Aggy 406 IT en Sandbach 407 IT (Fig. 5) in die Ermelo

....... ,/··"' _ ..... ,

,··"· \ ' \ ··' ' f\ ~- •

~~ I f I \ l '··-··-! T • A I s ' A A l • I J ,/ ,; •• -,;· : ( ,.1 I ;-;•;•-'.•.., ,.,._.; . . ..... I I ·-·""' "'·- •••••• t:.g : . ·' -., :·:·:~~··· .J-

J }) ,·'·' "'rl~~ • I ..... . .6·

.. _ .. __ .__,,. I 0. V. S . ..,··"·' N AT A l I ,·· \ \. c' • \ .. ., .... <. ...

'·._. ,,J""··I :!

f ,f \\. .fl'riiOVII\

-··-lnternasionale grens - ·-Provinsiale grens

Jo•oo'o.L. Chrissiesrneer

I • • Breyten ~ (\. Banagermeer Chri~s1esmeer V V ,

• Ermelo

Sheeprnoor •

• Lothair

~Wesloedam

I /. . .

\., .. '\ '

en

~ )>

tol

.,.,.

.. "

- -26°15'5.8.

('

? Brereton Park • . •

• < .. ,

Piet Relief ' Anyssorult •

I Piet Retje~studi_!!l_!bled]

Dlrklesdorp • • ~' Q' ... ~ 'l)~'Qe

Mandlaf'<}

•Moolrnan

.. "· .'\

J·-l -·-. • Cornrnondale ,... ·-·'- _.,• '- ,.... Wakkerstroom J. · t.uneburg ·"""\ ; \ __ . ·- . -·~ ....

()

··,. ...... -27.15' 5.8.

-· r·, ,..'-'. N A T A L '-' <.. ' . . . ·- "...J 20 km L.

1:1000 000

Figuur 3. Lokaliteite van die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede.

w

NOORDOOS

Westoedam

I

Arnst erda m-stud iegebied

SUID

Luneburg

I

Piet Retief - st ~diegebied

Fi guur 4. Panor amiese fo t o ' s van die Amsferdam- en Pi et Retief- s tudiegebiede .

14

oos Amsterdam

I

SUI OWES eMhlongamvula Mand langampi si

.......

Forbes Athole 393 IT

Aggy 4061T

Sand bach 4071T

4 0

Kampdrade

= Paaie en voetpaaie

.. Huise en hutte

Figuur 5.

4

riviere

n Kaart van die Arnst dam-studiegebied.

~ ~

Damme

Landerye

Oulande

15

Uitheemse borne en plantasies

r \ \ \ \

\

N

1 km

20

16

distrik, is privaat eiendom tussen 26° 34' en 26° 39' SB en 30° 30' en

30° 38' OL gelee. Amsterdam is direk oos van die gebied gelee met die

eskarpement ongeveer 20 km wes in die omgewing van Bankkop (Wellington

1955) met Ermelo nog 50 km verder wes.

Die totale oppervlakte van die Amsterdam-studiegebied is 5 920 ha

waarvan Forbes Athole 5 590 ha uitmaak. Sandbach en Glen Aggy beslaan

200 ha en 130 ha onderskeidelik.

PIET RETIEF-STUDIEGEBIED

Die Piet Retief-studiegebied bestaan uit gedeeltes van vier private plase,

naamlik Mooihoek 168 HT, Rooi Kraal 173 HT, Driehoek 174 HT en Uitgevallen

175 HT tussen 27° 06 1 en 27° 10' SB en 30° 34 1 en 30° 40' OL (Fig. 6).

Hierdie gebied is ongeveer 22 km suidoos van Piet Retief, en noordoos van

die Mandlangampisiberg gelee en sluit die 2 115 m hoe eMhlongamvulapiek in

(Fig. 4). Volgens Humphrey en Krige (1931) asook Wellington (1955) is

die gebied in n oorgangsarea tussen die Hoeveld en Laeveld gelee. Die

studiegebied beslaan 4 308 ha waarvan Mooihoek 1 773 ha, Rooi Kraal 2 085,

Driehoek 50 ha en Uitgevallen 400 ha uitrnaak.

Fisiografie


Geologies bestaan die studiegebied hoofsaaklik uit gesteentes van die

Supergroep Karoo met sandsteen en skalie van Ecca~formasie en tilliet

en fluvioglasiale sedimente van die Dwyka=formasie gebied. (Fig. 7).

Doleriet van die Karoo Supergroep bedek die hoer sentrale gedeelte van die

gebied. Ultrabasiese gesteentes van die Usushwana-kompleks en ska1ies

van die Archaiese-komp1eks kom ook in die gebied voor (Hammerbeck 1977).

n Klipve1d bestaande uit do1erietrotse is kenmerkend van die hoer gedee1tes.

Vo1gens Fitzpatrick (1974) sorteer die Arnsterdam-studiegebied onder die

sogenaamde Athole=pedosisteem waar die gronde hoofsaak1ik uit rooi en

Mooihoek 168HT

I

.. .. .# .& -..... & ..... .& •

I

1 I

I

Rc3

Rc 1

\ v .

'

'

••·••• •••• ·."\ Ra 7 ................ & ......... . . . ... . . ... .

• .a ... .& .... ..

1 km

Kampdrade

Rc4

·--·--. .

- Paaie en voetpaai ..

• • Huise en hutte

\ /

\/

Figuur 6.

•

Ra2

A

-..<:::

___,.__

'· ...... ·/'----'( J ·, M4

./l· /

....... , •

- .. .a ... .. ... ... ... . ... • • ... ·.a .......

•

M9

' \ / · ...... /· \

Ra 1

Rb4

l t---·-

Kampnommer

Drieh-:>eksbaken

Spruite en riviere

Damme

I

.I

• •

o o A . ...

·-f..

I

I

I

, M7

M11

/

I

·~ I /'·-·J.. -

~ landerye A . t@ J.. Oulande

M Uitheemse bome

'n Kaart van die Piet R ef-studiegebied.

N

en plantasies

llli1i1l :1'! Doleriet

~ Sandsteen, skalie

0 Tilliet, fluvioglasiale sediment

lk%4tl Miluograniet

rJ!J/IJJlJ Leucogabbro, l<wartsgabbro

[]]]] Pirol<lastiese rots, rioliet r+++""n . ~ Ultrabas1ese rots

f:-=:-1 Ysterhoudende sl<alie

~ Kwartsiet met sl<alie

Grens van studiegebied

lkm

Ecca formasie

Dwyl<a formasie

} Karoo Supergroep

Amsterd'lm formasie

Thole formasie

) Usushwana kompleks

Voorslag formasie . } Archa"iese kompleks

Sl<urwerant formas1e

Figuur 7. n Geologiese kaart van die Amsterdam-studiegebied.

N

t CXl

19

geel distrofiese klei bestaan. Litosoliese en grys klei en leemgronde

word ook in gedeeltes aangetref. Fitzpatrick (££• cit.) meld verder

dat die Griffin en Clovelly gronde in die gebied van die Dwyka tilliet

afkomstig is. Klam, suur v1eigronde kom in die 1aagliggende dele voor~

Topografies is die studiegebied n golwende laer plato ge1ee teen die kant

van die p1atorand verder wes. n Dendritiese dreineringspatroon kom voor

met die Thole en Kristalspruit wat ooswaarts na die Ngwempisirivier vloei.

Die hoogte bo seespieel wisse1 tussen 1 265 en 1 490 m.


Geologies bestaan die gebied grotendeels uit Mandlangampisi- en Ingogo

do1erietp1ate. Onderliggende sandsteen en skalie van die Middelste Ecca=

formasie en Laer Ecca~formasie:ska1ie is in sommige dele blootge1e (Fig.

8). Steenkoollae maak dee1 van die Middel Ecca=formasie uit (Humphrey en

Krige 1931).

Die Piet Retief-studiegebied is gedee1telik in die Majuba- en Dirkiesdorp

pedosisteme gelee met geel en grys hidromorfiese leem en sandgronde in

die 1aagliggende gedee1tes (Fitzpatrick 1974). Sterk verweerde gronde

is aanwesig op die boer do1erietdele, terwyl matig verweerde tot onge

differensieerde en litosoliese gronde teen die g1ooiings gevind word.

Die bergagtige en golwende topografie is kenmerkend van die studiegebied.

Die hoe do 1erie tdekp la to met verkerfde eskarpemen t word deur 'n vlak en

vertakte dreineringspatroon ingekerf wat in die noordooste1ike deel van

die gebied saamvloei om die Boesmansprui t, 'n sytak van die Assegaairivier,

te vorm. n Relatiewe onge1yke topografie en betreklike steil g1ooiings

lei tot 'n meer onge lyke land skap as die van die Amsterdam- s tudiege hied.

Die hoogte bo seespiee1 wissel tussen 1 234 en 1 559 m.

Klimaat

ALGEMEEN

Beide studiegebiede is in n somerreenvalgebied gelee wat gekeTh~erk word

deur gematigde somers en koue winters wat volgens KBppen as n Cwa-klimaat

mrnn Eskarp

Tallushang ~· 'k.m Rtwervallei

E3 G•;ntstoen. sandsto'I!'~J-~ f8~ l<amo Sup.,gmop skahe, steenkoollae T'

~ Mandlangampisi, lngogo dolerietplate 1 [}td Sl<alie } laer Ecca formasie

--~--- .. -~ ... -~'-.&..a.'!§;;""' u.c\...Lc.L-::;LuuJ.e.geu~ea.

N

N 0

21

geklassifiseer kan word (Trewartha 1954). Vo1gens Schulze (196)) is die

gebiede in die "H-streek" (Hoeveld) gelee, met die Piet Retief-studiegebied

net noord van die "D-streek'' (Drakensberg).

K1imaatsgegewens vir die streek is beperk aangesien Piet Retief (eerste

orde-stasie) die enigste groat weerstasie in die omgewing is. Robbertse

(1972, In: Fitzpatrick 1974) verwys na die beperkte gegewens oor klimaat

in die Suidoos-Transvaal. Gegewens afkomstig van verskeie kleiner weer-

stasies (Tabel 1) word egter gebruik om die klimaat van die studiegebied

te beskryf (Weerburo 1954, Schulze 1965, Weerburo 1965, 1967a, 1967b).

Ten einde vergelyking te vergemaklik word die makrok1imaat van beide

studiegebiede saam bespreek.

SONSKYNDUUR EN WOLKBEDEKKING

Die maksimum sowel as die minimum gemiddelde maandelikse persentasies

sonskynduur vir Piet Retief is die hoogste gedurende Junie en die laagste

gedurende Oktober. Junie het gemiddeld die minste dae sonder sonskyn

(0,3 dae) in teenstelling met Oktober wat die meeste dae (4,0 dae) het

(Schulze 1965).

TEMPERATUUR

Temperatuurgegewens (Tabel 2) is afkomstig van Amsterdam en Piet Retief

(Weerburo 1954). Hierdie weerstasies, beide na aan die twee studiegebiede,

is op n hoogte bo seespieel gelee wat feitlik ooreenstem met die van die

studiegebiede.

Die hoogste daaglikse maksimum temperature kom vanaf Oktober tot Maart

voor (Tabel 2) met 'n gemiddelde maandelikse maksimum van 31,6°C en 32,5°C

vir Oktober by Amsterdam en Piet Retief respektiewelik. Junie tot Augus

tus is die koudste maande met n gemiddelde maandelikse minimum van -1,9°C

en -1,0°C gedurende Junie by Amsterdam en Piet Retief onderskeidelik.

Volgens die temperatuurgegewens blyk dit dat Piet Retief-omgewing effens

warmer is as die Amsterdam-omgewing.

Ryp kom gedurende die wintermaande voor. Die gemiddelde intreedatum van

ryp by Piet Retief is 16 Junie wat gemiddeld vir 43 dae duur tot die ge-

Tabel 1.

WEERSTASIE

At hole 444/126

Amsterdam 444/277

De Hoop 444/304

Piet Retief 444/540

Goede hoop 408/37

Tafel berg 408/464

Besonderhede van die weerstasies waarvan temperatuur- en reengegewens

verkry is (Weerburo 1954, 1965, 1967a, 1967b).

PERIODE VAN WAARNEMING SUIDER- OOSTER- HOOGTE BO (JAAR) BREEDTE LEN GTE SEESPIEEL (m) Temperatuur Reenval

26° 14' 30° 35' 1 620 - 2H:

30° 40' 1 239 9 50 26° 37' 1904-1913

26° 34' 30° 41' 1 525 - 11

30° 48' 1 263 46 54 27° OO' 1904-1950

27° 07' 30°32' 1 432 - 24

27° 14' 30° 46' 1 372 - 25

LIGGING VAN WEERSTASIES T.O.V.

Amsterdam- Piet Retief-studiegebied studiegebied

In studiegebied -

± 10 km. 0. -

± 13 kme 0. -

± 50 kmo S.O. ± 22 km. NeO.

- ± 2 km. We

- ± 16 kme S .0 e

I

N N

MAAND

Januarie

Februarie

Maart

April

Mei

Junie

Julie

Augustus

September

Oktober

November

Des ember

Tabel 2. Temperatuurstatistieke vir die Amsterdam- en Piet Retief-weerstasies in die omgewing

van die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede (Weerburo).

WEER- GEMIDDELDE GEMIDDELDE UITERSTE GEMIDDELDE GEMIDDELDE UITERSTE

STASIE DAAGLIKSE MAANDELIKSE DAAGLIKSE DAAGLIKSE MAANDELIKSE DAAGLIKSE MAKSIMUM MAKSIMUM MAKSIMUM MINIMUM MINIMUM MINIMUM

Amsterdam 24,7°C 31,1°C 33,9°C 13,9°C 10,0°C 8,2°C Piet Retief 25,5°C 32,2°C 34,4°C 14,9°C 10,5°C 7,2°C





Amsterdam 18,3°C 23,1°C 27,3°C 3,4°C -1, 9°C 6,1°C Piet Retief 19,2°C 24,3°C 27,2°C 4,0°C -1 ,0°C 5,6°C


Amsterdam 20,6°C 28' 1 °C 29,7°C 5,4°C 0,3°C 3,8°C Piet Retief 24,2°C 28°4°C 30,2°C 6,1°C 0,5°C 3,3°C


Amsterdam 23,4°C 31,6°C 36,4°C 11 '1 °C 3,9°C 0,9°C Piet Retief 24,3°C 32,5°C 35,3°C 11,8°C 6,2°C 2,3°C

Amsterdam 24' 1 °C 30,9°C 34,1°C 12,2°C 6,1°C 3,1°C Piet Retief 24,4°C 32,4:C 36,3°C 13,1°C 7,1°C 2,8°C


MAKS. + MIN. 2

19,3°C 20,2°C

19,1°C 20,1°C

17,9°C 19,0°C

15,9°C 17,0°C

13,5°C 14,3°C

10,8°C 11,6°C

10,7°C 11,5°C

13,7°C 13,7°C

15,4°C 15,8°C

17,3°C 18,1°C

18,1°C 18,7°C

18,9°C 19,8°C

~...__

I

I

N w

middelde uittreedatum van 29 Julie.

rypdae voor (Weerburo ££• cit.).

RELATIEWE LUGVOGTIGHEID

24

Jaarliks kom n gemiddeld van 3,2

Gegewens oor relatiewe lugvogtigheid vir Amsterdam is nie beskikbaar nie,

maar wel vir Piet Retief (Weerburo 1954). Die hoogste gemiddelde rela

tiewe lugvogtigheid (85%) en die laagste gerniddelde maandelikse minimum

(66%) om 08h00 is onderskeidelik gedurende Maart en September gemeet.

Uit die gegewens blyk dit dat die relatiewe lugvogtigheid gedurende die

somer en herfs hoog is, terwyl dit die laagste gedurende die winter en

lente is.

WIND

Windgegewens vir Amsterdam is nie beskikbaar nie, daar word gevolglik

slegs van die gegewens van die Piet Retief-weerstasie gebruik gemaak.

Volgens Schulze (1965) kom winde uit die noordoostelike sektor meer dik

wels in die somer voor in teenstelling met die noordwestelike winde ge-

durende die winter. Die sterkste winde word vanaf Augustus tot November

ondervind teenoor die herfsrnaande wanneer die minste wind waai •

.. REENVAL

Volgens die reenvalrekords van die weerstasies in die omgewing (Tabel 3)

is die gemiddelde jaarlikse reenval vir die Amsterdam-studiegebied ongeveer

900 mrn, en vir die Piet Retief-studiegebied tussen 896 en 913 rnrn (Weer

buro 1965). By Amsterdam kom 84% van die reenval tussen Oktober en Maart

voor in vergelyking met 82% by Piet Retief. Uitgesonderd Tafelberg kom

die maksimum maandelikse neerslag gedurende Desember en Januarie voor, en

die minimum gedurende Junie en Julie (Tabel 3).

Klirnaatsdiagramme (Walter 1971, soos gewysig en gebruik deur Hall-Martin

1972, Theron 1973, Bredenkamp 1975 en Wilson 1975) is saamgestel uit reen

val en temperatuurgegewens (Fig. 9 en 10)~ Hierdie diagramme toon dat

die baie vogtige periode langer by Piet Retief as by Amsterdam duur.

Gedurende hierdie periode groei die meeste plante meestal aktief (Theron

Tabel 3. Die gemiddelde maandelikse en jaarlikse reenval vir n·aantal weerstasies (Tabel 1) in

die omgewing van die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede (Weerburo 1965).

HOOGTE BO GEMIDDELDE REENVAL (mm) EN DAE MET REEN (d) WEER- SUIDER- OOSTER- ~SPIEEL STASIE BREEDTE LENGTE (m) mm/ F M A

d J M J J A s

At hole 26°36' 30°35' 1 620 mm 155,7 121 ,0 100,8 57,0 23,1 11,5 10,7 11,6 39,6 444/126 d 13 10 10 6 3 2 1 2 5

Amsterdam 26°37' 30°40' 1 239 nun 139,4 119,7 99,3 45' 1 19,3 7,5 10,9 11 ,o 39,6 444/277 d 9 7 7 4 3 1 1 1 3

De Hoop 26°34' 30° 41 i 1 525 mm 195,6 127,5 93,0 48,5 15,2 2,5 10,9 16,3 34,3

44/304 d 14 12 12 7 4 1 2 3 6

Piet futief 27000 , 30°48' 1 263 nun 143,9 121 '9 100,8 55,4 22,4 10,4 13,2 16,6 44,5

444/540 d 13 12 11 7 4 2 3 3 6

Goedehoop 27007 , 30°32 1 1 432 mm 137,2 125,5 103,6 49,5 20,3 11 '7 16,0 11 '4 37,3

408/37 d 14 12 11 6 3 2 2 2 5

Tafelberg 27014 , 30°46 1 1 372 mm 151 , 1 135,9 138,9 60,7 29,2 12,5 15,7 19,3 47,5 608/464 d 11 9 10 5 3 1 1 2 5

----- ---- -~-- ~-~~~

0 N

83,4 135,2 10 12

92,6 129,9 7 9

109,2 135,6 11 14

93,7 130,7 12 14

71 '9 132, 1 11 13

90,4 157,5 9 12

D Jaar

150,4 900,0 13 87

143,7 858,4 9 61

164,9 953,5 14 100

159,5 913,0 15 102

177,6 896,1 15 96

168,7 1027,4 12 80

N lll

-u 0 -'-

::::l ::::l - 50 ~ '-(1) a. E (1) -(1) 40

""0 (1)

""0 ""0

E (1) 30

<.!)

20

J

Figuur 9.

A

A 8 c

s

26

Gem. jaarlikse temp.14,4°C Gem. jaarlikse neerslag 858.4 mm 200

Baie vogtige periode Vogtige periode Droe periode

0 N D J F

150

100

neeralag

50

M A M J

Gewysigde klimaatsdiagram vir die Amsterdam-weerstasie

444/277, 1239 m bo seespieel.

(j) (!)

3 a: 0..

-~ .0.. (!)

::::l tb (!)

""' {/)

Q)

<C -3 3 -

-u 0 -'-~

= -ctS '-(1) a. E (1) -(1)

'"0 (1)

'"0 '"0

E (1)

(!)

30

20

27°00"S.B. 30°48" 0. L.

J

A 8 c

A

27

Gem. jaarli kse temp.16,6 oC Gem. jaarlikse neerslag 919,0mm

Btiie vogtige periode Vogtige periode Droe periode

0 N D J p M A M

200

150

100

50

Figuur 10. Gewysigde klimaatsdiagram vir die Piet Retief-weerstasie

444/540, 1260 m bo seespieel.

(j) CD 3 a. a. CD a. CD

:::1 CD CD ..., en Sll <0 -3 3 -

28

££· cit.). Die droe periode, wanneer die reenvalkurwe laer as die tempera-

tuurkurwe daal, strek vanaf einde April tot begin September. Volgens

Bredenkamp (££. cit.) verkeer die meeste plante inn russtadiurn gedurende

die droe periode.

Amsterdam-omgewinge

Die droe periode is korter in die Piet Retief- as

Donderstorrns kom gereeld in die gebied voor, veral in die vroee somer.

Geen gegewens is egter oor die voorkorns van sulke storms beskikbaar nie.

Plantegroei

AMSTERDAM- EN PIET RETIEF-STUDIEGEBIEDE

Beide studiegebiede is in die Piet Retief-suurveld (Veldtipe 63) van Acocks

(1975) gelee. Hierdie veldtipe word gekenmerk deur kolle bos in beskutte

dele en n oop, suur grasveld. Die Piet Retief-studiegebied is op die rand

van die Piet Retief-suurveld en die Noordelike Langgrasveld (Veldtipe 64),

wat n oorgangstipe tussen die Piet Retief-suurveld en die Suidelike Langgras

veld (Acocks op. cit.) is, gelee. Edwards (1974) bet bereken dat die Piet

Retief-suurveld 7 594 km2

beslaan wat 0,7% van die totale landsoppervlakte

insluit.

Volgens Acocks (££. £i!.)kom die volgende algemene gras en nie-grasagtige

kruidsoorte onder andere in die Piet Retief-suurveld voor:

Tristachya hispida

Themeda triandra

Rendlia altera

Andropogon schirensis

Monocymbiurn ceresiiforme

Trachypogon spicatus

Brachiaria serrata

Diheteropogon amplectens

Heteropogon contortus

Alloteropsis semialata

Loudetia simplex

Berkheya setifera

Helichrysum oreophilum

Vernonia natalensis

In die beskutte klowe korn daar byvoorbeeld borne soos Cussonia spicata,

Ficus capensis, Faurea speciosa en Rhus transvaalensis voor. Acocks (2£e

cit.) beweer dat hierdie veldtipe moontlik vroeer n doringveld of n oop,

suur;bosveld was.

29

Die Noordelike Langgrasveld stem in n groot mate ooreen met die Piet

Retief-suurveld, maar word hoofsaaklik deur Tristachya hispida oorheers.

Verskeie nie-grasagtige kruidsoorte kom voor, byvoorbeeld:

Gnidia microcephala

Hypoxis argentea

Berkheya echinacea

Acalypha angustata

Phyllanthus glaucophyllus

Gerbera aurantiaca

Verskeie uitheemse boomsoorte word in die twee studiegebiede aangetref.

Afgesien van wattels (Acacia spp.) kom bloekomplantasies (Eucalyptus spp.)

algemeen voore

Geen plantkundige opnames is voor die aanvang van hierdie studie in die

gebied onderneem nie, met die uitsondering van enkele wielpuntopnames

op die Athole Proefplaas (Roos, Rethman en Kotze 1973).

Vroee Geskiedenis en Bestuur


Forbes Athole word sedert 1860 as veeplaas benut, terwyl die eerste blankes

reeds vanaf 1866 permanent daar gevestig is (Forbes 1938). Die plaas

is reeds vroeg op n gereelde basis gebrand en kort daarna selektief bewei.

Een derde van die gebied het gemiddeld vir twee jaar gerus, terwyl dit

gedurende Januarie en Februarie gebrand is. Die vleigebiede is geduren

de die lente gebrand. Hierdie brandprogram is tot 1973 uitgevoer waarna

daar hoofsaaklik van lentebrande gebruik gemaak is (Forbes~·~.).

Alhoewel daar aanvanklik slegs met beeste geboer is, is skape ook later

ingebring sodat daar tans ongeveer 1 400 beeste, 3 000 skape, 30 perde en

100 boerbokke in die studiegebied aangetref word. Die eerste mielies is

ongeveer 20 jaar gelede gesaai. Vir die afgelope 10 jaar word mielies

en aartappels op groot skaal gesaai en geplant. Enkele ou lande is aan-

wesig asook aangeplante weidings. Uitheemse borne, hoofsaaklik Eucalyptus

spp. en Acacia sppe, kom verspreid in die gebied voor asook in kleiner

plantasies. Die studiegebied is in n groot aantal kampe verdeel terwyl

daar ook 'n netwerk van paaie is.

Forbes, D., Forbes Athole, Posbus 32, Amsterdam 2375

30

Volgens Forbes (pers. mede) het verskeie wildsoo~te vroeer in die omgewing

van Amsterdam voorgekom wat later uitgesterf het. Onder hierdie soorte

was daar die leeu Panthera leo (Linnaeus, 1758), sebra Equus burchelli

Gray, 1824, vlakvark Phacochoerus aethiopicus Lonnberg, 1908, eland

Taurotragus oryx (Pallas, 1766), en swartwildebees Connochaetes gnou

(Zimmermann, 1780)e Baie van hierdie diere het tot ongeveer 1900 in

die gebied voorgekom, terwyl die meeste groot herbivore net vir sekere

tye gedurende die jaar opgemerk is (Forbes 1938, Forbes pers. med.).

Afgesien van oorbietjies kom daar vandag nog die volgende wildsoorte voor:

rietbok Redunca arundinum (Boddaert, 1785), rooiribbok Redunca fulvorufula

(Afzelius, 1818), vaalribbok Pelea capreolus Forster 1790, blesbok

Damaliscus dorcas Harper, 1939, springbok Antidorcas marsupialus (Zimmermann,

1970), duiker Sylvicapra grimmia (L. 1758) en steenbok Rhapicerus campestris

(Thunberg, 1811). Enkele kleiner roofdiere kom voor, byvoorbeeld rooi-

jakkals Canis mesomelas Schreber, 1775, silverjakkals Vulpes chama (A.

Smith, 1833) en moontlik tierboskat Felis serval Schreber, 1776. Twaalf

sebras is gedurende 1972 op Forbes Athole hervestig, terwyl elande geduren

de 1976 losgelaat is.


Daar word reeds sedert 1890 in die omgewing van die Mandlangampisiberg met

beeste geboer, terwyl die gebied ook later vir skaapbeweiding gebruik is

(Klingenberg pers. med.). Gereelde laatsome~en herfsbrande is tot onge-

veer 1972 toegepas, maar vroee lentebrande is tans algemeen. Sekere

kampe word egter nog gedurende die somer gebrand. Alhoewel sommige kampe

uitsluitlik vir beesbeweiding gebruik word, word enkele kampe ook vir

skape gebruik. n Driejarige rotasiestelsel word in die meeste gevalle

gebruik, waar kampe elke drie jaar gebrand word. Tans is daar n totaal

van ongeveer 1 000 beeste en soveel as 1 200 skape gedurende die winter·

maande in die studiegebied.

Landerye beslaan slegs n klein gedeelte van hierdie studiegebied. Mielies

word hoofsaaklik verbou. Die bergagtige gebied het n relatiewe klein

oppervlakte wat geskik is vir gewasverbouing met die beste moontlikhede

Klingenberg, A.W., Von Brandisstraat, Piet Retief 2380.

31

vir beweiding (Fitzpatrick 1974). Plantasies van Eucalyptus spp. en Acacia spp5 kom veral in die suidelike gedeeltes van die studiegebied

voor (Fig. 6) Die hoe reenval en gereelde voorkoms van mis maak die

omgewing besonder geskik vir die aanplant van plantasies (Cole 1966).

Sekere van die wattelplantasies (Acacia spp.) is uitgehaal waarna Eragros

tis curvula gesaai is.

Min is bekend oor die wildsoorte wat vroeer in die gebied voorgekom het.

Volgens Klingenberg (pers. med.) het die volgende diersoorte in die studie

gebied uitgesterf: luiperd Panthera pardus (L. 1785) en bosbok Tragelaphus

scriptus Pallas,l766, terwyl buffels Syncerus caffer (Sparrman 1779) voor-

heen naby die Mandlangampisiberg aangetref is. Die vo1gende grotere soog-

diersoorte, afgesien van die oorbietjie, is tans teenwoordig: rooiribbok

Redunca fulvorufu1a (Afze1ius, 1818), vaa1ribbok Pelea capreolus Forster

1790, blesbok Damaliscus dorcas Harper, 1939, duiker Sylvicapra grimmia

(L. 1758) en steenbok Rhapicerus campestris (Thunberg, 1811). Klipspringer

Oreotragus oreotragus A. Smith, 1834 het k1aarblyklik onlangs verdwyn

(Devenish pers. med.), terwyl bobbejane Papio ursinus (Kerr, 1792) periodiek

in die studiegebied opgemerk word. Tierboskat Felis serval Schreber, 1776

kom moontlik voor, terwyl die rooijakka1s Canis mesomelas Schreber, 1775

en die si1werjakka1s Vulpes chama (A. Smith, 1833) wel soms gesien word.

Devenish, M., Hooihoek, Piet Retief 2380

32

HOOFSTUK 5

GEOMORFOLOGIESE GEBIEDSINDELING

Inleiding

Fisiografie, naamlik topografie en geologie, tesame met klimaat bernvloed

die plantegroei van ~ gebied. Die topografie van ~ streek word hoof

saaklik deur die geologie bepaal, terwyl geomorfologie die huidige land

vorme beskryf in die lig van die geologiese geskiedenis (King 1963).

Geomorfologiese kartering gee die geomorfologiese eienskappe van ~ gebied

in kaartvorm weer. Hierdie eienskappe sluit die oppervlaktevorm en die

aard van die materiaal in, sodat ~ geomorfologiese kaart volledig en om

vattende inligting oor landvorme bevat (Cooke en Doornkamp 1974).

Ten einde die voorkeurhabitat van oorbietjies in die twee studiegebiede

te beskryf, nie net sover dit die plantegroei betref nie, maar ook met

betrekking tot die fisiografie, is die gebiede geomorfologies gekarteer

en die verskillende eenhede beskryf. Alhoewel die gebiedsindeling ook

direk by die plantegroeistudie aansluit, is dit primer beplan om die

fisiese habitat te beskryf.

Metodes

~ Gebiedsafbakening word in Australie gebruik waar eenhede in terme van

plantegroei en grond beskryf word (Stewart, ·Perry, Traves, Patterson,

Slatyer, Dunn, Jones en Sleeman 1970, In: Fitzpatrick 1974) terwyl ~

"terrain system" in Kanada gebruik word (Valentine 1970, ~: Fitzpatrick

~· cit.). Plaaslik is n pedosisteemafbakening gebruik om oppervlakte

en grond in die Suidoos-Transvaal te karteer en te beskryf (Fitzpatrick

~· cit.). Vir die doel van hierdie studie was dit egter noodsaaklik om

beide studiegebiede in meer detail te beskryf en te karteer as wat Fitz

patrick (££. cit.) gedoen bet.

Die glooiingsmodel van King (1962) is gebruik vir die basiese beskrywing

van die geomorfologiese eenhede in die studiegebiede, naamlik plato,

33

eskarp, tallushang en pediment. Hierdie eenhede is egter gewysig of aan-

gepas waar nodig na gelang van die samestelling van die onder1iggende

gesteentes, geomorfo1ogiese geskiedenis en die topografie.

Lugfoto's (taak nr. 515/64 van 1964) aangevul met 1:10 000 infra

rooi 1ugfoto's vir die Amsterdam-studiegebied, en taak Nr. 482/63

van 1963 vir die Piet Retief-studiegebied is gebruik vir die kartering.

Met behulp van n stereoskoop is die verskillende geomorfologiese eenhede

op n ooreen1iggende vel geteken, waarna dit tot n skaal van 1:50 000 ver

klein is. Glooiings en hoogtepunte is vanaf die bestaande 1:50 000 Topo

Kaarte (2630 DA en 2730 BA, Staatsdrukker, Pretoria) verkry.

Alle oppervlaktes is met behulp van n outomatiese oppervlaktemeter1 bepaal.

Die betrokke apparaat het n berekende korreksiefaktor van 0,988533 wat in

berekening gebring is nadat die gemiddeld van drie lesings verkry is.

Resultate


Algemeen

Die studiegebied bestaan uit n golwende 1aer plato (Fig. 4) wat geleidelik

ooswaarts daal vanaf die groot eskarpement ongeveer 20 km verder wes. n Dendritiese dreineringspatroon wat wes-oos georienteer is, is aanwesig.

Fitzpatrick (1974), wat die Suidoos-Transvaal in pedosisteme afgebaken het

in terme van grand en fisiese struktuur, sluit die Amsterdam-studiegebied

onder die Athole pedosisteem in.

Op grand van die fisiese landvorme en geologie is die volgende geomorfo1o

giese eenhede in hierdie studiegebied onderskei. (Tabel 4, Fig. 11 en 12):

Plato-uitloper

Dagsome en klipperige gedeeltes

P1atoberggebied

1 Hayaski Automatic Areameter, Model AAC-400

Tabel 4. Geomorfologiese eenhede en oppervlaktes wat dit beslaan

in die Amsterdam-studiegebied.

EENHEID OPPERVLAKTE

Plato-uitloper 2 453,24 ha Dagsome 650,21 Platoberggebied 127,03

Kruin 50,66 Tallushang 76,37

Tallushang 385,53 Pediment 2 544,45

Dagsome 139,38 Riviervallei 536,78

Platorivier 27,5 Boloop Vlakteloop

% VAN TOTALE OPPERVLAKTE

41,44 ----

6,51 42,98

-9,07 ---

100,0%

w .p.

lj,l"''.c\:·.·.;,.:.:,·,~

lff{{l Plato-uitloper

~ Kruin

riiiflliiA Tallushang

- Tallushang

mnn Pediment

~ Dagsome

}

~AIIIIIIIIIUIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII/IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII''''' 1 1 1

I 1km I

Platoberggebied

~ Platoriviet }

_!.__ Boloop Riviervallei

~ Vlal,teloop

- Grense van studiegebied

Figuur 11. n Geomorfologiese kaart van die Amsterdam-studiegebied.

N

t w V1

-SUID

c.. IU ~ IU

E

·= iQ; 1 402

.! :- 1 370 IU IU 1 33 9 fl)

0 .a IU

~ 0 0 ::c

A

Figuur 12.

... c

" E ] 0..

'

-:::> ... a. .... .E "' ~ a. 0 0

! m ~ c 0 0

- ...c > "'

1 i

m c 0

...c a. "' 0 ~ 0 -0 .!!cO

m .... c ... c 0 ., " ...c g- E "' - - ;:) .. "'t]-

'3 Q) 0 b 0.. ....

? l J ~

II II II

1kn1

NO ORO-

.!

.~ "" " 0

...c !::

m a. ... "

c

a. 0

0

0 ...c

0

Ill

:::> +-... c ;:)

2 ~ " 0

1 ,g

Q..

"'t]

I " 0. I

, ..... --------

Skematiese voorstelling van n deursnit (noord-suid) deur

8

die Arnsterdarn-studiegebied met n afbakening in geornorfologiese

eenhede.

w 0'\

Kruin

Ta1lushang

Tal1ushang

Pediment

37

Dagsome en klipperige gedeeltes

Riviervallei

Platorivier

Bo1oop

Vlakteloop

Somrnige van hierdie eenhede word om praktiese redes saam bespreek terwyl

alle geologiese inligting vanaf Hammerbeck (1977) verkry is.

Plato-Uitloper

~ Effens golwende plato, wat op ~ hoogte van tussen 1 323 en 1 521 m bo

seespieel voorkom beslaan die grootste gedeelte (Tabel 4) van die sentrale

studiegebied (41,44% van die totale studiegebied). Geologies bestaan die

plato-uit1oper uit do1eriet, sandsteen, skalie, tilliet en gesteentes van

die Usushwana kompleks. Klipperige gedeeltes (doleriet) met groot klippe

is kenmerkend van die sentrale plato-uitloper en bes1aan 26,5% van die

plato (Fig. 13).

P1atoberggebied

In die suidwestelike gedeelte van die plato-uitloper word ~ p1atoberg

gebied aangetref. Hierdie gedeelte bestaan uit onderliggende gesteentes

soos piroklastiese rots van die Usushwana kompleks. Die platobergge

bied se opperv1akte maak 5,2% van die p1ato-uitloper uit, en kom op ~

hoogte van tussen 1 417 en 1 521 m bo seespiee1 voor. Steil he11ings

kom feitlik deurgaans voor wat wissel tussen 1° en 40°.

Hierdie geomorfologiese eenheid kan in ~ kruin en ta1lushang verdeel word.

Die kruin is ~ gordel van ongeveer 1 tot 300 m wyd, terwyl die tallushang

slegs op sommige plekke onderskeibaar is.

Ta1lushang

~Ware eskarp is afwesig sodat die oorgang van die p1ato-uitloper na die

Figuur 13. n Fami1iegroep oorbietjies wat aan die kant van n do1eriet-

k1ipgedee1te (p1ato-uit1oper) wei .

studiegebied .

Kamp 11, Amste rdam-

w 00

39

1aerliggende gedeeltes in die meeste geval1e ge1eide1ik geskied (Fig. 12).

Die plato-uit1oper is vir groot gedee1tes omsoom deur n ta11ushang wat 6,5%

van die totale gebied uitmaak. Die ta11ushang kom tussen 1 339 en 1 401 m

bo seespiee1 voor met die he11ing van die g1ooiings van 15° tot 40°. n

Verskeidenheid van onder1iggende gesteentes is aanwesig waarvan sandsteen

en ska1ie die belangrikste is met baie kenmerkende 1itoso1iese gronde.

Pediment

n Pediment, ge1ee tussen 1 291 en 1 443 m bo seespieel, word onderkant

die tal1ushang aangetref. In sommige geva11e strek die pediment tot

direk teenaan die p1ato-uit1oper waar die ta11ushang ontbreek, soos

in die geva1 van die p1atoberggebied (Fig. 11). Die pediment bes1aan

die grootste gedee1te van die studiegebied wat 43,0% van die tota1e

area uitmaak. Die pedimenthel1ings is ge1eidelik tot stei1 (1° - 15°).

Ti11iet en fluviog1asia1e sediment van ~ie Dwyka formasie vorm die ver

naamste onder1iggende gesteentes. Die gronde is oor die a1gemeen diep

en bestaan onder andere uit rooi en gee1 apeda1e k1ei (Fitzpatrick 1974)

wat hierdie gebied die be1angrikste eenheid vir gewasverbouing maak.

Enke1e k1ipperige gedee1tes en dagsome word ook aangetref.

Rivierva11ei

n Dendritiese en hoekige dreineringspatroon, wat in n ooswaartse rigting

dreineer, kom voor (Fitzpatrick ££• £!!.) en bes1aan 9,1% van die tota1e

studiegebied. Ten einde die k1assifikasie te vergemak1ik is die rivier

val1ei aan die hand van die gebiede waardeur dit v1oei, in drie dele

onderskei (Fig. 11).

Die platoriviere is bo-op die p1ato-uit1oper ge1ee wat as oorsprongsgebied

vir twee van die spruite dien. n V1ak v1ei-agtige voorkoms is kenmerkend

van die boonste gedee1tes. Die p1atoriviere gaan in bo1ope oor wat hoof-

saak1ik oor die tal1ushange v1oei (Fig. 11)~ Kristalspruit en die Tho1e

rivier (Fig. 5 en 12) is v1akte1ope wat uits1uit1ik oor die pediment v1oei.

40


Algemeen

Hierdie studiegebied bestaan uit ~ bergagtige dolerietplato met ~ verkerfde

en swak gedefinieerdeeskarpement aan die noordekant (Fig. 4). Die hele

studiegebied het ~ bergagtige voorkoms en sluit volgens Fitzpatrick (1974)

gedeeltes van die Majuba- en Dirkiesdorp-pedosisteme in. Humphrey en

Krige (1931) gee~ bre~ geologiese uiteensetting van die streek.

Aan die hand van die fisiese landvorme en geologie is die volgende geomor

fologiese eenhede onderskei (Tabel 5, Fig. 14 en 15):

Plato-uitloper Spitskruinreste

Dagsome

Eskarp

Plato-traphang

Tallushung

Pediment

Riviervallei

Plato-Uitloper

Plato-vleikom

Intermediere platorivier

Geut

Vlakteloop

~ Golwende plato-uitlo~er beslaan 66,8% van die totale studiegebied op ~

hoogte van tussen 1 338 en 1 597 m bo seespieel~ Die plato-uitloper

beslaan feitlik die hele suidelike gedeelte van die studiegebied (Fig. 14).

Mandlangarnpisi- en Ingogo dolerietplate vorm tesame met ~ gedeelte van die

Ecca-skalie die onderliggende gesteentes. Blootgestelde dagsome kern

verspreid voor terwyl die grande hoofsaaklik litolies is. Die spitskruin

reste, wat ~ kenmerkende voorkoms aan die plato verleen, kern verspreid

voor (Fige 14) en vorm die hoogste gedeeltes van die onmiddellike landskap

Tabel 5. Geomorfologiese eenhede en oppervlaktes wat dit beslaan

in die Piet Retief-studiegebied.

EENHEID OPPERVLAKTE

Plato-uitloper 2 875,98 ha Spitskruinreste 85,26 Dagsome

Eskarp 71 ,88 Platotraphang 248,37 Tallushang 117,39 Pediment 324,31 Riviervallei 670,07

Platovleikom Intermediere platorivier Geut Vlakteloop

% VAN TOTALE OPPERVLAKTE

66,76 --

1,67 5,77 2,72 7,53

15,55 .p.

----

100,0%

( . ····••J Plato-uitloper }

~~.: .•... : ...... •}) .....•. ·.· .. Spitskruinreste Plato

~:_~::-) Dagsome

- Esl<arp

f~j Platot raphang

mlm Tallushang

[I]]]] Pediment

I 1km I

__ , __ Geut

~ lntermedi@re platorivier

~ Vlakteloop

0== Platovlei I< om

·······,:~:·.:::· Plaasgrense

-- Paaie

N

il~

R iviervallei

Figuur 14. n Geomorfologiese kaart van die Piet Retief-studiegebied.

~ N

Q)

E OJ

Q; c ~ Q Q) ..... 0 c :: Q.l ·:; ·:; E .._

0 ~ .2 ~ ~

-SUID ro OJ ·- ro u a.. u !J) NOORD-

... G)

1 496 -.... G) 1 465 -E c: 1 433 -

:ea 1 402 -.!

CL ell ., 1 370

G) w 1 339 0 .a ell 1 307 ., .... ~ 1 276 0 0 = 1 244

Figuur 15.

Q; Q) > E ..... ·-

0 ~~ 0 .~

~.! Q)

> E a. 0 '-- ! cv a: c -

I

A

" u;

~ ;:, .... ~

! c..

(j)

I

1 km

Ol c;:

"' .c: Cl ~ 0

ro ([

c Q)

E "'0

~

r--~ ~ ~ ----,

·~ c 0 Q) 0 eQi :0~ Q) cv 0..-> I I

Skematlese voorstelling van n deursnit (noord-suid) deur

B

die Piet Retief-studlegebied met n afbakening in geomorfologiese

eenhede.

..J:'VJ

44

(Fig. 16). Verspreide groat klippe en rotsblokke kom teen die hange van

die spitskruinreste voor. S1egs 2,9% van die plato-uitloper word deur

die spitskruinreste beslaan. Die belling van die g1ooiings op die plato~

uitloper wisse1 van 1° tot 20°.

Eskarp

n Ware eskarp met wandkranse is tot n klein gedee1te van die noordelike

verkerfde rand van die plato-uitloper beperk wat s1egs 1,7% van die studie

gebied uitmaak (Fig. 14 en 16). Die hel1ing van die g1ooiings is deur

gaans baie stei1 (meer as 50°) met blootgestelde dagsome en rotsblokke.

Platotraphang

Aan die noordoostelike kant daal die plato-uitloper trapsgewys (Fig. 14 en

15) in die vorm van n p1atotraphang. Weens die afwesigheid van n eskarp

of tal1ushang geskied die oorgang van die plato na die 1aagliggende pedi

ment baie ge1eidelik.

Die p1atotraphang, ge1ei tussen 1 269 en 1 323 m bo seespiei1, bes1aan

5,8% van die totale studiegebied. Dagsome is opva11end en gee 1okaa1

aan vlak, swak gedreineerde grande oorsprong.

Ta11ushang

n Tallushang omsoom die grootste gedee1te van die plato-uit1oper en word

s1egs deur die eskarp en platotraphang onderbreek (Fig. 14 en 16). Die

tallushang maak slegs 2,7% van die totale studiegebied uit, en kom tussen

1 329 en 1 386 m bo seespieel voor. Skalie, sandsteen en grintsteen vorm

die onderliggende gesteentes. Die glooiings, wat lokaal met rotsblokke

en groat klippe bedek is, het hellings wat van 15° tot 40° wissel.

Pediment

n Pediment wat van wes na oos strek vorm n strook onderkant die tallushang.

Hierdie strook maak 7,6% van die totale studiegebied uit op n hoogte van

Figuur 16 . Pl ato-ui t l oper met spitskruinres t e (a), dagsome (b), eskarp

(c) , tallushang (d), pl atovleikom ( e) en pediment (f ) van die

Piet Retief - s tudieeebi ed.

~ Vl

46

1 276 tot 1 433 m bo seespieel. Die onderliggende gesteentes bestaan

hoofsaaklik uit skalie, sandsteen en doleriet. Volgens Fitzpatrick

(1974) kom hidromorfiese leem- en sandgronde voor.

Riviervallei

Die dreineringspatroon, wat hoofsaaklik inn noordelike en noordoostelike

rigting dreineer, beslaan soveel as 15,6% van die totale studiegebied.

Aan die hand van ligging en struktuur is vier tipes onderskei (Tabel 5).

Op die boer plato-uitloper is komme aanwesig wat oorsprongspunte vir

spruite is. Hierdie plato-vleikornme (Fig. 14, 15 en 16) het 'n vleiagtige

voorkoms.

Intermediere platoriviere (Fig. 14 en 15) strek oor die grootste deel van

die plato-uitloper. Hierdie riviere, met verskeie rotsblokke en groat

klippe, kerf in die dolerietplate in.

Die intermediere platoriviere gaan in sommige plekke in geute ocr (Fig. 14)

waar die waterlope diep in die tallus ingekerf het. Enkele kleiner water

valle is ook aanwesig. n Vlakteloop kom op die pediment voor (Fig. 14 en

15).

Bespreking

Die bree geomorfologiese gebiedsindelin.g van beide studiegebiede stem in

n groot mate ooreen, alhoewel die meer bergagtige Piet Retief-studiegebied

tot meer geomorfologiese eenhede aanleiding gee. 'n Golwende

hoer plato, gedreineer deur n vertakte dreineringspatroon, gaan met enkele

uitsonderings ocr in steil tallushange wat die plato-uitlopers grotendeels

omsoom. n Pediment vorm die laerliggende gedeeltes waar die dieper gronde

kontrasteer met die vlakker en dikwels litosoliese grande van die plato-uit

lopers.

Die Piet Retief-studiegebied verskil van die Amsterdam-studiegebied deurdat

eersgenoemde gebied n meer komplekse variasie tussen spitskruinreste, dag

some en platovleikornrne het. In teenstelling hiermee het die Amsterdam-

47

studiegebied ~ egalig-golwende plato-uitloper met ~ tafelvoorkoms (Fig. 11

en 12). Die oorgang van plato-uitloper na pediment geskied ook baie meer

geleidelik en met ~ kleiner verskil in die wisseling van hoogtes bo see

spieel. Alhoewel die twee studiegebiede dus in verskeie opsigte careen

stem, insluitend geologies, kan die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede

as afsonderlike geomorfologiese gebiede beskou word.

Hierdie gebiedsindeling word nie alleen by die plantegroeistudie (kyk

HOOFSTUK 6) gebruik nie, maar ook by die bestudering van die oorbietjie

se spesifieke habitatsvoorkeure (kyk HOOFSTUK 11 : Gevolgtrekking).

48

HOOFSTUK 6

DIE PLANTGEMEENSKAPPE

Inleiding

n Dier se habitat word deur verskillende faktore bepaa1 waarvan voedsel,

sigbaarheid en skuiling veral belangrik is. Die verskillende plantsoorte

wa t in 'n bepaalde gebied teenwoordig is asook die hoeveelhede daarvan,

bepaa1 die beskikbare voedsel. Verder word die sigbaarheid en skuiling

in n gebied hoofsaaklik deur die verspreiding en digtheid van die plant

materiaal in verskillende hoogtes en die groeivorm van die plante bepaal.

Keast (1968) meld dan ook tereg dat plantegroei die vernaamste faktor in

herbivoorbiologie is.

Die hoofdoel van die plantegroeistudie in die twee studiegebiede is om die

plantegroei te klassifiseer, te beskryf en ekologies te interpreteer, en

waar moont1ik met omgewingsfaktore te korreleer. Hierdeur word daar

gepoog om die oorbietjie se voorkeurhabitat te bepaal en ook n aanduiding

te kry van die moontlike invloed van plantegroei op die verspreiding van

oorbietjies.

Metodes

ALGEMEEN

Vir die doel van hierdie studie is die Braun-Blanquet-metode (Werger 1974a)

gebruik om die plantegroei van die twee s tudiegebiede op 'n gedeel telik

subjektiewe basis te klassifiseer. Volgens Coetzee (1972) kan die nie

s,tatiese Braun-Blanquet-metode gebruik word om onder andere die interne

variasies en interverwantskappe van groepe releves op n eenvoudige wyse

uit te beeld, terwyl Bredenkamp (1975) daarop wys dat die metode ook

vinnige resu1 tate lewer en 'n betroubare klassifikasie gee.

Die ZUrich-Montpe11ier-benadering waarvan Braun-B1anquet die grondlegger

rvas (Braun-Blanquet 1928), is deur verskeie ander werkers uitgebou, onder

andere KUchler (1967) en Werger (1974a). Werger (1974b) meld dat die

49

Braun-Blanquet-metode waarskynlik in die toekorns baie meer in Suid-Afrika

gebruik sal word.

MONSTERNEMING

Die studiegebiede is voor die aanvang van die plantegroeistudie in Februarie

1976 stelselrnatig ondersoek om fisiografies-fisionomiese eenhede op 1: 30 000

skaal lugfoto's te kan onderskei. n Stereoskoop is gebruik om eenhede soos

plato's, klowe en glooiings (kyk HOOFSTUK 5 : Metodes) te onderskei.

Elke fisiografies-fisionomiese eenheid wat op die lugfoto's gekarteer is,

is nie noodwendig gernonster nie. Daar is egter wel gepoog om n verteen

woordigende aantal monsterpersele binne die verskillend·e fisiografies-

fisionorniese eenhede te plaas. Die presiese ligging van elke monster-

perseel is op lugfoto's aangebring. Werger (1973) meld dat monsterpersele

sorns inn gebied kom wat heterogeen is sever dit die habitat en floristiese

samestelling betref. In sulke gevalle is die betrokke monsterpersele

verskuif ten einde te verseker dat dit wel inn hornogene gebied geplaas is.

Die aantal monsterpersele hang eerstens af van die omvang van die opname,

tweedens die verskeidenheid in die gebied, en derdens die mate van presies

heid wat verlang word (Werger 1974a). Met inagnerning van bogenoemde is

daar besluit om die aantal monsterpersele te beperk. n Totaal van 49 en

28 monsterpersele is in die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede

respektiewelik uitgeplaas (Tabel 6 en 7).

Elke monsterperseel moet n spesifieke minimum-grootte oorskrei wat deur die

aard van die plantegroei bepaal word, en elke monsterperseel moet die

struktuur van die omringende plantegroei voldoende verteenwoordig (Werger

1974b). Volgens Coetzee (1974) is monsterpersele met n oppervlakte van

16 m2

doeltreffend vir die Hoeveldse grasveld, terwyl monsterpersele van 2

100m deur Werger (pers. med.), In: Bredenkamp 1975) as voldoende vir

boomveld beskou word. Alhoewel monsterperseelgroottes nie tydens die

studie getoets is nie, is vierkantige monsterpersele van 16 m2 in grasveld

en 100 m2

in die boomveldgedeeltes van die Piet Retief-studiegebied gebruik.

Dieselfde monsterperseelgroottes is deur Bredenkamp (££. £!!.) in die

Suikerbosrand-natuurreservaat gebruik.

Tabel 6. Die fisiografies-fisionomiese eenhede in die Amsterdam-studiegebied waarin monsterpersele versprei is.

NIE-OULANDE OULANDE TOTAAL Q)

CJl Karoo Supergroep 1) Usushwana Kompleks 1) Q) •ri Q) 4-l"'d cd Q) Gelyktes Glooiings Gelyktes Glooiings H..C: bO~ 0 Q)

•ri Q) Plato's Laagtes N s N s CJl ·~ ~

Rots Nie-Rots

Aantal 4 13 6 6 7 5 2 2 2 47 Persele

N Noordfrontglooiings

S Suidfrontglooiings

1) volgens Hammerbeck (1977)

Vl 0

Tabel 7.

Q) (Jl Q)

•r-1 Q) 4-I'U (1j Q)

J...I..C: OOQ 0 Q)

·r-1 Q) (Jl

•r-1 r.z..

Aantal Persele

Die fisiografies-fisionomiese eenhede in die Piet Retief-studiegebied

waarin monsterpersele versprei is.

GLOOIINGS PLATO'S OF GELYKTES

Noordfront Suidfront Noordwes- Noordoos- Plato- Klipp late Laag- Res van glooiings glooiings front front trap hang liggende plato-

glooiings glooiings gedeeltes uitloper

2 3 2 2 2 2 5 10

--------- ---- -

TOTAAL

IJl

28

52

WAARNEMINGS IN EN OM MONSTERPERSELE

Floristiese waarnemings

Die aantekening van spesiesamestelling, fisionomie en sekere omgewings

faktore in en om elke monsterperseel het tot die opstel van releves gelei.

n Releve word deur Coetzee (1972) gedefinieer as n groep ekologiese en/of

plantsosiologiese waarnemings wat op n bepaalde lokaliteit betrekking het.

Die kruinbedekkingswaarde en/of getallesterkte waarde vir elke spesie wat

in die monsterperseel aangetref is, is geskat met behulp van die bedekking

skaal van die Zurich-Montpellier-benadering (Braun-Blanquet 1928, KUchler

1967 en Werger 1974b):

r: n enkele individu met n klein bedekking;

+: teenwoordig maar nie volop nie (kruinbedekking minder as 1% van

die monsterperseeloppervlakte);

1: volop (kruinbedekking minder as 1% van die monsterperseel

oppervlakte, of nie so volop nie maar met n kruinbedekking

van 1 - 5% van die monsterperseeloppervlakte),

2: baie volop (kruinbedekking minder as 5% van die monsterperseel

oppervlakte) of nie so volop nie maar met n kruinbedekking

van 6 - 25% van die monsterperseeloppervlakte;

3: kruinbedekking van 26 tot 50% van die monsterperseeloppervlakte

afgesien van die aantal individue;

4: kruinbedekking van 51 tot 75% van die monsterperseeloppervlakte

afgesien van die aantal individue;

5: kruinbedekking van meer as 75% van die monsterperseeloppervlakte

afgesien van die aantal individue.

Addisionele floristiese waarnemings is in die onrniddellike omgewing van

elke monsterperseel gedoen waartydens byvoorbeeld baie opvallende spesies

aangeteken is. Die verskillende stratums van g~stratifiseerde plantegroei

is ook volgens die Zurich-Montpellierskool aangeteken (Braun-Blanquet

~· cit.). In die huidige studie is die totale persentasie kruinbedekking

van die boom-, kruid- en grasstratum afsonderlik geskat tesame met die

hoogtes van die verskillende stratums in elke monsterperseel.

53

Fisiese omgewingsfaktore

Verskillende fisiese faktore van die omgewing het ~ invloed op die ver-

spreiding van plante (Daubenmire 1968). Die volgende fisiese omgewings-

faktore is vir elke monsterperseel bepaal, of waargeneem en aangeteken.

Geologie

Die geologiese forrnasie by elke monsterperseel is aangeteken na aanleiding

van bestaande geologiese kaarte. Vir die Arnsterdam-studiegebied is ~

kaart gebruik wat deur Hammerbeck (1977) opgestel is, en Humphrey en Krige

(1931) is vir die Piet Retief-studiegebied geraadpleeg.

Hoogte bo seespieel

Die hoogte bo seespieel van elke monsterperseel is naastenby bepaal

vanaf die bestaande 1: 50 000 Topo Kaarte (2630 DA en 2730 BA).

Aspek en belling

'n Prisma tiese kompas· is gebruik om die rig ting waarin die glooiings front

te bepaal, met noord as die magnetiese noorde.

gebruik:

N

NO

0

so

noord

noordoos

oos

suidoos

s sw w NW

Die volgende klasse is

suid

suidwes

wes

noordwes

Die belling van die glooiings is vanaf l

in die volgende klasse aangeteken:

50 000 Topo Kaarte bereken en

0/4 00 1,5/4 26 - 40°

0,5/4 1 - 15° 2/4 41 - 55°

l/4 16 - 25° 2,5/4 56 - 70°

3/4 >71°

54

Oppervlakerosie

Die volgende klasindeling is gebruik om die graad van oppervlakerosie

aan te dui (Loxton 1966, Bredenkamp 1975):

1

2

3

4

geen erosie waarneembaar nie

ligte erosie

strawwe erosie

baie strawwe erosie

Klipperigheid van grondoppervlak

'n Klasindeling, gebaseer op Theron (1973), is ·gebruik om die klipbedekking

van die grondoppervlakte te skat.

0 geen klippe op die grondoppervlakte nie

1 grondoppervlakte 1 tot 20io bedek



4 grondoppervlakte 61 tot 80i'o bedek

5 grondoppervlakte 81 tot lOOi'o bed ek

Die klipgroottes is in die volgende klasse verdeel na aanleiding van Loxton

(1966) soos deur Theron (1973) gewysig:

1 gruis met 'n deursnee van kleiner as 12 rnm

2 klein klippies met 'n deursnee van 12 tot 50 mm

3 mediumgrootte klippe met 'n deursnee van 51 tot 100 mm

4 groot klippe met n deursnee van 101 tot 200 mm

5 rotsblokke met n deursnee van groter as 200 mrn

Geomorfologie

Die betrokke geomorfologiese eenheid (kyk HOOFSTUK 5

elke monsterperseel aangeteken.

Resultate) is vir

55

Grond

Slegs die grondkonsistensie (Loxton 1966) is in die volgende klasse onder

skei:

1 los

2 sag

3 effens hard

4 hard

5 baie hard

DATAVERWERKING

n Tabel is op n skuiftafel (Muller, Werger, Coetzee, Edwards en Jarman 1972)

uit die floristiese gegewens opgestel sodat die kolomme releves en die rye

spesies verteenwoordig (Braun-Blanquet 1928, Kuchler 1967, Werger 1973

1974b). Die getal-sterktewaardes en/of kruinbedekkings van die spesies

wat in die monsterpersele aangetref is, is ook in die tabel aangetoon.

Hierdie sogenaamde "rou- tabel" is geherrangskik na 'n visuele s tudie van die

assosiasies tussen die spesies, sodat positief-geassosieerde spesies saam

gegroepeer is, waarna releves met ooreenstemmende spesies saamgegroepeer

is. Die mees algemene spesies is onderaan die tabel geplaas wanneer

geen duidelike floristiese assosiasies getoon is nie. Soortgelyke herrang

skikkings van rye ( spesies) en kolornme ( releves) is herhaal totdat 'n duide

like patroon van groepe releves met n kenmerkende floristiese samestelling

verkry is. Die tabel is gevolglik in nodums verdeel waar elke nodum

verteenwoordig word deur n aantal releves met n ooreensternmende, karakteris

tieke spesiesamestelling (Bredenkamp 1975).

Volgens Ellenberg (1956, In: Werger 1974b) is die herhaaldelike herrangskik

kings n objektiewe proses. Releves kan uit die tabel weggelaat word

wanneer dit n duidelike heterogene voorkoms bet (Werger 1974b), maar geen

releves is tydens die dataverwerking van die studie weggelaat nie.

Al die nodums wat verkry is, is bevestig deur korrelasies tussen die

plantgemeenskap wat deur die nodum verteenwocrdig word en spesifieke eien

skappe van die habitat wat tydens die opname ingewin is. Al die releves

van elke studiegebied is op twee plantsosiologiese tabelle aangetoon (Tabelle

9 en 16).

56

Sekere spesies het n hoe graad van beperktheid wat slegs tot een of enkele

nodums beperk is, en is min of meer getrou aan die een of ander gemeenskappe

waarin hulle voorkom. Alhoewel hierdie spesies wat as differensierende

spesies (Werger 1973) bekend staan wel in ander gemeenskappe teenwoordig

kan wees, kan hulle wel gebruik word om gemeenskappe te karakteriseer of

te omgrens.

Volgens Moravec (1969, In: Bredenkamp 1975) moet slegs sogenaamde karakter-

spesies gebruik word in die benaming van gemeenskappe. Differensierende

spesies wat meer getrou is aan een gemeenskap as aan ander gemeenskappe

word karakterspesies genoem (Bredenkamp ££• cit.). Dit is egter nie altyd

moontlik om hierdie karakterspesies in die praktyk te onderskei nie (Werger

1973, 1974b). Werger (1973) beveel aan dat die spesies wat inn gemeen

skap se naam genoem word ten minste teenwoordig moet wees al is dit nie

oorheersend nie.

Kruinbedekkings van beide die gras- en nie-grasagtige kruide word gesamerit

lik as n persentasie gegee. Die maksimum hoogte van die verskillende

stratums word in sommige gevalle in tabelle aangetoon.

Resultate


Alle plantegroei-eenhede wat in die Arnsterdam-studiegebied onderskei is

word in Tabel 8 weergegee, terwyl die floristiese en habitatresultate in

Tabel 9 uiteengesit word (Fig. 17).

Die Berkheya setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa - grasveld


kom op die sentrale plato-uitloper op n hoogte van tussen 1 370 en 1 418 m

bo seespieel voor. Doleritiese gesteentes kom algemeen in die gebied voor,

terwyl verspreide klipperige dele kenmerkend daarvan is. Die plato het

n effens golwende voorkoms met die hellings van glooiings tussen 1 tot 15°.

Die Vernonia natalensis - spesiegroep (Tabel 9) differensieer die Berkheya

setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa - grasveld.

57

Tabel 8. Die plantgemeenskappe van die Mnsterdam-gebied.


die Heteropogon contortus - Conyza bonariensis - Lobelia spo- grasveld

die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheya setifera - grasveld

die Eulalia villosa - Pentanisia angustifolia - Setaria splendida -

grasveld

die Andropogon eucomus - Helichrysum sp. - oulandgemeenskap

die Paspalum commersonii - Hyparrhenia hirta - Helichrysum sp. - grasveld

die Hyparrhenia hirta - Eragrostis racemosa - Cyperaceae - grasveld

die Trachypogon spicatus - Alloteropsis semialata - Monocymbium ceresiiforme -

grasveld

die Alloteropsis semialata - Pteridium aquilinum - grasveld

die Alloteropsis sernialata - Crassula mollus - grasveld

die Loudetia simplex - Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld

die Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortus -

grasveld

die Tristachya hispida - Berkheya setifera - Panicum natalense - grasveld

die Vlei- en Riviergerneenskappe

die Eragrostis patentissirna - Echinochloa sp. - vleigemeenskap

die Riviervalleigerneenskap

die Plantasies en Uitheemse Plante

Tabel 9. 'n Plantsosiologiese tabel van die plantgemeenskappe wat in die Amsterdam-studiegebied aangetref word.

GEMlTNSKAPPI

Rclevenommer

Hoogte bo seespieCI (m)

Klipperigheid

Groottc van klippe

Geologie

Aspek

Helling

Vertrapping

"' "' @

"' ~ ~ 8

~

:: ~

> ~ ~

" ~~ Q "' <: ~ e3 ~ c.

" "' "' ~ :'5 ~ " f::: ~ r...:. '

"' " : ~ :...: ;.,.;

~ ~ "' ;.; ~ ~ "'<

.,

"" ~ . ~ ~ ~ ..... h :s ~ :"\ ~ ~

~ ;; :i '-':l ~ v < __; ~ Q ...... ::::J r_; ~ ~ ~ ~ :g 3 :::...< ._, >-. •,• ::t:: ~ \..) > v Q Q Vl ~ ...; < -< ~ .....: a ::r: N ~ ~ :.J

~-~ I ~ 'I I

· I , I I I I I I I ! I I ' ' "' I ~

'-' I o I ? P.. ~ I .....l

~~ ; ~ h I ~ ~~ ::5 ~ 0 !SE "!; ~ ~ :3 'l'; ;:: ~5 ~ t2 :5 . h :Y: ::..

c.::: !>- ~:t::: e:::..:..: ~~ C:: ~ .? ~< I V <~: ~o~~o ~ D:::> t;u; ~ V) ~o ~8 i ~~ ~ ~""""i'~...J ~ ~< o-< ~ ~ ~~ V)> , t"" z e::::;;o- ~.....; • >-.. ~:t::::::r: h . ~'-'-' o-~ ::;::;;;;: ;..:..l VJ<.r.i~> ~ .._~ '.:;:.) ~ v "'-&; ....::,9 '"""'-l w.J

~ ._,<r:,....-v.. ..... '""~ "' C...:: ~v :.:::.....: "';::;; h ~:::r:~~~ .... ~o. ~;:__ ~ h: ~x '2 i?i~ ~G o::r::o Cl...JI;;.>::..; ~ <::~ -<.;2 "'P-..; Qo :"t:O c:::"' '-':l-a....~ ::.... ~ ::,-~"- a"" v .....:;,...J ._, ~ 01 0:: ~ V)

!:--;.:.; :::~·Cl.."' a< V)~ ~< "'""':So "' ~~ "'~ ~; <> ,...., ,,:;.:: D:::VJ .....,p;:: ';;:!> ~....l ~0:: ~.. ::::::~ < c~ "'~ "'~ 5~ ~~ ~- ~~ '"~ '"~ ~~ t~ ~. V< VJ;::: VJC:. Z ';;f:c.:; ::r:~ kl...:r; V1> .....;'"'-. u....._ '-"'0 he.. <:::r: or-:: O> ->..~_ ~.._ :;::: VJ:::r: Vl Cl..~ "' ._,> "'-"" ar..:> --;:..:..: ~~<:..:..:esC :Sv ~v!~< ::."-l 0:::~ :::::~ Cl.."' c.:: '. ::::; V) ::::. ....: a ::;;;: v ""i >- V"l V) :::r: """ VJ V) :::::; "' "'" V) o a~~~;:,.~ t.;:~ ~.§ ~~ ~~So ~"'::: f:::O:::o

1

1

::_: h~ ~:S "'<::._; ~:S 2p ~..._ ~() o:;;> ~~ h~ 'ij~= I ()~ ~t; ::r::....; ~::r: ....:r:c; oz. .._ D:::~ ~::S h...:> ;...::::r:; r:::.::""-> I ~~ D:::~ ~:..:..: "':::.:: "'~ D:::< ~~ "'(~ a:::: o-....~ ::::::::.:: ~o<Zl ! h~.:.. (.).c: 1

Gj~ :3:3 st- ~s·~~:::: ::::~ "-i~ :3;s ~.(;( ~~~ i ~F: ~s:: 1, :J::...; c..;"C ~~.'io[~:t: :-:::r.r: ~~ ~~ 8~ ~~:.J 1 f::~ ~~ t·---+--: - t . ___ ____j____ I -r- ~ 21 2s 4 lR. 2019116171414249li 9 313250344533 2524! 274039267 1438443035484647 238 u/ 295 226 1::.1336371 2 ro[

I I I I I ~ ~ I ~ ~ I ~ M ~ 0 0 I 0 ~ ~ ~ ~ ~ 00 I ~ ~ i M ~· 0! M ~ ~ - ~ 0 0 M ~· ~ ~ ~ M ~ 'i - ~ ~ ~ c N ~ 00

11 ~ I ~ ~

~ 0 ~ . - 0

c C:l

;::: ~

~ ~ ~ oc

~-

0 0 0C ~ ~ M ~ ~ M ~ ~ ~ M M M M ~ 00 0 0 0 0 ~ ~ 0C ~ ~ ~ 0 0 ~ N ~ C ~ 7 - 00 00 ~ ~ M ~ N ~ 7- M M I M ~ M ~ M ~:: M M M: ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ M M M ~ ~ M ~ ~ ~ M ' ~ ~ M M M M M M I - ~I

000MM~IO

"!_::.!:_ •• - '<t ! -- - ---M-<--

1

c a !:. ! '"' '"' '"' @_ I '"' I 00 ClC: ~f-C :::::f-r..rJ;-f-VlVl 2.o.. 222c....o.. c...c...C:C:f-O:.t::..::IC:VJC:C:

I :3:. 00 2l::.S:3: 0 8 .o 0 o o:s= ~ o;::: oo;s:;s:o9;s:;:;: I o r./llv;<r. QZ VJVlVl <r. VlZVlZ VlVJ VJVJ ZVJ ZZ<Zl<ZlZL:VlVJ IVJ

7 ~7 ~ "d" "d" 7~-d"":t ~~ ~~ ~'<t 7 7 I ~

~~ ~~ ~~ 0~~ ~~~~~0~ ~~ ~~~~~ ~~~~~~~~ ~~~~ co oo co -- oooo o o- ooo- -NN -~oooo

I ('IM'-- <"..N ~. N I~

I ~~ --~ M---~~M NM NN--N N·-ONNNN -~--

'"' '"' ~VlOOl--f-1:-f--<f-

It;; ~ 2 ~ ~ ~

~:!-~:t~~:t:t"1"1"?.lr;"l"1 ooo-oooo

'="-

'"' ~

~

io

"'

~ 0

DIFFERENSIERENDE SPESIES VIR DIE HETEROPOGON CONTORTUS- CONYZA BONARIFNSIS- LOBELIA SP. - GKASVI-.LD

Berkheya ~P

Lohelia >p

Conyza bonariensis

+ + + + ;

+

DIFFERF.NSIERENDf SPLSILS VlR DIE EULALIA VILU}SA- HYPOXIS RIGIDULA- BERKHEYA Sl::TTFERA- GRASVELD

+

----------,--,---,--,--·-·--·-

I Q J_j_J Nidorel!a sp.

Borreria sp.

I =-l _ _L___l__==~ DIFFLRENSIERFNDF SPESIES VIR DIF EULALIA VILLOSA- PENTANISIA ANGUSTTFOLIA- SETARIA SPLENDIDA- GRASVLLD

~

. ,. I ---------Pentanisia angustifolia

Gnaphalium luteo-album

Setaria splendida

Vernonia natalensis

Rhynchelytrnm repens

+ + ; +

1 + + r I + + ; + ; + ; I ; ' 2 ++ I

DIITLRFNSll·.RENDE SPFSIFS VIR DIE ANDROPOGON EUCOMUS- HF.LICHRYSUM SP. -- OULANDGFMEENSKAP

I +

lfdichcy>UUC'P I I [] L ~-T I Andropogon euconws I + 1 1

Digitaria trichol!Jenoides I 1 I + j_ ! 1

DIHTRENSIERFNDI: SPI:SII':S VIR DIE PASPALUM COMMERSONII- HYPARRIJFNIA HIRTA- HELICHRYSUM SP.- GRASVLLD

Paspalum commersonii

Helichry~um ~p.

Stiburus conrathii

Eriosema salignum

1 + I I I I

+ + + 1

+

+ !

DIITTRLNS[J-.Rl-NDI· SPI:SIJ:S VIR DIL HYPARRHENIA HIRTA- ERAGROSTIS RACEMOSA- CYPF.RACFAL GRASVFI.D

Setariil neglecta

Gladiolus 'P-

Andropo,;on appendiculatus

Aristida sp.

Rhynchelytrnm setifolium

+ I

+ + + 2

+ 2 I I

DIH:ERENSIEIU:NDE SPLSII·:S \'IR Dll: ALLOTEROPSIS SEMIALATI\- PTERIDIUM AQUILINUM -GRASVELD

!

+

2 ;

+ +

Pte~idium aquilinum

Vernonia poskeana j -,------,-----,--------=t:l=-.~-.. -. -,--+ ~,,-------,~-1,------11

DllTERENSil·,RLNDl· SPLSIFS VIR DIE ALLOTEROPSIS SEMIALATA- CRASSULA MOLLUS- GRASVLLD

Crassula molfus

Gnidia capitata

Hypo:r:is roo peri

Alloteropsis semialata ;

+ 2 I

DIFFERIJ\SIJ·:RL~Dl SPLSILS VIR DIF LOUDETIA SIMPLEX- INDIGOFERA SP. BERKHEYA SETIFERA- GRASVJ·:LD

Aloe sp.

!ndixofera sp.

Loudetia simplex

Elyonurus muticus

Berkheya sp.

Pearsoniil se.~silzj'olia

Acalypha ~p.

Microchloa caffra

Conyza sp.

Pelarr:onium luridum

Rhus discolor

Dicoma zeyheri

Setaria nigrirostris

+ + +

--

+ + +

+ + + + ' +

+ ' 1 1 1

+

DIFFFRENSIERL·:NDL: SPI-.Sll·S VIR DIE ERAGROSTIS RACEMOSA- ERIOSEMA PAUCIPLORUM- HETEROPOGON CONTORTUS- GRASVELD

Eriosema paucijlornm

Gerhera ~p.

Ctenium concinnum

Senecio hieracioides

---...--.----+II n, ·.

DIFFERENSIERENDE SPESIFS VIR DIE ERAGROSTIS PATENTISSIMA- ECHINOCHLOA SP. - VLEIGI-_MELNSKAP

Eragrostis patentissima

Hyparrhenia aucta

Helichrysum sp.

Echinochloa sp.

Ledebouria sp.

ALGFMENE SPES!ES

Hyparrhenia hirta


Themeda triandra

Berkheya setifera

Hypo xis dgidula

Eulalill villosa

Emgmstis plana

Eragrostis racemosa

Diheteropogon amplectens

Monocymbium ceresiifonne

Tristachya hispida


Rendlia altera

Panicum natalense

Eragrostis curvulil

Brachiaria serrata

Cyperaceae

Cymbopogon excavarus

Helichrysum nudiflorum

Hypoxis ~p

SPESIES MET 'N LAE KONSTANTIIEJD

Raphionacme ~p.

Eragrostis capensis

Acalypa sp.

Haplocarpha scaposa

Panicurn ecklonii

Justica sp.

Harpechloa falx

Thunbergia sp.

nicoma zeyheri

1/elichrysum swynnertonii

Cassia biensis

Raphionacme hirsuta

Eragrostis sp.

K oelerill cristata

Pellaea calomelanos

Eragrostis gummiflua

Acalypha schinzii

Eriosema sp.

Crotofaria sp.

Sporobolus pectinatus

Kedrostis sp.

Schistostephium crataegifolium Scilla sp.

Setaria sp.

;

; 2

I

2 I

I ; 2 '

2 2

2 I

2 2

I +

I

2

2 2

2 ;

2 2

I ;

I ;

2 3

2 1

1 ;

2 1

+

1 3

+ + I 1

2 2

1 I

1 2

I

; 2

+ 2

2 2

I

+ +

+ + + +

1

+

+

+ I

2 2

2 3

2 2 I

+

+

T

3 3 1

+ ; 1 1

1 2

2 + I

+ + I

I 1

+

+

+

32'22233

+ + 1 r +

2 2 2 + + l + r +

; + I

2 2 2

3

I

1

+ 2 3 I

I I

+ +

+ 2

1 2

I I + r !

+ + I I

+ +

2 3 2 I r I

I

+ I 1

1 2

1

1 ;

+ I

1

+ 2 + 2 2

2

I ;

+

I +

+ I +

+ +

+ + +

!

I + +

+ I

Geologie D (doloriet), SK (skalie), T (til!iet), M (mikrograniet), P (piroklastiese rots), U (ultrabasiese rots)

Die ander habitatsimbole \\ ord in die teks verk!aar

+ +

2 1

l 2 I 1 r

2 3 1 2 2

1 + 1 2 2

T + + 1 2 2 3 2 l

1 1 1 1

+ + 1

3 2 + 1 I

l 1 2 3

+ + 1 2 I 1 l 1

1 +

+

1 I

+

+

+; +

+ ! + I + + + + r +

+ +

2 1 + I

+ + + + + +

; I

+;

+ +

+ +I

+

+ + +

+

+ + +

'

+ +

+ +

I +

+ +

2 ;

+I + I I 2 I

I + I I 2 +

+

32 2212

; + I

+ + 2 2

2 2 1 +

3 2 3 2

+ I 2 2

1 I I

+I r I + + 1 2

+ I 3

I + r 2 2 + 1 I

1 1

2 1 + I + ;

2 ;

I + r + + I + I

I 1

2 ;

+

2 I

+ +

2 I 2

; ; 1

+ 2 1 2

I 2 2 r

+ ; 1

2 2 2 2 I I

r 1 2 2

2 2 + 3 3 + 3

+ +

2 + r +

+

+

2 2

I

+

33+r221

1 r r + I + 2 + 2

; 2

+ I I + 2 I I

I ;

2

+ 2

1 I I

2 I

I I 1 I

2 2 + 1 3 1 I + 2 2 I 2 3

222rl2 2

1 L 2 I

2 I I

1+1+2+ r

+

+

+ ;

+

2 2

+ I

+

I

2 I

+

+

+ +

+ +

'---

--

2 1

1 2

+ 2

+ 1

+ ' I--

+ ;

3 3

Berkheya setifera-Vernonia natalensisEulalia villosa- grasveld Andropogon el,(cOmus-Helichrysum sp.oulandgelneenskap PJl!ipalum commersonii -dHyparrhenia hirtaHel1chrysum sp.- grasvel

Hyparrhenia hirta- Eragrostis racemosaCyperaceae -grasveld

~ '

Ill ~ [IE]

Trachypogg,(l spicatu~-Alloteropsis semialata-Monocym tum ceresuforme-grasveld Loudetia simP..Iex-lnd~fera sp.-Berkheya setifera - gra eld Eragrostis racemosa- Eriosema eauciflorum-Heteropogon contortus-grasveli:l

Tristachya hiseida - Berkhej{l setifera -~niew11 nt~tll7f!n~tJ - grasv ltl

Plantgemeenskappe

~ Vlei- en Riviergemeenskappe

[I] Eragrostis curvula-Jand

t-= landerye

~ ' Uitheemse Borne

CJ Plato-uitloper

~ Platobt:rggebied

Geomorfologiese eenhede

1'8 Tallushang

liiiTI1 Pediment

==::= Riviervallei

Heteropogon contortus- Conyza bonariensisLobelia sp.-grasveld Eulalia vi/losa-HVDoxts rigidu/a- Berkheya setifera- grasverd Eulalia vilfosa-Pentanisia angustifoliaSetaria splendida-grasveld

Andropogon eucomus-Helichrysum sp.oulondgemeenskop Paspalum commersonii-

1·Hyparrhenia hirta

Heltchrysum sp.-grasve d

Hyparrhenia hirta- £ragrostis racemosaCyperaceoe-grasveld Alloteropsis semialata-Pteridium aquilinum-grasveld Alloteropsis semialata- Crassula mol/us -grosvelcf

IMiill E:3 nmrn ~ ~

Loudetia simp/Tcx-Jndigofera sp.- Berkheya setifer.t-grasve d Eragrostis racemosa-Eriosemf:. paucif/orum-Heteropogon contortus-grosve d Tris!achya hisfeida-Berkhe~a Pamcum nata ense- grasve d

setifera-

Vlei- en Riviergerneenskappe

Figuur 17. n Plantegroeikaart van die Arnsterdarn-studiegebied.

59

lkm

IL1I Eragrostis curvula-land

landerye

. li[3 Uitheemse Borne

1 tot 50 : Releyeposisies

60

Hierdie gemeenskap kan aan die hand van spesiesamestelling in die vol

gende variasies onderverdeel word:

die Heteropogon contortus - Conyza bonariensis - Lobelia sp.-grasveld,

die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheya setifera-grasveld, en

die Eulalia villosa - Pentanisia angustifolia - Setaria splendida

grasveld.

Die Heteropogon contortus - Conyza bonariensis - Lobelia sp. -grasveld

Hierdie grasveld word deur releves 21 en 28 in kampe 16 en 12 respektiewelik

verteenwoordig en is op die plato-uitloper op n hoogte van tussen 1 401 en

1 418 m bo seespieel gelee. Doleritiese gesteentes kom deurgaans in die

gebied voor. Die grondkonsistensie wissel van sag tot effens hard. Ligte

erosie kom in die omgewing van releve 28 voor. Die gebied is lokaal

klipperig (klein klippies) met n klipbedekking van ongeveer 20%. Die

suidfrontglooiing het n hell~ng van tussen 1 en 15°.

Verskeie spesies differensieer die grasveld, naamlik Conyza bonariensis,

Lobelia sp. en Berkheya sp. Plantsoorte met n relatiewe goeie bedekking

is Eragrostis plana, Berkheya setifera, Heteropogon contortus en

Monocymbium ceresiiforme. Ander opvallende spesies is Acalypha sp.,

Hyparrhenia hirta, Hypoxis rigidula en Panicum natalense.

Gedeeltes van die grasveld is aan vertrapping en oorbeweiding blootgestel,

soos aangetoon word deur die teenwoordigheid van Conyza bonariensis,

Eragrostis plana en Eragrostis curvula. Sekere gedeeltes van die grasveld

is ook vogtiger en word gekenmerk deur Eragrostis patentissima, verskeie

verteenwoordigers van die Cyperaceae en Andropogon eucomus.

Die kruinbedekking van die gras- en kruidstratum wissel van 65 tot 80%

(Tabel lO)o

Die Heteropogon contortus - Conyza bonariensis - Lobelia sp. - grasveld

toon nie aileen verwantskappe met die ander variasies van die Berkheya

setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa - grasveld nie (uitgesonderd

Tabel 10c n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroonbedekking van die

Berkheya setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa - grasveld.

Releve 21 28 4 18 20

Hoogte (m) : Kruidstratum 1 0,9 1 1 0,9

1) Kroonbedekking (%) . . 65 80 85 80 75 Kruidstratum .____

1) Grasse en nie-grasagtige kruide, uitgesonderd dele deur klippe bedek.

19

0,8 0"1

80

62

die Vernonia natalensis - spesiegroep~ maar ook met die Eragrostis

racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortus - grasveld aan

gesien Brachiaria serrata, Heteropogon contortus en Monocymbium ceresiiforme

hoe bedekkingswaardes in beide gemeenskappe het.

Die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheva setifera - grasveld.

Hierdie grasveld word deur releves 4 en 18 in kamp 11 verteenwoordig en

kom op n hoogte van tussen 1 386 en 1 408 m bo seespieel op die plato

uitloper voor. Doleriet is die enigste geologiese formasie in die ge

bied. Die grondkonsistensie wissel van sag tot hard. Klipperige

gede~ltes is kenmerkend in hierdie grasveld met n bedekking van tussen

1 en 60%. Die klipgrootte is medium tot groot. Al die suidfrontglooiings

het n helling van tot 15°.

Die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheya setifera - grasveld

word gedifferensieer deur Nidorella sp. en Borreria sp. Spesies wat

n hoe kruinbedekking het sluit Hyparrhenia hirta, Themeda triandra,

Eulalia villosa en Monocyrobium ceresiiforme in.

Die grasveld is matig oorbewei soos weerspieel word deur spesies soos

Nidorella sp. en Borreria sp. Op die klipperige dele is Cymbopogon

excavatus en n Aloe sp. kenmerkend. Die kruinbedekking in die releves.

wissel tussen 80 en 85% (Tabel 10).

Die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheya setifera - grasveld

too~ afgesien van die reeds vermelde verwantskappe met die variasies

van die Berkheya setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa -

grasveld, ook n verwantskap met die Trachypogon spicatus - Alloteropsis

semialata - Monocymbium ceresiiforme - grasveld deur die teenwoordigheid

van Eulalia villosa, Eragrostis racemosa en Alloteropsis semialata.

Die Eulalia villosa - Pentanisia angustifolia - Setaria splendida - grasveld

Releves 20 en 19 in kamp 11 verteenwoordig hierdie grasveldtipe op die

63

suidelike gedeelte van die sentrale plato-uitloper op ~ hoogte van tussen

1 370 en 1 408 m bo seespieel. Soos in die geval van die vorige gras

veldtipes kom slegs doleriet in die gebied voor. Die grondkonsistensie

is deurgaans effens hard. Anders as in die Eulalia villosa - Hypoxis

rigidula - Berkheya setifera - grasveld kom hier minder klippe voor sodat

minder as 20% van die grondoppervlakte deur klippe bedek is. Net soos

in die vorige twee variasies het die suidoosfrontglooiings ~ belling van

tot 15°.

Hierdie grasveldtipe word gedifferensieer deur Pentanisia angustifolia

Gnaphalium luteo - album en Setaria splendida. Hyperrhenia hirta,

Berkheya setifera, Heteropogon contortus, Hypoxis rigidula en Eulalia

villosa het ook hoe kruinbedekkingswaardes in die gemeenskap.

Verskeie spesies se teenwoordigheid dui op versteuring, byvoorbeeld

Gnaphalium luteo - album, Paspalum cornmersonii, Eragrostis plana en

Helichrysum sp. Spesies wat kenmerkend is van vogtige toestande soos

verskeie verteenwoordigers van die Cyperaceae, dui op vogtige toestande.

Die kruinbedekking wissel tussen 75 en 80% (Tabel 10).

Hierdie grasveld toon ~ verwantskap met die Eragrostis racemosa -

Eriosema pauciflorum-Heteropogon contortus - grasveld deur die teenwoordig-

heid van Heteropogon contortus en Eragrostis racemosa. ~ Verdere ver-

wantskap word met die Eragrostis patentissima - Echinochloa sp. - vleigemeen

skap getoon deur Eragrostis patentissima, Hyparrhenia aucta, Helichrvsum

sp. en verskeie verteenwoordigers van die Cyperaceae.

Die Andropogon eucomus - Helichrysum sp.-oulandgemeenskap.

Enkele oulande kom in die studiegebied voor waarvan slegs twee ~ noemens

waardige oppervlakte beslaan (kampe 15 en 17). Hierdie oulandgemeenskap

word deur releves 16 en 17 in kampe 17 en 15 respektiewelik verteenwoordig.

Die oulande is op die plato-uitloper, met doleriet as onderliggende

gesteente, op ~ hoogte van tussen 1 386 en 1 439 m bo seespieel gelee.

Die grondkonsistensie is deurgaans effens hard met verspreide swak

64

gedreineerde gedeeltes, terwyl geen klippe op die grondoppervlakte

voorkom nie. Die noord- en oosfrontglooiings het ~ belling van tot 10°.

Verskeie spesies is kenmerkend van die oulandgemeenskap, veral Andropogon

eucomus, Digitaria tricholaenoides en Helichrysum sp. Eragrostis curvula,

Eragrostis plana en Eragrostis racemosa is ook baie opvallende komponente

van hierdie gemeenskap.

~ Relatiewe lae kruinbedekking van tussen 45 en 60% word aangetref.

~ Opvallende verskil tussen die oulandgemeenskap en die naasliggende

Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortus -

grasveld is die feitlik algehele afwesigheid van Trachypogon spicatus,

Eulalia villosa, Diheteropogon amplectens, Monocymbium ceresiiforme en

Heteropogon contortus. Die volgende spesies dui egter op ~ verwantskap

tussen die twee gemeenskappe : Eragrostis plana, Eragrostis racemosa en

Andropogon eucomus. Andropogon eucomus dui verder ook op nat toestande.

Die Paspalum commersonii - Hyparrhenia hirta- Helichrysum sprgrasveld.

Hierdie grasveld word deur releves 42 (kamp 5), 41 en 49 (kamp 9) verteen

woordig. Die grasveld word op die suidwesfron~tallushang, met sandsteen

en skalie as die vernaamste onderliggende gesteentes, op ~ hoogte van 1 326

tot 1 386 m bo seespieel aangetref. ~ Effens harde tot harde grondkonsis

tensie kom voor, terwyl tot 40% van die grondoppervlakte deur gruis en

klein klippies bedek is. Die suidwesfrontglooiings het ~ belling van

tussen 15 en 25°.

Die Paspalum commersonii - Hyparrhenia hirta - Helichrysum sp.- grasveld

word deur Paspalum commersonii sp., Stiburus conrathii en Eriosema salignum

differensieer. Ander spesies met~ hoe bedekking sluit Hyparrhenia hirta

en Eragrostis plana in terwyl Berkheya setifera, Eulalia villosa en Rendlia

altera ~ definitiewe aspek aan die gemeenskap verleen.

Oorbeweiding en vertrapping word weerspieel deur die teenwoordigheid van

spesies soos Eragrostis plana, Helichrysum sp., Paspalum commersonii en

65

Aristida sp. Die voorkoms van Stiburus conrathii en Paspalum cornmersonii

dui opvogtige grond. n Kruinbedekking van tussen 55 en 60% kom voor.

Hierdie gemeenskap toon slegs n verwantskap met die Hvparrhenia hirta -

Eragrostis racemosa - Cyperaceae grasveld deur die gesamentlike teen

woordigheid Eragrostis plana en Rendlia altera.

Die Hyparrhenia hirta - Eragrostis racemosa - Cyperaceae - grasveld

Die Hyparrhenia hirta - Eragrostis racemosa - Cyperaceae - grasveld word

deur releves 9, 31, 45 (kamp 18), 32, 50 (kamp 20), 34 en 33 (kamp 19)

verteenwoordig. Die meeste releves (9, 31, 32 en 50) is op die coste

like gedeelte van die plato-uitloper gelei (met onderliggende gesteentes

soos sandsteen en skalie, tilliet asook doleriet en ultrabasiese rots),

terwyl die ander releves (34, 45 en 33) op die pediment gelee is. Hierdie

gemeenskap kom op n hoogte tussen 1 307 en 1 373 m bo seespie~l voor.

Die gronde bo-op die plato-uitloper is meestal vlak en swak gedreineer

met n effens harde tot harde konsistensie in teenstelling met die

dieper gronde van die pediment waar die grondkonsistensie sag tot effens

hard is. Dagsome kom verspreid op die plato voor, maar die klipbedekking

is oor die algemeen laag terwyl gruis tot groot klippe tot 50% van die

pediment se grondoppervlakte bedek. Die noordoos- en suidoosfront

glooiings het n helling van tot 35°.

Hierdie gemeenskap word gedifferensieer deur Andropogon appendiculatus,

Setaria neglecta en n Gladiolus sp. asook verskeie verteenwoordigers van

die Cyperaceae. Hyparrhenia hirta het die hoogste kruinbedekking terwyl

Berkheya setifera ook n belangrike komponent van die gemeenskap is.

Ander algemene spesies is Eragrostis plana, Eragrostis racemosa, Rendlia

altera, Eragrostis curvula, Trachypogon spicatus en Hypoxis rigidula.

Alhoewel Eulalia villosa minder konstant voorkom verleen dit wel n definitiewe aspek aan die gemeenskap.

66

Gedeeltes van die gemeenskap is aan vertrapping en oorbeweiding bloot

gestel, soos aangetoon word deur die teenwoordigheid van spesies soos

Aristida sp., Rhynchelytrum repens, Eragrostis plana, Eragrostis curvula

en Haplocarpha scaposa. Verskeie spesies, kenmerkend van vlak en

vogtige grande, kom voor soos Andropogon appendiculatus en verteenwoordi

gers van die Cyperaceae. Die kruinbedekking wissel tussen 50 en 80%

met die hoogste bedekking by die laer-liggende releves (Tabel 11).

Die Hyparrhenia hirta - Eragrostis racemosa - Cyperaceae - grasveld toon

verwantskappe met die aangrensende gemeenskappe deur die teenwoordigheid

van verskeie spesies:

(a) Die Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon

contortus - grasveld deur Eragrostis racemosa en verteen

woordigers van die Cyperaceae.

(b) Die Tristachya hispida - Berkheya setifera - Panicum

natalense - grasveld deur Panicum natalense, Eragrostis

plana, Eragrostis curvula en ~ Hypoxis sp.

Die Trachypogon spicatus - Alloteropsis semialata - Monocymbium ceresiiforme -grasveld.

Hierdie gemeenskap word deur releves 25, 26 (kamp 1), 27, 40, 39, 26 (kamp 4)

en 7 (kamp 3) op die suid- en suidoosfrontglooiings van die platoberggebied

op ~ hoogte van tussen 1 386 en 1 521 m bo seespieel verteenwoordig.

Gesteentes van die Usushwana-kompleks kom in hierdie bergagtige gebied

voor. Die glooiings het ~belling van tussen 15 en 40°.

Die Trachypogon spicatus - Alloteropsis semialata - Monocymbium ceresiiform~

grasveld word hoofsaaklik deur Alloteropsis semialata gedifferensieer en

kan aan die hand van spesiesamestelling en fisionomie in twee variasies

Tabel 11. n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroonbedekking van die

Hyparrhenia hirta- Eragrostis racemosa- Cyperaceae-grasveld.

Releve 9 31 32 50 34

Hoogte (m) : Kruidstratum 0,2 0,5 0,6 0,8 1

1) Kroonbedekking (%) : 50 55 65 60 80 Kruidstratum -~-----------~----- ------~--- --- ------- --~-- -- -------- -- --- ---


45

0,6

70 --- ---

33

0,9

60 -- ---

0\ -....,J

68

verdeel word, naamlik:

die Alloteropsis semialata - Pteridium aguilinum - grasveld en

die Alloteropsis semialata - Crassula mollus - grasveld.

Die Alloteropsis semialata - Pteridium aguilinum - grasveld

Hierdie grasveld word verteenwoordig deur releves 25 en 24 in kamp 1 en

kom op die platoberggebied tussen 1 449 en 1 516 m bo seespieel voor.

Piroklastiese rots, riolieten mikrograniet vorm die onderliggende gesteen

tes. Die grond het ~ sagte tot harde konsistensie. Tussen 21 en 40%

van die grondoppervlakte word deur klein tot mediumgrootte klippe bedek.

Steil glooiings van tot 40° wat in ~ suidwestelike rigting front is ken

merkend van die noordwestelike gedeelte van die platoberggebied.

Die grasveld word gedifferensieer deur Pteridium aguilinum en Vernonia

poskeana. Plantspesies met ~ relatiewe hoe kruinbedekking in die

gemeenskap sluit soorte soos Alloteropsis semialata, Themeda triandra,

Monocymbium ceresiiforme, Diheteropogon amplectens en Trachypogon spicatus

in.

Die veld bet ~ meer heterogene voorkoms teen die laer hange wat moontlik

aan vertrapping en matige oorbeweiding toegeskryf kan word. Eragrostis

racemosa, Rhynchelytrum repens en Helichrysum nudiflorum is opvallende

komponente in hierdie laagliggende grasvelddele. Hyparrhenia hirta wat

'n hoe konstantheid het, is hier opvallend swak verteenw·oordig. Die

kruinbedekking wissel tussen 50 en 70% (Tabel 12).

Die Alloteropsis semialata - Pteridium aguilinurn - grasveld toon geen

duidelike verwantskappe met enige ander plantgemeenskap nie, behalwe

met die naasliggende Alloteropsis semialata - Crassula mollus - grasveld

in die gesamentlike teenwoordigheid van veral Monocymbium ceresiiforrne

Heteropogon contortus en Eragrostis racemosa.

Die Alloteropsis semialata - Crassula mollus - grasveld

Die grasveld word.deur releves 27, 30, 39, 26 (kamp 4) en 7 (kamp 3) op

Tabel 12. n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroonbedekking van die Trachypogon

spicatus - Alloteropsis semialata - Monocyrnbium ceresiiforme - grasveld.

Releve 24 25 26 27 39 40

Hoogte (m) : Kruidstratum 0,4 1 1,2 1 1 0,9

1) Kroonbedekking (%) . . 50 70 85 70 90 80 Kruidstratum


7

0,4

50

Q'\ 1..0

70

die suidoostelike gedeeltes van die platoberggebied en plato-uitloper,

met onderliggende rioliet en piroklastiese rots, op n hoogte van 1 386

en 1 453 m bo seespieel verteenwoordig. Groot en mediumgrootte klippe

bedek minder as 20% van die grondoppervlakte. Die glooiings, wat in

n suidwestelike, suidelike en suidoostelike rigting front, het n belling 0 van tot 40 •

Crassula mollus, Gnidia capitata en Hypoxis rooperi is differensierend

uit die grasveld. Die volgende spesies het ook relatiewe hoe kruin

bedekkingswaardes in die gemeenskap : Trachypogon spicatus, Themeda

triandra, Berkheya setifera Eulalia villosa, Eragrostis racemosa,

Monocymbium ceresiiforme en Rendlia altera.

Die grasveld is oor die algemeen in n goeie toestand en is slegs lokaal

gedeeltelik oorbewei, soos aangetoon word deur die teenwoordigheid van

spesies soos Rhynchelytrum repens, Helichrysum sp., en n Crotolaria sp.

Sekere spesies, tiperend van klipperige gedeeltes, word ook aangetref

onder andere Rendlia altera, Cvmbopogon excavatus en Hypoxis rooperi.

n Kruinbedekking van tussen 50 en 90% kom voor (Tabel 12).

Die Alloteropsis semia1ata - Crassula mollus - grasveld toon, afgesien

van die verwantskap met die naasliggende Alloteropsis semialata -

Pteridium aguilinum - grasveld, ook n verwantskap met die Eragrostis

racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortus - grasveld deur

die gesamentlike teenwoordigheid van Heteropogon contortus en Tristachya

hispida.

Algemeen

Fisionomies behoort releve 7 tot die Alloteropsis semialata - Pteridium

aguilinum - grasveld van die stei1 suidoosfrontglooiings van die plato

berggebied, maar is weens spesiesamestelling onder die Alloteropsis

semialata - Crassula mollus - grasveld geplaas.

Die Loudetia simplex - Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld.

Hierdie grasveld word deur releves 35, 46, 47 (kamp 18), 14, 38 (kamp 2),

48 (kamp 15), 30 (kamp 11) en 44 (kamp 10) verteenwoordig. Die re1eves

71

is teen klipperige glooiings tussen 1 370 en 1 496 m bo seespieel op

die plato-uitloper en platoberggebied gelee. Doleriet en skalie is

die vernaamste onderliggende gesteentes. n Sagte tot harde grond

konsistensie kom voor, terwyl tussen 20 en 60% van die grondoppervlakte

deur klein of groot klippe bedek is. Die meeste releves kom teen noord

oosfrontglooiings (releves 14, 35, 38 en 46) en suidwesfrontglooiings

(releves 30, 44 en 47) voor. Hierdie glooiings het n belling van tussen

15° en 25°.

Die Loudetia simplex - Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld

word deur verskeie spesies gedifferensieer waarvan Aloe sp., Elyonurus

muticus, Rhus discolor en Dicoma zeyheri die vernaamste is. Hyparrhenia

hirta, Trachypogon spicatus, Themeda triandra en Berkheya S€tifera het

relatiewe hoe bedekkingswaardes in die gemeenskap.

Gedeeltes van die gemeenskap is aan swaar beweiding en vertrapping

blootgestel (veral releves 14 en 38) soos aangetoon word deur die teen

woordigheid van spesies soos Eragrostis plana, Aristida spp. en

Rhynchelytrum repens. Ligte erosie kom lokaal voor. Die kruinbedekking

wissel tussen 40 en 80% (Tabel 13).

Die Loudetia simplex - Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld toon

n verwantskap met die Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum -

Heteropogon contortus - grasveld deur die teenwoordigheid van Loudetia

simplex, Conyza sp. en Ctenium concinnumm beide gemeenskappe. Elyonurus

muticus dui op n verdere verwantskap met die Tristachya hispida - Berkheya

setifera - Panicum natalense - grasveld.

Die Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortus grasveld.

Die Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortus -

grasveld word deur releves 23 (Kamp 15), 8, 1 (Kamp 16) en 11 (Kamp 11)

op die noordelike gedeelte van die sentrale plato-uitloper op n hoogte

van tussen 1 385 en 1 424 m bo seespieel verteenwoordig. Die gemeenskap

kom hoofsaaklik op doleriet en gedeeltelik op sandsteen en skalie voor.

Vlakkerige gronde kenmerk die gebied, terwyl die grondkonsistensie van

Tabel 13. n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroonbedekking van die Loudetia simplex -

Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld.

Releve 14 30 35 38 44 46 '• 7

Hoogte (m) : Kruidstratum 0,8 1 1 1 '1 0,6 1 '2 1 '2

1) Kroonbedekking (%) : 60 80 70 50 40 70 60 Kruidstratum

------- --- L.___ __ ----- - -------- --- --


48

1 '3

80 ...... N

73

effens hard tot hard wissel. Die hele gebied is klipperig en gruis en

klein klippies tot mediumgrootte klippe bedek in sommige gevalle tot

40% van die grondoppervlakte. Die suidoos- en noordoosfrontglooiings

het n helling van minder as 10°.

Eriosema pauciflorum, Senecio hieracioides en n Gerbera sp. differensieer

hierdie gemeenskap. Plantspesies met n hoe kruinbedekkingswaarde sluit

Eragrostis racemosa en Heteropogon contortus in. Die hele gebied, uitge

sonderd kampe 11 en 15 (releves 11 en 13 respektiewelikh word periodiek

aan hoe weidingsdruk onderwerp en toon tekens van uittrapping. Die teen

woordigheid van n Conyza sp. dui op versteuring. Andropogon eucomus en

Senecio hieracioides en verskeie teenwoordigers van die Cyperaceae is

kenmerkend van swak gedreineerde en vlakkerige grande. Die feitlik totale

afwesigheid van Berkheya setifera en Eulalia villosa, wat algemeen op

die res van die plato-uitloper in die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula -

Berkheya setifera - grasveld en die Eulalia villosa - Hyparrhenia hirta -

Pentanisia angustifolia - grasveld aangetref word, is opvallend. n Kruinbedekking van tot 65% kom voor.

Verwantskappe met die Loudetia simplex - Indigofera sp. - Berkheya setifera -

grasveld en die Hyparrhenia hirta - Eragr~stis racemosa - Cyperaceae -

grasveld is reeds bespreek.

Die Tristachya hispida - Berkheya setifera - Panicum natalense - grasveld

Hierdie gemeenskap, verteenwoordig deur releves 29 (Karnp 21), 5 (Kamp 6),

22, 6, 13 (Karnp 5), 12 (Karnp 4), 36 en 37 (Kamp 8) korn op die suidelike

deel van die plato-uitloper (releves 29, 5 en 22), die tallushang (re1eve

6) sowe1 as die pediment (re1eves 13, 12, 36 en 37) op n hoogte van tussen

1 359 en 1 442 m bo seespieel voor. Verskeie geo1ogiese forrnasies vorrn

die onder1iggende gesteentes, waarvan ti1liet en f1uviog1asiale sediment

(re1eves 6, 12, 13, 36 en 37) die belangrikste is. U1trabasiese rots

(re1eve 29) en doleriet (re1eve 5) is ook aanwesig. Die grondkonsisten

sie wisse1 van sag tot hard, met die 1aer1iggende re1eves (re1eves 12, 13,

36 en 37) verteenwoordigend van die harder grande.

74

Slegs een releve (releve 5) was in u klipperige omgewing gelee met klein

klippies wat tot 20% van die grondoppervlakte bedek. Enkele dagsome,

wat nie gemonster was nie, kom op die pediment voor.

suidoosfrontglooiings het n belling van tot 25°.

Die noordoos- en

Alhoewel die gemeenskap deur negatiewe assosiasies gekenrnerk word aangesien

n differensierende spesiegroep ontbreek, het bepaalde spesies soos

Panicum natalense, Eragrostis plana en Tristachya hispida nogtans n hoe

bedekking in die gemeenskap. Berkheya setifera kom hier minder konstant

voor, maar verleen wel n definitiewe aspek aan die gemeenskap. Eulalia

villosa en Themeda triandra, wat n relatiewe hoe konstantheid in meeste

van die ander gemeenskappe het, is ook swak in die gemeenskap verteen

woordigc

n Groot deel van die gemeenskap is aan vertrapping blootgestel. Hierdie

word beklemtoon deur die teenwoordigheid van spesies soos Paspalum

conunersonii, Eragrostis curvula en Eragrostis plana. Die laerliggende

gedeeltes word gekenmerk deur vogtiger gronde waar die volgende spesies

opvallend is : Andropogon eucomus, Digitaria tricholaenoides en verskeie

verteenwoo~digers van die Cyperaceae. Die kruinbedekking wissel tussen

45 en 90% (Tabel 14).

Die Tristachya hispida - Berkheya setifera - Panicum natalense - grasveld

toon,afgesien van die reeds bespreekte verwantskap met die Loudetia simplex

Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld, geen ander duidelike verwant

skappe nie.

Die Vlei- en Riviervalleigemeenskappe.

Die Eragrostis patentissima - Echinochloa sp. - vleigemeenskap·

Op die hoerliggende gedeeltes word vleigebiede in sekere gedeeltes

aangetref. Alhoewel hierdie gemeenskappe met 'n kenmerkende plan tegroei

n beperkte omvang het, is dit wel gemonster aangesien die vleigemeenskappe

dikwels 'n belangrike komponent van die oorbietjie-tuisgebiede uitmaak.

Tabel 14. n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroonbedekking van die Tristachya hispida -

Berkhey~setifera- Panicum natalense- grasveld

Releve 29 5 22 6 12 13 36

Hoogte (m) : Kruidstratum 1 ,0 1,0 1 '2 1,0 0,9 0,8 0,8

1) Kroonbedekking (%) . . 80 85 90 75 Kruidstratum 70 70 45


37

0,6

60

I -....,J

L11

76

Die Eragrostis patentissima - Echinochloa sp. - vleigemeenskap word

deur releves 2 (kamp 12) en 10 (Kamp 11) op die sentrale plato-uitloper,

gelee op n hoogte van tussen 1 370 en 1 424 m bo seespieel, verteenwoordig.

Doleriet vorm deurgaans die vernaamste onderliggende gesteentes in die

gebied, terwyl die gronde, met n konsistensie van sag tot effens hard,

vir die grootste gedeelte van die reenseisoen vogtig is. Klippe is

afwesig. Hierdie vleigemeenskappe kom teen glooiings met n helling

· d 1- 0 van m1n er as ) voor.

Hierdie gemeenskap word gedifferensieer deur Eragrostis patentissima,

Eragrostis plana, Hyparrhenia aucta en n Ledebouria sp. asook n groot

aantal verteenwoordigers van die Cyperaceae. Die Eragrostis patentissima -

Echinochloa sp. - vleigemeenskap is n duidelike omgrensende gemeenskap

wat, afgesien van die reeds bespreekte verwantskap met die naasliggende

Eulalia villosa - Pentanisia angustifolia - Setaria splendida - grasveld,

geen ander duidelike verwantskappe toon nie.

Riviervallei-gemeenskappe

Die riviervalleie het n kenmerkende plantegroei, maar aangesien dit n baie beperkte omvang het en vir die doel van hierdie studie minder belang

rik is, is dit nie gemonster nie. Verskeie spesies soos Hyparrhenia

aucta en verteenwoordigers van die Cyperaceae vorm oral digte stande langs

die spruite en riviere.

Plantasies en ander Uitheemse Plante

n Aantal kleiner plantasies kom verspreid deur die studiegebied voor.

Die belangrikste uitheemse boom is die wattelboom (Acacia mearnsii) wat

in die sentrale en westelike gedeeltes van die gebied aangeplant is.

Wattelbome het vanaf die aangeplante dele, veral langs die spruite,

versprei. n Groot aantal jong boompies word in hierdie dele aangetref

asook verspreid in ander laagliggende gedeeltes.

77

Natuurlike plantegroei is feitlik heeltemal afwesig onder die wattelbome,

wat oral digte stande vorm. Die uitbreiding van die wattelboom se

verspreidingsgebied hou dan ook ~ ernstige bedreiging vir die natuurlike

plantegroei in.

~Ander belangrike uitheemse boom in die studiegebied is die bloekomboom

(Eucalyptus sp.) wat verspreid in lanings aangeplant is. Alhoewel

natuurlike plantegroei onder die borne ook feitlik afwesig is, is daar

geen aanduidings dat hierdie boom verder versprei en ~ onmiddelike gevaar

vir die natuurlike plantegroei inhou nie. Ander uitheemse borne wat in

beperkte getalle, hoofsaaklik in die omgewing van die woonhuis voorkom,

sluit dennebome (Pinus spp.) in.

DIE PIET RETIEF-STUDIEGEBIED

Die plantgemeenskappe wat in die Piet Retief-Studiegebied onderskei is,

word in Tabel 15 saamgevat, terwyl die floristiese en habitatgegewens

in Tabel 16 uiteengesit word (Fig. 18).

Die Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea - klipplaatplantegroei.

Hierdie gemeenskap word deur releves 17 (Kamp Ra8), 23 (Kamp D), 8 (Kamp M7)

en 3 (Kamp M5) op die plato-uitloper met onderliggende Mandlangampisi

dolerietplate, op ~ hoogte van tussen 1 933 en 1 575 m bo seespiegl ver-

teenwoordig. Verskeie dagsome kenmerk die gebied.

Die gemeenskap, wat deur die Xerophyta sp.- spesiegroep gedifferensieer word,

kan op grond van spesiesamestelling en fisionomie in twee variasies

verdeel word, naamlik

die Aristida sp. - Pellaea calomelanos - Xerophyta sp. -

klipplaatplantegroei, en

die Aristida junciformis - Euphorbia pulvinata - klipplaatplante

groei.

78

Tabel 15. Die Plantgemeenskappe van die Piet Retief-studiegebied.

Die Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea - klipplaatplantegroei

die Aristida sp. - Pellaea calornelanos - Xerophyta sp. - klipplaat

plantegroei

die Aristida junciformis - Euphorbia pulvinata - klipplaatplante

groei

Die Aloe rnarlothii - Crassula sp. - struikveld

die Diospyros whyteana - Aloe rnarlothii - struikveld

die Cymbopogon excavatus - Rhus eckloniana - Aloe rnarlothii -

struikveld

die Loudetia simplex - Trachypogon spicatus - Rendlia altera - grasveld

die Monocymbiurn ceresiiforme - Diheteropogon arnplectens - Tristachya

hispida - grasveld

die Alloteropsis sernialata - Trachypogon spicatus - grasveld

die Berkheya sp. - Helichrysurn sp. - Tristachya hispida - grasveld

die Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis plana - grasveld

die Kloofbosgerneenskap

die Vleigemeenskap

die Plantasies en Uitheernse Plante

r::::::::::::l ~

~ 0 0

Aristida sp.- Pel/aea calomelanos- . Xerophyta sp.-klipplaatplaatplantegroeJ Aristida junciform~s-Euphorbia pu/vinata-klipplaatplantegroeJ .. Diosperos whyteana-Aioe marlothustruikveld Cymbopogon excavatus-Rhus ecklonianaAioe marlothii-struikveld Loudetia simplex-Trachypogon spicatusRendlia altera-grasveld

Monocymbium ceresiiforme -Diheteropogon amplectens-Tristachya hispida- grasveld Al~oteropsis semialata- Trachypogon sp1catus-grasveld Be_rkheya sp.- Helichrysum sp.Trtstachya hispida- g rasveld

·····EB ~ ·Ill

80

Gerbera sp.- Eulalia villosa- Eragrostis planagrasveld

Vlei- en Riviergemeenskappe

Kloofbosgemeenskap

Oulande

Figuur 18. n Plantegroeikaart van die Piet'Retief-studiegebied.

• • • • l d ... ·.··:· an erye

~ Uitheemse Borne

2 tot 29 : Refeveposisies

N

Tabcll6. 'n Plantsosiologiese tabel van die plantgemeenskappc wat in die Piet Retief·studiegebied aangetref word.

GEMFFNSKAPPE

Re\evenommcr 10 22 6 5 21 20 14 18 2 25 7

Hoo~Le bo scc.~picel (m)

19 26

KlippcJigheid 0 0 c ......

Groottc van klippe ~-~;g-~-1::

Geologie I ~ " a a " " p

a o

Aspek z ~ z 0 7, z I I

Helling _;t_ .'!_ 0 c

13 29 II 12

:t "1" :I: :"" ..;;~"'0 0 0 0 0

Vertrarping ! N - - - I N - - N

DH·'FJ::Rr_NSIERl:J\DI: SPLSWS VlR DIE ARIST[[)A SP.- PELLAEA CALOMELAKOS- XEROF'HYTA SP.- KT.IPPl AATPT.ANTEGROLI

4 16 24 27

::::I

Aristida sp.

Kalanchoe thyrsijlora

Phyllo.nthus pan•ulus

3 3

+I +

~ --~~- - ~~ -

+ I j + 2 I r-

-~- _ _____]_________~--------'------

DIFFI:.RENSIERL-:NDE SPESIES VJR DIF ARTSTIDA HINCTFORMTS- FUPHORHIA PULVINATA- KLJPPLAATPLANTt-:C_;RQU

---~~-------~----~~----- ~1-

Ari~·tidia juncif(mnis 2 2

Euphorbia pulvinata _

Lycopodium sp. l r

SchkuhrW pin.nara r + Xerophyta sp. I l 1 r

I

I

(JldenlmuliLJ herhacea + 2 + I Delosperma sp + r I l

- ---~-------L--~ ______ L_ ___ _

DIFFERENSILRENUE SPJ:SJES VIR DIF OIOSPYROS WHYTE ANA- ALOE MARL01'HII- STRUIK VELD

l

-----------~- -~- ~ -~ - --- ~---_-_~ _ _,. -.-----,-----~--------~-------,----

1 !

Diospyros whyteana

Aristida erect a

PeUaea viridis

Helichrys.ttm polycladum

Plectranthu.s ~p.

Berkheya insignis

Cussonia spicala

+ 1

I.

2 I

1

+ +

+

I 1 1 i __ l__ _ _l ___ _L ____ _j _____ _!_l ___ -1 DIFFERENSIERI::t'··."DL SPF:SIES VIR DIF CYMllOPOGON EXCAVATUS- RHUS ECKLONIA..KA- ALOE MARLOTifii- STRUJKVELD

--~---------~~~~----F====1---r--~----~----~-- ---Acalypha r:apemnioides I + + 1

Loudetia j7udJa + 1 r

Setaria neglecta + I + Rhus eckloniana r 1 + Stachy'l sp. + r

Asparagus afriranus

Rhus discolor

Alhrixia phylicoides

Rhus dentata

+ + + + + '

+

I

Aloe marlothii

Cra~~·uia ::;p. ____________ _j __

+ + 2 l 2

' ' I 2 +

' + 1 ' ____ j__ D!Ff'ERI.:NS!ERFNDF SPESII~S VIR DIF JJ)UDFTIA SI\IPLEX - TRACHYPOGON SPlCATCS- RFNDLTA AT TFRA- c;.RASVF.I D

Rendlia alter a

Loudetia 'Simplex

Rhynchelytrnm repens

Hhynchelytrum se t1jolium

Pallaea calomelanos

+ + +I I

+ '

' +

I

I

--

+3 1+ 223 J2lf- r+ 1

.

+2 + ++l +++r -.r===C==±====C===~===L--~----~----_L ____ _

DIFFFRfNSTERFNDr SPf7SWS VIR DTr MONOCYMTHU\1 Cl'RESHI'ORMF • nTHETFROPO(;QN A~1PLECTENS- TRISTACHYA HISPIDA · GRASVELD

Scilla sp.

Koeleria cristata lJJ Dll;l ERENSIERLNDE SPJ::Sll~S VIR OIL ALLOTEROPSlS SHUALATA- TRACH'r'POGON SPICATUS- GRASVELD

Alloterop~'is scmialala

I fapl1 warpha scaposa

F:riosema pm.u. .. ·i:tfomm

Hetichry.nlm latifolium

I

--------------------~----L---~----_L------~--l~

~--

+ r 2 + + + 1

+ ' +

DiFFLRFNSJLRENDE SYLS!I::S VIR DIE BERKHI:: YA SP.- HELICHRYSUM SP.- TRISTACUYA UISPIUA- GRASVELD

!

I

·~--~--~----~---,---~----~====~-----~ Berkhcya ~p.

Hypo:.,- is rigidula

Helichryrum sp.

Berkheya echinacea

Pentanisi.a angustifolia

.fllidorella resedij'olia

!Jelichrysum sw.vnnertvnii

Cvn.r·za honariettSi'l

A r:alypha ~p.

Verbena sp.

ffarpcchloa falx

' 1

' +

I Dlrl:ERENSIERENDE SPESIES VIR DIE GERBERA SP. -EULALIA VILLOSA- ERAGROSTIS PLANA- GRASVELD

Cerbera sp.

Phyllanthui glaucophyllus

Vernonia natalensis

~---T-. ------,---~ -------,~--- -

I

+

+ + 1 r r r

' 1 ' + + +

+ + 1

+ ' + I 1

I 1

+ 1 + 1- I

' 1-

- ~-----~

+

3 I Eragrostis pkma j 1

-/- r + + Berkheya setifera + ! I + + 1

Eragrmtifl racemosa 3 r r 1 I 1 1 I + I

Cypt~raccac 2 + r 1 1 1

' + 1 1

+ + + + + r

+ 1 I

I 1

+ Microchloa caffra 1 + 1 + 1 2 + + +

s_._'_"_"_a~_n_i_g'_'_'o_s_"_'_'-----------'----'----~'- + I ____ L __ _j'::::1===::::11::::=====±=/-=~~/~==~+-:i'l---.... ~+ ............ :::1 Thu.nbergia s.p + + 1 + Acalypha schinzii I + r +

ALGFMEI\E SP.ESIES

-----,------,--------,------.------,-------,----------,------~ -, -~~

Them.eda trian.dra

Hyparrhenia hirta


Eulalia villosa

Diheteropgon amplectens

Cymbopogon excavatus

Tristachya hispida

Monocymbi.um ceresiiforme

Heterop11g01l contorf!l\'

Hypoxis sp.

Erawostis cun!ula

Pamcum natalense

Ctenium concirmum

Brachiaria sermta

SPESIES MET 'N LAE KONSTANTHEID

l,edehouria sp.

h'lyonurus muticus

Cnaphalium luteo-{1/bum

Koeleria '"P·. Friospemum sp.

Paspalum commersonii

nigitaria sp.

Xanthium s.p. 1ristachya rehmannii

Eriosema curdatum

Dicoma zeyheri

reorwtis dysophylla

tlllptunio. ourea

Senecio ~p.

Senecio affini~·

Erugrostis capensis

Cerbcra sp.

Sporof>olus pectinatu.~

Geologie: D (dolcri('1_l, S (sandsteen), SK (skalie).

Die ander habimtsimbole word in die tcks vcrklaar.

' '

+

+1 2 2

2 1 2

+

+' 1

+

+

+

+

2 2 3 2

I + 2 3

2 r + 1

2 2

2

+

+

2

+

+

+

+ + +

+

+

+

2 2 2 2

2 2

+ + 2 '

+ + 2

+

+~

2 ' 2 3 r 2

1 1 2

+ + 2

+

2 2

+

+

3 3 2 2

2 2 + 2

+ r 1 +

+ +

2 2

1 + 2 2

+ + + + + +

I '

2 3 2 2

1 2 3 2

+ + +

+ + + +

2 2 2

2

+

2 1 + 2

3 3 3 2

r + 2 + +

I 1

1- + +

+

2

I

+

+

+

, I ~_c __ • __ _L __ + ____ _L __ __l ____ __l _____ +_+__l_+ ______ ~+-----~

81

Die Aristida sp. Pellaea calomelanos - Xerophyta sp. - klipplaatplantegroeie

Die Aristida sp. - Pellaea calomelanos - Xerophyta sp. - klipplaatplante~

groei word verteenwoordig deur releves 17 (Kamp Ra8) en 23 (Kamp D), en

kom op die plato-uitloper met onderliggende dolerietplate voor op n

hoogte tussen 1 490 en 1 575 m bo seespieel. Klipplate bedek van 40 tot

60% van die grondoppervlakte. Afgesien van die klipplate kom gruis en

klein klippies ook voor. n Sagte tot harde grondkonsistensie is aanwesig.

Die gemeenskap kom hoofsaaklik teen suidoosfrontglooiings met n belling 0 van 5 - 25 voor.

Die klipplaatplantegroei.word gedifferensieer deur Kalanchoe thyrsiflora

Aristida sp. en.Phyllanthus parvulus. Spesies m~t n relatiewe hoe

bedekking sluit Oldenlandia herbacea, Rhynchelytrum setifolium, Pellaea

calomelanos, Eragrostis racemosa en~ Xerophyta sp. in. Die vogtige,

klipperige toestande word beklemtoon deur die teenwoordigheid van Pallaea

calomelamos, Eragrostis racemosa, Kalanchoe thyrsiflora en Rhynchelytrum

setifolium. Die opvallendste komponent van hierdie l<lipplaatplantegroei

is egter die Xerophyta sp. Themeda triandra en Trachypogon spicatus

is grassoorte wat relatief swak verteenwoordig is. Die kruinbedekking

is besonder laag en wissel van 45 tot 55% (Tabel 17).

Die Aristida sp. - Pellaea calomelanos - Xerophyta sp. - klipplaatplante

groei toon 'n verwantskap met die Aristida juncifomis - Euphorbia

pulvinata - klipplaatplantegroei deur die Xeroohyta sp. - spesiegroep.

Die Aristida junciformis - Euphorbia pulvinata - klipplaatplantegroei

Releves 8 (Kamp M7) en 3 (Kamp MS) verteenwoordig hierdie klipplaatplante

groei op die plato-uitloper gelee op n hoogte van tussen 1 464 en 1 575m

bo seespieen. Die onderliggende doleritiese gesteentes gee oorsprong

aan vlak, harde litosoliese grond wat hoofsaaklik swak gedreineer is.

Klipplate, gruis en klein klippies bedek tussen 40 en 80% van die grond

oppervlakte. Die klipplaatgedeeltes het hoofsaaklik geen belling nie

maar kom in sommige geva'lle teen glooiings wa t 'n noordoos tel ike aspek he t,

voor.

Tabel 17. n Uiteensetting van die gemiddelde hoogte en kroonbedekking van

die Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea - klipplaatplantegroei.

Releve 17 23 8 3 I

I i

I

Hoogte (m) : Kruidstratum 0,5 0,7 0,7 1,5

1) Kroonbedekking (%) . . 45 55 60 55 Kruidstratum -------- ----------- ~--~--~---


00 N

83

Verskeie plantspesies differensieer hierdie klipplaatplantegroei, naamlik

Aristida junciformis , Euphorbia pulvinata, Lycopodium sp. en Schkuhria

pinnata. Spesies met 'n hoe kruinbedekking sluit ondermeer Rhynchelytrum

setifolium en Aloe marlothii in. Die mees opvallende komponent is Aloe

marlothii en Euphorbia pulvinata wat n skerp kontras vorm met die naas

liggende grasveldgemeenskappe. Sekere spesies, byvoorbeeld Eragrostis

plana, wat tiperend is van versteurde gebiede is ook aanwesig. Schkuhria

pinnata is n onkruid wat ook kenmerkend van versteuring is (Henderson

en Anderson 1966, Scheepers 1975).

Die Aristida junciformis - Euphorbia pulvinata - klipplaatplantegroei toon,

afgesien van die verwantskap met die Aristida sp. - Pellaea calomelanos -

Xerophyta sp. - klipplaatplantegroei, ook 'n verwantskap met die Aloe

marlothii - Crassula sp.-struikveld deur die Rhynchelytrum setifolium -

spesiegroep.

Algemeen

Klipplate is n belangrike deel van beide variante in die Xerophyta -

Oldenlandia herbacea - klipplaatplantegroei maar die Aristida sp. -

Pellaea calomelanos - Xerophyta - klipplaatplantegroei is tot die hoe

suidfrontglooiings met klipplate beperk teenoor die Aristida junciformis -

Euphorbia pulvinata - klipplaatplantegroei van die meer gelyke klipplaat-

gedeeltes van die noordfrontglooiings. Die mees opvallende verskil

tussen die twee variante is die afwesigheid van Aloe marlothii en Euphorbia

pulvinata teen die suidfrontglooiings.

Die Aloe marlothii - Crassula sp. - struikveld

Hierdie struikveldgemeenskap word deur releves 15 (Kamp Rb4), 9 (Kamp

M7), 28 (Kamp Ra3), 10 (Kamp M3), 22(Kamp M8), 6 (Kamp M6) en 5 (Kamp Ra2)

verteenwoordig, en is hoofsaaklik tot die plato-uitloper beperk wat

ondermeer die spitskruinreste en tallushange tussen 1 338 en 1 496 m

bo seespieel insluit.

Die gemeenskap word gedifferensieer deur die Aloe marlothii - spesiegroepc

84

Opvallende klipplate is in die Aloe marlothii - Crassula sp. - struikveld

afwesig. Die struikveld kan in twee variasies onderverdeel word :

die Diospyros whyteana - Aloe marlothii - struikveld, en

die Cymbopogon excavatus - Rhus eckloniana - Aloe marlothii -

struikveld.

Die Diospyros whyteana - Aloe marlothii - struikveld

Die Diospyros whyteana - Aloe marlothii - struikveld word deur releves

15 (Kamp Rb4), 9 (Kamp 7) en 28 (Kamp Ra3) op die spitskruinreste

(uitgesondered releve 9) van tussen 1 417 en 1 496 m bo seespieel, verteen

woordig. Die doleriet gee oorsprong aan litosoliese gronde met ~ konsis

tensie wat van sag tot hard wissel. Klein tot groot klippe bedek tussen

41 en 80% van die grondoppervlakte. Groo~ los klippe is ~ opvallende

kenmerk van hierdie plantegroeivariasie.

-~ helling van tot 55°.

Die noordfrontglooiings het

Die Diospyros whyteana - Aloe marlothii - struikveld word gedifferensieer

deur Diospyros whyteana, Cussonia spicata, Aristida sp., Pellaea

viridis, Helichrysum polycladum en Berkheya insignis.

Spesies met 'n hoe kruinbedekking sluit Aloe marlothii, Rhynchelytrum

setifolium, Trachypogon spicatus, Hyparrhenia hirta en Cymbopogon excavatus

in.

Die boom- en struikstratum het ~ hoogte van 1,9 tot 2,8 m (Tabel 18) en

is swak ontwikkel. Aloe marlothii is die belangrikste boom, alhoewel

Cussonia spicata een van die opvallendste komponente is. Al die borne en

struike wat aangetref word is karakteriserend van klipperige glooiings,

soos Diospyros whyteana, Cussonia spicata en Aloe marlothii asook Calpurnia

aurea.

Spesies wat kenmerkend van klipperige gedeeltes of glooiings i~ kom ook

in die grasstratum voor, waaronder Rhynchelytrum setifolium, Trachypogon


die Aloe marlothii - Crassula sp. - struikveld.

Releve 15 9 28 10 22

1) Hoogte (m) : Boomstratum 2,8 1 '9 2,4 2,3 3,2

Hoogte (m) : Kruidstratum 1 ' 1 1 '6 1 , 3 1 ,8 1 '3

Kroonbedekking (%) : 5 5 20 7 5 Boomstratum

Kroonbedekking (%) . . 70 60 50 60 70 Kruidstratum ---- ---

1) Insluitend Aloe marlothii

6

3

0,2

10

75

5

0,6

0,4

1

60

I

i

00 lJl

86

spicatus, Hyparrhenia hirta, Cymbopogon excavatus,Aloe marlothii en

Calpurnia aurea. Die grasstratum se kruinbedekking wissel van

SO tot 70io (Tabel 18).

Die Cymbopogon excavatus - Rhus eckloniana - Aloe marlothii - struikveld.

Hierdie struikveld word deur releves 10 (Kamp M3), 22 (Kamp M8), 6 (Kamp

M6) en 5 (Kamp Ra2) op die tallushange net onderkant die plato-uitloper

op n hoogte van 1 323 tot 1 433 m bo seespieel verteenwoordig (Fig. 19).

Die onderliggende gesteentes is hoofsaaklik doleriet, terwyl die litoso

liese grande n konsistensie van sag tot hard bet. Groot klippe en rots

blokke, kenmerkend van die tallushange, bedek tesame met klein klippies

tussen 21 en 60% van die grondoppervlakte. Die noordwesfront (releves

10 en 5) en suidoosfrontglooiings (releves 22 en 6) is steil (15 - 50°).

Differensierende spesies van die struikveld is onder andere Acalypha

caperonioides, Loudetia flavida, Setaria neglecta, Rhus eckloniana,

Stachys sp. en Asparagus africanus. n Variasie kan egter in die struik

veld onderskei word. Releves 10 en 22 word gekenmerk deur die teenwoor

digheid van Rhus discolor, Athrixia phylicoides en Rhus dentata wat in

releves 6 en 5 afwesig is. Spesies met 'n rela tiewe hoe kruinbedekking

is ondermeer Trachypogon spicatus, Eulalia villosa, Diheteropogon

amplectens, Cymbopogon excavatus, Heteropogon contortus, Hyparrhenia

hirta en Themeda triandra.

Die boom- en struikstratum van 0,6 tot 3 m hoog is swak ontwikkel en bet

'n lae kruinbedekking (Tabel 18). In die geval van releve 5 is die

struik- en boomstratum feitlik heeltemal afwesig. Die mees opvallende

komponent van hierdie stratum is Aloe marlothii (Fig. 19). Rhus dentata,

Cussonia spicata en Calpurnia aurea kom ook algemeen op rotsagtige

of klipperige glooiings voor.

Verskeie spesies wat tiperend van klipperige gedeeltes is is ook in die

grasstratum teenwoordig. Voorbeelde hiervan is Rhynchelytrum setifolium,

Cymbopogon :xcavatus en Sporobolus pectinatus. Athrixia phylicoides,

Rhus discolor (Scheepers 1975) en Tristachya rehmannii (Chippendall 1955)

Figuur 19.

87

Die ~bopogon excavatus-~hu~ eckl oniana-Aloe marlothii

struikveld (Piet Retief-studiegebied).

88

word ook met klipperige glooiings geassosieer. Die teenwoordigheid van

spesies soos Aristida sp., Rhvnchelytrum repens en Eragrostis curvula dui

op n mate van versteuring. n Kruinbedekking van 50 tot 75% kom in die

grasstratum voor (Tabel 18).

Die Cymbopogon excavatus - Rhus eckloniana - ~ marlothii - struikveld

toon, afgesien van die verwantskap met die Diospyros whyteana -

Aloe marlothii - struikveld, ook 'n verwantskap met:

die Loudetia simplex - Trachypogon spicatus - Rendlia altera -

grasveld deur die Rhynchelytrum setifolium - spesiegroep.

Algemeen

Releve 5 is aan die hand van spesiesamestelling by die Cymbopogon excavatus -

Rhus eckloniana - Aloe marlothii - struikveld geplaas, maar pas fisionomies

by die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld. Die

teenwoordigheid van onder andere ~ eckloniana, Setaria neglecta,

Rhynchelytrum setifolium en Pallaea calomelanos bevestig egter die plasing

van hierdie releve by die betrokke struikveld. Releve 9 is weens die

teenwoordigheid van Diospyros whyteana en Plectranthus sp. by die Diospvros

whyteana - Aloe marlothii - struikveld geplaas alhoewel dit fisionomies

onder die Cyrnbopogon excavatus - Rhus eckloniana - Aloe marlothii -

struikveld sou sorteer.

Die Loudetia simplex - Trachypogon spicatus - Rendlia altera - grasveld


word deur releves 20 (Kamp M7) en 21 (Kamp Ml2) op die platotraphang

van tussen 1 307 en 1 402 m bo seespieel verteenwoordig. Alhoewel

~oleriet die grootste gedeelte van die gebied beslaan, word dit in die

laerliggende dele van die gemeenskap deur onderliggende skalies vervang.

Die lokaal swak gedreineerde gronde is deurgaans vlak met n klipbedekking

deur klein en groot klippe van tot 40% Klipplate is ook aanwesig.

Die platotraphang het noord- en noordoosfrontglooiings met 'n belling van

tot 5°.

89

Die gemeenskap het n homogene voorkoms en word deur Rendlia altera en

Loudetia simplex gedifferensieer. Themeda triandra, Trachypogon spicatus

en Hyparrhenia hirta is egter die oorheersende spesies met die hoogste

kruinbedekking. Ander spesies met n relatiewe hoe kruinbedekking is

Rhynchelytrum setifolium en Heteropogon contortus.

Die teenwoordigheid van Rhynchelytrum setifolium en Cymbopogon excavatus

in die gebied dui op die klipperige voorkoms van die oppervlakte terwyl

Rendlia altera algemeen op rotsriwwe (Killick 1963) aangetref word. Die

gemeenskap toon n mate van versteuring soos deur die teenwoordigheid van

Rhynchelytrum repens en n Aristida sp. - aangetoon word.

van tussen 55 en 60% kom voor.

n Kruinbedekking


toon, afgesien van die reeds bespreekte verwantskappe met die Diospyros

whyteana - Aloe marlothii - struikveld en die Cymbopogon excavatus -

Rhus eckloniana - Aloe marlothii - struikveld, ook die volgende verwant

skappe:

(a) die Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea - klipplaatplante

groei en die Aloe marlothii - Crassula sp. - struikveld deur

die gesamentlike teenwoordigheid van die Rhynchelytrum

setifolium-spesiegroep.

(b) die Monocymbium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens -

Tristachya hispida - grasveld deur die teenwoordigheid van

Rend1ia altera en Rhynche1ytrum setifolium.

Die Monocymbium ceresiiforme - Diheteropogon amp1ectens - Tristachya hispida - grasve1d.

Hierdie grasveldgemeenskap word deur releves 14 (kamp M6), 18 (Kamp Ra10)

en 2 (Kamp Ra3) op die plato-uitloper tussen 1 338 en 1 535 m bo seespiee1

verteenwoordig. Die gemeenskap kom hoofsaaklik op do1eritiese gesteentes

voor maar 1okaa1 word dit ook op ska1ie aangetref~ Diep grande met n

sag tot harde konsistensie word aangetref. Klippe kom slegs in n beperkte

gebied voor waar 21 tot 40% van die grondoppervlakte deur klein tot

mediumgrootte klippe bedek word.

en het n belling van tot 15°.

90

Die glooiings front suidoos of noordoos

Die gemeenskap word gedifferensieer deur Koeleria cristata en n Scilla sp.

Spesies met n hoe kruinbedekking sluit Themeda triandra, Hyparrhenia

hirta, Trachypogon spicatus, Tristachya hispida, Monocyrnbium ceresiiforme

en Diheteropogon amplectens in. Die teenwoordigheid van plantspesies

soos Aloe marlothii (Palgrave 1977), Rhynchelytrum setifolium, Rendlia

altera en Microchloa caffra dui op die voorkoms van klipperige gedeeltes.

Koeleria cristata, Microchloa caffra en Monocyrnbium ceresiiforme (Tainton,

Bransby en Booysen 1976) word algemeen op vlakker en dikwels vogtiger

gronde gevind. Enkele spesies word aangetref wat ook kenmerkend is

van laerliggende"vleigedeeltes, byvoorbee~d Senecio affinis, .Xanthium

sp. en Helichrysum nudifolium (Scheepers. 1975), terwyl die teenwoordigheid

van spesies soos Aristida junciformis en Eragrostis plana op n mate van

versteuring dui. n Kruinbedekking van 70 tot 90% kom voor (Tabel 19).

Die Monocyrnbium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens - Tristachya

hispida - grasveld toon n verwantskap met die Loudetia simplex - Trachypogon

spicatus - Rendlia altera - grasveld wat reeds bespreek is. Deur die

Eragrostis plana - spesiegroep toon die Monocyrnbium ceresiiforme

Diheteropogon amplectens - Tristachya hispida - grasveld ook verwant-

skappe met die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld,

die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld en die

Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis plana - grasveld.

Relev~ 2 sou fisionomies onder die Alloteropsis semialata - Trachypogon

spicatus - grasveld sorteer, maar is aan die hand van spesiesamestelling

by die Monocyrobium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens - Tristachya

hispida - grasveld geplaas.

Die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld.

Die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld word deur

releves 25 (Kamp Rcl), 7, 19 (Kamp Ml) en 26 (Kamp Rcl) op die plato

uitloper met onderliggende doleritiese gesteentes op n hoogte van tussen

1 386 en 1 528 m bo seespieel verteenwoordig (Fig. 20). Die grondkonsis-

Tabel 19.

Releve

Hoogte (m)

n Uiteensetting van die gerniddelde hoogte en kroonbedekking

van die Monocyrnbiurn ceresiiforrne - Diheteropogon arnplectens -

Tristachya hispida - grasveld.

14 18 2

: Kruid·straturn 1 '4 0,9 1 '2

1) Kroonbedekking (%) . . 75 90 70 Kruidstraturn --- -~-----~-~~-- -- ----~---- --- --

1) Grasse en nie-grasagtige kruide, uitgesonderd gedeeltes deur klippe bedek.

\()

Figuur 20 .

92

Die Alloteropsis semialata- Trachypogon spicatus - gra sveld (a)

met kenmerkende plantsoorte soos Helichrysu~ nudifolium en

Trachypogon spicatus . Die Diospyros whyteana- Aloe marlothii-

struikveld (b) word op die hoer noordfrontglooiings aangetref

(Piet Retief- studiegebied) .

93

tensie wissel van sag tot hard. Klippe ontbreek feitlik heeltemal en

bedek lokaal minder as 20% van die grondoppervlakte. Suidoos- en

noordoosfrontglooiings bet n belling van minder as 25°.

Plantspesies soos Alloteropsis semialata, Haplocarhpa scaposa, Eriosema

pauciflorum en Helichrysum nudifolium is differensierend van die gemeen

skap terwyl Trachvpogon spicatus, Tristachya hispida, Monocymbium

ceresiiforme, Hyparrhenia hirta en Themeda triandra n relatiewe hoe

kruinbedekking bet. Ander opvallende spesies is ondermeer Diheteropogon

amplectens en Eragrostis curvula. Verskeie spesies is ook kenmerkend

van vogtige toestande, waaronder Haplocarhpa scaposa, Eriosema pauciflorum

(Scheepers 1975), Alloteropsis semialata (Tainton ~ al. 1976) en

verteenwoordigers van die Cyperaceae. Die voorkoms van spesies soos

Eragrostis plana en Helichrysum nudifolium (Scheepers 1975) dui op ver•

steuring en uittrapping.

(Tabel 20).

n Kruinbedekking van 70 tot 90% kom voor

Die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld toon ver

wantskappe deur die Eragrostis plana - spesiegroep met die Berkheya sp. -

Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld en die Gerbera sp. -

Eulalia villosa - Eragrostis plana - grasveld sowel as die reeds bespreekte

verwantskap met die Monocymbium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens -

Tristachya hispida - grasveld.

Die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld.

Hierdie gemeenskap word deur releves 13 (Kamp MlO), 11 (Kamp M3), 12

(Kamp M4) en 29 (Kamp M6) op hoofsaaklik die pediment tussen 1 307 en

1 355m bo seespieel verteenwoordig (Fig. 21). Met die uitsondering

van lokale dolerietkolle word die gemeenskap op skalies aangetref.

n Grondkonsistensie wat van sag tot hard wissel kom voor, en met n klipbedekking van minder as 20%. Behalwe in die omgewing van releve

29 met n oostelike aspek word die gemeenskap hoofsaaklik teen noord

tot noordwesfrontglooiings met n belling van tot 15° aangetref.


die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld.

Releve 26 19 7 25

Hoogte (m) : Kruidstratum o.9 0,8 1 '4 0,9

1) Kroonbedekking (%) : 70 95 90 70 Kruids t·ratum


\0 p.

Fi guur 21 .

95

Die Berkheya s p. - He1ichrysum sp . - Tristachya hispida -

gr asve1d (a), kamp M 13 (Piet Retief-studiegebied) .

96

Die differensierende spesies van hierdie gemeenskap is onder andere

Hypoxis rigidula, Berkheya sp., Helichrysum sp. Berkheya echinacea,

Pentanisia angustifolia en Conyza bonariensis. Plantspesies met n relatiewe hoe bedekking in die gemeenskap is Tristachya hispida,

Monocvmbium ceresiiforme, Themeda triandra en Hyparrhenia hirta.

Eulalia villosa en Cymbopogon excavatus is baie opvallende plantspesies.

Tekens van vertrapping en versteuring word lokaal in hierdie gemeenskap

aangetref, soos aangedui word deur die teenwoordigheid van spesies soos

Conyza bonariensis en Verbena sp. wat ook as onkruide beskou word

(Henderson en Anderson 1966). Nidorella resedifolia (Scheepers 1975)

en Eragrostis plana is ook tiperend van sulke toestande, terwyl Setaria

nigrirostris, Paspalum comrnersonii en verteenwoordigers van die Cyperaceae

op lokale vogtige gronde dui. Die kruinbedekking wissel van 60 tot

90% (Tabel 21).

n Variasie is in die groep waarneembaar waar releves 11 en 12 en releves

13 en 29 respektiewelik bymekaar hoort. Nidorella resedifolia en

Helichrysum swynnertonii dui op n sterk verwantskap tussen releves 13

en 29, terwyl in die geval van releves 11 en 12 Acalypha sp., Verbena sp.

en Harpechloa falx op n verwantskap dui.

Die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld toon

verwantskappe met die Monocymbium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens -

Tristachya hispida - grasveld, die Alloteropsis semialata - Trachypogon

spicatus - grasveld sowel as die Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis

plana - grasveld deur die Eragrostis plana - spesiegroep.

Die Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis plana - grasveld

Hierdie gemeenskap word deur releves 4 (Kamp Ra2), 16 (Kamp Rb3), 24 (Kamp

Ra6) en 27 (Kamp Rc4) verteenwoordig en is op die plato-uitloper gelee

tussen 1 417 en 1 527 m bo seespieel (Fig. 22)o Die onderliggende

doleritiese gesteentes gee oorsprong aan redelike vlak grond wat n

konsistensie van sag tot effens hard het. Klein klippies kom lokaal voor

en bedek minder as 20% van die grondoppervlakte. Die relatief steil


die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld.

Releve 13 11 12 29

Hoogte (m) : Kruidstratum 0,9 1, 3 1 , 2 1,0

1) Kroonbedekking (%) . . 60 90 80 60 Kruidstratum '--~------- --- -- ~------ --- ----- --


\0 ..........

Figuur 22.

98

Die Gerbera sp. - Eulali~ vi llosa - Eragrostis plana -

grasveld (a). h Ou wattelpl antasie (b) is sedertdien

met Eragrostis curvula beplant.

99

glooiings (15 tot 40°) front noordwes tot suid, suidoos en noordoos.

Die differensiirende spesies van die gemeenskap is~ Gerbera sp.,

Phyllanthus glaucophvllus en Vernonia natalensis. Verskeie spesies

het n hoe bedekkingswaarde, waaronder Hyparrhenia hirta, Themeda triandra,

Eragrostis plana, Trachypogon spicatus, Eulalia villosa en Tristachya

hispida. Die opvallendste plantspesies sluit onder andere Eragrostis

racemosa, Cymbopogon excavatus en Berkheya setifera in. Lokale oor

beweiding kom voor en daar is tekens van vertrapping sigbaar soos aange-

dui word deur Eragros tis plana, Aris tid a sp., Elyonurus muticus en

Gnaphalium luteo - album. Verskeie spesies wat met n klipperige omgewing

en vlakkerige grande geassosieer word is ook teenwoordig, byvoorbeeld

Eragrostis racemosa, Microchloa caffra, Diheteropogon amplectens,

Monocymbium ceresiiforme, Panicum natalense en Sporobolus pectinatus

(Chippendall 1955). Die kruinbedekking wissel van 65 tot 90% (Tabel 22).

Fisionomies sou releves 27 en 4 onder die Alloteropsis semialata -

Trachypogon spicatus - grasveld sorteer, maar is op grond van spesie

samestelling by die Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrbstis plana -

grasveld geplaas. Hierdie gemeenskap se verwantskappe met die

Monocyrnbium ceresiiforme - Diheteropogon amplectens - Tristachya hispida -

grasveld, die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld

en die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld is

reeds· bespreek.

Die Kloofbosgemeenskap

Vier vername beskutte klowe wat noord tot noordoos front is in die studie

gebie'd aanwesig. Acocks ( 197 5) beskou die bos- en s truikp lan tegroei

wat in sulke beskutte gedeeltes gevind word as struik-woud relikte.

Hierdie relikte kan gevolglik as oorblyfsels beskou word van die daring

veld of bosveld wat oorspronklik in die Piet Retief-suurveld voorgekom

het.

Die belangrikste kloofbos word gedeeltelik in kamp M8 aangetref waar die

borne 'n dig te booms tra tum vonn.

seespieel gelee.

Die klowe is tussen 1 345 en 1 406 m bo


die Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis plana - grasveld.

Releve 4 16 24 27

Hoogte (m) : Kruidstratum 1 ' 1 0,9 1 '2 1 , 1

1) Kroonbedekking (%) . . 65 90 90 90 Kruidstratum


0 0

101

Verskeie algernene spesies is in die kloofbosgerneenskap aanwesig, waaronder

Cussonia spicata

Rhus transvaalensis

Faurea speciosa

Rhamnus prinoides

Dalbergia obovata

Die Vleigerneenskap

Ficus capensis

Rhus pyroides

Syzygiurn cordaturn

Buddleia sp.

Op die hoer=liggende gedeeltes van die plato-uitloper korn verskeie plato

vleikomrne (kyk HOOFSTUK 5 : PIET. RETIEF-STUDIEGEBIED) voor wat saarn met

die ander vleigedeeltes aangrensend aan die riviervalleie n kenrnerkende

plantegroei bet. Opvallende spesies wat verspreid in hierdie gerneenskap

voorkorn is :

Hyparrhenia aucta

Nidorella resedifolia

Koeleria cristata

Senecio affinis

Plantasies en ander Uitheemse Plante

Eragrostis plana

Erioserna pauciflorurn

Xanthium sp.

verskeie verteenwoordigers

van die Cyperaceae.

Verskeie kleiner plantasies korn verspreid deur die gebied voor, maar is

hoofsaaklik tot Rooi Kraal beperk (Fig. 6). Wattelborne (Acacia mearnsii)

is die belangrikste uitheernse boornspesie wat in die gebied aangeplant is,

en wat later vanaf hierdie gedeeltes versprei bet sodat individuele struike

of borne tans oral binne die studiegebied en veral langs die spruite aan

getref word.

Lokaal is wattelborne rneganies of per hand uitgedun waarna Eragrostis

curvula gesaai is om genoeg blaremateriaal te voorsien sodat die gedeeltes

geraeld gebrand kan word (Fig. 22). Net soos in die geval van die

Amsterdarn-studiegebied hou die uitbreiding van wattelborne n ernstige gevaar

in vir die natuurlike plantegroei veral langs die waterlope. Enkele

bloekornborne (Eucalyptus sp.) korn ook voor.

102

Bespreking en Gevolgtrekking: Amsterdam- en

Piet Retief-studiegebiede

MONSTERNEMING

n Standaard prosedure van die Zurich-Montpellierskool vir plantsosiologie

is die subjektiewe uitsoek van monsterpersele (Werger 1973). Volgens

Werger(l974b) kan hierdie metode wel moontlik met sukses in nie-intensiewe

opnames oor groot gebiede toegepas word. Gedurende hierdie studie is n

poging in beide studiegebiede aangewend om gestratifiseerde ewekansige

monsterperseelverspreiding te gebruik (Scheepers 1969, Coetzee 1972,

Theron 1973 en Bredenkamp 1975).

Weens die meer bergagtige aard van die Piet Retief-studiegebied word n

meer heterogene plantegroei in hierdie gebied aangetref in vergelyking

met die Arnsterdam-studiegebied. Omdat verskillende habitattipes tot

verskille in plantegroei kan lei (Dahl 1956, ~: Coetzee 1972), is

fisiografiese eenhede onderskei na gelang van geologiese formasie,

hoogte bo seespieil, aspek en klipperigheid. Deur die koppeling van

sommige van hierdie fisiografiese eenhede aan die fisionomie van die

plantegroei, is 13 en 9 fisionomiese eenhede in die Amsterdam- en Piet

Retief~studiegebiede onderskeidelik onderskei. Plantasies, kloofbos

en sekere vleigebiede is nie gemonster nie maar word slegs kortliks be-

skryf. Die plantegroeigemeenskappe wat gedurende die studie geLdentifi-

seer is, stem oor die algemeen ooreen met die voorafbepaalde fisiografies

fisionomiese eenhede, veral in die geval van die Arnsterdam-studiegebied.

Met die opstel van die plantsosiologiese tabelle is daar soms meer as een

gemeenskap in sommige van die fisiografies-fisionomiese eenhede onderskei.

Aan die hand van sekere omgewingsfaktore soos klipperigheid asook die

aanwesigheid van spesiegroepe kon gemeenskappe van mekaar onderskei word.

n Voorbeeld hiervan, in die Amsterdam-studiegebied, is die Eulalia villosa -

Hypoxis rigidula - Berkheya setifera - grasveld en die Eulalia villosa -

Pentanisia angustifolia -Setaria splendida- grasveld waar klipperigheid

op n verskil gedui het.

103

In sekere gevalle is omgewingsfaktore gebruik om indivuele releve-plasings

in sekere gemeenskappe te versterk waar n blote plasing op grond van

spesiegroepe aileen nie voldoende was nieQ In die Piet Retief-studie

gebied is n voorbeeld hiervan releve 2 by die Monocymbium ceresiiforme -

Diheteropogon amplectens - Tristachya hispida - grasveld waar doleriet

plate, behalwe met n enkele uitsondering, in al die releves gevind is.

Uit die resultate blyk dit dat daar wel n verband bestaan tussen die

plantegroei en die fisiografies-fisionomiese eenhede soos vir die

stratifisering van die monsterpersele aangewend is. Soos deur ander

werkers elders gevind is (Coetzee 1972, Bredenkamp 1975), kan gestrati

feseerde ewekansig-verspreide monsterpersele met sukses in sommige

streke gebruik word.

DATAVERWERKING

Die hoofdoel van die plantkundige studie was om die plantegroei van die

Amsterdam-en Piet Retief-studiegebiede in gemeenskappe te klassifiseer,

ekologies te interpreteer en te beskryf ten einde oorbietjievoorkeure

te bepaal. Die rou gegewens wat vir die Braun-Blanquet-tabuleertegnieke

gebruik is (Braun-Blanquet 1932, Kllckler 1967), het berus op spesies

wat in meer as een releve teenwoordig isQ

Aangesien te min bekend is oor die algemene plantegroei in die omgewing

van die reservaat, is die ge1dentifiseerde gerneenskappe nie in n hierar

giese stelsel geklassifiseer nie. Die differensierende plantspesies

wat in die studie gebruik is moet slegs ook voorlopig as sodanige spesies

beskou word. Geen plantspesies kan op die stadium as karakterspesies

aangewys word nie.

PLANTEGROEI

Verskille en variasies in die plantegroei word veral aan fisiografiese

verskille soos geologiese forrnasie, aspek, klipperigheid van die grond

oppervlakte en in n mindere mate hoogte bo seespieel, grondkonsistensie,

beskutte valleie en selfs oulande toegeskryf. Hierdie faktore is onder

ling of gesarnentlik verantwoordelik vir die plantegroeiverskille.

104

Die groat ooreenkoms tussen die geomorfologiese eenhede en verspreiding

van plantegroeigemeenskappe word in beide studiegebiede aangetoon.

Enkele voorbeelde hiervan is die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula -

Berkheya setifera - grasveld op die klipveld van die plato-uitloper

in die Amsterdam-studiegebied, en die Aristida junciformis - Euphorbia

pulvinata - klipplaatplantegroei op die dolerietdagsome van die plato

uitloper in die Piet Retief•studiegebied.

Die twee studiegebiede se plantegroei toon n redelike sterk ooreenkoms,

maar is meer heterogeen in die Piet Retief-studiegebied wat meestal tot

n beter omgrensing van gemeenskappe leio In die Piet Retief-studie

gebied is die plantegroei-variasie oak meer prominent, van die bloot

gestelde Aristida spo - Pellaea calomelanos = Xerophyta spo = en die

Aristida junciformis - Euphorbia pulvinata - klipplaatplantegroei op

die hoer plato 0 s tot die struik-woud relikte in die beskutte kloweo

Die grootste ooreenkoms tussen die twee studiegebiede is in die Berkhyea

setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa - grasveld en die

Tristachya hispida - Berkheya setifera - Panicum natalense - grasveld

op die plato-uitloper en gedeeltelik op die westelike pediment (Amsterdam

studiegebied) met die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus -

grasveld en die Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis plana -

grasveld op die Piet Retief-studiegebied se plato-uitloper. Die volgende

spesies is onder andere deurgaans in hierdie gemeenskappe, teenwoordig:

Trachypogon spicatus, Hyparrhenia hirta, Themeda triandra, Eulalia

villosa en Monocymbium ceresiiforme.

n Verdere ooreenkoms word tussen die vleigemeenskappe van die twee studie

gebiede aangetoon, veral deur die teenwoordigheid van spesies soos

Hyparrhenia aucta, Eragrostis plana en verskeie verteenwoordigers van

die Cyperaceae. Die opvallendste verskil in die plantegroei wat teen

glooiings in die studiegebiede aangetref word is die teenwoordigheid van

verskeie struike en borne in die Piet Retief-studiegebied. Voorbeelde

van boomspesies in die genoemde studiegebied is Diospyros whyteana,

Cussonia spicata, ~ marlothii en Calpurnia aurea.

n Opvallende eienskap van die Amsterdam-studiegebied is die verspreide

versteuring wat in sekere gedeeltes aangetref word soos ge~llustreer

105

deur die teenwoordigheid van Helichrysum spp., Rhynchelytrum repens,

Eragrostis plana en Conyza bonariensis. In die Piet Retief-studie

gebied is die vertrapping veel meer gelokaliseerd, soos byvoorbeeld

in die Berkheya sp. - Helichrysum sp. - Tristachya hispida - grasveld.

Acocks (1975) vermoed dat die Piet Retiefsuurveld oorspronklik n oop

daring- of bosveld met struikwoud in beskutte gedeeltes was. Weens

hierdie rede het hy die veldtipe onder die valsgrasveldtipes geklassi

fiseer alhoewel dit vandag prakties n grasveld is afgesien van die

kloofbos in beskutte gedeeltes. Acocks (££. cit.) maak ook melding

van die relatiewe belangrikheid van veral Tristachya hispida, Themeda

triandra en Rendlia altera. Die plantsosiologiese tabelle van beide

studiegebiede dui egter op n hog voorkoms van veral Hyparrhenia

hirta, Trachypogon spicatus asook Themeda triandra.

106

HOOFSTUK 7

VOEDING EN WATERBEHOEFTES

Inleiding

Die meeste hoefdiere toon ~ mate van selektiwiteit tydens voeding sodat

die chemiese en botaniese samestelling van die dieet verskil van die van

die beskikbare plantegroei in die algemeen (Novelli 1975). Leuthold (1977)

wys daarop dat die waarskynlike harmonie waarin Afrika-hoefdiere leef

moontlik veral te danke is aan ekologiese skeiding waar verskille in voed

selvoorkeure ~ belangrike funksi~ vervul. Ewer (1973) bet egter reeds na

die gebrek aan inligting hieroor verwys. ~ Studie op voeding en water

behoeftes is nie alleen belangrik om die ekologiese nis van ~ dier te

bestudeer nie, maar bet ook belangrike bestuurstoepassings.

Metodes

VOEDSELVOORKEURE

Direkte waarnemings is gebruik om die voedselkeure van oorbietjies in die

Amsterdam-studiegebied te bepaal. Twee familiegroepe oorbietjies bet

~ voertuig na ~ p~riode van ses jaar tot op ~ afstand van 20 m toegelaat

sender dat die gedrag merkbaar beinvloed is. Alle waarnemings is gevolg

lik vanaf ~ ~oertuig gedoen waar bekende plante met behulp van ~ 8 x 40

Leitz Trinovid verkyker ge1dentifiseer is. Alle onbekende plante is

later versamel en geidentifiseer.

voedselplante beskou.

Plantspesies wat gevreet is, is as

Daar is gepoog om ~ seisoenale indeling van voedselvoorkeure te maak.

Waarnemings is op ~ driemaandelikse basis gedoen waartydens die diere so

ver moontlik vir ononderbroke periodes gedurende bulle daaglikse wei-akti

witeite gevolg is. ~ Totaal van 16 waarnemingsure is gevolglik gebruik

om waarnemings gedurende die somer (Desember- Februarie), herfs (Maart tot

Mei), winter (Junie- Augustus) en lente (September- November) te doen.

~ Bree voorkeur indeling is gebruik:

Voorkeur a

Voorkeur b

Voorkeur c

107

meer as 15% benutting

11 - 15% benutting

minder as 11% benutting

Een van die grootste tekortkominge van bierdie metode was die versteuring

wat die voortdurende identifiserings in die veld tot gevolg gehad het, met

die gevolg dat die aantal waarnemings noodwendig beperk moes word. Die

periodieke teenwoordigheid van vee en ander boksoorte het indirekte waar

nemings op benutte plante onmoontlik gemaak.

Verskeie werkers bet direkte waarnemings gebruik om voedselvoorkeure te

bepaal, waaronder Lamprey (1963), van Zyl (1965) en Tinley (1969). Field

(1968) wys egter daarop dat dit moeilik is om grassoorte wat gevreet word

te identifiseer tensy die diere van naby bestudeer word. Verdere nadele

is die interpretasie van kwantitatiewe inname en ook die feit dat die

metode tydrowend is (Hofmeyr 1970). n Poging om direkte waarnemings op

mak oorbietjies te doen, gebaseer op Field (££. cit). se metode, het misluk

nadat drie studiediere dood is.

Aangesien die twee familiegroepe oorbietjies wat bestudeer is tot kamp 11

(Fig. 5) beperk was, is al die waarnemings in die Eulalia villosa - Hypoxis

rigidula - Berkheya setifera - grasveld en die Eulalia villosa -

Pentanisia angustifolia - Setaria splendida - grasveld gedoen.

VOEDINGSGEDRAG

Oorbietjies wat besig was om te wei is met n 8 x 40 verkyker dopgehou vir

periodes wat van 1 tot 5 minute gewissel bet. n Bandopnemer is gebruik

om alle aksies soos aantal tree gegee, lyfkosing, ens. op te neem. n Wisselende aantal waarnemings is van April tot Julie 1975 in die Eulalia

villosa - Hypoxis rigidula - Berkbeya setifera - grasveld van die Amster

dam-studiegebied gedoen.

Die volgende aspekte, gebaseer op Novelli (1975) se studie, is kwantitatief

ondersoek:

108

a die gemiddelde tydsin tervalle in sekondes wat aan

voeding gespandeer word,

b die aan tal byte per sekonde,

c die aantal byte per voedingstasie, en

d die aantal tree per sekonde geloop.

n Voedingsstasie is gedefinieer as die oppervlakte bedek deur n hipote

tiese halfsirkel voor die oorbietjie waartydens dit voedingsplante kan

bereik sender om die voorpote te beweeg (Goddard 1968). Die tyd gespan

deer aan lyfkosingsaktiwiteite, interaksies en urinering en ontlasting is

afgetrek.

WATERBEHOEFTES

Om die waterinhoud van vier voorkeurgrasse, naamlik Eulalia villosa,

Hyparrhenia hirta, Monocymbium ceresiiforme en Themeda triandra, as 'n

persentasie van droe gewig te bepaal, is die volgende metode gevolg:

Ongeveer 0,5 kg grasblare is van die genoemde grasspesies gedurende

Julie 1976 al om die vier ure in die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula

Berkheya setifera - grasveld (Amsterdam-studiegebied) versamel. Die

monsters, wat verkry is terwyl die veld in n kort toestand was, is in

afsonderlike plastieksakke geplaas en onmiddelik lugdig verseel. Hier

die monsterneming is gedurende n periode van vier nagte herhaal waarna

die gemiddeldes bepaal is. Alle neerslag in die vorm van ryp en dou op

die grasblare is saam versamel.

Elke verseelde monster is, nada t di t geweeg is, in 'n droogoond gedroog

teen 105°C vir 48 ure. Die monsters is hierna herhaaldelik afgekoel en

weer geweeg totdat n konstante massa verkry is.

Resultate en Bespreking

VOEDSELVOORKEURE

Volgens die direkte waarnemings gedurende al vier seisoene toon oorbietjies

die volgende voedselvoorkeure in die Eualia villosa - Hypoxis rigidula -

109

Berkheya setifera - grasveld en die Eulalia villosa- Pentanisia

angustifolia - Setaria splendida - grasveld van die Amsterdarn-studiegebied

(kyk HOOFSTUK 6 : DIE AMSTERDAM-STUDIEGEBIED).

Alloteropsis sernialata

Andropogon sp.

Acalypha sp.

Brachiaria serrata

Corrunelina sp.

Diheteropogon arnplectens

Digitaria sp.

Elvonurus rnuticus

Eulalia villosa

Eragrostis capensis

§.. curvula

~· racernosa

Erioserna pauciflorurn


Hyparrhenia hirta

Hypoxis rigidula

Monocymbiurn ceresiiforrne

Pentanisia angustifolia

Rendlia altera

Rhynchelytrurn setifoliurn

Panicum sp.

Therneda triandra

Thunbergia sp.


Tristachya hispida

Vernonia sp.

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

Voorkeur:

c

c

c

c

c

c

c

c

a

c

c

c

c

c

b

c

a

c

c

c

c

a

c

c

c

c

Volgens die resultate blyk dit dat oorbietjies deurgaans n hoe voorkeur vir

Eulalia villosa, Themeda triandra en Monocymbiurn ceresiiforrne toon, gevolg

deur Hvoarrhenia hirta.

110

Nie-grasagtige kruide vorm n opvallende komponent van die dieet (5,8 -

12,0%). Onge~dentifiseerde grasse en minder belangrike grasse (waar

onder Rendlia altera, Panicum sp. en Rhynchelytrum setifolium) vorm

4,6 - 19,0% van die dieet.

Hoefdiere word algemeen in grasvreters, blaarvreters en gemengde vreters

verdeel waar grasvreters feitlik uitsluitlik verteenwoordigers van die

Poaceae vreet en blaarvreters hoofsaaklik plante behorende tot die

Dicotyledoneae benut. Hofmann en Stewart (1972) beskou die oorbietjie as

'n grootmaat en ru-voedsel vreter ("bulk and roughage eater") wat verder

geklassifiseer word onder die subgroep van varsgrasvreters wat ook van

drinkwater afhanklik is. Volgens Ansell (1960) is die oorbietjie uit

sluitlik n grasvreter, maar Tinley (1969) vermoed dat verdere studies dit

moontlik as n gemengde vreter kan aantoon. Jarman (1974) beskryf die

oorbietjie as n selektiewe vreter wat feitlik uitsluitlik grasvretend is.

Anders as die tipiese grasvreters met bree ongedifferensieerde bekke soos

die wildebees en sebra, het die oorbietjie n skerp, srnal kop en bek wat

ook beweegbare lippe het. Hierdie kenmerke is karakteristiek van blaar

vreters soos die duiker wat hierdie diere in staat stel om selektief te

wees en voedseldele in moeilik bereikbare plekke te bekom. Na aanleiding

van die voedselvoorkeurstudie se resultate kan die oorbietjie as n gemengde

vreter geklassifiseer word alhoewel dit hoofsaaklik verteenwoordigers van

die Poaceae in die Amsterdam-studiegebied benut.

Gedurende die studie is daar waargeneem dat oorbietjies nie net verskil

lende grasspesies selekteer nie, maar ook sekere plantdele. Individuele

grasblare van byvoorbeeld Hyparrhenia hirta en Diheteropogon amplectens

word dikwels afgevreet. Wanneer groat graspolle van byvoorbeeld Eulalia

villosa benut word, buig oorbietjies hulle nekke om sekere plantdele in

moeilik bereikbare plekke te bekom. Hierdie selektiewe vreet is veral

opvallend in langgras en gebrande veld. Monfort en Monfort (1979) ver

klaar dat oorbietjies ook in Rwanda sekere plantdele selektief vreet,

byvoorbeeld jong gedeeltes van Themeda triandra en Hyparrhenia filipendula.

Volgens Leuthold (1977) vreet baie hoefdiere egter selektief wat bepaalde

plantdele betref.

111

n Studie op die spesievoorkeure van beeste sowat 10 krn wes van die Arnster

darn-studiegebied in soortgelyke veld deur Roos, Rethrnan en Kotze (1973)

het getoon dat beeste n voorkeur vir Diheteropogon amplectens, Eulalia

villosa, Themeda triandra, Trachypogon spicatus, Tristachya hispida en

Monocymbruim ceresiiforrne toon.

Volgens 'fabel 23 is daar n geringe seisoenale wisseling in die spesie

voorkeure. n Opvallende toenarne in die voorkeur van nie-grasagtige

kruide kern gedurende die lente voor. n Toename in die voorkeur vir

Eulalia villosa is gedurende die lente en sorner opgemerk vir Diheterooogon

arnplectens gedurende die herfs. Monfort en Monfort (1974) het verrnoed dat

oorbietjies in die Nasionale Akagera-wildtuin in Rwanda nie n baie duidelike

seisoenale wisseling in bulle voedselvoorkeure vir spesifieke plante toon

nie. Voorkeurplante volgens Monfort en Monfort (££• cit.) is onder andere

Themeda triandra, Hyparrhenia filipendula, Loudetia simplex en Cymbopogon

spQ In die Nasionale Gorongosa-wildtuin het oorbietjies ook net n geringe

seisoenale wisseling in spesievoorkeure. n Verskeidenheid plante van

grasse tot houtagtige plante soos Ziziphus mucronata word benut (Tinley 1977).

Roos et ~· (1975) se studie in soortgelyke veld het ook n seisoenale

wisseling in spesievoorkeur aangetoon waar Diheteropogon arnplectens veral

gedurende die vroee somer gevreet word, terwyl Themeda triandra en Trachvpogon

spicatus weer teen die einde van die sorner verkies word. Eulalia villosa

en Hyparrhenia hirta word veral gedurende die winter benut. Roos ~ ~·

(££. cit.) verklaar dat die voorkeure in die gebied nie deur die veldsame

stelling beinvloed word nie.

Hierdie plantvoorkeure en seisoenaie veranderinge in benutte plante van

bees te stern in 'n groo t rna te ooreen met die van die oorbie tj ie in die

Amsterdarn-st~diegebied. Of dit werklik op kornpetisie dui is onseker.

Anders as wat HofmannenStewart (1972) beweer blyk die oorbietjie nie 'n

grootrnaat ruvoedselvreter te wees nie, maar beeste en skape wel. Daar

bestaan moontlik n ekologiese skeiding tussen die betrokke spesies wat

die uitsoek van sekere plantdele betref. Die weibewegings van vee kan

egter 'n belangrike versteuringsfaktor wees (kyk HOOFSTHK 10 : ALGEMENE

INTERAKSIES).

Tabel 23. Geskatte persentasie benutting deur oorbietjies van die vernaamste plantspesies in die Eulalia villosa

Hypoxis ridigula - Berkheya setifera - grasveld en die Eulalia villosa - Pentanisia angustifolia -

Setaria splendida - grasveld, Amsterdam-studiegebied.

SPES IE SOMER HERFS WINTER LENTE

Frekwensie % Frekwensie % Frekwensie % Frekwensie %

Eulalia villosa 39 29,77 21 16,03 32 34,04 42 31 "11

Themeda triandra 21 15,96 20 51 ,27 18 19' 15 14 10,37

Monocyrnbium ceresiiforme 19 14,44 18 13,74 16 17,02 23 17,03

Trachypogon spicatus 3 2,28 6 4,58 1 1,06 2 1,48

Hyparrhenia hirta 12 9' 12 13 9,92 12 12.77 15 11 ' 11

Tristadya hispida 3 2,28 8 6' 11 1 1,06 4 2,96

Brachiaria serrata 3 2,28 4 3,05 2 2' 13 6 4,44

Diheteropogon amplectens 6 4,56 12 9 '16 3 3" 19 6 4,44

Ongeidentifiseerde grasse en ander grasse 16 12,21 22 16,79 4 4,26 12 8,89

Nie-grasagtige kruide 9 5,34 8 6' 11 5 5,32 15 11 " 11

Totaal 131 100% 131 100% 9l~ 100% 135 100%

I

~--------- -- ------ - - ----

N

113

VOEDINGSGEDRAG

Jarman (1974) klassifiseer al die Bovidae na aanleiding van voedingstyl

("feeding style"). Hierdie klassifikasie berus eerder op die manier

waarop voedse1 bekom word as watter p1antsoorte gevreet word. Volgens

Jarman (2£• cit.) se k1assifikasie sorteer die oorbietjie onder die soge

naamde groep b wat selektiewe vreters en hoofsaak1ik grasvretend is. Daar

by bly hierdie groep in een of meer plantegroeitipes en een tuisgebied reg

deur die jaar.

Se1ektiewe voeders soos blaarvreters beweeg baie rond om geskikte voedsel

te bekom (Jarman ££• £!!.) maar die voedingstyl is verwant aan verskeie

ander aspekte van n dier se biologie, veral wat sosiale organisasie be

tref. Jarman (££. £!!.) se hipotese wys daarop dat n weidende bok se

patroon van beweging onder andere die verspreiding van voedselitems

reflekteer.

Oorbietjies wei gemiddeld 83,6% van huile aktiewe periodes wat gemiddeld

28,6% van n 12-uur daglig periode beloop (kyk HOOFSTUK 8 : WEI-AKTIWITEITE)

en wat n totaal van 3,44h per 12 ure is. Gedurende die weiperiodes wei

die familiegroep saam. Gewoonlik wei n individuele oorbietjie voortdurend

om slegs af en toe rond te kyk, terwyl verskeie tree soms gegee word voordat

daar gevreet word. Verskeie byte word dan gegee terwyl die oorbietjie

op dieselfde plek bly staan (Fig. 23 en 24). Wanneer daar verder beweeg

word, word die nek dikwe1s in n horisonta1e posisie gehou behalwe wanneer

die wei-periode byvoorbeeld kortliks deur lyfkosingsaktiwiteite onderbreek

word. Novelli (1975) het gevind dat springbokke en blesbokke ook dikwels

vir lang periodes met hu11e koppe omlaag wei. Volgens Jarman (1974)

is die tyd wat gespandeer word op n spesifieke plek tydens voeding en die

mate van beweging na die vo1gende vreetplek belangrik om die mate van

se1ektiwiteit te bepaal.

Ten einde n beter aanduiding van die oorbietjie se voedingsnis te verkry

is n studie op die tempo- en bewegingspatrone, soortgelyk aan Novelli

(££. cit.) se studie op die springbok en blesbok, gedoen. Oorbietjies

Figuur 23. 'n Oorbietj ieooi wa t in 'n kortgebrande en beweide gedeel te

van die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheya setifera -

grasveld wei (Amsterdam-studiegebied).

-!:'-

Figuur 24.

115

n Oorbietjie kan voedselplante inn wye halfsirkel bereik

sander om te beweeg.

116

gee gerniddeld 11,57 byte (n = 143; S = 14,82; reeks 1 - 109) per voeding

stasie. Die bokke is egter in staat om verskeie plante en los plantdele

te bereik sender om te beweeg (Fig.24) sodat selfs vyf of rneer verskillende

plante per voedingstasie benut kan word. Die tempo waarteen gevreet word

is gerniddeld een byt elke 1,37 sekondes, terwyl die voedingstasies gerniddeld

10,48 sekondes duur (S = 10,43; reeks 1 - 61). Die totale aantal tree

wat tydens n weiperiode gegee word beloop gerniddeld 1 tree per 3,14 sekondes

(S = 4,34) wat ook n relatiewe aanduiding gee van die bewegingsternpo tydens

n weiperiode, terwyl die aantal tree van een voedingstasie tot die ander

die verspreiding van voelseliterns reflekteer, waar rneer tree gegee.word

indien voorkeur plantspesies wyd verspreid is.

Volgens Jarman (1974) se hipotese sal n selektiewe boksoort se voedingsta

sie relatief van korte duur wees terwyl dit ook verder sal loop om voorkeur

plantspesies te bekorn. By vergelyking tussen die oorbietjie, blesbok en

springbok (Tabel 24) na aanleiding van Novelli (1975) se studie op die

laasgenoernde twee spesies, duur die voedingstasies langer in die oorbietjie

se geval terwyl dit ook rninder tree per rninuut ge~ (uitgesondered die bles

bok). Alhoewel hierdie vergelyking tussen die drie boksoorte daarop dui

dat die oorbietjie rnoonlik rninder selektief is, is dit nie noodwendig die

geval nie. Die oorbietjie kan in n wye halfsirkel voor horn vreet (Fig.

24) en wanneer n boksoort baie selektief is wat plantdele betref kan dit

lank per voedingstasie vertoef om sekere voorkeurplantdele van een of rneer

plantspesies te selekteer. Jarman (££• £!!.) se klassifikasie kan dus as

korrek aanvaar word.

WATERBEHOEFTES

Baie hoefdiere drink gereeld water terwyl die rneerderheid van n oop water

oppervlakte vir bulle waterbehoeftes afhanklik is. Enkele Afrika-boksoorte

kan egter rnoonlik oorleef sonder om enigsins water te drink, waaronder die

girafgasel Litocranius walleri (Leuthold 1977). Hierdie boksoorte kan ge

noeg water vanuit bulle voedsel verkry en/of bet spesiale water besparende

rneganismes. Daarteenoor bet somrnige ander boksoorte weer die vermoe om

vir verskeie dae sander water te bly, byvoorbeeld die rcoibok Aepyceros

rnelarnpus (Young 1970). Die rietbok kan maande in waterlose gebiede bly

Tabel 24e Verskille in sekere voedingsaspekte tussen die oorbietjie,

blesbok en springbok.

I

Oorbietjie l) Blesbok 2 ) Springbok 2 )! I

'

Duur van voedingstasie (sek.) 10,48 7,65 5,56

Gerniddelde tree per min. 13,51 11,25 23,71

1) Arnsterdarn-studiegebied

2) Jack Scott-natuurreservaat (Novelli 1975)

......

118

(Haltenorth 1963, In: Jungius 1971), maar dit is nie seker of dit wel

onafhanklik van water is nie. Hierdie beperking in fisiologiese water-

toleransie het ~ groat invloed op ~ spesie se keuse van habitat, bewegings

en daaglikse aktiwiteite.

In hulle klassifikasie van Afrika-hoefdiere na aanleiding van voedselge

woontes meld Hofmann en Stewart (1972) dat oorbietjies van cop wateropper

vlaktes afhanklik is. Stevenson-Hamilton (1929) verklaar ook dat oor

bietjies altyd naby water gevind word, alhoewel Shortridge (1934) twyfel

of oorbietjies ooit water drink. Volgens Roosevelt en Heller (1914) word

oorbietjies in gebiede gevind waar geen water voorkom nie. Ook in Rwanda

het Monfort en Monfort (1974) opgemerk dat oorbietjies k1aarblyklik nooit

water drink nie en het se1fs nie gedurende die droe maande migreer wanneer

daar geen water in hulle gebied was nie.

A1 die bekende oorbietjieterritoriums in die Amsterdam-studiegebied

sowel as die Piet Retief-studiegebied (kyk HOOFSTUK 9 : TERRITORIAL£

GEDRAG) het geen permanente water nie aangesien standhoudende water tot

die grater spruite of riviere in beide studiegebiede beperk is. Gedurende

die vogtige periode tydens die somermaande (Fig. 9 en 10) is water in beide

studiegebiede volop en staan dikwels dae lank in laer gedeeltes of konvekse

klippe (veral die klipperige- of klipp1aatgedeeltes). Enke1e v1eigedeel

tes kom wel voor maar het slegs water gedurende die somermaande, byvoor

beeld die Eragrostis patentissima - Echinochloa sp.- vleigemeenskap in die

Amsterdam-studiegebied (kyk HOOFSTUK 6 : DIE AMSTERDAM-STUDIEGEBIED).

Gedurende die studie is geen oorbietjie opgemerk wat water gedrink het

nie, selfs nie wanneer water vrylik in die veld gedurende die vogtige

periode beskikbaar was nie. Oorbietjies toon ~ gehegtheid aan hulle

territoriums (kyk HOOFSTUK 9 : TERRITORIAL£ GEDRAG) wat in die meeste

geva11e permanent blyk te wees, en aangesien die bekende oorbietjie-terri

toriums geen· permanente vrye water insluit nie, is hulle op ander bronne

vir waterbehoeftes aangewese.

Die enigste alternatiewe bron van water is die voedselplante en wel deur

die voginhoudbinne die plant en/of deur neeslag soos ryp en dou op die

119

plante Gevolglik is die voginhoude van die vier belangrikste voorkeur

grasse gedurende die kritiese periode wat water betref, naamlik die

droer maande wanneer die maandelikse gemiddelde neerslag tot onder 13 mm

(Julie) in beide studiegebiede daal (Tabel 3; Fig. 9 en 10), al om die

vier ure bepaal. Die volgende voorkeurgrasse is gebruik: Eulalia villosa,

Hyparrhenia hirta, Monocymbium ceresiiforme en Themeda triandra.

Die resultate (Fig. 25) toon dat die persentasie voginhoud van al vier

grasspesies gedurende n 24-uur periode wissel. Die plantmonsters het

die hoogste voginhoud om 06h00 getoon waarna dit vinnig gedaal het om die

laags te inhoud om 14h00 tot 18h00 te bereik. Hie rna he t daar 'n s tyging

in die voginhoude voorgekom sodat die hoogste voginhoude om 06h00 bepaal

is. Eulalia villosa het deurgaans n hoer voginhoud as die ander gras

spesies getoon. Weinmann (1955) meld dat die voginhoud van jong gras

so hoog soos 70 - 80% is teenoor die 0 - 10% van dooie gras.

Die voginhoude wat verkry is sluit neerslag in die vorm van dou en ryp in.

Ryp kern gereeld gedurende die wintermaande voor, naamlik gemiddeld 43 dae

per jaar by Piet Retief (kyk HOOFSTUK 9 : Klimaat).

Schmidt-Nielsen ( 1964) het voorgestel dat "higroskopiese plante" 'n belang

rike waterbron vir naglewende woestyndiere kan wees. Taylor (1968) het

aangetoon dat gemsbokke ~ gazella en Grantgasel Gazella granti uitsluit

lik van plan tegroei vir water afhanklik is. Volgens Taylor (££• cit.)

he t die plan te se voginhoude 'n dras tiese wisseling gedurende 'n 24-uur

periode getoon met die hoogste inhoud tussen 19h00 en 0700, en hy vermoed

dat die aktiwiteitsperiodes van die betrokke twee boksoorte aangepas word

om die maksimum vogbenutting te verkry.

Alhoewel oorbietjies voortdurend aktiewe met onaktiewe periodes afwissel

(kyk HOOFSTUK 8 : BASIESE AKTIWITEITSPATROON) toon oorbietjies wel n duidelike aktiewe periode vroegoggend wat meer opvallend is gedurende die

wintermaande, en veral tussen 06h00 en 07hOO. Hierdie aktiwiteitsperiode

stem ooreen met die periode waartydens die vier genoemde grasspesies die

hoogste voginhoude het. Ryp en dou kern ook hoofsaaklik gedurende die

laaste gedeelte van die nag voor wanneer die maksimum radiasie plaasvind.

70

60

"C = 0 50 .1: c -C)

~ •o C»

·c;; 30 IU .... c C» ~ 20 l

10

0

•

"'-- •- Eulalia villosa

Hyparrhenia hirta ~ , ' , '

Monocymbium ceresiiforme , ' , ' , ' , ' , ' , ' Themeda triandra

... - ,,' -- ... -... ,,' ._ ..... ., ,

-. . e••• .. ·, . . .. . . . . . . . . . . , ........ · ...... . -· -· -· -· -·

, ' , ' , ' , ' , ' , ' , ' , ' , ' ~---------- ' ,~ ' , .

,'

... ~ ·-·-·"" ~8-·- . ., , _,

·,. ' ·, ·. ·, ·.

·~:·. .,

14h00 18h00 22h00 02h00 06h00 10h00

Figuur 25.

Tyd

Veranderinge in voginhoude van vier grasspesies gedurende n 24-uur periode (Juliemaand) in die Amsterdam-studiegebied.

N 0

121

Oorbietjies is wel ook aktief wanneer die voginhoude die laagste is

(om 14h00). n Addisionele bron van water kan deur die oorbietjie se

haarkleed verskaf word tydens reen of na ryp- of douneerslag. Verskillende

lyfkosingsaktiwiteite (kyk HOOFSTulZ 8 : LYFKOSINGSAKTIWITEITE) kan dan

hier n belangrike funksie vervu1. Monfort en Monfort (1974) het ook ver-

moed dat oorbietjies moont1ik die dou benut wanneer hulle vroegoggend

in die Nasionale Akagera-wildtuin wei. Jungius (1971) noem die moontlikheid

dat rietbokke in die Nasiona1e Krugerwildtuin moontlik gedurende Junie en

Julie groot hoeveelhede water inkry deur middel van dou.

Min is bekend oor die waterbehoeftes van die ander Neotragini. Volgens

beskikbare inligting b1yk die klipspringer (Shortridge 1934, Norton 1980)

en steenbok (Eloff 1959) ook onafhanklik van drinkwater te wees. Schoen

(1972) en Ma1oiy (1973) het gevind dat die dikdik baie doeltreffende

waterbesparende meganismes ontwikkel het deur urine te konsentreer.

Die afhanklikheid van vrye water stel sekere vereistes aan die fisiese

struktuur van n boksoort se tuisgebied. By boksoorte soos die oorbietjie

kan dit n groot beperkende faktor wees wat die verspreiding van tuisge

biede betref aangesien n oorbietjie se tuisgebied relatief klein is en

die hele gebied verdedig word (kyk HOOFSTUK 9 : TERRITORIAL£ GEDRAG).

Afgesien hiervan kan addisionele bewegings om water te bekom die waarskyn

likheid van predasie verhoog veral in die geval van die oorbietjie wat

grootliks op primere verdedigingsmeganismes staat rnaak om potensiele roof

diere te ontwyk (kyk HOOFSTUK 10 :VLUGGEDRAG EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS).

122

HOOFSTUK 8

AKTIWITEITSPATRONE

Inleiding

Die verskeie aktiwiteite van diere is nie eweredig in tyd versprei nie

en duidelike fases kan voorkom waartydens sekere aktiwiteite kan plaas

vind, en die volgorde van hierdie fases word algemeen as die aktiwiteits

patroon beskryf (Leuthold 1977). Verskeie groat soogdiersoorte se daag

likse aktiwiteite is reeds.kwantitatief ondersoek deur Spinage (1968) op

die defassa waterbok Kobus ellipsipryrnnus derassa, Clough en Hassam (1970)

op die vlakvark, Joubert (1971, 1972) op die Harbmannsebra Equus zebra

hartmannae, Jarman en Jarman (1973) op die rooibok, terwyl Wyatt en

Eltringham (1974) asook Guy (1976) olifante Loxodonta africana bestudeer

het. Die aktiwiteite van klipspringers is deur Norton (1980) ondersoek.

Alhoewel baie werkers melding maak van daaglikse aktiwiteitspatrone by

Afrika-boksoorte bestaan daar egter min kwantitatiewe gegewens. Die

doel van hierdie studie was om die oorbietjie se aktiwiteitspatrone kwan

titatief te ondersoek terwyl aandag ook aan die faktore wat hierdie patrone

be~nvloed, gegee is.

Metodes

Spinage (1968) beklemtoon die belangrikheid om metodes by die studie van

Afrika-soogdiere te standaardiseer sodat direkte vergelykings tussen

verskillende spesies gedoen kan word. Verskeie werkers, waaronder Spinage

(££. £!!.) en Jarman en Jarman (1973), het van 4-minuut intervalle gebruik

gemaak om aktiwiteite te noteer soos aanbeveel deur Rollinson, Harker en

Taylor (1956). Ander werkers, onder andere Innis (1958) en Waser (1975)

het 5-minuut intervalle gebruik.

Vir alle dagligwaarnemings op aktiwiteitspatrone van oorbietjies is 4-

minuut intervaile gebruik waartydens die aktiwiteite in vyf hoof katagoriee

123

geplaas is, naamlik wei, lyfkosing, urinering/ontlasting/merk, le en

sosiale aktiwiteite. Aangesien kliermerking dikwels met urinering en

ontlasting gepaard gegaan het, is dit om praktiese redes as een aktiwi

teit beskryf. Dagligwaarnemeningsperiodes het van 06h00 tot 18h00

gestrek, maar in sommige gevalle kon oorbietjies nie voor 07h00 opgespoor

word nie. Vir die seisoenale waarnemings is vier seisoene

onderskei, nl. somer (Desember, Januarie en Februarie), herfs (Maart,

April en Mei), winter (Junie, Julie en Augustus) en lente (September,

Oktober en November).

Alle waarnemings is tot kamp 11 in die Amsterdam-studiegebied (Fig. 5)

beperk. Enkele familiegroepe in hierdie kamp is oor n periode van ver

skeie maande gekondisioneer om die teenwoordigheid van n voertuig te aan

vaar. Die waarnemings is gevolglik vanaf n voertuig oor afstande van 40

tot 300 m gedoen sender dat die oorbietjies se aktiwiteite befnvloed is.

n Leitz 8 x 40 verkyker is gebruik om die waarnemingsafstand prakties so

ver moontlik te verleng. Die voertuig is dikwels verskuif wanneer die

diere buite sig beweeg het.

Afgesien van die vyf reeds genoemde aktiwiteitskatagoriee is alle klier-

merkings, urinering en ontlasting afsonderlik genoteer. Daarby is data

ook oor alle ander gedragsaspekte versamel wat sosiale en territoriale

gedrag insluit.

Die invloed van sekere weersomstandighede, naamlik wind, temperatuur en

reenval op aktiwiteite is ook ondersoek. n Casella termohigrograaf is

in n Stevensonskerm in kamp 11 geplaas om inligting oor temperatuur

veranderinge in te win. Die temperatuurwaarnemings is ononderbroke ge

durende die studieperiodes gedoene Windspoed is met behulp van n bakkies

anenometer bepaal gedurende 15-minuut intervalle vir periodes van twee

minute elk gedurende die waarnemingsperiodes.

n Poging is ook aangewend om die aktiwiteite van oorbietjies gedurende

die nag te bestudeer. n Scotos 1 nagbesigtigingsteleskoop is gebruik

terwyl die oorbietjies aktief was, maar dit was meestal o~~oontlik om

hulle op te spoor tydens onaktiewe periodes wanneer die plantegroei sig

baarheid benadeel het. Onder hierdie omstandighede is n 12 volt kollig

124

gebruik om die posisie van die oorbietjies vas te stelo Om versteuring

deur die gebruik van die kollig te beperk, is die waarnemingsintervalle

tot 15 minute verleng. Nagstudies op ander Afrika-hoefdiere se aktiwi·

teite was hoofsaaklik tot maan1ignagte beperk, byvoorbee1d Spinage (1968).

Waser (1975) het egter ook met sukses van n nagbesigtingsteleskoop tydens

sy studie van die bosbok Tragelaphus scriptus gebruik gemaak.

Die aktiwiteite is as n persentasie vir elke uur uitgedruk. Aktiewe

periodes is gedefinieer as die periodes waartydens die oorbietjies beweeg

het en verskillende aktiwiteite soos lyfkosing, urineer en ontlas, wei

en sosiale interaksies vertoon het. Die periodes waartydens die oor

bietjies gele het is as onaktief beskou.


BASIESE AKTIWITEITSPATROON

Aktiewe periodes wissel van dag tot dag waar periodes van rus met periodes

van aktiwiteit afgewissel word (Fig. 26). n Basiese aktiwiteitspatroon

kan, net soos in die geval van ander soogdiersoorte wat bestudeer is,

onderskei word wat vir alle seisoene geld. Die meeste oorbietjies is

vroegoggend, gedurende die middel van die dag en laatmiddag aktief (Fig.

26). Hierdie aktiewe periodes word met twee onaktiewe periodes afgewissel

waar gemiddeld 96,4% van die oorbietjies onafktief is tussen 07h00 en 08hOO,

en 80,78% tussen 15h00 en 16hOO.

Gedurende die somermaande is daar n relatiewe groot aantal oorbietjies

(gemidde1d 81,48%) tussen llhOO en 12h00 aktief terwyl so veel as ge-

middeld 99,4% onaktief is tussen 07h00 en 08h00 (Fig. 27). Die somer-

aktiwiteitspatrone verski1 in verskeie opsigte van die aktiwiteitspatrone

gedurende die wintermaande (Fige 27). n A1gemene toename in aktiwiteite

tussen 06h00 en 07h00 asook tussen 16h00 en 18h00 word aangetref. Die

aktiewe periode gedurende die middel van die dag verskuif na die periode

tussen 09h00 en lOhOO terwyl meer oorbietjies onaktief is gedurende die

warmste gedeelte van die dag (13h00 tot 16h00). Al1e oorbietjie-aktiwi

teit~ is goed gekoordineer, maar sinkronisering is beter in kleiner

familiegroepe as in die geval van groter groepe (Fig. 28). Dorst en

125

100

-N

~ ~

"'"" e ~ ..c

"' :~ 50 -; :.c 0 0

.E c 0 <

06h00 12h00 18h00

[il Onaktief (Je) D Aktief (wei) • Ander aktiwiteite

(532 woornemingsure, aile seisoene)

SKEMATIESE VOORSTELLING VAN VIER VERSKILLENDE VOORBEELDE VAN DAAGLIKSE

AKTIWITEITSPATRONE

2

3

4

--l -- I

I

I !

it I I I

-l I

I T .

I I -l

I i~ .. i

i IL.:J I

06h00 12h00 18h00

Figuur 26.

D Onaktiewe oorbietjies • Aktiewe oorbietjies

Daaglikse aktiwiteitspatrone van oorbietjies in die Amsterdam

studiegebied.

N

" -" -" e 4i ..a ~

.! ·; :a 0 0

a c 0

<(

06h00

06h00

Figuur 27.

12h00

Somer

12h00

Winter

il!l Onaktief (lei

126

50

18h00 06h00

18h00 06h00

0 Aktief {wei)

(418 waarnemingsure)

12h00

Herfs

12h00

Lente

18h00

18hOO

• Ander aktiwiteite

Seisoenale aktiwiteitspatrone van oorbietjies in die Amsterdam

studiegebied.

Figuur 28 . Oorbietjie- familiegroepe toon 'n groat mate van koordinasie

tydens alle aktiwiteite.


Oorbietjies gedurende n rusperiode,

N -...,J

128

Dandelot (1970) meld ook dat oorbietjies gedurende die warrnste deel van

die dag le.

Rooseveldt en Heller (1914) en Edwards (1969b) het ook opgemerk dat oor-

bietjies enige tyd van die dag of nag aktief kan wees. n Soortgelyke

basiese patroon waar aktiewe periodes onaktiewe periodes afwissel is

deur Tinley (1969) by die dikdik Madoqua kirki en Norton (1980) by die

klipspringer gerapporteer. Min rooibokke wei gedurende die periode

direk na sonop (Jarman en Jarman 1973). Esser (1973) meld dat vaalrib

bokke vroegoggend en laatmiddag n toename in aktiwiteite toon.

WEI-AKTIWITEITE

Oorbietjies wei gemiddeld 83,57% van hul aktiewe periodes waartydens geen

diere herkou nie. Gemiddeld word 28,64% gedurende n 12-uur dagligperiode

aan wei gespandeer.

Volgens duPlessis (1972), Lynch (1974) en Novelli (1975) wei blesbokke

minder gedurende die winterrnaande, maar soos in die geval van springbokke

(Novelli ££• £!l.) en klipspringers (Norton 1980) toon oorbietjies n toe-

name in wei-aktiwiteite gedurende die winter (Tabel 25) wanneer die tyd aan wei

gespandeer van gemiddeld 26,3% tot 31,6% toeneem. Jarman en Jarman (1973)

het gevind dat n toename in wei-aktiwiteite ook by rooibokke gedurende die

winter voorkom.

In vergelyking met ander groat soogdiere spandeer oorbietjies minder tyd

aan voeding. Waterbokke wei gemiddeld 42,1% van die dagligperiodes (Spi

nage 1968), rooibokke 39,9% (Jarman en Jarman~· cit.) en bosbokke 38%

(Waser 1975). Slegs 22,5% van n 24-uur periode word deur vlakvarke aan

voeding gespandeer (Clough en Hassam 1970).

Daar is geen betekenisvolle verskil in die tyd wat aan weiding gespandeer

word tussen oorbietjieramrne en ooie nie (Tabel 26; p>O,l). Volgens David

(1973) wei bontebokooie Darnaliscus dorcas dorcas meer as die ramme.

(1975) bevestig dit met sy studie op springbokke en blesbokke.

Novelli

Tabel 25. Die persentasie verspreiding, met die standaard fout vir elke kategorie, van verskillende

aktiwiteite van oorbietjies gedurende daglik met n gemiddelde waarnemingsperiode van

11,18h in die Amsterdam-studiegebied.

SOMER HERFS WINTER AKTIWITEIT

Geniiddeld S.F. Grense Gemiddeld S.F. Grense Gemiddeld S.F. Grense Gemiddeld

Onaktief (U!) 68,2 2,7 60,3-73,9 67,0 2,3 63,3-73,,8 61 ,8 1 '5 57,8-70,7 65,8

Herkou

Rus

Aktief

Wei 26,3 1, 9 21,2-32,6 26,7 2,2 23,2-32,3 31,6 2,3 23,7-37,5 28,64

Versorg 3,0 0,2 1,5- 4,8 1 '8 0,5 0,8- 2,8 2,4 0' 1 2,0- 2,9 2,7

Ontlas, Urineer, 1 ' 1 0,3 1 ,o- 3,1 1 '5 0,3 1,3- 1,8 1 '3 0' 1 1,1-1,5 1 ' 1 Nerk

Sosiale 0,6 0' 1 0,5- 0,8 1 , 2 0,8 0,2- 3,5 0,3 0' 1 0,2- 0,8 1,2 aktiwiteite

Staan/Loop 1 ' 1 0,1 0,2- 1,9 1 '5 0,6 0,2- 1,9 0,7 0,2 0,2- 1,1 0,6

----------------- - ~~· ---------- -- -- - ---------- •~~ -~

S.F. : Standaard fout

LENTE

S.F.

1 '8

2' 1

0,4

0,2

0' 1

0, 1

Grense

61,2-72,4

23,1-33,5

1,4- 3,2

1,0- 3,6

0,3- 3,4

0,2- 1,2

I I

I I

I I

I I I

N \D

Tabel 26.

Aktiwiteit

Le

Wei

Versorg

Outlasting, Urinering

Sosiale aktiwiteite

Staan/loop

Die verhouding van verskillende aktiwiteite tussen oorbietjie dd en ~~ in die Amsterdam-studiegebied

met n gemiddelde en totale waarnemingsperiode van 11,18h en 113,0h respektiewelik.

FAMILIE-GROEPE : AANTAL WAARNEMINGS EN VERHOUDINGS TUSSEN dd EN ~~

d~ d~ d~~ d~~ dd~ dd~ d~ dd~':? dd~~ ddd~~':?

d ~ d ':? d ~ d ~ d ~ d ~ d ~ d ':? d ~ d ~

88 97 89 81 112 238 102 238 228 126 202 105 1511 1589 402 416 450 470 741 840

1 : 1 t 1 1 : 1 , 1 1 : 1 ,06 1 : 1 , 7 1 : 1,05 1 : 0 '96 1 : 1 '05 1 : 1,03 1 : 1 '04 1 : 1,13

50 46 37 57 47 87 57 95 106 46 81 45 686 664 142 140 214 214 465 393

1 : 1,08 1 : 1 ,5 1 : 1,08 1 : 1 '2 1 : 1,21 1 : 1 , 1 1 : 1 '03 1 : 1 ,o 1 1 : 1 1 : 1,17

5 3 5 3 3 8 6 9 6 2 5 1 69 56 16 12 30 22 57 48

1 : 1,67 1 : 1,67 1 : 1,33 1 : 1,33 1 : 1,15 1 : 2,5 1 : 1 ,06 1 : 1 • 33 1 : 1.36 1 : 1.19

4 1 3 1 4 2 7 3 5 0 11 1 50 8,2 18 2 10 4 18 3

1 : 4 1 : 33 1 : 4 1 : 4,67 1 : 5,5 1 : 9 1 : 2,5 1 : 6

1 1 1 0 1 2 1 2 2 1 1 1 19 18 22 20 0 0 9 6

1 : 1 1 : 1 'I : 1 1 : 1 1 : 2 1 : 1 '06 1 : 1 ' 1 1 : 1 ,5

3 3 4 1 0 1 2 6 3 0 2 2 24 24 12 22 12 6 3 6

1 : 1 1 : 4 1 : 1 '5 1 : 2 1 : 1 1 : 83 1 : 2 1 : 2 ----------~- ---

w 0

131

LYFKOSINGSAKTIWITEITE

Lyfkosingsaktiwiteite volg gewoonlik na lang rusperiodes en sluit ak

tiwiteite in wat te doen het met die versorging van die haarkleed deur

middel van krap en lek (Fig. 29). Gemiddeld word 2,7% van die tyd (12-

uur periode) aan versorging gespandeer, en dit wissel van 3,0% gedurende

die somer tot 2,4% gedurende die wintermaande (Tabel 25, Fig. 27).

Gedurende lyfkosingsaktiwiteite word die meeste tyd aan die kopgedeeltes

gespandeer, gevolg deur die lyf, flanke en rug (Fig. 30). Daar is geen

betekenisvolle verskil wat tydsbesteding aan lyfkosingsaktiwiteite tussen

ramme en ooie betref nie (Tabel 26; p > 0,1).

URINERING, ONTLASTING EN MERK

Urinering gaan meestal gepaard met ontlasting terwyl dit ook dikwels met

kliermerk by die ramme gekoppel is (kyk HOOFSTUK 9 : TERRITORIALE GEDRAG).

Hierdie ak tiwi tei te volg gewoonlik na 'n lang rusperiode maar daar is 'n

toename tussen lOhOO en llhOO asook tussen 14h00 en 15h00.

Seisoenale verskille wissel van 1,0% gedurende die somer tot 1,8% gedurende

die herfsmaande (Tabel 25).

Die urinering- en ontlastingstempo's verskil betekenisvol tussen ramme en

ooie (Tabel 27; p < 0,01). Ramme urineer en ontlas gemiddeld een keer

elke OlhOl terwyl die tempo by ooie gemiddeld een keer elke Olh54 geduren

de aktiewe periodes is, en 03h08 en 05h50 gedurende waarnemingsure respek

tiewelik (Tabel 27). Hierdie verskil kan aan die ramme se gedrag tydens

ooie se urinering en ontlasting toegeskryf word (kyk HOOFSTUK 9 : TERRITO

RIALE GEDRAG). Territoriale ramme merk voortdurend met hulle preorbitale

kliere gedurende aktiwiteitsperiode (kyk HOOFSTUK 9 : TERRITORIALE GEDRAG).

Die merk-tempo wissel van een merk elke 00h21 tot Olh24 gedurende aktiewe

periodes, en een merk tussen 00h55 en 04hl2 vir kombinasies van gesamentlike

preorbitale en interdigitale kliermerke (Tabel 28) •

.. LE

Aktiewe periodes word gevolg deur onaktiewe periodes waartydens oorbietjies

Figuur 29. Tipiese lyfkosingsaktiwi tei te van oorbie tj ies ( vanaf 35 m:n

kleurskyfies).

w N

Figuur 30.

~ 1m 1++3 lillll [I;]

Kop

l yf ( maag. boud en blad l

Flanke

Rug Ander (stert. bene. ens.!

133

n Oppervlaktediagram om die oorbietjie se verhouding tussen

die kosing van verskillende liggaamsdele aan te toon.

Tabel 27. Ontlast~ngs- en urineringstempo's van oorbietjies, dd sowel as ~~.met n gemiddelde waarnemingsperiode van 10,48h in die Amsterdam-studiegebied.

AANTAL KERE ONTLAS/ TEMPO (PER INDIVIDU) : URE PER ONTLASTING/URINERING

GROEP- URINEER

DATUM SAME-AKTIEWE URE PER d ~

STELLING WAARNEMINGSPERIODE Per Per ob- Per Per ob-d ~ TOTAAL aktiewe serva- aktiewe servasie

ure sie ure ure ure

74-12-21 d~ 03h28 (38,5%) 06 03 09 00h34 01h30 01h30 03h00

75-01-18 d~ 03h03 (25,4%) 05 03 08 00h36 02h24 01h01 04h00

75-05-30 d~~ 03h52 (32' 2%) 05 03 08 00h46 02h34 02h34 08h00

74-04-24 dd~ 03h40 (36' 7%) 04 03 07 01h50 05h00 01h13 03h20

74-04-25 dd~ 03h09 (35' 1 %) 09 02 11 00h42 02h00 01h34 04h30

75-05-23 d~~~ 04h35 (38,3%) 04 05 09 01h09 03h00 02h55 07h38

74-02-19 dd':/.':1. 04h12 (35, 1%) 06 04 10 01h24 04h00 02h06 06h00

74-02-20 dd~~ 03h08 (26, 1%) 05 03 08 01h15 04h48 02h05 08h00

74-04-01 dd~~ 03h24 (34,0%) 05 02 07 01h21 04h00 03h24 10h00

74-04-02 dd~~ 02h37 (26,2%) 09 05 14 00h35 02h13 01h03 04h00

- 03h31 (32,8%) 3,9* 2, 11* 6,02* 01h01 03h08 01h54 05h50 X

Standaard fout - - - - - o, 13 0,37 0,25 0,73

* Per individu

I

w .p.

Tabel 28. Veranderinge in merktempo's van oorbietjieramme, beide preorbitaal en interdigitaal,

gedurende daglig met n gemiddelde waarnemingsperiode van 11,0h in die Amsterdam

studiegebied.

AANTAL MERKINGS PER d TEMPO (PER INDIVIDUELE d) :

URE PER MERK GROEP- AK.TIEWE URE PER DATUM SAME- Per akt1.ewe Per totale STELLING W.\ARNEMINGSPERIODE ure waarnemingstyd

Preorbitaal Kombinasie* Preorbi- Kombi~ Preorbi- Kombi-* taal nasie taal nasie

74-12-21 cf~ 03h28 (38,5%) 07 03 00h29 01h09 01h17 03h00

75-01-06 cf~ 03h56 (32,8%) 11 02 00h21 01h59 01h05 06h00

75-01-18 cf~ 03h03 (25,4%) 02 02 00h36 Olh31 02h24 06h00

75-05-2.'\ cf~~ 04h35 (38 ,3%) 08 OS 00h34 OOhSS 01h30 02h24

75-05-30 cf~~ 03h52 (32,2%) 08 03 00h29 01h17 01h30 04h00

74-04-24 clef~ 03h40 (36 t 7%) 04 01 OOhSS 03h40 03h30 10h00

74-04-25 clef~ 03h09 (35, 1%) 04 01 ,s 00h47 02h06 02h15 06h00

74-02-19 cfcl'.f'.f 04h12 (35,1%) 03 01 01h24 04h12 04h00 12h00

74-02-20 clef~~ 03h08 (26, 1%) 05,5 01 ,5 00h34 02h05 02h11 08h00 I

74-04-01 cfcfn 03h24 (34,0%) 09,5 02,5 00h21 01h21 01h03 04h00

- 03h39 (33,43% 06,5 2,25 00h39 02h02 01h58 05h58 X

-~--~~--'- -

Standaard fout 0,79 0,36 0' 1 0,33 0~27 1 , 79 L___

~~-~ ~~ ~ ----~-~ --- -- -- ~- ----- ------- ~

* Preorbitale merking tesame met interdigitale merking

w lJ1

136

le. Oorbietjies le gemiddeld 65,8% van dagligperiodes (Fig 26,27 en 28)

maar minder gedurende die wintermaande (Tabel 25). Volgens Tabel 26

spandeer rarnme minder tyd om te le as ooie, maar die verskil is nie

betekenisvol nie (p > 0,1).

Anders as in die oorbietjie se geval staan verskeie ander boksoorte ook

onaktief vir lang periodes wanneer daar geherkou word, byvoorbeeld die

waterbok (Spinage 1968) en rooibok (Jarman en Jarman 1973). Oorbietjies

herkou slegs wanneer hulle le.

Ten spyte van vele beskrywings van aktiwiteite by boksoorte word daar

selde na slaap verwys. Spinage (££• cit.) beskryf diep slaap waar water

bokke met hulle koppe op die grond le (bulle) en op die flanke (koeie).

Vlak slaap word deur Spinage (2£• £!!.) beskryf waar die diere met toe oe

regop le. Balch (1955) wys daarop dat herkouers selde slaap omdat die

borskas regop gehou moet word wanneer daar geherkou word. Oorbietjies,

ramme sowel as ooie, le met tye met hulle koppe op hul flanke, soortgelyk

aan die posisie wat Spinage (2£. cit.) vir waterbokkoeie beskryf het.

Tydens vier waarnemings het oorbietjies gemiddeld 2 min. 56 sek. (2 min.

32 sek. tot 4 min. 20 sek.) in die betrokke posisie verkeer (Fig. 31).

Balch (1955) is van mening dat slaap, indien dit by herkouers voorkom,

baie kortstondig en lig is. By waterbokke is dit nooit langer as vier

minute nie (Spinage 2£• cit.).

SOSIALE AKTIWITEITE

Sosiale interaksies is beperk en vorm slegs gemiddeld 1,2% van alle akti

witeite (Fig. 26). n Toename in sosiale aktiwiteite kom gedurende die

herfs voor (Tabel 25). Geen betekenisvolle verskil (p > 0,1) kon tussen

die ramme en ooie gevind word wat tydsbesteding aan sosiale interaksies

betref nie (Tabel 26)e

AKTIWITEITE GEDURENDE DIE NAG

Oorbietjies is ook gedurende die nag aktief, ongeag of daar maanlig is of

nie (Fig. 32). Volgens die resultate blyk dit dat oorbietjies se aktiwi

teitspatrone gedurende die nag ooreenstem met die algemene daaglikse

aktiwiteite (Fig. 26 en 33) waar aktiewe periodes ook met onaktiewe periodes

137

Figuur 31. n Oorbietjieram in n slaapposisie terwyl sy kop op sy flank

rus (vanaf n 35 mm kleurskyfie) .

Figuur 32.

138

n Oorbietjieram wat gedurende die nag wei (foto geneem met

behulp van 'n nagbesigtingsteleskoop).

Figuur 33.

139

100~--------------------------------------------------,

l8h00 24h00 06h00

g Onaktief I I e) D Akrief {aile aktiwiteitel

( 152 woarnemingsure, aile seisoene )

Nagtelike aktiwiteitspa~rone van oorbietj i es in die Amsterdam

studiegebied.

140

afgewisse1 word.

Gernidde1d word 24,6% gedurende n 12-uur nagperiode aan die verski11ende

aktiwiteite bestee wat onder andere wei-aktiwiteite, lyfkosingsaktiwiteite

en sosia1e aktiwiteite insluit. Die aanvanklike aktiewe periode vanaf

danker word met n rede1ike onaktiewe periode later gedurende die nag af

gewisse1. Duidelike aktiewe periodes het in al die waargeneemde geva11e

weer vroegoggend voor sonop voorgekom.

FAKTORE WAT AKTIWITEITE BEINVLOED

Versteurings

Veebewegings en persone in die direkte orngewing van oorbietjies het n groot invloed op die aktiwiteitspatrone. Skape en beeste steur vera1

oorbietjies wat le (kyk HOOFSTUK 10 : ALGEMENE INTERAKSIES). Hood en

Inglis (1974) het gevind dat die bewegings van beeste ook die aktiwiteite

van herte Odocoileus virgianus beinvloed.

Indien oorbietjies 1e en deur n versteuring opgejaag word, bly die bokke

sorns vir n kort periode aktief waartydens bulle wei, lyfkoos of urineer

en ontlas. Voortdurende versteurings veroorsaak gevolglik n toenarne in

die totale tyd wat aan aktiwiteite gespandeer word.

Invloed van Weersomstandighede

Makroklimaatstoestande bernvloed die aktiwiteite van oorbietjies sodat n verskil tussen aktiwiteitspatrone tydens rnooiweersdae en koue, reenerige

dae opgemerk is (Fig. 34). Afgesien van reen is die invloed van ternpera

tuur en wind ook ondersoek.

Van al die faktore blyk reen die be1angrikste enke1e faktor te wees. Die

verhouding tussen aktiewe en onaktiewe oorbietjies wissel van 1.2,88(X = 74,25% onaktief; S = 0,35) gedurende mooiweersdae tot 1.1,56 (X= 60,8%

onaktief; S = 0,84) tydens reenerige dae. Op reenerige dae bly

oorbietjies dus vir langer periodes le.

-N -Q) ...:.::

-...:.:: N 0 -;; 9"' Q) ';) .Q ... -c ·e :: .c:

-N -... ";) ... :.0 ·e :: .c: (I)

~ -~ ... ~ -a; a:

-:::; (I)

...:.::

.::t. 2 ... (I)

.Q

0

:~ ... (I)

:a 0 ~

-; ... c: ca <(

141

100~------------~--~----------------------~------------

50

---~-- ..... ,

'\. :· ·"-·i' :~

: "

,_..._:.-, .•. .,. .. ~· , . ·:

;.~-· :. ./ ·•·... ,.~

.. / ······.:...· .~·''' ~· _ ....... ····· ,. .. . ., tllfiP. • •••••• -·

4flll''··.i..· ,. ~,....-. _ __..

.·. . ........... ·;·~ ......... ·····•··

.. ······· ···· ... . ·· ·· .... ··

......... ·!'~..·,, ·, ·, ·, ·, ·, ·, , ' . , , I '· ... ,,

... ..... ... .... ' #I

... *"-" ... 41"

'._ ,..~'" ......

' ... , ~ ,' .............. _.

. Son ky.n_ en wind~rig

25

20_

e 15 ~ ..

~ Q) Q,

10 E t!

5

06h00 12h00 18h00

Relatiewe humiditeit (%) -·-·-· Temperatuur (°C)

Windspoed (m;sek.)

100r---~----~-----,--------~------~--~----~-------

-....... --------.-- .... ·---· ...................... ~·-.-.-:· ---------- _ _._. ...... : .... -----.- ...... ...... ............ _ ...... ----....... -- ..

25

50 20

E 15 ~ ::1 ...

'··~ ......... ~ ... Q) .... Q.

10 E ~

5

06h00 12h00 18h00

D Onaktief (le) D Aktief

Figuur 34. Die invloed van temperatuur, windspoed en reenval op die

daaglikse aktiwiteitspatrone van oorbietjies.

4

3

-.::t. 2 (I)

~ E -"0 Q) 0 Q, 0 "0

1 .= ~

0

3

..... ...:.::

2Q) '~ .§ ,

Q) 0 Q, 0

-g ~

0

142

Vo1gens Jarman en Jarman (1973) het reen ook n invloed op die aktiwiteite

van rooibokke wanneer hu1le ophou vreet en in n rigting weg vanaf die reen

staan en kyk. Die uitsak van skie1ike reenbuie veral gedurende die somer

maande het veroorsaak dat aktiewe oorbietjies gaan le het. Hierdie invloed

van reen is veral be1angrik as in ag geneem word dat daar gemiddeld 13 reen

dae per jaar gedurende Januarie en n totaal van 87 dae per jaar by Amsterdam

voorkom (Tabel 3).

n Sterk of koue wind het nie n merkbare invloed op die persentasie aktiwi

teite nie, behalwe dat oorbietjies neig om meer skrikkerig te wees en

gevolglik makliker vlug met steurings. Jarman en Jarman (££• cit.) het

ook opgemerk dat n sterk wind rooibokke meer skrikkerig maak, terwyl

Zagata en Haugen (1973) gevind het dat herte se bewegingsaktiwiteite

deur sterk winde beinv1oed word deurdat hulle uit die wind b1y beweeg.

Hartmansebras vermy koue winde (Joubert 1971). n Sterk, koue wind het

egter wel n daling in die tota1e tyd wat oorbietjies aan aktiwiteite span

deer tot gevolg. Norton (1980) het gevind dat weersomstandighede min

invloed op die aktiwiteite van k1ipspringers gehad het.

Ten spyte van temperature so 1aag as -6°C gedurende die wintermaande by

Amsterdam (Tabe1 2), is geen merkbare inv1oed op die aktiwiteite van oor

bietjies waargeneem nie. Se1fs gedurende die koudste gedee1te van n 24-uur periode in die winter is gemidde1d 45,93% aktiewe oorbietjies tot

voor sonop aangetref. Lae temperature laat rooibokke vroegoggend 1e

(Jarman en Jarman~. cit.), en Hartmannsebras spandeer minder tyd aan wei

aktiwiteite onder sulke toestande (Joubert ££• £!!.).

Tydens die warmste gedeelte van die dag (13h00 - 15h00) het oorbietjies n onaktiewe periode (Fig. 26 en 27), maar Jarman en Jarman (op. cit.) het

gevind dat die warmste periode nie met die minste aktiwiteite van rooibokke

saamval nie. In Oos-Afrika is aangetoon dat diere die meeste liggaams-

hitte verloor wanneer hulle onaktief in die skaduwee staan gedurende die

warmste gedeelte van die dag (Bligh en Harthoorn 1965). Diere soos die

Hartmannsebra se aktiwiteite word verder deur hoe dagtemperature betnvloed

deurdat hulle drinkplekke aktief besoek.

143

Gevolgtrekking

~ Basiese aktiwiteitspatroon kan, teo spyte van baie variasies , wel by cie

oorbietjie waargeneem word . Aktiwiteitspatr one kan deur verskeie faktore

be1nvloed wor d waar onder r eenval en versteurings deur vee en mense die

belangrikste is . Behalwe in die geval van uriner ing- en ontl astingsakti

witeite, is daar geen be tekenisvolle verskille in die aktiwiteite van ramme

en ooie nie.

Oor bietjies is aktief gedurende die dag en nag a lhoewel daar n defioi t i ewe

neiging is om meer aktief gedurende daglig te wees . Al hoewel groter bok

soor te soos die waterbok (Spioage 1968 ) eo r ooibok (Jarman en Jarman 1973)

hoofsaaklik dag l ewend is, is verskeie boksoor t e wat in klein gr oepies of

enkellewend voorkom soos die dikdik en rietbok (Leuthold 1977 ) meer nag-

lewend . Hierdie diere vertrou hoofsaaklik op primere verdedigiogsmeganis -

mes (kyk HOOFSTUK 10 : VLUGREAKSIES EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS) om poten-

siele roofdiere te ootwyk eo miode r op gesig. Die oor bie tjie maak van

primer e verdedigingsmeganismes sowel as gesig gebruik om mooot like pr edasie

te voorkom en die tydsver spreiding van aktiwiteitsper iodes is gevol glik

van minder be l ang . Oor bietjies se aktiwiteite is goed gesinkr oniseer

terwyl aktiwiteite soos sosiale inter aks i es tot n mi nimum beper k is en selfs

herkou gedureode leperiodes plaasvind. Pr imere verdedigingsmeganismes

wor d gevolglik maks i maal beout.

144

HOOFSTUK 9

SOSIALE ORGANISASIE

Inleiding

Sosiale organisasie is die gevolg van alle sosiale interaksies en ruim

telike verhoudings tussen die lede van n enkelspesiebevolking (Leuthold

1977). Die sosiale organisasie van n spesie sluit aspekte soos groep

tipes, groepgroottes, verboudings van individuele diere ten opsigte van

ander gelyksoortiges en verboudings tussen verskillende geslags- en ouder

domsgroepe in. Leuthold (££. cit.) wys ook daarop dat alhoewel die sosiale

organisasie meestal spesie-spesifiek is dit onderworpe is aan groat veran

deringe weens omgewingstoestande soos klimaat en plantegroeitipes. Wynne

Edwards (1962) bet voorgestel dat die sosiale organisasie n belangrike

funksie bet omdat optimum verspreiding en oorlewing bevorder word deur

kompetisie. Volgens Jarman (1974) se hipotese is daar n nou verband tussen

die ekologie en sosiale organisasie van Afrika-boksoorte.

Vir die doel van hierdie studie word sosiale gedrag beskou as daardie ge

dragspa trone- spesie-spesifieke aksies en kommunikasie- waarmee gelyk

soortiges in n groep inter-reageer en mekaar se aksies bernvloed (Morrison

en Menzel 1972). Min is bekend oar die sosiale gedrag van die Neotragini,

hoofsaaklik omdat die meerderbeid enkellewend is en slegs die oorbietjie

en klipspringer in pare of familiegroepe voorkom. Oorbietjies gebruik

verskeie gedragspatrone tydens sosiale interaksies, maar die intensiteit

en gebruik hang van die omstandigbede en sosiale posisie van die betrokke

diere af. Direkte sosiale interaksies is in die oorbietjie se geval be

perk en vorm slegs gemiddeld 1,2% van alle aktiwiteite (kyk HOOFSTUK 8 :

SOSIALE AKTIWITEITE).

Hediger (1951) en Gosling (1972) het voorgestel dat oorbietjies territoriaal

is, terwyl Monfort en Monfort (1974) verklaar bet dat oorbietjies wel in

Rwanda territoriaal is. Nie een van bierdie werkers gee egter n gede-

tailleerde beskrywing van die oorbietjie se territoriale stelsel nie.

145

Metodes

GROEPSAMESTELLING

Aangesien oorbietjies relatief moeilik uit die lug sigbaar is en weens

die hoe koste verbonde aan lugtellings, is vier seisoenale grondtellings

in beide die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede gebruik om:

(a) die totale oorbietjiebevolking te bepaal,

(b) die bevolkingstruktuur en groepsamestelling vergelykend te ondersoek, en

(c) gegewens te versamel oor spesifieke habitatsvoorkeure en verspreiding.

Totale tellings is deurgaans gedoen wee~s die diversiteit van veral die

Piet Retief-studiegebied wat beide topografie en plantegroei betref, en

die mosaiek van landerye en plantasies in die Amsterdam-studiegebied.

Wildsoorte wat algemeen in oopveld of in groot groepe voorkom word vel

gens Robinette(l970) wel bevredigend deur totale tellings gesensus.

Volgens Robinette (££. £!!.) kan boksoorte soos steenbokke en oorbietjies

onder andere nie akkuraat deur middel van n monstermetode getel word nie.

Feitlik alle tellings is te voet onderneem aangesien die gebruik van voer

tuie uiters beperk was weens die klipperige en soms bergagtige voorkoms

van die grootste gedeeltes van die twee studiegebiede. In die Amsterdam

studiegebied is n voertuig wel in die oulande gebruik.

Die studiegebiede is vooraf in sensusblokke verdeel wat ooreenstem met die

bestaande kampe (Fig. 5 en 6). Robinette (££. cit.) meld dat totale

tellings slegs deur die gebruik van klein eenhede meet geskied, en hierdie

eenhede meet verkieslik begrens word deur uitkenbare gedeeltes soos paaie

en riviere. Norton-Griffiths (1975) wys ook op die belangrikheid van

klein sensusblokke tydens grondtellings.

Elke sensusblok is stelselmatig deursoek deur n ry waarnemers bestaande

uit agt tot tien persone. Hierdie ry waarnemers het in reguit, paralelle

telstroke beweeg. Die afstande tussen elke twee waarnemers het gewissel

na gelang van plantegroeidigtheid en topografie waar die waarnemers nader

na mekaar beweeg het in langgras en meer bergagtige gedeeltes weens die

korter vlugafstande van oorbietjies onder sulke omstandighede (kyk HOOFSTUK

146

10 : Primere Verdedigingsmeganismes). Radiokornmunikasie is gebruik om

kontinufteit te behou terwyl van verkykers gebruik gemaak is om geslagte

en waar moontlik ouderdomsklasse van die oorbietjies te bepaal. Slegs

volwasse en jong bokke (tot ongeveer vier maande oud) is onderskei.

Weersomstandighede is ook in aanmerking geneem aangesien oorbietjies by

voorbeeld gedurende koue, reenerige dae minder aktief is (kyk HOOFSTUK 8

FAKTORE WAT AKTIWITEITE BEINVLOED) en voorlopige waarnemings het getoon

dat die bokke moontlik ook korter vlugafstande onder hierdie weersomstandig-

hede kan vertoon.

weersdae beperk.

Alle tellings is gevolglik sover moontlik tot mooi-

Nadat elke telstrook voltooi is, is die aantekeninge van elke waarnemer

nagegaan. Die waarnemers op die verste punte van elke telstrook het

voortdurend gepoog om herhaalde tellings van dieselfde oorbietjiegroepe

te verhoed. Norton-Griffiths (1975) beklemtoon die belangrikheid om

elke groep diere wat tydens totale telling opgemerk word afsonderlik

aan te teken sodat foute tot n minimum beperk kan word. Gedurende die

tellings is ook aantekeninge gemaak van alle ander hoefdiere, nie net

wat die verspreiding betref nie, maar ook getalle. Probleme is in sornmige

gevalle ondervind om tussen onvolwasse en volwasse ooie te onderskei. In

die geval van jong ramme kan horings eers maklik op n ouderdom van ongeveer

agt maande gesien word.

GEDRAG

Verskillende gedragsaspekte, naamlik sosiale gedrag, territoriale gedrag

en voortplantingsgedrag, is hoofsaaklik bestudeer tydens die aktiwiteits

patroonstudie (kyk HOOFSTUK 8 : Metodes). Hierdie studie is in die

Amsterdam-studiegebied, veral in kampe 11 en 17 (Fig. 5), gedoen. Die

waarnemings is vanaf n voertuig gedoen oor afstande wat tussen 40 en 300 m

gewissel het waartydens n Leitz 8 x 40 verkyker en n enkellensreflekskamera

gebruik is. Enkele familiegroepe het na n periode van verskeie maande aan

die teenwoordigheid van n voertuig gewoond geraak, sender dat hul gedrag

enigsins be~nvloed is. Die uitkenning van individue inn bevolking is

noodsaaklik om die sosiale gedrag van n spesie te identifiseer (Kitchen

1974). Individuele oorbietjierarnme kon uitgeken word weens verskille

in die vorm en lengte van hulle horings. Die uitkenning van individuele

ooie het geskied na aanleiding van verskille in die kleur van die haar-

147

kleed en gesigsmerke. n Totaal van vier ramme en vyf ooie kon, deur

op die individuele verskille te let, onderskei word.

Die lokaliteite en grootte van enkele oorbietjie-territoriums in die

Amsterdam-studiegebied is deur midde1 van waarnemings op bekende familie

groepe gedurende die studietydperk (Desember 1973 - Julie 1976) bepaa1.

Ten einde n vergelyking met die Piet Retief-studiegebied te tref is van

telemetriese opsporing in die Piet Retief-studiegebied gebruik gernaak

weens die meer bergagtige geaardheid daarvan (kyk HOOFSTUK 5 : DIE PIET

RETIEF-STUDIEGEBIED).

Twee oorbietjierarnme is gedurende September 1975 met behulp van nette ge

vang. Na behandeling met 'n kalmeermidde1, gemidde1d 1,8 mg/kg Azaparone

(Janssen Pharmaceutica), is e1keen met 'n AVM-radiosender (AVM Instrument

Company, I1linois)gemerk. Die senders, met 'n potensiele 1eeftyd van 84

dae, het n massa van ongeveer 300 g gehad. Beide oorbietjies is onmidde1-

lik hierna weer in dieselfde gebied losgelaat waar hulle gevang is. Op

sporing het geskied met behu1p van AVM-toerusting,naamlik n radio-ontvanger

en draagbare Yagi-antenne. Vier observasiepunte is op geskikte hoer-

liggende dele in die omgewing uitgesoek waarvandaan die algemene rigting

van die twee oorbietjies bepaal is. Daarna is die bokke te voet gesoek

totdat hulle gesien kon word. Aantekeninge is ook gemaak van assosiasies,

vlugrigtings en aktiwiteite. n Totaa1 van 26 en 30 opsporings is van die

twee oorbietjies gedoen in die periode tussen September 1975 en Januarie

1976 waarna beide radiosenders opgehou het om te funksioneer.

vangsafstand het tot sover as 6 km gestrek.


BEVOLKINGSTRUKTUUR EN GROEPSAMESTELLINGS

Die Amsterdam-studiegebied

Die ont-

Gedurende die seisoenale te11ings in die A~sterdam-studiegebied (1974 tot

1975) is n gemiddeld van 126,25 oorbietjies (S= 7,63; reeks 114-134) gete1

(Tabe1 29). n Gemiddeld van 122,5 oorbietjies (S= 9,36; reeks 114-134)

se ges1agte kon bepaal word wat 97,03% van die bevo1king was (Tabe1 29).

Dit s1uit vo1wasse en onvo1wasse diere in.

Tabel 29. Resultate van vier seisoenale oorbietjietellings

(1974-1975) in die Amsterdam-studiegebied.

Totale telling

Totaal geseks

Rannne

Ooie

Ges lagsverhouding ( cf: ~ )

x 2 (y = 1)

SOMER

114

114

52

62

1:1,19

0,88

----~--

HERFS WINTER

126 131

112 130

51 59

61 71

1 : 1 , 20 1 : 1 , 2

1,08 1 '11

---~--- ·--

LENTE

134

134

58

76

1:1,31

2,42

-X

126,25

122,5

55,0

67,5

1 : 1 , 23

1,28

+:--00

149

~ Gemidde1de ges1agsverhouding van 1,23 ooie tot ~ ram (reeks: 1 d :

1,19 ~~ - 1,31 Q~) is bepaal wat nie betekenisvol van~ l : l verhouding

op die 5% vlak verski1 nie. Die geslagsverhoudings het net betrekking

op vo1wasse oorbietjies aangesien dit moeilik was om die geslagte van

onvo1wasse of baie jong bokke te bepaal.

Tydens die te1lings is die groepsameste1lings ook bepaa1. Leuthold (1977)

definieer 'n groep as 'n aan tal ge1yksoortige diere wa t op 'n gegewe oomblik

saam is, terwyl 'n groep van 'n trop onderskei kan word weens die kleiner

aantal diere wat in eersgenoemde geval betrokke is. Die gemiddelde groep

grootte viral vier tellings was 1,84 (reeks l - 6), uitgesondered 1ammers

wat saam met groepe was, of a1leenlopende 1ammers, of sommige ander groep-

samestel1ings wat nie in Tabel 30 aangetoon word nie. Die meerderheid

oorbietjies het gedurende die tel1ings in ~ fami1iegroep bestaande uit ~

volwasse ram vergesel van ~ volwasse ooi (oorbietjiepaar) voorgekom wat

37,45% van alle groepe was (Tabe1 30), gevolg deur a1leenlopende ramme (on-

volwasse ramme ingesluit). Al1eenlopende ooie het gemidde1d 12,81% van

alle groepe gevorm, met groepe bestaande uit een volwasse ram en twee

volwasse ooie (gemiddeld 9,51% van a11e groepe). Pare vergese1 van~

onvolwasse ooi is selde opgemerk (0,74% van alle groepe), maar dit kan

toegeskryf word aan die feit dat onvolwasse ooie moeilik van volwasse ooie

onderskei kan word.

Ramgroepe, bestaande uit twee ramme, is tydens al die tel1ings waargeneem

maar het slegs 1,87% van aldie groepe gevorm teenoor die 3,77% van die

groepe bestaande uit twee ooie. Die meerderheid oorbietjies het in groepe

van twee of meer voorgekom (80,0% van al1e groepe) waarvan 39,6% in oor

bietjiepare was. Die meeste alleen1opende bokke was ramme (12,87%) met

3,96% onvolwasse ramme teenoor 6,73% van die ooie en 1,98% van ooie en

lamrners. A1hoewel enkele groepe bestaande uit meer as vier individue

(vo1wasse en onvolwasse oorbietjies) aangetref is, het die grootste groep

ui t ses individue bestaan waaronder twee onvolwasse diere ('n ram en 'n ooi).

Tabe1 30 toon ook die seisoena1e wisseling in groepsamestellings. Hierdie

veranderinge is statisties getoets om te bepaal of dit betekenisvol is (Tabel

31). Die hipotese wat getoets is, is dat die verhouding van elke waarge

neemde oorbietjiegroep tot die ander groepe saam onveranderd geb1y het

Tabel 30. Geslags- en ouderdomsgroepe van oorbietjies in die Amsterdam-studiegebied

gedurende vier seisoenale tellings vanaf November 1974 tot Oktober 1975.

1974 GROEP- SOMER SAME STELLING N %

cf 10 16' 13

~ 9 14,52

J - -d'~ 18 29,03

d'~~ 10 16' 13

d'~~~ 2 3,2J

d'd' 1 1,61

~~ 3 4,84

d'jd'~ 3 4,84

cf~j~ - -~J - -d'~j - -

jd' 5 8,06

Ander 1 1 '61

Totaal 62 100

J : Lam/jong bok, ongeseks Jd' : Onvolwasse ram J~ : Onvolwasse ooi N : Waarnemings

1975 HERFS

N

10

8

2

31

2

1

1

1

--

4

4

-3

67

1975 1975 WINTER LENTE

% N % N %

14,93 11 16' 18 14 20,29

11,94 7 10,29 10 14,49

2,99 - - - -16,77 28 41 '18 23 33,33

2,99 4 5,88 9 13,04

1,49 1 1 '47 1 1,45

1,49 1 1,47 2 2,9

1,49 3 4,41 3 4,35

- 1 1,47 2 2,9

- 2 2,94 - -

5,97 1 1,47 - -5,97 - - - -- 4 5,88 1 1 ,45

4,48 5 7,36 4 5,8

100 68 100 69 100

GEMIDDELD N %

11,25 16,88

8,5 12,81

0,5 0,75

25,0 37,45

6,25 9,51

1,25 1 '91

1,25 1,87

2,5 3,77

1,5 2,3

0,5 0,74

1,25 1,86

1 ,o 1,49

2,5 3,85

3,25 4,81

66,5 100

I

I

l/1 0

151

Tabel 31. Seisoenale veranderinge van spesifieke oorbietjiegroepe

in vergelyking met die ander groepe in die Amsterdam

studiegebied : November 1974 - Oktober 1975.

31.1 I II III

Groep c! (10,49)a (11,33)a (11,5)a (volwasse c!c! ) 10b 10b 11 b

1Nie-groep (51 ,51)a (55,67)a (56,5)a 52b 57b 57b

Totaal 62 67 68

x 2 = o,8007 (y = 3)

a = Verwagte frekwensie b = Waargeneemde frekwensie I : Somer; II : Herfs; III : Winter; IV Lente Nie-groep : res van groepe (scm van)

31.2 I II III

Groep ~ (7,92)a (8,56)a (8,69)a (volwasse ~~) 9b 8b 7b

1Nie-groep (54,08)a (58,44)a (59,31)a 53b 59b 61b

Totaal 62 67 68

x 2 = 0,9258 (y = 3)

31.3

I II III

Groep c!<f. (23,31)a (25, 19) a (25,56)a

18b 31b 28b

lN· (38,69)a (41 ,81)a (42,44)a J.e-groep 44b 36b 40b

Totaal 62 67 68

x 2 = 4,993 (y = 3)

IV N

(11,67)a 45 14b

(57,32)a 221 55b

69 266

IV N

(8,82)a 34 10b

(60, 18)a 232 59b

69 266

IV N

(25,94)a 100 23b

(43,06)a 166 46b

69 266

152

Tabel 31 (vervolg)

31.4 I II III IV N

Groep a-~~ (5,83)a (6,3)a (6,3)a (6,48)a 25 10b 2b 4b 9b

1 Nie-groep (56,17)a (60,7)a (61 ,61)a (62,52)a 241 52b 65b 64b 60b

Totaal 62 67 68 69 266

x 2 = 8,6 (y = 3)

31 .5 I & II III & IV N

Groep ~~ (4,85)a (5,15)a

10 4b 6b

1Nie-groep (124,15)a (131,85)a 256 125b 131b

Totaal 129 137 266

x2 = o,1s2

153

gedurende die seisoenale tellings (Marascuilo 1966). Aangesien ~

frekwensie van vyf of meer nodig is vir n Chi-kwadraatberekening (Sakal

en Rohlf 1969), kon aldie groepe nie met hierdie hipotese getoets word

nie. In die geval van ooigroepe (bestaande uit twee ooie elk) is somer

en herfs, en winter en lente saamgevoeg om n hoer frekwensie te verkry.

Volgens Tabel 31blyk dit dat alleenlopende ramme, alleenlopende ooie, pare

(x2

en ooigroepe geen betekenisvolle seisoenale wisseling getoon het nie <

7,815 Stoker 1977). Slegs in die geval van een groeptipe (een ram en

twee ooie) het betekenisvolle seisoenale veranderinge voorgekom waar

die hoogste frekwensie gedurende die lente en somer (13,04 en 16,13%

van alle groepe respektiewelik) voorgekom het (Tabel 31.4).

Gedurende die tellings is slegs twee lammers opgejaag wat versteek gele

het (herfs), en vyf ooie is gewaar wat van larnmers vergesel was (herfs:

5,97% van alle groepe; en winter: 1,47% van alle groepe). Hierdie lam-

mers was almal ouer as drie tot vier maande. Duidelike verskille is in

die geval van alleenlopende ramme waargeneem waar n toename gedurende

die somer- en wintermaande gekry is.

Die Piet Retief-Studiegebied

n Gemiddeld van 196,5 oorbietjies (S= 17,78; reeks: 175-216) is gedurende

die seisoenale tellings (1974 tot 1975) in die Piet Retief-studiegebied

getel (Tabel 32). Die geslagte van 192,5 oorbietjies (S= 9,36; reeks

168-212) kon bepaal word wat 97,96% van die bevolking was (Tabel 32).

Meer ooie as ramme is deurgaans getel sodat n gemiddelde geslagsverhouding

van 1,31 ooie tot een ram (reeks 1~ : 1,21 ii - 1~ : 1,38 ~~) gekry is.

Hierdie verhouding het egter nie betekenisvol van n 1:1 verhouding op die

5% vlak verskil nie. Soos in die geval van die Amsterdam-studiegebied

het die geslagsverhoudings net betrekking op volwasse en onvolwasse oor

bietjies aangesien die geslagte van baie jong bokke nie bepaal kon word

nie. In enkele gevalle was dit byvoorbeeld moeilik om tussen onvolwasse

ooie en volwasse ooie te onderskei.

Die gemiddelde groepgrootte viral vier tellings was 1,72 (reeks 1-5),

uitgesondered lammers (saam met familiegroepe of alleen), of sommige

Tabel 32. Resultate van vier seisoenale oorbietjietellings

(1974-1975) in die Piet Retief-studiegebied.

Totale telling

Totaal geseks

Rannne

Ooie

Geslagsverhouding (d : ~)

X2

(Y = 1)

SOMER

212

209

88

121

1 : 1 '38

2,62

HERFS WINTER

175 183

168 181

72 77

96 104

1 : 1 '33 1 : 1 , 35

1 , 71 2,01

~·-~·---- -------

LENTE

216

212

96

116

1:1,21

0,94

----

-X

196,5

192,5

83,25

109,25

1:1,31

1,76

----------------

I

\Jl -1>-

155

ander groepe wat nie in Tabel 33 aangetoon word nie. Die meerderheid

groepe gedurende die tellings was n volwasse ram vergesel van n volwasse

ooi (pare) wat 36,1% van al1e groepe gevorrn bet, gevo1g deur alleenlopende

ooie (20,63% van alle groepe) en rarnme, insluitend onvolwasse alleen1opende

ramme (20,18% van al1e groepe). Groepe bestaande uit n ram en twee ooie

bet gemiddeld 8,52% van a1le groepe gevorm. Ander opvallende groepe

bet uit n ram en drie ooie (2,02% van alle groepe) en groepe van twee ooie

elk (4,71% van a11e groepe) bestaan. Ramgroepe, bestaande uit twee ramme,

bet s1egs 0,45% van a1 die groepe gevorrn.

Die meerderheid oorbietjies bet in groepe van twee of meer individue voor

gekom ( 76,28io), terwyl 40,97io in pare opgemerk is-. Die .meeste alleen-

1opende bokke was ooie (20,63%) wat 0,45% meer was as die onvo1wasse en

volwasse ramme tesame (3,14% en 17,04% respektiewelik).

Seisoenale veranderinge in die groepsamestellings word in Tabel 33 aange

toon. Soos in die geval van die Amsterdam-studiegebied is al1e veranderinge

statisties getoets om te bepaal of dit betekenisvol is (Tabe1 34). Elke

oorbietjiegroep is met die res saam gedurende die vier seisoenale te11ings

verge1yk om te bepaal of die verhouding van e1ke waargeneemde oorbietjie

groep tot die ander groepe onveranderd gebly bet (Marascuilo 1966). Net

vyf verski11ende groepe is getoets omdat 'n frekwensie van vyf of meer

nodig is vir 'n Chi-kwadraattoets (Sokal en Rohlf 1969).

Volgens die resu1tate (Tabe1 34) b1yk dit dat alleenlopende ooie, pare,

'n ram en twee ooie, en twee ooie saam nie 'n betekenisvo11e seisoena1e

wisse1ing toon nie aangesien x2 7,815 moet oorskry (Stoker 1977). Slegs

die alleenlopende ramme bet 'n betekenisvo11e verandering getoon waar die

meeste gedurende die winter en lente voorgekom bet.

n Totaa1 van vier versteekte lamrners (0,9% van a11e groepe) is gedurende

die herfs gevind.

is ook opgemerk.

Algemeen

Duidelike toename in pare wa t vergese1 was van 'n lam

Alhoewel die geslagsverhouding in die Piet Retief-studiegebied meer ten

Tabel 33. Geslags- en ouderdomsgroepe van oorbietjies in die Piet Retief-studiegebied

gedurende vier seisoenale tellings vanaf November 1974 tot Oktober 1975.

GROEP- 1974

SAME STELLING SOMER N %

cf 9 8,57

~ 15 14,29

J 1 0,95

cf~ 40 38' 1

cf~~ 13 12,38

cf~~~ 6 5,71

clef 1 0,95

~~ 5 4,76

cfjcf~ 4 3,81

cf~j~ 3 2,86

~J 1 0,95

~cf 1 0,95

jcf 6 5,71

Ander - -

Totaal 105 100

J : Lam/jong bok, ongeseks Jcf : Onvolwasse lam J~ : Onvolwasse ooi N : Waarnemings

1975 HERFS

N %

16 16,33

17 17,35

3 3,06

37 37,76

8 8,16

1 1,02

- -5 5' 1

1 1,00

- -2 2,04

4 4,08

2 2,04

2 2,04

98 100

1975 1975 WINTER LENTE

N % N %

21 19,08 30 22,56

26 23,64 34 25,56

- - - -39 35,45 45 33,83

8 7,27 9 6,77

1 0,91 1 0,75

- - 1 0,75

6 5,45 5 3,76

- - 2 1 '5

2 1,82 - -1 0,91 - -1 0,91 - -3 2,73 3 2,26

2 1,82 3 2,26

110 100 133 100 ------ ----- ~------'---

GEMIDDELD N %

19 17,04

23 20,63

1 ,0 0,9

40,25 36' 1

9,5 8,52

2,25 2,02

0,5 0,45

5,25 4,71

1,75 1,57

1,25 1 '12

1,0 0,9

1 , 5 1, 35

3,5 3,14 , 1,75 1,57

111 '5 100

Ln 0'\

157

Tabel 34. Seisoenale veranderinge van spesifieke oorbietjiegroepe

in vergelyking met die ander groepe in die Piet Retief

studiegebied : November 1974 - Oktober 1975.

34. 1 I II III

Groep r:1 (17,89)a (16,7)a (18,74)a (volwasse r:!d') 9b 16b 21b

1 Nie-groep (87,11)a (81,3)a (91,26)a 96b 82b 89b

Totaal 105 98 110

x2 = 8,55 (y = 3)

a = Verwagte frekwensie b = Waargeneemde frekwensie I : Somer; II : Herfs; III : Winter; IV Lente Nie-groep : res van groepe (scm van)

34.2 I II III

Groep ~ (21,66)a (20,22)a (22,69)a (volwasse ~~) 15b 17b 26b

1 Nie-groep (83,34)a (77,78)a (87,31)a 90b 81b 84b

Totaal 105 98 110

x2 = 5,82 (y = 3)

34.3 I II III

Groep r:!~ (37,9)a (35,38)a (39,71)a

40b 37b 39b

1 Nie-groep (67,1)a (62,62)a (70,29)a 65b 61b 71b

Totaal 105 98 110

IV

(22,66)a 30b

(110,34)a 103b

133

IV

(27,43)a 34b

(105,57)a 99b

133

IV

(48,01)a 39b

(84,99)a 88b

133

x2 = 0,613 (y = 3)

N

76

370

446

N

92

354

446

N

161

285

446

158

Tabel 34 (vervolg)

34.4 I II III IV N

Groep r:!~~ (8,95)a (8,35)a (9,37)a (11,33)a 38 13b 8b 8b 9b

1 Nie-groep (96,05)a (89,65)a (100,63)a (121 ,67)a 408 92b 90b 102b 124b

Totaal 105 98 110 133 446

x 2 = 2,762 (y = 3)

34.5 I II III IV N

Groep ~~ (4,94)a (4,61)a (5,18)a (6,26)a

21 5b 5b 6b 5b

lN· (110,05)a (93,39)a (104,82)a (126,74)a 425 1e-groep 100b 93b 104b 128b

Totaal 105 98 110 133 446

x 2 = 0,4377 (y = 3)

159

gunste van ooie was (1~: 1,31 ~~) in verge1yking met die Amsterdam-studie=

gebied (1~~= 1,23 ~~),was daar in beide studiegebiede geen betekenisvo1le

verski1 van n 1:1 verhouding nie (Tabe11e 29 en 32). Min is bekend oor

die geslagsverhoudings van die ander Neotragini, alhoewel Penzhorn (197la)

en Oates (1972) gevind het dat die ges1agsverhouding van steenbokke ook

geen betekenisvo1le verski1 toon nie.

Oorbietjies kom tipies in pare of familiegroepe voor. Verskeie werkers

het reeds hierna verwys, onder andere Hediger (1951) in die eertydse

Kongo, Mason (1973) in die Jack Scott-natuurreservaat en Monfort en

Monfort (1974) in Rwanda. In beide die Amsterdam- en Piet Retief-studie

gebiede het die meeste oorbietjies in pare voorgekom (Tabelle 30 en 33),

gevo1g deur a11eenlopende ramme (Amsterdam-studiegebied) en ooie (Piet

Retief-studiegebied). Fami1iegroepe bestaande uit n ram en twee ooie

was naas die pare die belangrikste groep. Lammers is selde opgemerk

en was tot die somer (Piet Retief-studiegebied) en herfs (beide studie

gebiede) beperk. Ooigroepe het meer dikwels as ramgroepe in die twee

studiegebiede voorgekom.

Volgens Mason (1973) het die vernaamste oorbietjiegroep in die Jack Scott

natuurreservaat ook uit n ram en ooi (oorbietjiepare) bestaan wat verder

ooreenstem met Monfort en Monfort (1974) se bevindings in Rwanda. Al

hoewel Monfort en Monfort (££. cit.) ook n groot aanta1 alleenlopende

ramrne gevind het, het Mason(££. citQ) slegs enkeles aangetref. In die

eertydse Nasionale Queen Elizabeth-wildtuin (Uganda) het Gosling (1972)

gevind dat ramgroepe, pare en familiegroepe die mees algemene sosia1e

groepe is.

Enke1e groepe wat uit meer individue bestaan het as wat in Tabel1e 30 en

33 aangedui word, is ook tydens die te11ings opgemerk. Die grootste groep

het uit ses individue ( 2 ~cf 4 ~~) bestaan (Piet Retief-studiegebied) waar

van een ram en ooi onvolwasse was. In die Amsterdam-studiegebied het die

groo ts te groep ui t vyf indi vi due bes taan ( 2 ~~ 3 ~~ ; waaronder n onvo 1wasse

ram en 'n onvolwasse ooi). Grater groepe wat uit tot agt individue

bestaan het is periodiek opgemerk maar het tydens die v1ugreaksies, wat

weens die tellings veroorsaak is, in twee tot drie groepe verdeel. Hierdie

160

grater groepe kan as aggregasies (Eibl-Eibesfeldt 1970) beskou word waar

oorbietjies soms weens n omgewingsfaktor soos n kortgebrande veld of

voorbrand (kyk HOOFSTUK 11) tydelik konsentreer. In die Amsterdam-studie

gebied is n groep van twaalf oorbietjies op n land (Eragrostis curvula)

gedurende Maart (1974) waargeneem (Fig. 5 : kamp 17).

Hierdie groep bestaande uit twaalf oorbietjies, wat oor n gebied van

ongeveer 40 ha versprei was, het weens n versteuring in verskillende

rigtings gevlug. Slegs twee familiegroepe is daarna weer in dieselfde

gebied opgemerk gedurende die daaropvolgende twee dae. Roosevelt en

Heller (1914) het groepe van tien•tot twaalf oorbietjies in Oos-Afrika

opgemerk, maar maak ook melding van die feit dat hulle in kleiner groepe

verdeel het na n versteuring. Al die ander Neotragini, uitgesonderd die

klipspringer (Dunbar en Dunbar 1974, Norton 1980) blyk hoofsaaklik enkel

lewend te wees, of kom net in pare voor (Jarman 1974, Leuthold 1977).

Alhoewel die seisoenale tellings op seisoenale veranderinge in die groep

samestellings in beide studiegebiede wys, het n statistiese toets getoon

dat slegs enkele veranderinge betekenisvol is. In die Amsterdam-studie

gebied het een familiegroeptipe (1~ 2~~) die hoogste frekwensie tydens

die somer gehad wat ooreenstem met die Piet Retief-studiegebied alhoewel

dit nie n betekenisvolle verandering in laasgenoemde gebied getoon het

nie. Alleenlopende rannne het 'n betekenisvolle verskil in die Piet Retief

studiegebied getoon waar die meeste gedurende die lente getel is. Hierdie

verandering, alhoewel nie betekenisvol nie, is ook in die Amsterdam

studiegebied waargeneem. Daar kan egter geen betekenisvolle afleidings

van hierdie seisoenale verandering gemaak word nie.

SOSIALE GEDRAG

Groepsbande

Die groepsbande in n oorbietjiepaar of familiegroep is sterk terwyl daar

terselfdertyd n groat mate van koordinasie in alle aktiwiteite bestaan

(Fig. 28). Leuthold (1977) beskou koordinasie van aktiwiteite as ken

merkend van n sosiale groep terwyl Remane (1960, In: Jungius 1971) n nou verband tussen individue veral in pare "Ehe" noem.

161

Ten spyte van die sterk groepsbande loop individue van groepe bestaande

uit meer as twee oorbietjies soms vir n dag of langer alleen alboewel

bulle nog steeds in die territorium bly. Hierdie wegdwaal van indivi-

due bet veral betrekking op onvolwasse rarnme. Daar bestaan egter wel

aanduidings dat die kontak nooit heeltemal verbreek word nie weens die

relatiewe klein territoriums (kyk Territoriale Stelsel en Territorium

grootte) sodat die verskillende individue van n familiegroep mekaar

meestal kan opmerk gedurende aktiewe periodes. Olfaktoriese kommuni-

kasie vervul moontlik ook n funksie.

In die Amsterdam-studiegebied bet dieselfde volwasse ram en ooi in elk

van twee familiegroepe vir die volle duur van die veldwerk gebly. On

bekende oorbie tj ie- ooie he t soms vir kort periodes van enkele dae of

weke by hierdie bekende gro~pe aangesluit, terwyl onvolwasse ooie en

veral onvolwasse ramme die groepe periodiek verlaat bet. Dit wil dus

voorkom asof n volwasse ram en ooi die basiese permanente eenheid in

elke familiegroep vorm.

n Permanente paarbinding word in die sosiale eenbeid, wat boofsaaklik uit

'n volwasse ram met 'n ooi bestaan, gevorm. Monfort en Monfort ( 1974)

beweer dat oorbietjiepare nie permanent by mekaar bly nie maar slegs in

diese1fde omgewing. Daarenteen bet Dunbar en Dunbar (1974) opgemerk dat

klipspringers in Etbiopie nooit tydens aktiwiteite in k1einer groepe ver

dee1 raak nie.

Dominansie

Leuthold (1977) definieer dominansie as n eienskap wat die betrokke in

dividu toegang tot sekere bronne verleen ten koste van ander individue

sonder enige direkte wedywering. Aangesien territoriale gedrag in sover

dit interaksies tussen verskillende territoria1e diere nie bier van toe

passing is nie, kan dominansie binne-in die oorbietjie-familiegroep as

n absolute sosia1e bierargie beskou word waar die bierargiese status van

die betrokke individue nie deur eksterne faktore beinv1oed word nie

(Leyhausen 1965).

Soos in die geval van die k1ipspringer (Dunbar en Dunbar 1974, Norton 1980)

is sosia1e interaksies in die oorbietjiegroep tot die minimum beperk. Die

162

meerderheid interaksies vind tussen die ramme p1aas. 'n Duide1ike

dominansie is binne die sosia1e orde van die oorbietjie-fami1iegroep

waarneembaar waar die enke1e territoriale ram dominant is oor al die

ander ramme in die groep. Aan die ander kant is een van die ooie die

1eier, soos in die geval van rietbokke (Jungius 1971) en k1ipspringer

(Dunbar en Dunbar .2£.• cit.). Bewegings word hoofsaak1ik deur 'n spesi

fieke ooi bepaal wat veral duide1ik is by vlugreaksies (kyk HOOFSTUK 10

VLUGREAKSIES EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS). Aktiwiteite as sulks word

egter nie deur enige spesifieke individu be~nvloed nie.

Aggressiewe gedrag in die familiegroep word relatief selde waargeneem en

is feitlik uitsluitlik tot rarnrne beperk waar n dreigende houding meestal

voldoende is om die hierargie te handhaaf. Territoriale ra~~e dwing

dikwels n individue1e afstand af (gedurende n 10-uur waarnemingsperiode

het 'n territoriale ram tydens vier geleenthede individuele afstand afge

dwing.) Hediger (1949) definieer individuele afstand as "sfeer van in

vloed" om die betrokke individu. Hediger (1951) beskou die oorbietjie

dan ook .. as 'n "afstand tipe" waar fisiese kontak, behalwe tussen 'n ooi en

lam, afwesig is. Individuele afstand word afgedwing wanneer die dominan

te of territoria1e ram sy kop vinnig in die rigting van die ander ram laat

sak. Terselfdertyd word die ore in 'n vorentoe-posisie gehou terwyl die

horings ook na vore wys (Fig. 35 en 36). In sommige gevalle laat die

ondergeskikte ram ook sy kop sak as n teken van aggressie waarna die

territoria1e ram sy kop in die rigting van die ander swaai met n ver

hoogde intensiteit. Indien die ondergeskikte ram nie onmiddellik weg

beweeg nie, word di t in 'n aggressiewe houding genader. In somrnige ge

valle word die ondergeskikte ram se1fs gejaag (Fig. 37). Oorbietjie

ooie handhaaf ook individuele afstande in die sosiale groep, maar die af

dwinging daarvan word baie se1de gesien. Daar is nooit opgemerk dat n ram n individuele afstand met n ooi afdwing nie. Die aggressiewe of

dreigende houding van die ram, kop-omlaag met die ore en horings na vore

gerig (Fig. 36), stem ooreen met die houding tussen aggressiewe territoriale

rarnme. Volgens Walther (1958) kan die houding as "Horner-prasentieren"

beskryf word.

Direkte s taar is ook 'n aggressiewe houding maar is min waargeneem. 'n Op

vallende kenmerk van leende oorbietjies is dat hulle selde in so n posisie

Figuur 35 .

163

n Territoriale oorbietjieram wat individuele afstand

afdwing op 'n ondergeskikte ram.

Figuur 36.

Figuur 37.

164

n Oorbietjieram in n aggr essiewe/dr eigende houding met die

or e en horings na vor e gerig (vanaf n 35 mm kleurskyfie) .

n Territoriale oorbietjieram wat n onder skikte ram jaag

(vana£ 'n foto) .

165

1~ dat daar direk na mekaar gekyk word (Fig. 28).

Indien daar meer as een ooi in ~ familiegroep is, bestaan daar ook ~

hierargie tussen die ooie. Sosiale interaksies van hierdie aard is egter

tot ~ absolute minimum beperk. Daar is slegs in ~ enkele geval opgemerk

dat ~ ooi ~ ander jonger ooi oor ~ afstand van ongeveer 20 meter gejaag

het. Die betrokke ooie se houdings het grootliks met die van ramrne in

soortgelyke situasies ooreengestem.

Die urinering en outlasting van~ territoriale ram of die urine en feka

liee van 'n ondergeskikte ram hou moontlik direk verband met dominansie

(.kyk TERRITORIAL£ GEDRAG) en het 'n sterk visuele funksie. Die territo

riale ram dwing in alle gevalle enige ander ramme weg van ~ ooi wat uri

neer of ontlas. Sosiale kompetisie is gewoonlik verwant aan reproduk

tiewe sukses (Eibl-Eibesfeldt 1970). Ware verplasingsaktiwiteite (Tin

bergen 1940) wat by verskeie boksoorte gerapporteer is, is nooit waarge-

neem nie.

Submisiwiteit

Aggressiewe interaksies eindig gewoonlik wanneer een van die betrokke in

dividue ~ onderdanige houding inneem. In die oorbietjie se geval is ~

kop-omlaag-houding ook ~ submissiewe houding, maar dit verskil van die

aggressiewe houding deurdat die kop weggedraai word terwyl die ore na ag

ter gerig is. In alle gevalle word die neus meer gelig sodat die ramme

se horings meer na agter wys. ~ Soortgelyke submissiewe houding is deur

Walther (1974) vir somrnige gaselle beskryf, afgesien van die stert wat

by oorbietjies gelig word.

~ Submissiewe oorbietjie kan ook gaan le. Die kop word dan laag op die

grond gehou terwyl die nek gewoonlik effens krom getrek word. In een

geval is waargeneem dat ~ submissiewe ooi haar kop stadig heen en weer in

n horisontale posisie beweeg het terwyl haar ore terselfdertyd heeltemal

na agter gerig was. Jungius (1971) het ook by rietbokke opgemerk dat

'n ooi 'n submissiewe houding met haar kop op die grond ingeneem het terwyl

sy in~ le-posisie was. Volgens Leuthold (1977) kan die kop-omlaag-houding

as 'n submissiewe gedragspatroon ge:Lnterpreteer word. Burckhardt ( 1958,

In: Leuthold ££• £!!.) verrnoed dat die lehouding tydens submissiewe gedrag

sy oorsprong het by die legedrag van jong lammers.

166

Submissiewe gedrag is slegs by jong onvolwasse diere en vreemde individue

opgemerk. Ander gevalle van submissiewe houdings was waargeneem tydens

ram-ooi interaksies waar die ooi submissief was tydens sommige ontlasting

en urineringsgedragspatrone (kyk TERRITORIALE GEDRAG).

TERRITORIAL£ GEDRAG

Territoriale Stelsel en Territoriumgrootte

Verskeie definisies beskryf territorialiteit by verskillende diere onder

verskillende omstandighede (Burt 1943, Hediger 1949). Eibl-Eibesfeldt

(1970) definieer territorialiteit as enige ruimte-geassosieerde intoleran

sie, terwyl Ewer (1973) meld dat 'n territorium 'n gebied is waaruit gelyk

soortige diere uitgesluit word terwyl dit ook gelyktydig die tuisgebied

kan wees. Die tuisgebied is die gebied waardeur die dier gewoonlik

beweeg op soek na voedsel, terwyl die territorium die verdedigde deel

van die tuisgebied is (Burt 1943). Leuthold (1977) beskou ~ territo

rium as daardie deel van die tuisgebied waarvan alle ander individue met

'n gelyke sosiale status aktief uitgedryf word. Leuthold (.2£• cit.) wys

verder daarop dat aktiewe uitdrywing nie noodwendig moet plaasvind nie

maar da t afbakening of vorige ondervinding ook 'n funksie kan vervul, en

beklemtoon dat "territorium" en "tuisgebied" duidelik by die bespreking

van hoefdiere gedefinieer moet word. Aangesien die oorbietjie-territorium

en tuisgebied oorvleuel sal daar deurgaans na 'n "terri tori urn" verwys word.

Die groottes van vyf territoriums is in die Amsterdarn-studiegebied bepaal

(Fig. 38). Hierdie territoriums, wat ~ gemiddelde grootte van 34 ha ge

had het, het gedeeltelik oorvleuel. Geeneen van die bekende territoriums

het enige permanente water ingesluit nie, alhoewel 'n vleigebied in die

grootste territorium (groep A) teenwoordig was (Fig. 38). Die territorium

groottes en lokaliteite het konstant gebly gedurende die studie.

~ Opvallende kenmerk van hierdie territoriums is die teenwoordigheid van

n klipveld wat die grootste gedeelte beslaan (kyk HOOFSTUK 5 : DIE AMSTER

DAM-STUDIEGEBIED). Die belangrikste plantgemeenskappe in die gebied is

die Eulalia villosa - Hypoxis rigidula - Berkheya setifera -grasveld en

die Eulalia villosa - Pentanisia angustifolia - Setaria splendida - grasveld,

Kamp 12. I

I

~-=-----..:::.

®

Figuur 38.

I

/' I

Kamp-11

·.

167

Kamp 16

·.

Kamp 10 ~

500 m

Kampdrade

Spruite en Vleigemeenskappe

Paaie en voetpaaie

Pyplyn

Beweging van Groep A na aangrensende kamp vir h periode van ± 2 maande

ttttttUtft"t .......... ~ ............ ............ ·::.~~~-~: ·····'- . .).

N

·.

\

\ <it? \

Uitheemse bome

Landerye

Oulande

Oorbietjie- territoriums

Lokaliteite van vyf bekende oorbietjie-territoriums in die


168

asook die Eragrostis patentissima - Echinochloa sp.- vleigemeenskap in

Groep A se territorium (kyk HOOFSTUK 6 : DIE AMSTERDAM-STUDIEGEBIED).

In die Piet Retief-studiegebied het die twee territoriums, wat met

behulp van telemetrie bepaal is, groottes van 34,5 en 21,3 ha vanaf

September 1975 tot Januarie 1976 gehad (Fig. 39}. Geen verskille

kon in die groottes gedurende hierdie periode waargeneem word nie.

n Ooi wat saam met een van die ramme (nr. 27) in die Piet Retief-studie

gebied gevang is, is later na Suikerbosrand-natuurreservaat oorgeplaas.

Die twee ooie wat saam met die ander ram (nr. 29) opgemerk is, is nie

gevang nie. Binne twee dae na die vangs is nr. 29 met n ooi opgemerk en

in die daaropvolgende studieperiode soms met twee ooie. Nr. 27 is ge

durende die daaropvolgende periode (12 dae na die vangs) alleen opgemerk,

maar daarna saam met een volwasse ooi.

Die gebied waar die twee territoriums gelee was word gekenmerk deur n bergagtige voorkoms waar verskeie spitskruinreste bo-op die plato-uitloper

voorkom. Dagsome kom lokaal voor (kyk HOOFSTUK 5 : DIE PIET RETIEF

STUDIEGEBIED). Die belangrikste plantgemeenskappe in hierdie territoriums

is die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - Tristachya hispida

grasveld op die plato, terwyl die Diospvros whyteana - Aloe marlothii

struikveld op die spitskruinreste n opvallende kenmerk van die gebied is.

Op die dagsome kom die Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea - klipplaat

plantegroei voor (kyk HOOFSTUK 6 : DIE PIET RETIEF-STUDIEGEBIED). Soos

in die geval van die bekende territoriums in die Amsterdam-studiegebied,

was geen permanente water in die twee territoriums beskikbaar nie.

Die bekende oorbietjie-territoriums in beide studiegebiede was relatief

klein. Volgens Monfort en Monfort (1974) is oorbietjie-territoriums

in die Nasionale Akagera-wildtuin saam gegroepeer of versprei na gelang

van bevolkingsdigtheid. Norton (1980) het gevind dat klipspringers ook

klein territoriums in die Kaapprovinsie gehad het met gemiddelde groottes

wat van 15 ha tot 49 ha gewissel het.

Oorbietjies toon soms n voorkeur vir sekere gedeeltes van bulle territo

riurns. Klipperige gedeeltes of stande lang gras word vir skuiling benut

indien gevaar dreig (kyk HOOFSTUK 10 : VLUGREAKSIES EN ANTIROOFDIERVER-

/ \

/

/

\ ./ '/.

/

169

' N . ' ..... 4l:7\ / ....

• • • I . (~ ... ·. ··~~c27~ ,

/

~'\ c_,:od Ka~, ' . \ '

/ ' 48o

Figuur 39.

\ Kamp Ra3 /

\ /

Kampdrade

-< Spruite

/

Kontoerlyne (hoogte in m) ~~u;.~.

M:.il~ Uitheemse bome

~; 6 ~ ~ Ouland

0 Lokal iteit gevang

8 lokal iteit losgelaat

& Observasiepu nte

• Posisies m.b.v. telemetrie bepaal

Die bewegings van twee vo1wasse oorbietjieramme in die Piet

Retief-studiegebied wat met behu1p van te1emetrie bepaal is

(September 1975 tot Januarie 1976) .

170

HOUDINGS).

Omdat die oorbietjie se territorium en tuisgebied oorvleuelend is kan

dit gedeeltelik onder Leuthold (1977) se SO-tipe 3b en SO-tipe 4 terri

toriurn/tuisgebied geplaas word. Leuthold (££. cit.) meld dat die dikdik,

sommige duikers, die steenbok en klipspringer ook onder die SO-tipe 3b

geklassifiseer word, waar die ram en ooi saam deelneem aan aktiwiteite

soos territoriale merk en verdediging van die perrnanente territorium.

Die SO-tipe 4 stelsel, waaronder oorbietjies volgens Monfort en Monfort

(1974) se gegewens klassifiseer word, bestaan uit twee sosiale eenhede met

n territoriale ram en klein familiegroepe waar die twee groepe onafhank-

lik van mekaar is. Dit is nie die geval by die oorbietjie in die Amsterdam

en Piet Retief-studiegebiede nie. Volgens Leuthold (££. cit.) ·se

klassifikasie van territoriums sal die oorbietjie dus in die studiegebiede

onder die bree indeling van 'n "eksklusiewe tuisgebied vir beide geslagte"

sorteer.

Afbakening

Territoriale hoefdiere het verskeie aktiwiteite wat verband hou met die

afbakening en/of verdediging van bulle territoriums. n Verskeidenheid

stereotipe en geritualiseerde gedragspatrone kan as plaasvervangers vir

fisiese kontak gebruik word en die verskillende afbakeningsmetodes sluit

visuele en olfaktoriese tegnieke in.

Oorbietjieramme baken die hele bewegingsgebied van die betrokke familie-

groep regdeur die jaar op verskillende maniere af. Alhoewel slegs die

volwasse ram die territorium afbaken kan die blote teenwoordigheid van

een of meer ooie in 'n terri torium moontlik 'n funksie vervul by indirekte

afbakening.

S ta tie s-op ties

Volgens Hediger (1949) kan die blote rondstaan van territoriale diere

binne hulle territoriums as n tipe afbakening funksioneer - die soge-

naamde staties-optiese afbakening. Die blote teenwoordigheid van n terri toriale dier in sy terri torium toon da t die gebied "beset" is ( Kok

1975).

171

Oorbie tj ieramme s taan dikwels in 'n gespanne, kop-op houding wanneer 'n

gelyksoortige ram in die nabyheid opgernerk word. Hierdie houding gaan

dikwels oor in ander vorrne van afbakening soos preorbitale klierrnerking

of selfs aktiewe verdediging. Verskeie ander houdings of aksies van 'n

territoriale ram soos ontlasting en urinering, preorbitale klierrnerking

en selfs seksuele interaksies met ooie kan rnoontlik as sekondere staties-

optiese afbakening by die oorbietjie funksioneer. Die funksionele doel-

treffendheid van staties-optiese afbakening is beperk weens die feit

dat oorbietjies vir die grootste gedeelte van~ 24-uur periode onaktief

is (kyk HOOFSTUK 8 : BASIESE AKTIWITEITSPATROON).

Staties-optiese afbakening is by verskeie Afrika-hoefdiere beskryf,

onderrneer by die klipspringer (Norton 1980), rooibok (Schenkel 1966),

rietbok (Jungius 1971), blouwildebees (Talbot en Talbot 1963, Estes 1969)

en swartwildebees (von Richter 1972).

Preorbitale Klierrnerking

Ewer (1973) beskryf klierrnerking by soogdiere as die gebruik van gespe

sialiseerde rnotoriese gedragspatrone om cherniese stowwe op voorwerpe of

ander diere in die orngewing te plaas. Die verskillende funksies van

klierrnerking word deur Ralls (1971) beskryf, onder andere territoriale

mer king wa t Hediger ( 1949) definieer as rnerke wa t dien om 'n terri tori urn

te iden ti fiseer. Kliermerke is rnoontlik ook met seksuele aktiwiteite

geassosieer (Johnson 1973).

~ Opvallende aktiwiteit van oorbietjierarnrne is die gereelde gebruik van

die preorbitale kliere om klierafskeidings op plantegroei te plaas.

Hierdie aktiwiteit is deur beide Hediger (1951) en Gosling (1972) beskryf

en word ook deur Monfort en Monfort (1974) gemeld. Gosling (2£• cit.)

beskryf hoe oorbie tj ierarmne 'n rnerkplek kons trueer deur 'n grashalrn op 'n

gemiddelde hoogte van 55,8 ern af te byt met ~ draaibeweging van die kop

(Fig. 40). 'n Dik, swart sekresie word dan op die oorb lywende gedee 1 te

geplaas (Fig. 41) terwyl die afgebyte deel ongevreet gelaat word.

Die gerniddelde merkhoogte in die Arnsterdarn-studiegebied was 38,67 em (n = 25; S = 7,16) wat laer is as die gerniddelde hoogte deur Gosling (££. cit.)

172

Fi g uur 40 . 'n Oorbietjieram merk 'n grashalm (Hyparrhenia hir ta) met die

preorbitale klier .

Figuur 41. 'n Pr eorbi tale klierafskeiding op die punt van 'n grasha l m

(Eulalia villosa) . Die a f geby t e deel van die g rashal m i s

in die agtergr ond sigbaar .

173

gemeet. Wanneer 'n volwasse oorbietj ierarn met sy kop in 'n ui tgestrekte

horisontale posisie staan (Fig. 40) is die preorbitale klier ongeveer

14 ern laer as die gerniddelde skouerhoogte van 58 ern en is dus slegs 5,3

em hoer as die gerniddelde merkhoogte in die Amsterdam-studiegebied.

Oorbietjies raak dikwels die grashalrn vlugtig met hulle neuse aan al-

vorens dit afgebyt word. Daar is nooit opgemerk dat die sekresie ge-

vreet word nie, of dat reeds bestaande rnerkplekke weer opnuut gernerk

word nie. Gosling (££. cit.) beweer dat oorbietjies wel bestaande

rnerkplekke weer gebruik.

Monfort en Monfort (1974) verklaar dat die rnerkfrekwensie in kortgras-

veld laer is as in langgrasveld. In die Amsterdarn-studiegebied is

gesien hoe oorbietjierarnme in kortgrasveld op die grasblare van byvoor

beeld Eulalia villosa en Themeda triandra en selfs plante soos Hypoxis

rigidula rnerk nadat die distale blaargedeeltes afgebyt is (Fig. 42). Die

gemiddelde merkhoogte op grasblare was 19,33 em (n = 13; reeks 15 - 28 em;

S-= 4,76). In langgrasveld word grashalrns egter deurgaans gebruik en

die gebruik van blare in sulke veld is slegs in die geval van Hypoxis

rigidula opgemerk. Alhoewel die preorbitale klier ook by ooie aanwesig

is, is die gebruik daarvan nooit waargeneem nie.

Oorbietjierarnme rnerk regdeur die gebied waarin hulle beweeg, maar daar

is n toenarne in rnerkaktiwiteit na die kante van die territorium, of wan

neer n ander ram in die nabyheid gewaar word. Daar is nooit waargeneem

dat territoriale ramrne doelgerig na die territoriale grense loop en met

gereelde tussenposes rnerk soos Monfort en Monfort (1974) beweer nie.

Die ramme rnerk ook periodiek gedurende aktiwiteitsperiodes sonder enige

ooglopende rede terwyl dit ook geassosieer is met urinering en ontlasting

(kyk Urine en Fekaliee). As gevolg hiervan en die ander faktore wat

tot preorbitale kliermerking aanleiding kan gee (byvoorbeeld die teenwoor

digheid van ander ramme) veroorsaak da t die rnerkternpo in 'n groot rna te

wissel: van 0,21 uur tot 1,24 uur per merk, met n gerniddeld van 0,39h

(kyk AKTIWITEITSPATRONE: URINERING, ONTLASTING EN MERK). Volgens Mon

fort en Monfort (££. £i!.)rnerk oorbietjies ongeveer 16 keer per uur, maar

dit is nie duidelik of dit slegs op die aktiwiteitsperiodes betrekking

het nie.

Figuur 42.

174

n Oorbietjieram wat n grasblaar (Themeda triandra) laag merk

(vanaf n 35 mm kleurskyfie).

175

In enkele gevalle merk die territoriale ram ~ ooi in die familiegroep

deur met die preorbitale klier teen die ooi se stert te vryf nadat die

ooi ontlas en urineer het. Direk hierna loop die ooi dan met 'n swaai

beweging van die stert weg (Fig. 43). Die presiese funksie hiervan is

nie duidelik nie, maar kan moontlik dien om die paarbinding te versterk

soos in die geval van die Maxwellduiker Cephalophus maxwelli in gevangen

skap (Aeschlimann 1963, In: Leuthold 1977, Ralls 1971). Enkele ander

gevalle is by bokke gerapporteer waar die een individu die ander met

preorbitale kliere merk, byvoorbeeld die girafgasel (Leuthold 1977).

Wanneer jong ramme in dieselfde familiegroep aanwesig is, merk bulle

veel minder as die territoriale ram (10,25% van totale aantal preor

bitale kliermerke). Mykytowycz (1955, In: Eibl-Eibesfeldt 1970)

he t gevind da t 'n dominan te haas Oryc to lag us cuniciculus meer dikwels

merk as die ander individue.

"Klierwewing" soos deur Walther (1964b en 1965) vir Thomsongasel Gazella

thomsoni en Grantgasel Gazella granti beskryf waar die ram sy kop van

kant tot kant deur plantegroei swaai,is nooit opgemerk nie. Gedurende

die studie is wel waargeneem dat ~ oorbietjieram soms sy kop op en af

deur ~ graspol of ander plant beweeg (Hyparrhenia hirta en Eulalia villosa).

Daar is egter geen tekens van ~ klierafskeiding gevind nie en kon moont-

lik net ~ irritasie verlig het. By een geleentheid het ~ ram sy kop in

~ Hypoxis rigidula vir ongeveer 70 sekondes geskuur waarna dieselfde

plant twee keer met die preorbitale klier gemerk is.

Ander aktiwiteite wat dikwels by sommige hoefdiere aan territoriale ge

drag gekoppel word soos grondomdolwing is nooit waargeneem nie. Monfort

en Monfort (1974) meld dat oorbietjies soms hulle voorpote gebruik om

die grond los te woel. Hierdie gedrag kon egter met urinering en ant

lasting (kyk Urine en Fekaliee) geassosieerd gewees het.

Opsommend kan daar gemeld word dat slegs die oorbietjieramme merk en

dat verskeie omstandighede tot die merkaktiwiteit aanleiding kan gee.

Die merke het klaarblyklik nie net 'n terri toriale funksie nie, maar kan

ook dien om die gebied aan die ram "bekend" te maak. Die merkaktiwiteit

Figuur 43.

176

n Oorbietjieram merk n ooi se stert met die preorbitale

klier direk na n naso-anale kontak (vanaf n 35 mm kleur

skyfie).

178

Figuur 44 . ~ Oorbietjieram in ~ urineringsposisie .

Figuur 45. 'n Oo r bietjieram in 'n ontlastingsposisie .

177

kan moontlik ook n staties-optiese funksie ins1uit en kan onder sekere

omstandighede se1fs n verp1asingsaktiwiteit wees. So ver bekend is

die oorbietjie, uitgesonderd die basterhartebees Damaliscus lunatus

(Duncan 1975, In: Leuthold 1977) die enigste boksoort wat n merkplek

voorberei.

Urine en Fekaliee

Wanneer n dier inn sekere gebied bly beweeg sal fekaliee en urine uit

eindelik oral versprei word sodat die hele gebied later die betrokke

dier se reuk sal he (Ewer 1973). Volgens Leuthold (1977) is urinering

en ontlasting, verspreid of gelokaliseerd, die mees algemene vorm van

teukmerking, en wys verder daarop dat die funksies daarvan nie volkome

duidelik is nie. Monfort en Monfort (1974) beweer dat die gebruik van

urine en fekaliee n primitiewe vorm van merk is, terwyl Schenkel (pers.

med. In: Monfort en Monfort ££• cit.) van mening is dat urinering en

ontlasting net as n merkproses beskou kan word indien dit met n ritueel

gepaard gaan.

Die houding van oorbietjies wat urineer en/of ont1as is stereotiep.

Tydens urinering word die agterpote effens uitmekaar geplaas en terse1f

dertyd ook effens gebuig met n vergroting in die afstand tussen die

voor- en agterbene (Fig. 44). Daarna word die agterbene ingebring en

verder gebuig sodat die kop en nek boer gelig word (Fig. 45).

Oorbietjies urineer en ontlas onder verskillende omstandighede en dit

is soms gekoppel aan ander gedragspatrone. Die urinerings- en ontlas

tingstempo's verskil tussen ramme en ooie. Ramme urineer en ontlas

gemiddeld een keer elke 61 minute en ooie elke 114 minute gedurende

aktiewe periodes (kyk HOOFSTUK 8 : URINERING, ONTLASTING EN MERK).

Urinering en ontlasting kom 96,5% saam voor.

Sodra n ooi urineer of ont1as loop die ram (met sy nek in n horisontale

posisie) vinnig nader en probeer om aan die ooi se vulva te ruik. Indien

die ooi nog in die onmiddellike omgewing is loop sy in alle gevalle direk

hierna weg waarna die ram n stereotipe gedragspatroon, onderhewig aan

kleinere variasies, volg (Fig. 46, 47 en 48). Die algemene patroon

100]

ao-tl

(J) 6J en ccs +J

c -

~ Jl en :

f. L- : (J) :

Q.. 40 1 X

)(

X

-1;1 .Jx )(

X

20 -1;1 .X X

)(r-

x ~]. X

X

ru 0 ,,.~ X

X .

1 2

Figuur 46.

r ErrrJ . Ruik - Merk (pr-eorbitale ldier) [I3J Krap c::J Ontlas IBm Uri near

N=30

IC

)(

r- X

:1 IIIII II 1-

t- )( X

X l( X

xl- X X

r-.- X 7 X )( X

~ X X )( X )(

X

r.'!'! )( X IC X X X

)( r X X x .. ·X X X X

f X X

X X

X X X X XI IIIII II I . .

I I X

3 4 5 6 1 8 9 Volgorde van aksies

Frekwensie van verskillende reaksies van n territoriale ram

wat in volgorde plaasvind nadat n ooi urineer/ontlas het.

• 11m " \0

-10

180

Figuur 47 . 'n Oorbietj ieram l ek aan vars urine en fekaliee van 'n ooi.

Figuur 48 . 'n Oorbietjieram krap 'n gesamentlike miskol heftig met sy voo r pote .

181

is as volg: die ram ruik aan die ooi se urine en fekaliee, merk met

die preorbitale klier aan n grashalm, urineer en ontlas dan bo-op die

ooi se urine en fekaliee, en krap dan die kol aktief met die voorpote.

Alhoewel die verskillende aksies afgewissel word, is n basiese patroon

wel teenwoordig (Fig. 46). Inn oorbietjiepaar of familiegroep vind

hierdie gedragspatroon in 86,01% van alle gevalle plaas nadat n ooi

urineer en ontlas het. Dit kom ook voor wanneer n jonger ram in die

familiegroep urineer en ontlas.

Submissiewe ramme arriveer soms eerste by die ooi en begin dan dieselfde

basiese patroon van ruik, merk, urineer, ontlas en krap volg. Die

territoriale ram sal die miskol vinnig in n dreigende houding nader

(kyk SOSIALE GEDRAG) en dan self die merkpatroon begin volg nadat die

ander ram wegbeweeg het.

Oorbietjies van beide geslagte urineer en ontlas regdeur die gebied waar

in hulle beweeg gedurende aktiwiteitsperiodes en gee tot ewekansige mis

kolle aanleiding (Leuthold 1977), alhoewel die territoriale ram se akti

witeite in hierdie opsig hoofsaaklik deur die ooi(e) in die familiegroep

bepaal word. Gemeenskaplike miskolle wat ontstaan weens gelokaliseerde

ontlasting, word in sommige gevalle besoek. Hierdie miskolle word op

opvallende oop gedeeltes soos voetpaaie of uitgetrappe dele aangetref

(Fig. 49 en 50). Aangesien relatief min sulke miskolle in beide studie

gebiede opgemerk is, was dit moeilik om die posisies daarvan ten opsigte

van die liggings van territoriums te interpreteer, maar dit wil voorkom

asof die gemeenskaplike miskolle se verspreiding nie verband hou met

territoriale grense nie en eerder bepaal word deur geskikte oop gedeeltes

binne die territorium (Fig. 51). Oorbietjies loop nie doelgerig ver om

op hierdie kolle te urineer en ontlas nie. Slegs rarnme het gemeenskaplike

miskolle tydens die studie gebruik, en die gedragspatroon en volgorde van

aksies volg dieselfde basiese patroon soos reeds beskryf. Dit wil voor-

kom asof die oorbietjieramme slegs sulke miskolle gebruik wanneer hulle

in die onmiddellike omgewing is. Die gemeenskaplike miskolle het weens

hulle ligging moontlik ook n sterk optiese funksie.

Rooseveld en Heller (1914) het opgemerk dat oorbietjies oop gedeeltes vir

urinering en ontlasting gebruik - "accumulations of which characterise

Figuur 49. Fekaliee van n oorbietjieram bo-op die van n ooi.

se krapmerke is op die grond sigbaar.

Die ram

00 N

Figuur SO . Gesamentlike oo r bietjiemiskol in 'n voetpad (Amsterdam- studiegebied) .

(X) w

A

c

39.5 •

35.0

• Miskol

Voetpad

Figuur 51.

• 32 . .5

32,1

• 30,4

42,0 •

1m

184

B

D

~g~;~;g;gg ~ ~ .. .. ....... ..... n~ ~n~n ~ ~nn ............ ... ..... ........ .. ........... .... ::::::::::::::: ··············· ............... ············· ·· ............. .. ........ ...... ........ ...... ······· ······· .............. ;g~~g ~ g~ ~~= ............. : :: ::::::::::

e 28,5

e26.o

• • 30.0

..

42.0 Preorbitale kliermerk en hoogte in em

•

ou miskol

• 35,5

Skematiese voorstelling van gemeenskaplike oorbietjiemiskolle

in die Amsterdam- studiegebied .

185

their haunts". Tait (1969) daarenteen beweer dat oorbietjies op enige

plek ontlas en nie op spesifieke kolle nie, alhoewel Leuthold (1977)

ook meld dat gemeenskaplike miskolle gebruik word. Beide geslagte van

die dikdik urineer en ontlas op spesifieke gemeenskaplike miskolle (Tin

ley 1969). Gelokaliseerde ontlasting kom by verskeie ander boksoorte

voor, onder andere Thomsongasel (Leuthold ££• cit.) en klipspringer

(Dunbar en Dunbar 1974, Norton 1980).

Die funksie van die oorbietjieram se aktiewe krap by miskolle (Fig. 48)

is nie duidelik nie. Alhoewel interdigitale kliere (Pocock 1910) aan

wesig is, kan daar nie met sekerheid verklaar word of daar wel enige

afskeidings op hierdie manier vrygestel word nie.

Verdediging

n Opvallende en belangrike aktiwiteit vir die behoud van n territorium

is aktiewe verdediging. Aanvalsgedrag kan by diere waargeneem word wat

uitsluitlik veroorsaak word deur die verskyning van gelyksoortiges voor

dat fisiese kontak gemaak is (Eibl-Eibesfeldt 1970). Leuthold (1977)

definieer verdediging as n intraspesie intoleransie en gewoonlik n sukses

volle demonstrasie van dominansie deur die territoriale dier.

Sodra n territoriale oorbietjieram n teenstander in die onmiddellike om

gewing gewaar, neem hy n regop posisie in met die nek gestrek en kop om

laag terwyl die ore na vore gerig is. Hierdie houding funksioneer as

vertoon en gaan verdere fisiese verdediging soms vooraf tesame met preorbi

tale kliermerking.

Werklike fisiese kontak tussen twee territoriale rarnme onder natuurlike

omstandighede is tot n minimum beperk en is slegs tydens vier geleenthede

waargeneem. Die rarnme nader mekaar stadig en in gespanne houdings terwyl

die nekke in n horisontale posisie gehou word. Sodra die twee ramme na aan

mekaar is sak die koppe effens laer totdat die neuse vir n kort oomblik

teen mekaar druk. Beide ramme se ore is in n vorentoe posisie maar die

horings word steeds in n byna vertikale posisie gehou. In elke geval

het die een ram hierna vinnig weggebreek en tydens twe~ gevalle het die

een ram die ander oor n afstand van minder as 400 m in wye sirkels gevolg.

186

Die 1aasgenoemde ram het daarna verskeie kere met die preorbita1e k1ier

gemerk terwy1 die ander ver wegbeweeg het.

Daar is nooit waargeneem dat die horings en/of voorkop, soos in die geval

van baie ander boksoorte byvoorbeeld die gemsbok Oryx gazella bisa (Walther

1958) en k1ipspringer (Dunbar en Dunbar 1974), in territoria1e verdediging

gebruik word nie. Fisiese kontak was dus in e1ke waargeneemde geva1

tot~ uiterste minimum beperk (naso-nasa1e kontak). Territoria1e geveg

te van horingdraende hoefdiere is geritualiseerd en Eibl-Eibesfe1dt (1970)

wys daarop dat borings primer funksioneer tydens intraspesie konf1ikte.

Horings moet gevo1g1ik aangepas wees vir die spesifieke fisiese kontak

by die verskillende spesies. Monfort en Monfort (1974) is van mening

dat die beperkte fisiese kontak in dia oorbietjie se geva1 ~ aanpassing

is om beserings te voorkomo

In die meerderheid inter-territoria1e konf1ikte (84,6% in die Amsterdam

studiegebied) het fisiese kontak tussen die rarnme nooit plaasgevind nie.

Tydens hierdie geva11e het een van die ramme, of beide, a1tyd wegbeweeg.

Geen voka1isasie, soos byvoorbee1d by die rietbok gevind word (Jungius

1971), is tydens su1ke interaksies gehou nie.

E1ke territoria1e ram is meer aggressief naby die midde1punt van sy

territorium en is minder aggressief verder weg van die sentra1e gedee1te.

Preorbita1e k1iermerking word dikwe1s naby die territorium se randgedee1-

tes gebruik wat, soos reeds geme1d, ook ~ verp1asingsaktiwiteit in ~ kon

f1ik situasie kan wees. Manning (1970) beskryf gedrag onder hierdie

konf1iksituasies as agonistiese gedrag waar ~ kompromis tussen v1ug en

aanva1 gevind word.

Ware interaksies tydens territoria1e verdediging is tot die betrokke

territoria1e ramme beperk, maar in~ enke1e geva1 is aggressie tussen

ooie opgemerk wat ook ~ funksie by territoriale verdediging kon ver~ig

het. 'n Onbekende ooi het stadig in die omgewing van 'n territorium ver

skyn waarna een van die betrokke fami1iegroep se ooie vinnig nader ge

draf het. Beide ooie het ~ aggressiewe houding ingeneem met hu11e koppe

en nekke om1aag terwy1 hu11e stadig om mekaar beweeg het (Fig. 52).

Hierna het die onbekende ooi weggevlug met die ander ooi kort op haar

Figuur 52.

187

Twee oorbietjieooie in n aggressiewe houding (vanaf n 35 mm kleurskyfie).

188

hakke. Nadat hulle ongeveer 150 m gehardloop het, het beide ooie weer

begin loop alhoewel die onbekende ooi elke keer begin vlug het as die

invidiuele afstand korter as een meter geword het. Hierdie jaagtog het

later tot verby die territorium se randgebied gestrek waarna die bekende

ooi met n draai na die res van die familiegroep terug gehardloop het.

Die aktiewe verdediging van territoriums vind dikwels plaas tydens groot

skaalse versteurings in die gebied soos tydens veebewegings. Tydens

sulke gevalle vlug 'n terri toriale ram soms tot binne 'n aangrensende terri

torium om weer dadelik terug te beweeg wanneer die ander territoriale

ram gewaar word. In enkele gevalle het die tweede ram die ander selfs

vir verskeie meter buite sy territorium gevolg voordat hy self weer

terug beweeg het.

VOORTPLANTINGSGEDRAG EN REPRODUKSIE

Voortplantingsgedrag

Prekopulasiegedrag

Oorbietjieramme toon prekopulasiegedrag regdeur die jaar. Hierdie akti-

witeite sluit aktiewe belangstelling in urinering en outlasting van die

ooi, en met gepaardgaande preorbitale- en interdigitale kliermerking

(kyk TERRITORIAL£ GEDRAG).

Wanneer n ram die urine van n ooi op die grond of aan die ooi se vulva

ruik, word "Flehmen" (Schneider 1930, In: Leuthold 1977) vertoon. Die

tipiese houding is met die nek in n horisontale posisie of effens ho~r

terwyl die kop ook effens gelig word. Die bek word oopgehou terwyl

die lippe oopgetrek word. Volgens Leuthold (1977) kom "Flehmen" ook

by ander Neotragini-spesies soos die dikdik voor, maar Monfort en Mon

fort (1974) beweer dat "Flehmen" nooit tydens hul studie van die oor

bietjie opgemerk is nie. Die "Flehmen"-houding is in die oorbietjie

se geval wel nie so opvallend as by sommige ander hoefdiere soos byvoor-

beeld sebras (eie waarnemings) nie. Volgens die omstandighede waaronder

"Flehmen" voorkom, blyk di t 'n olfaktoriese toe ts van die ooi se reproduk

tiewe toestand te wees (Leuthold ££• cit.).

189

Alhoewel "Flehmen" nie altyd by die ruik van urine of aan die ooi, of

op die grond vertoon word nie, nader die ram altyd die ooi met n hori

sontaal-gestrekte nek tydens naso-anale kontak. In die meeste gevalle

neem die ooi n houding in wat in n mate met n submissiewe posisie oor

eenstem (kyk TERRITORIAL£ GEDRAG). Die nek word gewoonlik effens om

laag gehou met die ore in n neutrale posisie (Fig. 53) waarna die ooi

haar stert lig.

Na die naso-anale kontak loop die ooi dadelik weg waartydens die stert

heftig vir 'n kort periode beweeg word. Tydens "F1ehmen" word die ooi

nie dadelik deur die ram gevolg nie sodat die ooi dikwels n afstand

verwyder is voordat die ram weer begin vo1g, of sy ander aktiwiteite

soos wei hervat. Volgens Leuthold (1977) sal die ram slegs die ooi

vo1g wanneer laasgenoemde in of naby estrus is. In sornmige geva1le

sal die ram nie "Flehmen" vertoon nie maar wel die ooi b1y volg vir 'n

rede1ike afstand terwyl daar gepoog word om die naso-nasale kontak te

behou. Die ooi versnel dan uiteinde1ik haar stapsnelheid totdat dit

in 'n draf s tap oorgaan indien die ram b1y vo 1g. Di t kan moon t1ik 'n vorm

van "Harnfordern" (Backhaus 1961) wees waar die ram poog om urine.ring te

stimu1eer. Die ram volg die ooi in 61,1%, (n = 18) van waargeneemde

gevalle vir n sekere afstand.

Alhoewe1 nie-territoria1e ramme in die fami1iegroep sekere aspekte van

pre-kopulasiegedrag soos die ruik van urine toon, is "Flehmen" en die

doe1gerigte volg van die ooi nie opgemerk nie. Afgesien van die gestrek

te-nek-nadering en paging tot naso-anale kontak is alle ander pre-kopu1a

siegedrag tot die territoriale ram beperk.

Kopu1asie en Postkopu1asiegedrag

Kopulasie is slegs tydens twee geleenthede (gedurende Mei 1975) waargeneem.

Die territoriale ram bet een van die ooie vir ongeveer ses minute bly volgs

maar meer aktief as die gewone volging tydens urinering en ontlasting.

Hierdie gedrag stem grootliks ooreen met die "Treiben" wat deur Walther

( l964a) beskryf is. Die nek en kop van die ram was in 'n vorentoe-opwaarts

houding gestrek, terwyl die ram voortdurend probeer het om n naso-ana1e

kon tak te behou.

Figuur 53.

190

Naso-anale kontak wat kopulasie voorafgaan (vanaf n 35 mm

kleurskyfie).

191

Nadat die ooi in ~ submissiewe houding gaan staan het, bet die ram die

ooi 'n enkele keer met die voorpoot tussen die agterbene gestamp, ooreen

stemmend met die "Laufschlag" deur Walther (1958) beskryf. Na die

"Laufschlag" bet die ram twee keer probeer om die ooi te dek, maar was

beide kere onsuksesvol. Die ooi is, nadat sy weer gaan staan bet, wel

suksesvol gedek (Fig. 54) met 'n vinnige penetrasie wat slegs enkele sekon

des geduur bet terwyl die ram regop gestaan bet sander om met sy bars

op die ooi te druk. Opvallend was die neutrale kop-op houding van die

ooi tydens die penetrasie (Fig. 54) in teenstelling met die kop-nek

omlaag houding tydens die prekopulasie gedrag (Fig. 53). 'n Verdere

kopulasie waarby dieselfde individue betrokke was, is die daaropvolgende

dag opgemerk. Dit is moontlik dat verskeie kopulasies gedurende die

ooi se estrus-periode kon.plaasvind, maar Leuthold (1977) wys daarop

dat dit moeilik is om te bepaal hoeveel kopulasies kan plaasvind aangesien

dit ook gedurende die nag kan geskied.

Cade (1966) bet opgemerk dat kopulasie by oorbietjies in gevangenskap

nie kan plaasvind alvorens die ram sy kop tussen die ooi se agterbene

geplaas bet en haar van die grand afgelig het nie. Die naso-anale kon

tak, onsuksesvolle paring en "Laufschlag" kan dien om die ooi te kondi

sioneer vir kontak en om te bepaal of sy gereed is vir kopulasie (Leut

hold .£E.• cit.).

Na die suksesvolle kopulasie het die ooi gaan le terwyl die ram haar

probeer opjaag bet (Fig. 55). Die ram bet~ tipiese aggressiewe houding

ingeneem waartydens die kop omlaag gehou is met die borings vorentoe gerig.

Daarna bet die ram aan die ooi se vulva probeer ruik terwyl die ooi in 'n

submissiewe houding,waar die kop en nek effens omlaag en omgekrul gehou

is, bly le bet (Fig. 56). Na herhaalde onsuksesvolle opjaag-pogings het

die ram voortgegaan om in die onmiddellike omgewing te wei. Ander post-

kopulasie gedragspatrone soos "Laufschlag" en penislek wat soms by ander

boksoorte soos die rietbok (Jungius 1971) en Uganda kob Kobus kob (Leut

hold 1977) voorkom is nie waargeneem nie.

Soos reeds gemeld het die beskryfde kopulasie tussen ~ territoriale ram en

~ ooi van dieselfde familiegroep plaasgevind. Dit is nie duidelik of

192

Figuur 54 . Kopulasie (vanaf n 35 mm kleurskyfie).

Figuur 55.

Figuur 56.

193

Postkopulasiegedrag waar die oorbietjieram probeer om die

ooi op te jaag.

Postkopulasiegedrag : die oorbietjieram probeer om aan die

ooi se vulva te ruik terwyl sy n matige submissiewe houding

inneem.

194

slegs territoriale ramrne in hulle eie territoriums suksesvol paar nie

alhoewel die oorbietjie se territoriale stelsel wel daarop dui (kyk

TERRITORIAL£ GEDRAG). Forbes (pers. med.) het opgemerk dat n territo

riale ram n ooi inn aangrensende territorium gedek het terwyl daardie

ram buite sig was.

Relatief min is bekend oor voortplantingsgedrag by die Neotragini, waar

die enigste gegewens feitlik net oor die dikdik bekend is (Tinley 1969,

Hendrichs en Hendrichs 1971, In: Leuthold 1977). Hierdie beskrywings

van die dikdik stem ooreen met die oorbietjie se gedrag tydens die

verskillende fases van kopulasie.

Reproduksie

Draagtyd

Die draagtyd van oorbietjies word deur Von Wilhelm (1933) as 210 dae, deur

Asdell (1946) as 7 rnaande (± 210 dae) en deur le Riche (1970) as 192

dae aangegee. Na n suksesvolle kopulasie in die Amsterdam-studiegebied

(kyk Kopulasie en Postkopulasiegedrag) het die geboorte van n enkele lam

210 - 211 dae later plaasgevind (27 en 28 Mei tot 25 Desember 1975).

Besonderhede oor oorbietjiefetusse word in Tabel 35 weergegee. Sewe

oorbietjiefetusse wat gedurende die einde van Oktober 1971 by Loskopdarn

natuurreservaat versamel is nadat n aantal dragtige ooie tydens n relo

kasie dood is, het n gemiddelde massa van 1,2 kg gehad.

Min is bekend oor die algemene reproduksie van die ander kleiner boksoorte.

Mentis (1972) gee die draagtyd van n steenbok as 5~ rnaande, dikdik as

169 - 174 dae en klipspringer as 214 dae (Jennison 1927, ~: Mentis 1972).

Volgens Norton (1980) is dit onwaarskynlik dat die klipspringer se draag-

tyd meer as 6 rnaande is. Alle draagtye is egter baie lank as die dier-

groottes in ag geneem word.

Lamseisoen

Oorbietjies toon, soos verskeie ander boksoorte, n lampiek alhoewel Ansell

(1960) beweer dat geen vaste lamseisoen voorkom nie. In die Amsterdam-

Tabel 35. Besonderhede van oorbietjiefetusse

Versamel Lokaliteit Datum Massa Nr. versamel versamel (g)

* OR5 Maweni 1962-06-29 680,0

* F476 Nkawbwa 1961-07-20 129,2

* F478 Maweni 1962-08-07 43,9

* F477 Maweni 1962-06-27 71 '7

L 1 (~) Loskopdam 1971-10-30 1051 '2

L2(ct) Loskopdam 1971-10-30 1454,0

L3(~) Loskopdam 1971-10-30 1140,,5

L4(ct) Loskopdam 1971-10-30 1484,6

L5(~) Loskopdam 1971-10-31 1168' 1

L6(ct) Loskopdam 1971-10-31 908,6

L7(~) Loskopdam 1971-10-31 1238,0

* National Museum of Zimbabwe, Bulawayo

1) Volgens Ansell (1965) : HF: Lengte van agterpoot

L : Links HL: Koplengte

R : Regs FR: Voorkop/Kruislengte

DCL: Dorsale gebuigde lengte

HF 1 )

HL 1 ) L R (em) (em) (em)

9,0 11,9 12,0

5,3 5,3 5,3

3,5 3,4 3,4

4,5 4,2 4' 1

9,3 13,6 13,5

9,8 16' 1 16' 1

9,4 14,6 41 '7

9,6 16,2 16,0

9,0 14,6 14,7

8,8 13,6 13,4

9,5 14,9 14,8

FR 1 )

(em)

27,0

6,2

11 '8

13,0

30,2

33,7

31 ,6

32,6

30,0

28,5

31 ,s

DCL 1 )

(em)

29,3

23,3

16,8

22,0

46,5

52,5

48,6

51 ,5

46,6

44,6

49,5

\0 VI

196

en Piet Retief-studiegebiede is n piek in die lamseisoen waargeneem vanaf

November tot Januarie, maar volgens die waarnemings blyk dit asof die

lamseisoen effens vroeer in die laasgenoemde studiegebied is (Fig. 57).

Jong oorbietjielamrners is so laat as Mei in die Amsterdam-studiegebied

opgemerk. Die groot aantal swaar dragtige ooie gedurende die laat lente

of vroee somer is baie opvallend (Fig. 58). In beide studiegebiede val

die lampiek saam met die hoogste neerslag (Fig. 9 en 10).

Lamseisoen-gegewens van beide studiegebiede stem grootliks ooreen met

die gegewens wat deur Millar (1970) vir die Kaapprovinsie aangegee word,

alhoewel die lamseisoen klaarblyklik effens vroeer is (piek van September

tot Oktober). Tinley (1977) het pasgebore oorbietjiela~mers in die

Nasionale Gorongosa-wildtuin vanaf November tot so laat as April opgemerk.

In Zimbabwe toon oorbie tj ies 'n lampiek gedurende die begin van die reen

seisoen in Oktober, November en Desember (Thomson 1973). Volgens Norton

(1980) word n lampiek by klipspringers in die Kaapprovinsie vanaf Julie

tot September aangetref. Afgesien hiervan is min ander gegewens op hier

die stadium beskikbaar oor lampieke by die Neotragini.

Swaar dragtige ooie het n neiging getoon om met tye weg van die familie

groep te wei of te le en hierdie neiging was veral meer opvallend wan

neer daar meer as twee ooie in die familiegroep was. Leuthold (1977)

verklaar dat sulke neigings redelik algemeen by dragtige hoefdierooie

voorkom en kan moontlik die gevolg wees van die ooi se soeke na n spesi

fieke habitattipe. Alhoewel geen bewys hiervoor gevind kon word nie,

verklaar Scheepers (pers. med.) dat oorbietjielammers gewoonlik in laag

liggende gedeeltes of vleie aangetref word en dat die ooie moontlik in

hierdie gedeeltes geboorte gee. Dit wil gevolglik voorkom asof oorbiet-

jies in isolasie geboorte gee.

studiegebiede waargeneem nie.

n Geboorte is egter nooit in die twee

Le Riche (1970) beskryf die geboorte van

n oorbietjie in gevangenskap. Direk voor geboorte het die ooi gaan le,

en na geboorte het die ooi die lam sowel as die direkte omgewing gelek.

Na ongeveer vyf minute het die lam daarin geslaag om op te staan. Volgens

Le Riche (~. cit.) he t die lam 'n skouerhoog te van 330 rrnn gehad en 'n mass a

van 2,3 kg. Ongeveer drie ure na geboorte het die lam gesuip, en daarna

Scheepers, W. de V., Bergdal, Amsterdam 2375.

197

10

9 • Amsterdam-.studiegebied

0 Piet Retief-stud iegebied 8

7

Q) 6

(/)

c Q)

5 ~ ~ Q) 1...

w... 4

3

2

1

J F M A M J J A s 0 N D

Figuur 57. Geboortes van oorbietjielammers in die Amsterdam- en

Piet Retief-studiegebiede, bereken vanaf observasies

op lammers jonger as een maand oud.

198

Figuur 58 . Swaar dragtige oorbietjieooi gedurende die lamseisoenpiek .

199

ongeveer drie keer per dag vir periodes wat van een tot vyf minute ge

duur het.

In die Amsterdam-studiegebied is waargeneem dat oorbietjielammers na

geboorte versteek word en slegs vir kort periodes gedurende die dag te

voorskyn kom om te suip (Fig. 59). n Groot aantal hoefdiere se lammers

steek hulself weg (Leuthold 1977) wat deur Walther (1958) as "Ablieger"

beskryf is. Die wegkruipgedrag is n doelgerigte gedragspatroon van die

oorbietjielam. Leuthold (££. cit.) beweer dat hierdie wegkruip van

lammers na geboorte algemeen by nie-migrerende boksoorte voorkom wat

deur Gosling (1969) as "lying-out" gedefinieer is. Dunbar en Dunbar

(1974) en Norton (1980) het gevind dat klipspringerlamrners vir 'n lang

periode na geboorte ook nie saam met die res van die familiegroep opge

merk word nie.

Oorbietjielammers le gedurende die eerste drie tot vier maande in laag

liggende gedeel tes met 'n goeie grasbedekking of tussen ro tsblokke met

die gevolg dat hulle moeilik sigbaar is. Volgens Fick (pers. med.)

word jong lammers selfs in die ingang van erdvarkgate aangetref. Walther

(1964a) meld dat lammers in die algemeen wel op sekere stimuli reageer

soos onder andere in digte stande plantegroei. Die versteekte le van

die oorbietjielam kan as n primere verdedigingsmeganisme beskou word

(kyk HOOFSTUK 10 : Primere Verdedigingsmeganismes) waar 'n potensieHe

roofdier nie maklik die lam sal kan waarneem nie. Tydens hierdie "wegle"

van die oorbietjielam wei die ooi in wisselende afstande weg van die lam

af.

Soos reeds gemeld word die oorbietjielam slegs vir baie kort periodes

gedurende die dag tydens die eerste paar weke na geboorte opgemerk waar

tydens die ooi elke keer in die rigting van die versteekte lam gewei het,

terwyl die ram n ent verder terug gevolg het. Nadat ~ie ooi tot sowat

6 - 10 m vanaf die lam gewei het, het laasgenoemde skielik te voorskyn

gekom en direk na die betrokke ooi beweeg. Alhoewel geen vokalisasie

Fick, LoJ., Langberg, Wakkerstroom 2480.

Figuur 59 . Oorbietjielam (ongeveer een maand oud) wat aan die ooi drink.

Die anale dele van die lam word heftig ge lek.

N 0 0

201

tydens hierdie gedrag gehoor is nie, meld Leuthold (2£• cit)dat die ooie

van die meeste boksoorte onder hierdie omstandighede wel roep.

Na n vlugtige naso-anale kontak tussen die lam en ooi begin die lam dade

lik suip(Fig. 59). Die tipiese suiphouding is omgekeerd-parallel wat

die ooi terselfdertyd in staat stel om onder die lam se stert te lek

wat waarskynlik urinering en ontlasting stimuleer. Volgens Leuthold

(1977) vreet die ooie van boksoorte wat soortgelyke gedragspatrone ver

toon deurgaans die lammers se fekaliee terwyl die urine ook gedrink word.

Dit kon egter nie met sekerheid by die oorbietjie bepaal word nie. Wan

neer die ooi nie die lam gelyfkoos het nie, het sy net in n neutrale

posisie gestaan. Hierdie kontak tussen die ooi en lam was tydens alle

waargeneemde gevalle beperk tot vroegoggend (twee waarnemings), middel

van die dag (een waarneming) en laabmiddag (twee waarnemings). Dit wil

ook voorkom asof die ooi hierdie kontakperiodes bepaal en gevolglik ook

die lam se aktiwiteitspatroon.

Steurings soos voertuie laat beide die lam en ooi vlug. Lammers vertoon

deurgaans lang vlugaf~tande, en reageer op die snuif/fluit asook die

tipiese waaksame houding van die volwasse bokke (kyk HOOFSTUK 10 VLUG

REAKSIES EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS). Oorbietjielamrners word na onge

veer vyf rnaande gespeen wanneer die ooie n toenemende onverdraagsame

houding teenoor bulle lamrners wat wil suip, toon •

Oorbietjielarnrners is aanvanklik donker van kleur (donkerbruin in plaas

van die rooibruinkleur van die volwasse oorbietjies) en word later ligter

van kleur. Le Riche (1970) meld dat n oorbietjielam onmiddellik na

ge boor te 'n donker grys kleur gehad he t en eer s na vyf weke 'n lig ter kleur

begin vertoon het.

Die aanvanklike interaksies tussen die lam en ooi is so min as 1,89% van

die aktiewe periodes gedurende daglig (6 minute gedurende 8 ure) waarna

dit geleidelik toeneem. Die lam beweeg eers na ongeveer drie maande

voltyds saam met die familiegroep terwyl dit periodiek tot op n ouderdom

van ongeveer drie maande permanent saam met die familiegroep beweeg en

tot vyf rnaande oud probeer suip. Oorbietjielammers groei vinnig sodat

202

daar, veral in die geval van ooie, moeilik tussen n jaaroud individu

en n volwasse individu onderskei kan word. Le Riche (1970) bet gevind

dat n oorbietjielam in gevangenskap se skouerhoogte na ses weke meer as

50 em was (Die gemiddelde skouerhoogte van oorbietjie-ooie in die Ermelo

distrik is 58 em- Bylae A).

203

HOOFSTUK 10

INTERSPESIEVERHOUDINGS

Inleiding

In beide studiegebiede deel oorbietjies bulle omgew~ng met n verskeiden

heid van ander hoefdiere waaronder blesbokke en springbokke in baie

gevalle die vernaamste is, alhoewel vee ook dikwels aanwesig is (kyk

HOOFSTUK 4 : Vroee Geskiedenis en Bestuur). Estes (1967) onderskei

tussen natuurlike of toevallige assosiasies (waar veskillende spesies

b)~oorbeeld langs mekaar wei) en positiewe assosiasies (een dier van n spesie wat by n ander trap diere· aangesluit het). Leuthold (1977) maak

ook melding van negatiewe assosiasies (n assosiasie wat nadelige gevolge

vir die betrokke spesie kan inhou). Oor die algemeen is interaksies

tussen geassosieerde herbivore egter tot n minimum beperk (Estes op.

cit.). Mason (1973) wys op die min beskikbare inligting oor interaksies.

Metodes

Inligting oor vlugreaksies is hoofsaaklik ingewin tydens oorbietjie

tellings (kyk HOOFSTUK 9 : Metodes) waartydens gedrag wat op vlug

reaksies betrekking het, aangeteken is. Enkele ander aspekte van die

vluggedrag is egter later in die Amsterdam-studiegebied bestudeer,

naamlik die verhouding tussen groepgroottes wat blootstelling aan

potensiele gevaar en vlugafstande betref.

Om te bepaal of sommige groepgroottes meer blootgestel is aan naderende

gevaar tydens wei-aktiwiteite, is van n Leitz 8 x 40 verkyker en band

opnamemasjien gebruik gemaak. Die aktiwiteite van elke individu in die

verskillende studiegroepe (alleenlopende ~, oorbietjiepaar en n familie

groep van vier individue is waargeneem as kop-omlaag of kop-op tydens

bulle wei-aktiwiteite. Die resultate is later vanaf die bandopnames op

datavorms aangebring. Hierna is n t-toets op die resultate gedoen

(Sokal en Rohlf 1969) om vas te stel of daar betekenisvolle verskille

tussen die studiegroepe was wat die totale tyd wat een of meer individue

(van elke groep) aan rondkyk of kop-omlaag per waarnemingsperiode

gespandeer het.

204

Sekere vlugreaksies soos wipspronge is bestudeer deur van 16 mm rolprent

film gebruik te maak. n Paillard Bolex 16 mrn rolprentkamera is gebruik

om films teen 64 raampies/sekonde van vlugreaksies te neem. Hierdie

films is later raampie vir raampie omdersoek. Soortgelyke studies op

bewegings van sekere diere is onder andere deur Hildebrand (1963, 1964)

en Bullock (1974) gedoen.

Vlugafstande is bepaal in kortgrasveld met horisontale plantegroeidigt

heid C en grasveld met n matige plantegroeidigtheid (kyk HOOFSTUK 11 :

Metodes). n Enkele waarnemer het oorbietjie-familiegroepe te voet in

die twee verskillende veldtoestande genader. Vlugafstande, deur middel

van n Wild-afstandvinder bepaal, is geneem as die afstand waar oorbietjies

begin wegbeweeg het.


ALGEMENE INTERAKSIES

Oorbietjies toon geen positiewe assosiasies met enige ander hoefdier in

die twee studiegebiede nie. Sebras en blesbokke (Amsterdam-studiegebied)

asook vaalribbokke en rooiribbokke (Piet Retief-studiegebied) is dikwels

in dieselfde omgewing opgemerk maar daar was geen tekens van enige

assosiasie nie (Fig. 60).

Interaksies met vee kom dikwels voor wanneer bees-en skaaptroppe in die

direkte omgewing van oorbietjies wei. Skaapbewegings laat oorbietjies

voortdurend van posisie verander wanneer hulle nader as gemiddeld 13,6 m

(n = 62; reeks 9 - 22 m; S = 4,28) van die skape kom. Die bokke beweeg

dan vir wisselende afstande weg. Beeste veroorsaak soortgelyke versteur

ings, maar tot n mindere mate (Fig. 61). Soms sal kalwers doelbewus na

n familiegroep oorbietjies loop en hulle opjaag (Gemiddelde afstand

totdat die oorbietjies wegbeweeg is 9,7 m; n = 24; reeks 8- 15m;

S = 3,4). Skape wei meestal in klein groepies na aan mekaar terw~l

beeste meer verspreid deur die veld beweeg, gevolglik is die moontlikheid

hoer dat n familiegroep oorbietjies meer dikwels deur skape as deur

be~ste versteur word. Die skaap- en beesbewegings lei dikwels tot

ernstige versteurings en be~nvloed sodoende aktiwiteitsperiodes (kyk

Figuur 60. Sebras wat in die direkte omgewing van n familiegroep oorbietjies

wei (~msterdam-studiegebied).

N 0 V>

Figuur 61. Beeste wat 'n versteuring veroorsaak het .

N 0 (J\

207

HOOFSTUK 8 : FAKTORE WAT AKTIWITEITE BEINVLOED) en kan gevolglik as

negatiewe interaksies beskou word.

Die enigste ander waargeneemde negatiewe interaksies, uitgesonderd

honde en mense (kyk VLUGREAKSIES EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS), was

weens die teenwoordigheid van n sekretarisvoel Sagittarius serpentarius.

Die betrokke sekretarisvoel bet weens sy loopbewegings n groep van

vier leende oorbietjies tydens drie geleenthede laat wegvlug wanneer dit

nader as ongeveer 10 m gekom bet.

VLUGREP~SIES EN ANTIROOFDIERVERHOUDINGS

Een van die belangrikste omgewingsfaktore wat die gedrag van hoefdiere

in die loop van ewolusie be1nvloed bet, is predasie (Leuthold 1977)~

Die voortdurende risiko om gevang te word bet gevolglik n belangrike

invloed op n hoefdier se aktiwiteitspatrone, groepgrootte en selfs

habitatvoorkeur.

Groepgrootte

Jarman (1974) het voorgestel dat die groepgrootte van n boksoort

tesame met ander faktore, die dier se gedrag teenoor roofdiere be~nvloed.

Groot groepe verminder die waarskynlikheid van n enkele individu om

roofdiere tee te kom, in teenstelling met verspreide individue, maar

terselfdertyd maak dit die waarneming van die hele groep makliker

(Brock en Riffenburgh 1960, In: Edmunds 1974). Walther (1969) bet

verklaar dat die eenvoudigste manier waarop n Thomsongasel die nadering

van n roofdier kan verhoed is deur bloat net rand te kyk. Diere wat in

n groep beweeg hoef nie konstant op die uitkyk vir gevaar te wees nie,

want in n groep is die waarskynlikheid hoog dat een lid van die groep

n roofdier sal gewaar terNYl die res met ander aktiwiteite besig is.

Oorbictjies berus uitsluitlik op bulle gesigsintuig om enige potensiele

gevaar betyds waar te neem. Hierdie feit is veral belangrik as in ag

geneem word dat oorbietjies meestal oop grasveld verkies (kyk HOOFSTUK 11:

Gevolgtrekking). Om te bepaal of dit enige voordeel vir oorbietjies

inhou om in groepe eerder as om alleenlopend voor te kom saver dit die

waarneming van gevaar betref, is n alleenlopende ram met n oorbietjiepaar

208

(d ~), en~ paar weer met~ farniliegroep bestaande uit vier individue

vergelyk.

Oorbietjies wei gerniddeld 28,64% van ~ 12-uur periode (daglig) wat die

vernaarnste aktiwiteit is (kyk HOOFSTUK 8 : WEI-AKTIWITEITE) en is gedurende

hierdie periodes aan bespeuring blootgestel terwyl bulle gesigsvermoe ook

benadeel word wanneer hulle kop-ornlaag in die grasstraturn wei. Volgens

Tabel 36 het 'n alleenlopende ram, terwyl hy gewei het, gedurende 28

minute 18 sekondes sy kop vir ~ totale periode van 22 minute 8 sekondes

ornlaag gehad (83,69% van die observasie tyd). In teenstelling hiermee

bet~ oorbietjiepaar vir 60,74% van die tyd nie opgekyk nie (een of

albei individue) wat betekenisvol verskil van die alleenlopende ram

(t = 2,427). Die hipotese dat die alleenlopende ram net so min rond

kyk as die oorbietjiepaar word gevolglik verwerp (p>0,05). Dit is ook

duidelik da t 'n farni liegroep bes taande ui t vier indi vi due meer tyd aan

rondkyk spandeer as 'n oorbietjiepaar (Tabel 36 : t = 18,828, p >0,05).

Uit hierdie resultate is dit gevolglik duidelik dat ~ groter groep

oorbie tj ies rnakliker gevaar sal kan waarneern as 'n oorbie tj iepaar of

alleenlopende individue, en oorbietjies bet dus ~ voordeel om in groter

groepe voor te kern wat die waarneming van potensiele gevaar betref.

~ Thomsongasel wei dikwels vir verskeie minute en selfs so lank as 15

minute sender om op te kyk (Walther 1969). Rooibokke kyk egter weer

dikwels rend terwyl bulle wei (Schenkel 1966).

Prirnere Verdedigingsrneganisrnes

Primere verdedigingsmeganisrnes funksioneer by diere selfs al is daar

geen roofdier in die omgewing nie. (Kruuk 1972, soos gewysig deur

Edmunds 1974). Die funksie van hierdie rneganisrne is om die waarskynlik

heid da t 'n roofdier sy prooi kan teekom, te verminder.

Oorbietjies is vir die grootste gedeelte van ~ 12-uur daglig periode

onaktief (kyk HOOFSTUK 8 : BASIESE AKTIWITEITSPATROON) waartydens die

bokke altyd le. Oorbietjies smelt diktvels saam met die agtergrond as

bulle onaktief is, nie net wat kleur in enkele gevalle betref nie (rooi

bruinkleur van die oorbietjie se haarkleed met roesbruin dolerietrotse),

Tabel 36. n Vergelyking van die tyd gespandeer deur verskillende oorbietjiegroepe

met hulle koppe omlaag gedurende n weiperiode (Amsterdam-studiegebied).

TOT ALE TOTALE TYD OBSERVASIE- MET

TYD KOP-OMLAAG

Alleenlopende 28 min. 22 min. c:f 18 sek. 08 sek.

12 min. 7 min. c:fc.t 34 sek. 38 sek.

22 min. 12 min. c:fc.tc.t Jd' 55 sek. 21 sek.

--- -~-- -~-- ---- ~~----~---

N : Totale aantal waarnemingsperiodes

S : Standaardafwyking

x % VAN TOTAAL: N s (sek.) KOP-OMLAAG

14,59 83,69 91 11 , 01

10,65 60,74 43 8,63

7,34 53,89 101 7,51

OMVANG (sek.)

1 - 71

1 - 50

1 - 51

N 0 \.0

210

maar ook met die fisiese vorm van klippe (Fig. 62 en 63). In die

Amsterdam-studiegebied (kamp 11) het 'n opname getoon dat oorbietjies

gedeeltes met klippe of graspolle benut vir skuilding indien dit

beskikbaar is (p> 0,05), of dat hulle na ~ versteuring na die meer klip

perige gedeeltes of lang grasveld van die territorium beweeg het (Fig. 63).

Wanneer oorbietjies le herkou hulle periodiek terwyl die omgewing voort

durend bespied word. Indien daar wel gevaar opgemerk word, kan ~

posisie ingeneem word met selfs die kop en nek omlaag en in somrnige

gevalle selfs op die grand uitgestrek. Hierdie houding is soortgelyk

aan die tydens 'n submissiewe houding ( kyk HOOFSTUK 9 : SOSIALE GEDRAG) o

Dit stem ooreen met die le-houdings wat byvoorbeeld deur steenbokke

duikers en rietbokke onder dieselfde omstandighede ingeneem word (Jungius

1971). Daar word dan stip in die rigting van die potensiele gevaar

gekyk. Indien die oorbietjie nie plat le nie sal dit wel in~ gespanne

regop houding le met~ gestrekte nek (Fig. 64). Hierdie houdings kan

direk in die sekondere verdedigingsmeganisme oorgaan (Fig. 65).

Sekondere Verdedigingsmeganismes

Die sekondere verdedigingsmeganismes van n dier word in werking gestel

sodra dit bewus word van n roofdier of potensiele gevaar (Edmunds 1974).

~ Hoefdier kan, nadat dit deur n roofdier opgemerk is, die volgende

reaksies toon (a) die roofaier ignoreer, (b) n waaksamer houding inneem,

(c) ontwyking toon, (d) vlug voor of na die aanval, en (e) die roofdier

dreig of selfs aanval (Walther 1969, Smythe 1970, Jarman 1974 en Leuthold

1977).

Sodra 'n aktiewe oorbietj ie potensiele gevaar sien, word 'n gespanne, regop

houding ingeneem waartydens die nek gestrek en die ore na vore geplaas

word (Fig. 66 en 67). Hierdie houding stem ooreen met die dominante

houding tydens sosiale interaksies (kyk HOOFSTUK 9 : SOSIALE GEDRAG).

In uitsonderlike gevalle word daar selfs met die voorpoot gestamp en kan

n fluit as alarmroep gebruik word. Hierna kan die oorbietjie gaan le

in die houding wat reeds beskryf is (Fig. 62 en 63) maar indien die

graad van versteuring groot genoeg is sal die oorbietjie vlug, maar nie

noodwendig dadelik hardloop nie. ~ Gallopbeweging volg wanneer daar

Fi guur 62 .

211

Primere verdedigingsmeganisme by 'n jong oorbietj ieooi waar sy

agter ~ graspol verskuil le.

Figuur 63 . 'n Oorbie tjie -ooi skuil tussen klippe na 'n ver s t euring .

212

Figuur 64. n Oorbietjieram le in n waaksame/onsekere houding (nek gestrek,

en ore na agter gedraai).

AI<TIEWE

OORBIET J IE

ONAI<TIEWE

OORBIETJIE

(LE)

GEWAARWORDING

VAN GEVAAR

Q~

" L ,..,. .,~

.z. Q('C\

L ., 0~

o_ ..,.(;\

.,")\

~(J o' ~ ~0 tt

h.t ~t t" u~ ~ ~

(J~ ~'t

LE

P.V.M.

LE VERSI<UIL

"' LE PEGOP

(WAAI<SAAM)

SEKONDi~ r-----------VERDEDIGING

.. AANVANI<LII<E

VLUGREAI<SIE

SEKONDERE VERDEDIGING

P.V.M.

~ J STAAN

L.:_j I WAAKSAAM I

LE VERSI<Uil

~ LE REGOP

Primere Verdedigingsmeganismes

I VERDERE VLUGREAI<SIES

(WI PSPRONGE, ENSJ

Figuur 65. u Skernatiese voorstelling van oorbietjie-vluggedrag.

N ~

w

214

1

4 5 6

Figuur 66 . Normale loophouding van n oorbietjie (vanaf n 16 mm rolfilm).

Figuur 67.

3 4

Loophouding van n oorbietjie nadat potensiel e gevaar opgemerk

is (vanaf n 16 mm ro1fi lm) .

215

met spronge vorentoe beweeg word waartydens die agterpote verby die

voorpote beweeg. ~ Baie kenmerkende sprang wat tydens vlugreaksies

opgemerk word is die sogenaarnde wipsprong ("stotting"). Die oorbietjie

spring regop in die lug terwyl die voorpote en agterpote teen mekaar

gehou word (Fig. 68 en 69) met die nek gestrek en stert in ~ horison-

tale posisie. Met elke wipsprong kan die withare van die binneboude

duidelik gesien word wat ~ skerp kontras met die swart stertjie vorm.

Die wipspronge word gewoonlik uitgevoer net voor of nadat teen volspoed

gevlug word.

Soortgelyke wipspronge word by ~ aantal boksoorte aangetref, onder andere by

al die Gazellinae (Walther 1964b), rooihartebeeste (Estes en Goddard 1967,

Kok 1975) en selfs gaffelbokke Antilocapra americana (Kitchen 1974). Leuthold

(1977) wys daarop dat wipspronge by meer sosiale boksoorte voorkorn en

~ seinfunksie kan vervul, maar die presiese funksie van wipspronge was

tot dusver die onderwerp van heelwat bespreking. Walther (1969)

beweer dat wipspronge 'n roofdier tydens agtervolging kan verwar en rnoontlik

'n alannfunksie het, terwyl Smythe (1970) vermoed dat dit 'n roofdier tot

~ aanval kan uitlok onder toestande wat gunstig vir die bok is. Stein-

hardt (1921, ~: Walther 1969) meen dat wipspronge help met optiese

orientering by die springbok. In die lig van hierdie menings en waar-

nemings op oorhietjie-vlugreaksies, kan die wipspronge (a) ~ alarmfunksie ver

rig of (b) die potensiele gevaar uitlok sodat daar nie onnodig ver hoef

gevlug te word nie, en indien di t wel tot 'n aanval oorgaan di t onder die

gunstigste toestande vir die oorbietjie sal geskied.

Indien die gevaar baie naby kom sal die oorbietjie met n vaart wegvlug

om op die aanvanklike speed staat te maak. Lang, plat spronge word

dan gegee.

ver nie.

Oorbietjies vlug selde in ~ reguit lyn (Fig. 70) en nooit

Die bokke sal dikwels weer gaan staan om in die rigting van

die potensiele gevaar te kyk, en dan weer verder te vlug of te gaan le

(Fig. 63). Oorbietjies sal binne ~ afsienbare periode weer na

bulle territoriums terugbeweeg indien bulle buite die gebiede gevlug

het.

Terwyl 'n rondloperhond 'n oorbietjie-ooi gejaag het, is opgemerk dat sy

dikwels skerp van rigting verander het. Die vlugreaksie is telkens met

Figuur 68.

216

9

Vlugbewegings van n oorbietjie-ooi wat in n wipsprong eindig

(vanaf n 16 mm rolfilm).

217

Figuur 69 . n Oorbietjie- ooi in die laaste fase van n wipspr ong .

....,._ . -, vlug verder butte sig

h •

2

'\ ,- - n rf~ - ... I \ ' ;;: ' I \ '

I I I \ I t \

!;! ~ ~ staan, 1 'J/ kyk terug :

' wipspronge I I I I

I I I I I

I I

I J

I I I

II\ I I I \ /

I I \ ~

• I I I.~

~ ~ ~ ~~ cf

v~

vlug buite sig

\ ~ c!----\

st••n ,, ' , \ en kyk \ \

1

wind

\ \ I \ I

I I I I I I f

J I

I

\

' I I

wipspronge I I

I I

I I

I I

• Klippe en rotse

218

~v

20m

vlug buite sig cf/ / . ~,( ./ •

1 wtpspronge 1.1. I

~~~ 1 staan, 1 kyk terug

I I I I l

' I I I I \

I \ I \ .~

\ • I \

cfv~ • q

~ _____ ..,._ _ . / -....: ~ ,;,

\ .. \

wipspronge

' ' ~ "staan en kyk

I I

' \ '

I I

I , , ~

~

', . ' ' .... ~~

• Vers teuring

•

Fi guur 70 . Skematiese voorstelling van oor bi etjie- vlugr eaksies .

219

~ paar wipspronge afgesluit. Oorbietjies toon soms n neiging om nader

aan 'n vreemde voorwerp of selfs potensiele gevaar te beweeg, moontlik

om meer inligting te bekom ("information behaviour" : Walther 1969).

n Gespanne en regop houding is kenmerkend van su1ke situasies terwyl

die stert prominent in ~ horisontale posisie gehou word. Soms vlug die

bok n paar meter terug om dan weer nader te beweeg. In a11e waargeneem

de geval1e het slegs een individu gereageer terwyl die res bloat in n

waaksame houding gestaan bet.

Ooie neem die 1eiding in die meerderheid vlugreaksies deur bloat voor

te hardloop (p > 0,05; Fig 71). Die reaksies van ooie met lammers

word onder voortplantingsgedrag bespreek (kyk HOOFSTUK 9 : VOORTPLANTINGS

GEDRAG EN REPRODUKSIE).

Vlugafstande

Hoefdiere v1ug nie dadelik as gevaar gesien word nie, maar wag totdat

die naderende gevaar binne 'n sekere afstand, die sogenaamde vlugafstand,

beweeg het (Hediger 1934, ~: Walther 1969). Volgens Hediger (££. cit.)

is die vlugafstand verskillend en tipies vir elke spesie. fiierdie feit

is deur verskillende werkers aangetoon vir ~ verskeidenheid van spesies,

onder andere by die Amerikaanse eland Alces alces en elk Cervus canadensis

(Altman 1958), Thomsongasel (Walther 1969), blesbok (Rowe-Rowe 1979) en

rooihartebees (Kok 1975).

Vir die doel van hierdie studie is die vlugafstand geneem as daardie

af stand waar oorbie tj ies 'n vlugreaksie begin toon he t deur weg te beweeg

(sekondere verdedigingsmeganisme).

Die vlugafstande van oorbietjies op bewegende persone in die veld wissel

na gelang van verskeie toestande maar die belangrikste blyk die habitat

self te wees. Fig.72 toon dat oorbietjies in die Amsterdam-studiegebied

gemiddeld n grater v1ugafstand in kort grasveld met min skuiling (X = 143,15 m; n = 18; omvang 98 - 236m, S = 45,21) het in verge1yking met lang

grasve1d of ~ gebied waar addisionele skuiling soos klippe of rotsblokke

(Fig. 63) beskikbaar is. (X= 98,55 m; n = 21; omvang 38 ~ 167,9 m;

S = 37,11) gebied (Fig. 72). Gedurende die telemetriese studie op die

Fi guur 71. Oorbie tjie - ooi e neem die l e iding in di e mees t e v lugr eaks i es .

N N 0

N =21

l(ort, gebrande veld I L. ___ > -·---------u-- --~

N =18

Langgrasveld

l__-------~~ _____ _ __ l__ I I I I

0 50

Figuur 72.

100 150 200

Vlugafstand ( m)

Horisontale lyn a omvang

Vertil<ale lyn : geaniddeld

Ball< : standaardafwyl<ing

Vlugafstande van oorbietjies (familiegroepe) in die Amsterdam

studiegebied.

250 N N

222

bewegings van twee oorbietjieramme (kyk HOOFSTUK 9 TERRITORIALE GEDRAG)

is gevind dat die gemiddelde vlugafstand van 46,5 rn na 62 m verander

het nadat ~ veldbrand voorgekom het.

Topografie het ook ~ belangrike invloed op vlugafstande. 'n Golwende

of bergagtige landskap kan bokke soos oorbietjies, wat hoofsaaklik op

visuele waarnemings staatmaak om gevaar waar te neem, in ~ groot mate

befnvloed. Wanneer 'n glooiing byvoorbee ld die oorbie tj ie van 'n

bewegende persoon skei, sal dit eers die persoon sien sodra daar geen

fisiese versperring meer is nie. In teenstelling hiermee kan n oor

bietjie ~ persoon reeds verskeie honderde meter ver aan die oorkant van

~ vallei waarneem.

Weersomstandighede.het klaarblyklik ook ~ invloed. Op reenerige dae

is bokke minder geneig om te vlug. Kok (1975) verklaar dat rooiharte

beeste ook op ~ soortgelyke manier be~nvloed word. Reuk dra ook nie

so goed in vogtige lug nie (Darling 1969), maar dit word betwyfel of

reuk enigsins ~ belangrike funksie hier vervul.

Vlugafstande is van groot belang by dryftellings. Indien die afstande

tussen die waarnemers nie klein genoeg is nie, sal verskeie individue

nooit opgejaag word nie.

Akkurate inligting oor die spoed waartoe oorbietjies in staat is, is

nie beskikbaar nie, maar gedurende ~ vangspoging het n volwasse ooi

tot so vinnig as 60 km/uur oor 'n kort afstand gehardloop (volgens 'n

voertuig se snelheidsmeter.

223

HOOFSTUK 11

HABITATVOORKEURE

Inleiding

Alhoewel slegs enkele hoefdiere gespesialiseerd is wat hulle habitat

betref, selekteer die meeste soorte tog n habitat met bepaalde eienskappe

en kom gewoonlik nie in gebiede voor waar hierdie eienskappe afwesig is

nie (Leuthold 1977). Jarman (1974) meld die moontlike verwantskappe tussen

die tipe habitat waarin n boksoort voorkom en die spesie se grootte,

voedselvoorkeure, antiroofdiergedrag en sosiale organisasie. Leuthold

(££• £!!.) wys ook daarop dat verskeie spesies in verskillende habitatte

gedurende verskillende tye van die jaar voorkom. So kan bewegings op n klein skaal tussen verskillende plantegroeitipes plaasvind of grootskaalse

migrasies kart oor lang afstande voorkom.

Groot gedeeltes van die Amsterdam- en Piet Retief-studiegebiede word deur

verskillende aspekte van menslike besetting en aktiwiteite beslaan waar

veral plantasies en landerye kenmerkend van die gebied is. Verder kom

n verskeidenheid van ander boerderyaktiwiteite voor wat nie alleen tussen

die verskillende studiegebiede wissel nie, maar ook in baie gevalle tussen

aangrensende kampe verskil. Verskille in die topografie en plantegroei

kom ook voor en daar kan gevolglik verwag word dat nie alleen die boerdery

aktiwiteite nie, maar ook die variasie in topografie en plantegroei moontlik

n invloed op die oorbietjie se gedrag en verspreiding sal uitoefen.

Die doel van hierdie ondersoek was om eerstens die oorbietjie se versprei

ding in beide studiegebiede te bepaal en vas te stel waar die hoogste

konsentrasies voorkom. Tweedens is probeer om die faktore wat die ver-

sprciding van oorbietjies be1nvloed te bepaal, asook die eienskappe van die

voorkeurgebiede. Die moontlike invloed van faktore soos menslike aktiwi

teite, geomorfologie, plantgemeenskappe en horisontale plantdigtheid is vir

hierdie doel ondersoek. Met die horisontale plantdigtheid word die mate

224

waarin die plantegroei die dier se uitsig beinvloed bedoel en nie die

aantal individue per eenheidsoppervlakte nie. Derdens is die moontlike

seisoenale wisseling in voorkeurgebiede ondersoek deur gegewens op n seisoenale basis in te win.

Metodes

KARTERING

Die bestaande 1:50 000 Topo Kaarte en lugfoto's alleen was nie akkuraat

genoeg vir hierdie studie nie aangesien plantasies, landerye, kampdrade,

hutte en paaie nie volledig op die kaarte aangedui is nie en veral nie

in die geval van die Amsterdam-studiegebied nie. Hierdie studiegebied is

gedurende 1974 met infrarooi film op n skaal van ongeveer 1:10 000 gefoto

grafeer. n Finale kaart is vanaf die 58 infrarooifoto's tesame met

bykomende inlig ting vanaf 'n 1: 50 000 Topo Kaart ( 2 630 DA, S taa tsdrukker,

Pretoria) en aanvullende veldwaarnemings opgestel.

Die Piet Retief-studiegebied is gekarteer met behulp van die bestaande

lugfoto's (Taak nr. 51536 van 1964) en n 1:50 000 Topo Kaart (2730 BA,

Staatsdrukker, Pretoria). Inligting oor onder andere kampdrade, plantasies

en butte is op n vergrote kaart (1:20 000) aangebring waar die presiese

posisies deur middel van triangulasie bepaal is.

is vir hierdie doel gebruik.

n Prismatiese kompas

Die voltooide kaarte van beide studiegebiede is tot op n presiese skaal

van 1:10 000 vergroot waarna alle oppervlaktes van kampe, lander1e en

plantasies deur middel van n Haff 317 planimeter bepaal is deur die

gemiddelde van drie lesings in elke geval te neem.

OORBIETJIEDIGTHEDE

Inligting oor die digtheid en verspreiding van oorbietjies is bepaal tydens

vier seisoenale tellings (Somer : Desember 1974; Herfs : April 1975; Winter

Augustus 1975; Lente : Oktober 1975) wat in beide studiegebiede gedoen

225

is (kyk HOOFSTUK 9 : Metodes). Alle oorbietjies wat gedurende hierdie

tellings opgemerk is, se posisies is op n kaart (1 : 50 000) waarop n 1 km2

ruitpatroon op skaal aangebring is, aangeteken. Die vaste oor

bietjieverspreidingsgebied in beide studiegebiede is na afloop van al die

seisoenale tellings op kaarte omgrens. Die oorbietjiebiomassas is bereken

na aanleiding van n gemiddelde oorbietjiemassa van 14 kg (kyk HOOFSTUK 2 :

Morfologie).

VELDTOESTAND

Direk na elke seisoenale oorbietjietelling is die veldtoestand van elke

kamp aangeteken. Die veldtoestand is ge-evalueer deur n opname van die

horisontale plantdigtheid te maak. Verskeie werkers het in die verlede

al van n digtheidsbord gebruik gemaak om horisontale plantdigtheid te

evalueer soos onder ander Wight (1938 In: De Vos en Mosby 1969) en

Wilson (1975). DeVos en Mosby (1969) meld egter die beperkinge van

hierdie metode en wys daarop dat dit slegs n aanduiding van digtheid gee.

n Metode, waar van foto's en digtheidsindekse gebruik gemaak word, is

deur Thomson (1975) gebruik om laterale bedekkingsdigtheid te kwantifiseer.

Hierdie metodes is hoofsaaklik van waarde wat die houtagtige plantegroei

(struike en borne) betref.

Om die toestand of horisontale plantdigtheid van die grasveldgedeeltes van

beide studiegebiede te evalueer is n spesiale digtheidsbord vervaardig.

Op n 1 x 1,5 m bord is n ooreenliggende ruit geverf met n blokgrootte van

5 cm2

• Die digtheidsbord is regop in die grasveld geplaas en op n afstand

en vanaf n hoogte van een meter met behulp van n 35 mm reflekskamera (28 rnm

lens) en swart en wit film gefotografeer. Die bord is subjektief op ver

teenwoordigende plekke in elke kamp geplaas ten einde n beeld van die

horisontale plantdigtheid te verkry.

Drie hoof horisontale plantdigtheidsklasse is onderskei:

(A) Hoe horisontale plantdigtheid

(B) Matige horisontale plantdigtheid

(C) Lae horisontale plantdigtheid

226

'n Kamp se horisontale plantdigtheid is as homogeen beskou wanneer meer

as 80% van die kampoppervlakte deur een horisontale plantdigtheidsklas

beslaan is, terwyl 'n heterogene toestand beskou is as 'n geval waar

minder as 80% van die kampoppervlakte deur een horisontale plantdigtheids-

klas bedek is. Fig. 73 en 74 illustreer die verskillende horisontale

plantdigtheidsklasse.



Oorbietjieverspreiding en Voorkeurgebiede

Alhoewel oorbietjies feitlik regdeur die Amsterdam-studiegebied voorkom,

is die verspreiding van die oorbietjies tog in n groat mate gelokaliseerd

(Fig. 75). Die totale oppervlakte van die vaste oorbietjieverspreidings

gebied is 8,9 km2 wat 15,0% van die totale oppervlakte van die studie-

gebied uitmaak (Fig. 75). Gebiede waar klein groepies oorbietjies on

gereeld waargeneem is, is nie by die berekening van die vaste verspreidings

gebied se oppervlakte ingesluit nie.

n Gemiddelde oorbietjiedigtheid van 2,13 oorbietjies/km2 is in die Amster

dam-studiegebied gedurende die vier seisoenale tellings gevind. Die

hoogste gemiddelde oorbietjiedigtheid (11,25 oorbietjies/km2) het op die

noordelike gedeelte van die sentrale plato-uitloper (Fig. 75) in die

Eragrostis racemosa-Eriosema pauciflorum - Heteropogon contortis - gras

veld en die Andropogon eucomus - Helichrysum sp. - oulandgemeenskap voorge

kom. Ander hoe digthede ( > 4 oorbietjiesfkm2

) is op die res van die

sentrale plato-uitloper met verspreide dagsome en die suidwestelike

plato-uitloper met die platoberggebied aangetref. Die vernaamste plant-

gemeenskappe in hierdie gebied, afgesien van die reeds genoemde o~ee

gemeenskappe, is die Berkheya setifera - Vernonia natalensis - Eulalia

villosa - grasveld en die Hyparrhenia hirta - Eragrostis racemosa -

Cyperaceae - grasveld op die sentrale plato-uitloper, en die Trachypogon

spicatus - Alloteropsis semialata - Monocymbium ceresiiforme - grasveld

Hoe horisontale plantdigthe id

Figuur 73 .

Matige horisontale plantdigtheid. Lae horisontale plantdigtheid

Verskillende horisonta le plantdigtheidsklasse soos deur n digtheidsbord aangetoon.

N N .....,

Hoe horisontale plantdigtheid

Figuur 74.

Matige hori sontale plantdigtheid Lae hori sontale plantdigtheid

Voorbeelde van die verskillende horisontale plantdig theidsklasse

N N ex:>

~-- 1 km2 ruit

·-----~---- Gamtddelda aontat •••btatJtao .,., ••it -·- Grena van vaaae verapreidingegebled

Gerniddelde aantal oorbietjies per krnl

• • a 4-5.9

6 -1.9

8 -10

>10

e • •

2-3.9

1 -1,9

Q2-0.9

' ·-o·,/ ·, (

' /

• Oorbietjieversprefding lvaste)

)(

Ongereelde waarnamings

_q/~# .r-. -.\ ~ _,·'

18

0 0 0

\: 0 0

00

-·- .-·-·-·-·-·-._.~.,

28 • l._ ·-·- ·- .-.-.

\

1 l<rn L... __,

Paaie

0 Kampdrade

Figuur 75. Huise & hutte

Oorbietjieverspreiding in die Amsterdam-studiegebied, 20 Kampnornmer

N

1/f

N N \0

230

op die suidwestelike plato-uitloper.

Met die uitsondering van n gedeelte van die Tristachya hispida - Berkheya

setifera - Panicum natalense - grasveld en die Riviervallei - gemeenskap

op n gedeelte van die pediment (kamp 4), het die res van die studiegebied

n gemiddelde oorbietjiedigtheid van minder as 4 oorbietjies/km2 gehad

(Fig. 75). Die gedeeltes met lae oorbietjiedigthede sluit die grootste

gedeeltes van die pediment en tallushange met die Tristachya hispida -

Berkheya setifera - Panicum natalense - grasveld~die Loudetia simplex

Indigofera sp. - Berkheya setifera - grasveld en gedeeltes van die

Hyparrhenia hirta - Eragrostis racemosa - Cyperaceae - grasveld in.

Geen oorbietjies is gedurende die tellings in plantasies of stande uit

heemse borne opgemerk nie. Behalwe in die geval van die aangeplante

Eragrostis curvula - land (kamp 17) is ook geen oorbietjies in die landerye

opgemerk nie. Afgesien van uitgebreide landerye op die pediment-gedeeltes

van die studiegebied, word die grootste gedeelte van die westelike plato

uitloper ook deur landerye beslaan (Fig. 75). Oorbietjies was ook afwesig

in die direkte omgewing van woonhuise en butte.

Die verspreide voorkoms van plantasies, landerye en bewoonde gedeeltes is

waarskynlik die vernaa~ste oorsaak vir die gefragmenteerde oorbietjie-

verspreidingsgebied. Die oorbietjieverspreiding word ook klaarblyklik

meer direk deur die uitgebreide plantasies, landerye en bewoonde gedeeltes

beinvloed as deur spesifieke plantgemeenskappe. Oorbietjies kom hoof-

saaklik op die plato-uitloper voor waar ook die minste versteuring gevind

word.

Seisoenale Veranderinge in Oorbietjiedigthede

Die seisoenale veranderinge in die oorbietjiedigthede volgens die

seisoentellings (November 1974 tot Oktober 1975) word in Tabel 37 aangetoon.

Besonderhede van veekonsentrasies, veldbrand en veldtoestand (horisontale

plantdigtheid) gedurende die studieperiode word in Tabel 38 uiteengesit.

Bylae B toon die oppervlaktes van die verskillende kampe aan asook die

gebiede wat deur geomorfologiese eenhede, plantasies, landerye, menslike

besetting en plantgemeenskappe beslaan word.

Tabel37. Oorbietjiedigthede in die verskillende kampe van die Amsterdam-studiegebied (November 1974- Oktober 1975)

I)

---- ---·----- -------------- ------------------------- ------------------------- ------------- r----- ----------------------

KAMI,

NR.

I

2 3

4

5

6

7

8

9

10

II

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22 23

24

26

28

N

Aantal

-----

7

4

5

18

5

I

I

2

I

4

13

2

--

-

12

7

I 1

12

2

7

--

-

-

-

-

-----------

114 ----------

SOMER 1974

Rclatiewe

Digtheid 1) tecnwoordig-hcid2)

Aantal

% ------- -~--------- -----------

5,69 6,14 7

3,13 3,51 9

4,27 4,39 5 4,71 15,79 13

2,4 4,39 5

0,51 0,88 I

1,3 0,88 3

1,36 1,75 2

0,55 0,88 --

3,88 3,51 3

5,5 11,4 19

2,33 1,75 4

0 0 I

0 0 -

9,16 10,52 11 1,58 6,14 6

7,05 9,65 9

1,45 10,52 9

1,0 1,75 3

5,38 6,14 10

0 0 I 0 0 --

0 0 2 0 0 -

0 0 2

0 0 I -------- ----

126 -------

Die digtheid is die totale aantal oorbietjics per km 2

IIERFS 1975

Rclaticwe

Digtheid 1) tecnwoordig-

heid2 )

% -------- r---------

5,69 5,56

7,03 7,15

4,27 3,97

3,4 10,32

2,4 3,97

0,51 0,79

4,0 2,38

1,36 1,59

0 0

2,91 2,38

8,05 15,09

4,65 3,18

4,0 0,79

0 0

8,39 8,73

1,35 4,76

5,77 7,15

1,09 7,15

1,5 2,38

7,69 7,94

0,29 0,73

0 0

1,0 1,58 ·o 0

1,65 1,58

0,09 0,73 --------------

WINTER 1975 LENTE 1975

Relatiewc Relaticwe

Aantal Digtlteid 1) teenwoordig- Aantal Diglhcid 1) tecnwoordig-heid2 ) heid 2 )

% % -------- -------· __ .. _ ------- ------- -------- -------------

6 4,88 4,58 4 3,25 2,99

4 3,13 3,05 5 3,91 3,73

7 5,98 5,34 8 6,8 5,97

17 4,45 12,97 20 5,24 14,92

3 1,44 2,29 5 2,4 3,73

2 1,02 1,52 2 1,02 1,49

2 2,67 1,52 2 2,67 1,49

1 0,68 0,76 3 2,04 2,24

1 0,55 0,76 - 0 0

5 4,85 3,82 7 6,8 5,22

16 6,78 12,21 20 8,47 14,92

3 3,49 2,29 2 2,33 1,49

1 4,0 0,76 - 0 0

3 3,33 2,29 I 1,1 0,75

13 9,92 9,92 15 11,45 11,19

4 0,9 3,05 I 0,23 0,75

10 6,41 7,63 8 5,13 5,97

16 1,96 12,21 15 1,8 11,19

2 1,0 1,52 4 20 2,99

5 3,85 3,82 10 7,69 7,46

2 0,58 1,52 -- 0 0

2 1,8 1,52 - 0 0 3 3,0 2,29 - 0 0 I I 2,44 0,76 - 0 I 0,83 0,76 - 0 0 1 0,09 0,76 2 0,19 1,49

----------------- ----- -------<--------

131 134 ~------

.____ _______

aantal oorhictjics in karnp 2) Rclaticwe tcenwoordigheid

------------------- --·- --·-- -- -

GEMIDDELD

Relaticwe

Aantal Digthcid 1) tccnwoordig-

hcid2 )

% -------- --·- ------- -- -- ----------- -----·

6,0 4,88 4,75

5,5 4,3 4,36

6,25 5,33 4,95

17,0 4,45 13,46

4,5 2,16 3,56

1,5 0,77 1,19

2,0 2,66 1,58

2,0 1,36 1,58

0,5 0,28 0,4

4,75 4,61 3,76

17,0 7,2 13,46

2,75 3,2 2,18

0,5 2,0 0,4

1,0 1,11 0,79

12,75 9,73 10,10

4,5 1,02 3,56

9,5 6,09 7,52

13,0 1,57 10,30

2,75 1,38 2,18

8,0 6,15 6,34

0,75 0,22 0,39

0,5 0,45 0,4

1,25 1,0 0,99

0 0,61 0,2

0,75 0,62 0,59 ),0 0,09 0,79

r-------- --- -· ---~---- ·---- --

126,25 --------

X 100

Gccn oorhictjies is in kampe 25 en 27 aangctrcf nic en hierdie kampc is gcvolglik wcggclaat. to tale aantal oorbictjies in studie gcbied

N w

Tabel 38. Opsomming van veekonsentrasies en veldtoestand in die verskillende kampe van die Amsterdamstudiegebied gedurende oorbietjiesensusse (November 1974 - Oktober 1975)

SOMER 1974 Kamp nr.

Vee Brand Veldtoestand Vee

1 B X C1 R 2 s X C1 B 3 s X C1 4 X ged,. C1/B2 B 5 B B2/A2 6 B B2/A2 7 X C1 8 B2 B 9 C1 10 B2/A2 B 11 B2/A2 12 B A1 13 B2 14 A2/B2 15 s B2 16 B2 S/B 17 B B2/A1 18 B2 B 19 B B2 20 B1 B 21 B2 B 22 23 24 25 26 27 28 B2

B : Beeste; S : Skape X ged. : gedeelte van kamp gebrand

HERFS 1975 WINTER 1975

Brand

X X

X X

X

Veldtoestand Vee Brand Veldtoestand

C2 s C2 C1 B C1 B2 C1 B2/C1 B B2 C1 s C1 C1 s B2 B1 B2 B2 B2 C1/B2 B C1/B2 B2 B2 B2 B2 C1 C1 C1 C2 A2/B2 B B2 B2 B2 C1 X ged. C1/B2 B2/A1 B B2/C1 B2 B2 B2 B2 B1 Bl B2 B2

B B

B2 B2

A : Hoe horisontale plantdigtheid B : Matige horisontale plantdigtheid C : Lae horisontale plantdigtheid

LENTE 1975

Vee Brand IVeldtoestand

C2 s C1 B B2

B2 B2 B2 B2/A2

X C1 X C1 X C1

B X C1 s B2

C2 B2

X C1 s X ged C1/B2

B2/C1 B X ged C1/B2

X ged C1/B2 X C1

B2

B2

1 : Homogene voorkoms 2 : Heterogene voorkoms

Sien teks vir verdere verduideliking van simbole

N w N

233

In die meeste gevalle het die oorbietjiedigthede (en oorbietjiebiomassas)

in die verskillende kampe gedurende die studieperiode relatief konstant

gebly (Tabel 37, 39 en 40). Die grootste veranderinge in oorbietjie

digtheid het in kampe 4, 16, 18 en 20 voorgekom (Tabel 40). Kampe 4 en 18

bet lae horisontale plantdigthede gedurende die herfsmaande gehad. Die

grasveld in beide kampe het deurgaans n matig/heterogene horisontale

plantdigtheid gehad, terwyl beesbeweiding periodiek voorgekom het. Kamp

16 het n hoe somer-horisontale plantdigtheid gehad terwyl die kamp n lae

lente-horisontale plantdigtheid gehad het na n herfsbrand. Skape was

gedurende die lente aanwesig terwyl die veld gedeeltelik kortgebrand was.

n Hoe oorbietjiedigtheid is gedurende die lente in kamp 20 opgemerk na

'n len tebrand. Voor hierdie brand was die horisontale plantdigtheid hoog.

Belangrike vetanderinge in oorbietjiedigthede het ook in kampe 2, 11 en 17

voorgekom (Tabel 40). n Lae oorbietjiedigtheid is in kampe 2 en 11

gedurende die somer opgemerk waar die veld respektiewelike kortgebrand en

'n matigjheterogene horisontale plantdigtheid gehad het. Skape was egter

ook gedurende bierdie periode in kamp 2 aanwesig. Die oorbietjiedigtbeid

bet gedurende die lente in kamp 11 toegeneem na n lentebrand. Nadat die

veldtoestand van n rnatige tot hoe horisontale plantdigtheid (somer) in

kamp 17 tot 'n lae/rnatige horisontale plantdigtheid in die winter en lente

verander bet, het die oorbietjiedigtbeid ook gedaal.

die kamp word deur aangeplante weiding beslaan.

n Gedeelte van hier-

n Hoe oorbietjiedigtheid is in kamp 19 gedurende die lente waargeneem.

Hier het die veld 'n konstante, matig/heterogene borisontale plantdigtheid

gebad met die uitsondering van die lentemaande waartydens n gedeelte van

die kamp gebrand was. Gedurende die res van die jaar bet die veldtoestand

tussen n matige en n hoe horisontale plantdigtheid gewissel.

Met die uitsondering van kamp 3 en 15 het al die kampe wat belangrike

verandering in oorbietjiedigthede getoon het, hoe gemiddelde biomassas

gehad (Tabel 39). In al die kampe waar die berekende standaardafwyking

meer as 1,5 was (Tabel 40) bet n gemiddelde oorbietjiebiomassa van meer 2

as 60 kg/km voorgekom.

Geen bewyse van grootskaalse en/of langafstand seisoenale bewegings kon ge

vind word nie. Die veranderinge in oorbietjiedigthede het klaarblyklik as

234

Tabel 39. Die gemiddelde oorbietjiebiomassas in die verskillende

kampe van die Amsterdam-studiegebied (November 1974 -

Oktober 1975).

KAMP NR. GEM. BIOMASSA1 ) OMVANG s

1 68,29 45,5 - 79,67 13,95

2 60,2 43,82 - 98,42 22,51

3 74,62 59,78 - 95,2 15,39

4 62,3 47,6 - 73,36 9,38

5 30,24 20' 16 - 33,6 5,82

6 10,71 7' 14 - 14,28 3,57

7 37,24 18,2 - 56,0 13,37

8 19,04 9,52 - 28,56 6,73

9 3,85 0 - 7,7 3,85

10 64,54 40,74 - 95,2 20' 14

11 100,8 77,0 - 118,58 16,27

12 44,8 32,62 - 65' 1 13,47

13 28,0 0 - 56,0 28,0

14 15,51 0 - 46,62 19,03

15 136,22 117,46 - 160,3 15,83

16 14,21 3,22 - 22' 12 7,21

17 85,26 71,82 - 98,7 10,02

18 22,05 15,26 - 27,44 5,42

19 19,25 14,0 - 28,0 6,7

20 86' 14 53,9 - 107,66 26,35

21 3,05 0 - 8' 12 3,37

22 6,3 0 - 25,2 10,91

23 14,0 0 - 42,0 17,25

24 8,54 0 - 34' 16 14,79

26 8,68 0 - 23' 1 9,58

28 5,85 0 - 20,86 10,03

X 36,77 (alle kampe) S : Standaardafwyk~ng

1 ) Biomassa is bereken as kg/km2 waar 14kg as die gemiddelde massa van n oorcietjie geneem is.

Geen oorbietjies is in kampe 25 en 27 aangetref nie en hierdie kampe is gevolglik weggelaat.

Tabel 40. Veranderinge in oorbietjiedigthede in die verskillende kampe van

die Amsterdam-studiegebied (Noveinber 1974- Oktober 1975).

VERANDERING KAMP NR. (STANDAARDAFWYKING)

0,1- 0,49 6' 9' 13' 24

0,5 - 0,99 3, 5, 7, 8, 12, 19, 21, 22, 26, 28

1,0- 1,49 1, 10, 14, 15, 23

1,5- 1,99 2, 11, 17

2,0 - 2,49 4' 16, 18' 20

Stanrlaardafwyking bereken op die relatiewe teenwoordigheid.

Geen oorbietjies is in kampe 25 en 26 aangetref nie en hierdie kampe is gevolglik weggelaat.

'

I

N w l/1

236

gevolg van heen en weer bewegings van die oorbietjies tussen aangrensende

kampe plaasgevind. n Voorbeeld hiervan is die bewegings tussen kampe 11,

16 en 17 waar kamp 11 se lae somerdigtheid gepaard gegaan het met hoe

digthede in kampe 16 en 17. Soortgelyke ooreenstemmende wisselings in

oorbietjiedigthede is onder andere ook tussen kampe 18, 19 en 20 waargeneem.

Familiegroep A (Fig. 38) in kamp 11 het na die aangrensende kamp 17 beweeg

nadat n gedeelte van laasgenoemde kamp gedurende die herfs van 1975 afgebrand

het. Hierdie familiegroep is vir n periode van ongeveer twee maande in kamp

17 opgemerk. Veertien uur nadat ongeveer 6 ha in kamp 15 as gevolg van

weerlig afgebrand het, is oorbietjies op die gebrande gedeelte gewaar.

Dit wil dus voorkom asof die seisoenale veranderinge in digthede van die

oorbietjies eerder aan menslike aktiwiteite as aan die teenwoordigheid

van skape en beeste toegeskryf kan word.


Oorbietjieverspreiding en Voorkeurgebiede

Die oorbietjies in die Piet Retief-studiegebied is hoofsaaklik tot die

sentrale gedeelte beperk (Fig. 76). Die totale vaste verspreidingsgebied

beslaan n oppervlakte van 17,6 km2

wat 40,9% van die studiegebied se opper-

vlakte uitmaak. Afgesien van ander ongereelde waarnemings van oorbietjies

het die verspreidingsgebied gedurende die studie onveranderd gebly.

n Gemiddeld van 4,56 oorbietjies/km2 is gedurende die vier seisoenale

tellings in die studiegebied getel. Die hoogste gemiddelde oorbietjie

digtheid (12 - 20 oorbietjies/km2) is op die oostelike gedeelte van die

plato-uitloper in die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld

en op die platotraphang in die Loudetia simplex - Trachypogon spicatus -

Rendlia altera - grasveld aangetref. Op die res van die sentrale plato

uitloper het n gemiddeld van tot 11,9 oorbietjies/km2 voorgekom. Afgesien

van die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus - grasveld kom die

Gerbera sp. - Eulalia villosa - Eragrostis plana - grasveld ook in hierdie

gebied voor. Verskeie dagsome met die Xerophyta sp.- Oldenlandia herbacea-

klipplaatplantegroei en vleigemeenskappe in die omgewing van die riviervalleie

is ook in die gebied aanwesig maar oorbietjies is selde in die gebiede waar-

li!D Xerophyta sp. - Oldenlandia herbacea- [;§ Alloteropsis semialata-Trachypogon f-£ ... ;1 Vlei- en Riviergemeenskappe klipplaatplantegroei \ spic•tus-grasveld .

DlliiD Aloe ma';fthii- Crassula sp.-struikvea EZ3 Berkhex,a s~.-Helichrysum sp.-

Tristac ya ispida-grasveld ~ Plantasies en Uitheemse Plante

ll!l Loudetia simplex- Trachypogon spicatus- [!:!) Gerber11 Ts·- (Jul11lia villosa- Eragrostis ~ landerye Rendlia altilrll- grasveld pl;ma-gr sve

r;:=J Monocymbium ceresiiforme -Diheteropogon mml Kloofbosgemeenskap 1~{~\1 Oulande amplectens-Trist11chya hispida-grasveld

Plantgemeenskappe

••• 1 km2 ruit

--- Gemidctelde aantaf oorbietjiea per ruit

--- Grena van vaate verapreidingagebied

Gemiddelde aantal oorbietjiea per km2

• Q -7.9 • 4-5.9

• 8-9,9 • 2-3.9

~

10-11.9 • 1 -1.9

>12 • 02-0.9

M15

0 00

M15

• Oorbietjieverapreiding Cvaste t

X Ongereelde waarnemings D

1km

Paaie

Huise & hut te

IQ cP

Kampdrade

R a 5 Kampnommer

Figuur 76. Oorbietjieverspreiding in die Piet Retief-studiegebied.

N

11t

N w .........

238

gene em. Oorbietjies is nooit op die spitskruinreste in die ~ rnarlothii-

Crassula sp. - struikveld waargeneem nie.

Op die plato-uitloper bet minder as 4 oorbietjies/km2

in die direkte om

gewing van woonbuise, butte, landerye en plantasies voorgekom (Fig. 76).

Die grootste gedeelte van die suidwestelike en suidoostelike plato-uitloper

word deur klein plantasies en landerye beslaan (Fig. 77), en oorbietjies

is nie gedurende die studieperiode in bierdie plantasies of landerye waar

geneem nie.

Oorbietjies is nie op die pediment, eskarp en tallusbang asook in die

laerliggende gedeelte van die riviervalleie aangetre~ nie. Die tallushange

en eskarp is dig met kloofbosgemeenskappe begroei terwyl die Berkbeya sp. -

Helicbrysum sp. - Tristacbya bispida - grasveld kenmerkend van die pediment

is. Verspreide klein plantasies, landerye, paaie, woonbuise en butte is ook

in die pedimentgebied aanwesig.

Net soos in die geval van die Amsterdam-studiegebied kern die oorbietjies

meer dikwels op die plato-uitloper voor. Voorkeure vir spesifieke plant

gemeenskappe is nie duidelik waarneembaar nie, terwyl oorbietjies die

gebiede waar menslike aktiwiteite voorkom vermy.

Seisoenale Veranderinge in Oorbietjiedigtbede

Volgens die vier seisoenale tellings (November 1974 tot Oktober 1975) kern

daar seisoenale veranderinge in die oorbietjiedigtbede in die Piet Retief

studiegebied voor (Tabel 41). Die veranderinge in veekonsentrasies, veld

brand en veldtoestand (borisontale plantdigtbeid) gedurende die studieperiode

word in Tabel 42 aangetoon. Die oppervlaktes van die verskillende kampe

sowel as die gebiede wat deur geomorfologiese eenbede, plantasies, landerye,

menslike besetting en plantgemeenskappe beslaan word, word in Bylae C aangedui.

Soos in die geval van die ~~sterdam-studiegebied bet die oorbietjiedigtbede

(en oorbietjiebiomassas) meestal konstant gebly (Tabel 41, 43 en 44). Die

vernaamste veranderinge bet in kampe Ral en M6 plaasgevind. In die geval

van kamp Ral bet die digtbeid van 2,81 oorbietjies/km2 tot 11,8 oorbietjies/

km2 gewissel. n Ko~binasie van veekonsentrasies (skape gedurende die somer-

Figuur 77 . Men s like besetting , l anderye en plantas i es in die Pi et Re tie f

s tudiegebied.

N w

"'

Tabel 41. Oorbietjiedigthede in die verskillende k~mpe van die Piet Retief-studiegebied (November 1974- Oktober 1975) ·-----4------ ------------------ --------------- --------------- -

SOMI~R 1974 HERFS 1975 WINTER 1975 LENTE 1975 GEMIDDEW ----------- ---- --- --- -------------

!CAMP Relatiewe Relaticwe Relatiewe Relatiewe NR. Aantal Digtheid I) teenwoordig- Digtheid 1) teenwoord ig- teenwoordig- Digtheid 1) teenwoordig-

heid2 ) lteid2} heid2 ) lteid2 )

% % % %

r --~--- ----Relatiewe

Aantal Digtheid 1) teenwoordig-

I hcid2

)

% -------- ------- --~~- ---- -------- ~ -----

Ral 5 2,81 2,36 9 5,06 5,14 21 u.s 11,48 II 6,18 5,09 11,5 6,46 5,85

Ra2 4 2,94 1,89 3 2,21 1.71 6 4,41 3,28 8 5,88 3,7 5,25 3,86 2,67

Ra3 7 6,73 3,3 8 7,69 4,57 11 10,58 6,01 9 8,65 4,17 8,75 8,41 4.45

Ra4 0 0 I 1,64 0,57 2 3,28 1,09 0 0 0,75 1,23 0,38

Ra5 0 0 2 3,92 1,14 I 1,96 0,55 2 3,92 0,93 1,25 2,45 0,46

Ra6 I 2,04 0,47 0 0 I 2,04 0,55 0 0 0,5 1,02 0,25 Ra7 2 0,43 0,94 2 0,43 1,14 2 0,43 1,09 0 0 1,5 0,32 0.76

Ra8 4 2,44 1,89 3 1,83 1,71 3 1,83 1,64 2 1,22 0,93 3,0 1,83 1,53

RalO 2 2,4 0,94 0 0 1 1,2 0,55 0 0 0,75 0,9 0,38

Rbl 2 2,99 0,94 2 2,99 1,14 I 1,49 0,55 1 1,49 0,46 1,5 2,24 0,76

Rb2 3 3,7 1,42 2 2,47 1,14 2 2,47 1,09 2 2,47 0,93 2,25 2.78 1.15 Rb3 5 3,82 2,46 4 3,05 2,28 3 2,29 1,64 6 4,58 2,78 4,5 3,44 2.29 Rh4 7 10,45 3,3 6 8,96 3,42 4 5,97 2,18 9 13,43 4,17 6,5 9,7 3.31

Rei 8 10,0 3,8 9 11,25 5,14 10 12.5 5,46 7 8,75 3,24 8,5 10,63 4,33

Rc2 4 4,17 1,89 5 5,21 2,86 3 3,13 1,64 9 9,38 4,17 5,35 5,47 2,67

Rc3 3 4,35 1,42 5 7,25 2,86 2 2,9 1,09 5 7,25 2,32 3,75 5,44 1,91

Rc4 4 2,48 1.89 10 6,21 5,71 6 3,73 3,28 5 3,11 2,32 6,25 3,88 3,18 Ml 25 16,23 11.8 19 12,34 10,85 12 7,79 6,55 24 15,58 11,11

M2 14 17,95 6,64 12 15,38 6,85 9 11,54 4,91 10 12,82 4,63

20,0 12,99 10,18

I N

11,25 14,42 5,73 ~ 0

M3 10 9,43 4,72 7 6,6 4,0 5 4,72 2,73 16 15,Q9 7,41 9,5 8,96 4,84 M4 7 13,46 3,3 6 11,54 3,43 4 7,69 2,18 2 3,85 0,93 4,75 9,14 2,42

MS 12 10,34 5,76 II 9,48 6,28 6 5,17 3,28 9 7,76 4,17 9,5 8,19 4,84 M6 29 14,22 14,69 IS 7,35 8,57 26 12,75 14,2 37 18,14 17,13 26,75 13,12 13,62 M7 21 12,35 9,94 12 7,06 6,85 18 10,59 9,83 27 15,88 12,5 19,5 11,47 9,93 M8 10 9,43 4,72 4 3,77 2,28 5 4,72 2,73 2 1,89 0,93 5,25 4,95 2,67 M9 4 6,78 1.89 2 3,39 1,14 3 5,08 1,64 2 3,39 0,93 2,75 4,66 1,4

MIO 2 4,88 0,94 0 0 I 2,44 0,55 I 2,44 0,46 1,0 2,44 0,51 Mil 2 5,26 0,94 I 2,63 0,57 2 5,26 1.09 3 7,89 1,39 2,0 5,26 1,02 Ml2 4 6,25 1,89 2 3,13 1,14 3 4,69 1,64 I 1,56 0,46 2,5 3,91 1.27 Ml4 0 0 2 5,88 1,14 0 0 0 0 0,5 1,47 0,25

() 4 8,0 1,89 2 4,0 1,14 6 12,0 3,28 4 8,0 1,85 4,0 8,0 2,04

lJ 4 1,0 1,89 6 1,5 3,43 4 1,0 2,18 3 0,75 1,39 4,25 1,06 2,16 lit 0 0 2 2,25 1,14 0 0 I 1,12 0,46 0,75 0,84 0,38

___ ......_ ___ - ------------ ---- -------- ---------- ---------- ---------- ---- --------- ------------- ------- -------------- ------------ - . - -~------

N 212 175 183 216 196,5 ----------- --

1) Die digtheid is die to tale aantal uorhietjies per km 2 a;~nt_al m~r-~i_e.!r~~-(l~! kam!'_

totalc aantal uorhictjies in studiegcbied 2) Rclaticwe tl~cnwuordigheid

Gcen oorbietjies is in kampc Ra 9, M 13 en M 15 aangclrcf nie en is gcvolglik weggelaat.

X 100

241

Tabel 42. Opsomming van veekonsentrasies en veldtoestand in die verskillende kampe van die Piet Retief-studiegebied gedurende oorbietjiesensusse (November 1974 - Oktober 197S)

SOMER 1974 HERFS / WINTER 197S LENTE 197S

Kam.p nr. Vee Brand Veld- Vee Brand Veld- Vee Brand toe stand toe stand

Ra1 80B/100S A1 3SB B2 BOB X Ra2 BOB/100S A1 3SB B2 BOB X Ra3 BOB/100S A1 3SB B1 BOB Ra4 40B/60S X C1 2SB B2 40B RaS 40B/60S X C1 2SB C2 40B Ra6 40B/60S X C1 2SB C2 40B Ra7 40B/60S B2 2SB B2 40B X RaB 40B/100S X C1 3SB C2 X Ra9 X C1 C2 Ra10 B2 B2 Rb1 X C1 C2 Rb2 A2 A2 X Rb3 X C1 140B C2 100B Rb4 X C1 B2 Rc1 A2 A2 100B X Rc2 60B B1 1408 B2 SOB X Rc3 SOB X C1 120S C2 Rc4 90B X C1 ~40S C2 M1 A2 BOB B2 100B X M2 SOB X C2 ·40B B2 M3 A2 60B B2 SOB X M4 40B X C1 B2 30B M5 110B X C1 B2 70B M6 A2 100B B2 tOOB X M7 A2 40B B2 SOB X MB 100B X C1 SOB C2 M9 A1 SOB B2 SOB X M10 B2 SOB B2 SOB X M11 A2 30B A2 40B X M12 A2 SOB B2 60B X M13 A2 A2 M14 B2 B2 M1S C2 C2 D X C1 C2 u C2 C2 Ut B2 B2

B : Beeste; S : Skape (getalle benaderd) Gereelde 14 dae wisselweiding; 3 uit 4 kampe per keer in gebruik

A Hoe horisontale plantdigtheid B Matige horisontale plantdigtheid C Lae horisontale plantdigtheid 1 Homogene voorkoms 2 Heterogene voorkoms

Sien teks vir verdere verduideliking van simbole

Veld-toe stand

C1 C1 C1 A2 B2 B2 C1 C1 C2 B2 B2

A2/C1 B2 C1 C1 C1 B2 B2 C1 B2 C1 B2 B2 C1 C1 B2 C1 C1 C1 C1 A2 B2 C2 C2 C2 B2

Tabel 43.

KAMP NR.,

Ra 1 Ra 2 Ra 3 Ra 4 Ra 5 Ra 6 Ra 7 Ra 8 Ra 10 Rb 1 Rb 2 Rb 3 Rb 4 Rc 1 Rc 2 Rc 3 Rc 4 M 1 M 2

M 3 M 4 M 5 M 6 M 7 M 8

M 9 M 10 M 11 M 12 M 14

D

u Ut

X

242

Die gemiddelde oorbietjiebiomassas in die verskillende kampe

van die Piet Retief-studiegebied (November 1974- Oktober 1975).

GEM., BIOMASSA1 ) OMVANG s

90,48 39,34 - 165,2 53,54 54,04 30,94 - 82,32 19,74

117,78 94,22 - 148,12 19,93 17,22 0 - 45,92 19,04 34,30 0 - 54,88 22,75 14,28 0 - 28,56 14,28

4,52 0 - 6,02 3,01 25,62 17,08 - 34,16 6,97 12,6 0 - 33,6 13,93 31,36 20,86 - 41,86 10,5 38,89 34,58 - 51,8 7,46 48,09 32,06 - 64., 12 13,81

135,84 83,58 - 188,02 37,65

148,75 122,5 - 175,0 19,57 76,62 43,82 - 131,32 38,36

76' 13 40,6 - 101 ,5 26,37 54,36 34,72 - 86,94 22,87

181,79 109,06 - 227,22 46,78

201,92 161,56 - 251,3 34,46

125,44 66,08 - 211,26 54,83

127,89 53,9 - 188,44 51 ,68

114' 7 72,66 - 144,76 27,53

183,61 102,9 - 253,96 54' 15 160,58 98,84 - 222,32 44,52

69,34 26,46 - 132,32 38,9 65,24 47,46 - 94,92 19,67

34,16 0 - 68,32 24' 15 73,64 36,82 - 110,46 26,04

54,71 21,84 - 87,5 24,46

20,58 0 - 82,32 35,65

112 '0 56,0 - 168,0 45,72

14,88 10,5 - 21,0 3,81

11 '8 0 - 31,5 13,05

66,67 (alle kampe)

S : Standaardafwyking

l) Biomassa is bereken as kg/km2 waar 14kg as die gemiddelde massa van n oorbietjie geneem is.

Geen oorbietjies is in kampe Ra 9, M 13 en M 15 aangetref nie en hierdie kampe is gevolglik weggelaat.

Tabel 44. Veranderinge in oorbietjiedigthede in die verskillende kampe van

die Piet Retief-studiegebied (November 1974- Oktober 1975).

VERANDERING KAMP NR. (STANDAARDAFWYKING)

0,1- 0,49 Ra 6, Ra 8, Ra 10, Rb 1, Rb 2, Rb 3, M 9, M 10, M 11

0,5 - 0,99 Ra 2, Ra 4, Ra 5, Ra 7, Rb 4, Rc 3, M 12, M 14, D, U, Ut

1,0- 1,49 Ra 3, Rc 1, Rc 2, M2, M4, M5

1,5- 1,99 P_c 4, M 3, M 8

2,0 - 2,49 M 1, M 7

2,5 - 2,99 -0 3,0 - 3,49 -3,5 - 3,99 Ra 1, M 6

Standaardafwyking bereken op die relatiewe teenwoordigheid.

N .p. w

244

maande) en veldtoestand (van n hoe heterogene horisontale plantdigtheid

tot n matige en lae homogene horisontale plantdigtheid) was moontlik die

vernaamste faktore. Die veldtoestand het ook in kamp M6 op n soortgelyke

wyse gewissel alhoewel vee gedurende somermaande afwesig was terwyl die kamp

"gerus" het. Hier het die oorbietjiedigtheid gewissel van 7,35 oorbietjies/

km2 (herfs) tot 18,14 oorbietjies/km2 in die lente nadat die veld gebrand

het.

Ander belangrike veranderinge in oorbietjiedigthede het in kampe Ml en M7

voorgekom. In beide kampe was daar n hoe oorbietjiedigtheid gedurende

die somer en lente waar die veld van n hoe/heterogene horisontale plant

digtheid sender vee (somer) tot n cop, gebrande veld (lente) met beeste

gewissel het. n Duidelike laer oorbietjiedigtheid is gedurende die herfs

en winter opgemerk waartydens die veld n matig/heterogene horisontale plant

digtheid met beesbeweiding gehad het.

In kamp Rc4 het n lae oorbietjiedigtheid gedurende die sorner voorgekom wat

afgewissel is met n hoer digtheid veral gedurende die herfs. Voor die

somertelling het die veld n hoe/heterogene horisontale plantdigtheid gehad.

Na n somerbrand is die kamp deur skape bewei.

n Lae/oorbietjiedigtheid het gedurende die winter in kamp M3 (matig/hetero

gene horisontale plantdigtheid) voorgekom, in teenstelling met die hoe

oorbietjiedigtheid gedurende die lente (oop, gebrande veld). Hier het

beesbeweiding voortdurend voorgekom met die uitsondering van die somermaande.

Na n somerbrand het n hoe oorbietjiedigtheid in karnpe M8 voorgekom wat

geleidelik verminder het tot n baie lae digtheid gedurende die lente.

Alhoewel die veld n matig/heterogene horisontale plantdigtheid gedurende

die lente gehad het, was geen vee aanwesig nie.

Verdere belangrike veranderinge in die oorbietjiedigthede het ook in kampe

Ra3, Rcl, M2, M4, MS en Rc2 voorgekom. n Hoe oorbietjiedigtheid gedurende

die somer is in kampe M2, M4 en M5 waargeneem waartydens die veld n lae/

homogene tot heterogene horisontale plantdigtheid gehad het. Lae oorbietjie

digthede het gedurende die winter (kampe M2 en M5) en lente (kamp M4) in

hierdie kampe voorgekom terwyl die horisontale plantdigtheid matig/heterogeen

was.

245

Kampe Ra3 en Rcl het n hoe oorbietjiedigtheid zedurende die winter gehad met

lae digthede gedurende die somer en lente respektiewelik. In die geval

van kamp Rcl het die hoogste oorbietjiedigtheid voorgekom terwyl die veld

n hoe/heterogene voorkoms gehad het. Tydens die laagste digtheid was die

horisontale plantdigtheid laag en homogeen. Met die uitsondering van

kampe Rcl en M5 (gedurende die winter) het al ses kampe vee (hoofsaaklik

beeste) gedurende die studieperiode in gehad.

Slegs klein veranderinge het in die ander oorblywende kampe voorgekom in

welke geval daar slegs tussen een en drie oorbietjies per kamp betrokke was.

Al die kampe wat belangrike veranderinge in oorbietjiedigthede getoon het,

het relatiewe hoe gemiddelde biomassas gehad (Tabel 41 en 43). n Gemiddelde

biomassa van meer as 50 kg/km2 het in die kampe voorgekom waar die verandering

in die berekende standaardafwyking in oorbietjiedigthede meer as 1,5 was (Tabel

43 en 44).

Geen grootskaalse migrasies oor lang afstande is waargeneem nie en dit blyk,

soos in die geval van die Amsterdam-studiegebied, dat bewegings ook hoofsaak

lik tussen aangrensende kampe voorgekom het. n Voorbeeld hiervan is kampe

Rc2 en Rc4 waar n hoe oorbietjiedigtheid gedurende die lente (kamp Rc2) met

n hoe digtheid gedurende die herfs (kamp Rc4) afgewissel het. Soortgelyke

veranderings in oorbietjiedigthede is onder andere tussen kampe M3 en M8,

en kampe Ml en M6 waargeneem.

Die veranderinge in oorbietjiedigthede is klaarblyklik hoofsaaklik deur

kort gebrande veld en in n mindere mate deur veebewegings veroorsaak.

Gevolgtrekking

Die oorbietjieverspreidingsgebied in die Piet Retief-studiegebied is groter

as die in die Amsterdam-studiegebied, terwyl die oppervlakte van die versprei

dingsgebied in verhouding tot die totale studiegebied ook groter is in die

geval van die Piet Retief-studiegebied. Die oorbietjie-verspreidingsgebied

in die Amsterdam-studiegebied is opvallend meer gefragmenteer as in die

Piet Retief-studiegebied.

246

Die gemiddelde oorbietjiedigtheid in die Piet Retief-studiegebied (4,56

oorbietjies/km2) is die hoogste digtheid bekend. Tinley (1977) het n digtheid van 3 oorbietjies/km2 in die Nasionale Gorongosa-wildtuin bepaal.

Volgens Van Lavieren en Esser (1979) wissel die oorbietjiedigtheid tussen

0,81 en 2,81 oorbietjies in die Nasionale Bouba Ndjida-wildtuin in die

Kameroen. n Digtheid van 2,68 oorbietjies/km2 is in die Nasionale

Akagera-wildtuin deur Monfort en Monfort (1974) aangeteken, alhoewel

Bourliere (1965) n digtheid van 0,6 oorbietjies/km2

en Spinage (1969, In:

Monfort en Monfort ££• cit.) 0,8 oorbietjies/km2

in die Akagera-wildtuin

gevind het. n Oorbietjiedigtheid van 65,5 ha/oorbietjie (1,53 oorbietjies/

km2) is deur Oliver, Short en Hanks (1978) in die Highmoor Staatsbos in

Natal opgemerk.

In beide studiegebiede word die hoogste oorbietjiedigthede op die plato

uitlopers met verspreide dagsome aangetref. Die plato-uitlopers het

hellings wat van 1° tot 20° wissel behalwe waar n platoberggebied (Amsterdam

studiegebied en spitskruinreste (Piet Retief-studiegebied) aangetref word

(kyk HOOFSTUK 5 : Resultate). Alhoewel oorbietjies nie op die spitskruin

reste gevind is nie, kom daar tussen 4 en 5,9 oorbietjies/km2 op die plato

berggebied voor waar die hellings tussen 1° en 4° wissel. Die plantegroei

van die twee studiegebiede se plato-uitlopers toon n sterk ooreenkoms, veral

wat die Berkheya setifera - Vernonia natalensis - Eulalia villosa - grasveld

(~~sterdam-studiegebied) en die Alloteropsis semialata - Trachypogon spicatus -

grasveld (Piet Retief-studiegebied) betref. Trachypogon spicatus,

Hyparrhenia birta, Tbemeda triandra, Eulalia villosa en Monocymbium ceresiiforme

is deurgaans in hierdie gemeenskappe teenwoordig (kyk HOOFSTUK 6 : Resultate).

Geen oorbietjies·is op die Piet Retief-studiegebied se eskarpe en tallusbange

aangetref nie, terwyl slegs lae konsentrasies op die tallusbange van die

Amsterdam-studiegebied gevind is. Die tallushange in beide studiegebiede

het n belling van 15° tot 40°. Die eskarpe, wat slegs in die Piet Retief

studiegebied teenwoordig is, het n belling van meer as 50°. In laasgenoemde

studiegebied kom struikveld- of kloofbosgemeenskappe teen die tallushange

voor.

In beide studiegebiede kom daar min oorbietjies op die pedimentgedeeltes voor

waar menslike besetting, plantasies, en landerye aangetref word. Plant-

247

gemeenskappe wat deur versteuring gekenmerk word, is ook in hierdie gedeeltes

aanwesig. Oorbietjies het plantasies en landerye deurgaans vermy.

Verskeie werkers (Dorst en Dandelot 1970, Mason 1973, Monfort en Monfort

1974 en Smithers en Lobao Tello 1976) maak van die oorbietjie se voorkeure

vir oop grasveld en glooiings met lae hellings melding. In die Highmoor

Staatsbos het slegs 9,68% van die oorbietjies op glooiings met n helling

van meer as 15° voorgekom (Oliver et. !!• 1978).

Oorbietjies se voorkeur vir gebrande veld is in beide studiegebiede gevind

waar oorbietjies selfs enkele ure na n brand in die gebrande veld opgemerk

is. Oorbietjies beweeg waarskynlik oor kart afstand sodat hulle op die

gebrande gedeeltes van of na aan hulle territoriums konsentreer. Irby

(1973) vermoed dat rooiribbokke soortgelyke kort-afstandbewegings na

gebrande gedeeltes doen. In die Jack Scott-privaatnatuurreservaat het

Mason (1973) ook waargeneem dat gebrande gedeeltes deur oorbietjies benut

word en hy verklaar dat dit moontlik op n voorkeur vir kart gras dui.

Monfort en Monfort (1974) het nie gevind dat brande die verspreiding van

oorbietjies inn groot mate beinvloed nie. Volgens Oliver~· !l· (1978)

het oorbietjies n hoe voorkeur vir n Septemberbrand in die Highrnoor

Staatsbos getoon. Seisoenale oorbietjiebewegings vind soms in die Gorongosa

wildtuin plaas, maar alhoewel Tinley (1977) nie die oorsaak kon bepaal nie,

meen hy dat bytvliee moontlik tot hierdie bewegings aanleiding kan gee.

Die bewegings van ander kleiner boksoorte soos klipspringer en steenbok

word klaarblyklik nie deur brande beinvloed nie, alhoewel verskeie ander

grater hoefdiere wel soms op brande konsentreer, soos onder andere blou

wildebeeste (Talbot en Talbot 1963), waterbokke (Hanks, Price en Wrangham

1969) en blesbokke (Lynch 1971, Mason 1973).

Millar (1970) vermoed dat brande n beperkende faktor by oorbietjiebevolkings

is weens die gehegtheid aan spesifieke territoriums. Volgens Millar

(££• £!!.) bly oorbietjies weens hulle territoriale gehegtheid op gebrande

veld waar nie voldoende voedsel is nie. Gedurende 1975 is vier oorbietjies

in die Arnsterdam-studiegebied gevind wat weens n ongeluksvuur doodgebrand

het. Brande kan wel mortaliteite veroorsaak wanneer onoordeelkundige of

ongeluksvure oorbietjies oorval. Brande kan ook n indirekte beperkende

248

faktor wees wanneer die oorbietjies op die kort veld duideliker sigbaar is.

Tensy klippe aanwesig is kan die oorbietjies dan nie op primere verdedigings

patrone staatmaak om moontlike predasie te ontwyk nie. Indien oorbietjies

op kortgebrande veld versteur word, vlug bulle selfs na aangrensende kampe

waar langer gras voorkom (kyk HOOFSTUK 10 : VLUGREAKSIES EN ANTIROOFDIER

VERHOUDINGS).

Kleinskaalse bewegings tussen kampe is in beide studiegebiede aangetref wat

grootliks aan die veldtoestand en in n mindere mate aan veebewegings toe

geskryf kan word. Die bestaande kampdrade is bedoel om veebewegings te

beperk, en bierdie kampdrade laat oorbietjiebewegings ongebinderd toe,

alboewel ander boksoorte soos blesbokke wel gekeer word. Min is bekend

oor die invloed van boerderyaktiwiteite op wildsoorte. Hood en Inglis

(1974) bet aangetoon dat takbokke Odocoileus virginianus wel tydelik

bul tuisgebied verskuif bet weens die invloed van beesbewegings. Bees

bewegings het klaarblyklik min invloed op die bewegings van oorbietjies

ten spyte daarvan dat aktiwiteitsperiodes wel geraak word (kyk HOOFSTUK

8 : FAKTORE WAT AKTIW~TEITE BEINVLOED). Die teenwoordigheid van groot

getalle skape in n kamp het in somnige gevalle moontlik wel daartoe bygedra

dat oorbietjies die betrokke kamp verlaat het.

249

OPSOMMING

Oorbietjies het vroeer regdeur die grasveldgebiede van Suider-Afrika

voorgekom. Die getalle van oorbietjies het egter drasties gedurende

die afgelope tyd afgeneem. Uin is bekend oor hierdie spesie se ekologie en

etologie. Die doelstelling van die huidige studie was om die oorbietjie G

se e~o-etologie te ondersoek met klem op habitatsvereistes en verspreiding.

Die studiegebiede naby Amsterdam en Piet Retief in Suidoos-Transvaal is

uitgesoek na n opname regdeur die provinsie en veldwerk het gedurende

Desember 1973 in aanvang geneem wat tot Julie 1976 geduur het.

Die oorbietjie toon spesifieke aanpassings wat aktiwiteitspatrone, sosiale

organisasie, vo.edingsgedrag en verdedigingsmeganismes betref soda t di t

in staat gestel word om in oop grasveldgebiede te bestaan.

n Basiese aktiwiteitspatroon kom voor waartydens oorbietjies gemiddeld

34,2% van dagligperiodes aktief is. Faktore soos reen en veeversteurings

beinvloed die aktiwiteitspatroon. Aktiwiteite in familiegroepe is

grootliks gesinkroniseer. Seisoenale verskille wat die tydsverspreiding

van aktiwiteitsperiode betref is waargeneem.

daar n toename in wei-aktiwiteite.

Gedurende die winter is

Oorbietjies kom in familiegroepe voor bestaande uit veral pare en groepe wat

deur n ram en twee ooie gevorrn word. Die rarnrne verdedig reg deur die jaar

n territorium wat met die tuisgebied oorvleuel. Hierdie territorium word

veral deur preorbitale tiiermerking en fekaliee afgebaken. In die Amsterdam

studiegebied is n gemiddelde territoriumgrootte van 34 ha gevind.

n Enkele lam word na n draagtyd van ongeveer 210 dae gebore. Die lam-

seisoen se piek duur van November tot Januarie, en die lammers beweeg vir

n periode van drie tot vier maande nie saam met die familiegroep nie.

Tydens voeding toon oorbietjies selektiwiteit wat plantspesies sowel

as verskillende plantdele betref. Oorbietjies is hoofsaaklik grasvretend

alhoewel verskeie nie-grasagtige kruide ook benut word. Oorbietjie

territoriums sluit een of meer plantegroeigemeenskappe in. n Hoe voedsel-

250

voorkeur word vir veral Eulalia villosa, Monocymbium ceresiiforme en

Hyparrhenia hirta getoon5

Oorbietjies is nie van oop wateroppervlaktes vir drinkwater afhanklik nie.

Die enigste bron van water is die voedselplante en neerslag soos dou of

ryp op hierdie plante.

Interaksies met ander wilde hoefdierspesies is beperk en geen positiewe

assosiasies kom voor nie. Oorbietjies toon aanpassings wat beide primere

en sekondere verdedigingsmeganismes betref, en vlugafstande wissel na

gelang van topografie en horisontale plantdigtheid. n Kleiner vlug

afstand word in lang grasveld aangetref as in kort grasveld.

Oorbietjiedigthede van 4,56 en 2,68 oorbietjies/km2 is in die Piet Retief

en Amsterdam-studiegebiede respektiewelik gevind. Voorkeure word vir

plato-uitlopers getoon terwyl oorbietjies selde op tallushange aangetref

word. Menslike besetting, plantasies en landerye word grootliks vermy.

Kleinskaalse bewegings kom soms voor wat deur veebewegings, algemene veld

toestand en brande beinvloed word. Duidelike voorkeure word vir gebrande

veld getoon.

251

SUMMARY

In the past, oribi's were widespread throughout the grassland areas

of Southern Africa. Numbers have, however, declined drastically

in recent years. Little is known about the ecology and ethology

of this species and the objectives of the present study were to investi

gate these particularly with regard to habitat requirements and distribu

tion. The study areas near Amsterdam and Piet Retief in the south

eastern Transvaal were only selected following a survey throughout the

Province and fieldwork commenced in December 1973 lasting until July

1976.

The oribi has developed specific adaptations relating to activity patterns,

social organisation, feeding behaviour and defence mechanisms which have

enabled the species to survive in open grassveld.

There is a basic daylight activity pattern during which oribis are

active for 34,2% of daylight hours. Factors such as rain or domestic

stock movements influence this pattern. Activities in family groups

are largely synchronised and there are seasonal changes in activity

patterns with an increase in grazing during the winter.

Oribis occur in family groups consisting particularly of pairs and groups

of a ram and two ewes. The rams defend a territory throughout the year

which overlaps with the home range. Each territory is marked out using

pre-orbital and faecal marking. Mean territory size in the Amsterdam

study area was 34 ha.

A single lamb is born following a gestation length of approximately 210

days. The peak in lambing occurs from November to January and, following

birth, the lambs do not move around with the group for three to four months.

Oribis select for both plant species and plant parts during feeding. They

are primarily grazers although forbs are also utilised. Territories may

include one or more plant community. A high nutritional content is

selected for in particularly Eulalia villosa, Monocymbium ceresiiforme and

253

LITERATUURLYS

+ Literatuur nie gesien nie

ACOCKS, J.P.H. 1975. Veld types of South Africa. Mem. bot.

Surv. s. Afr. 40: 1 - 128. Government Printer, Pretoria.

+AESCHLIMANN, A. 1963. Observations sur Philantomba maxwelli

(Hamilton-Smith), une antilope de la foret eburnee.

Acta trop. 20: 341 - 368.

ALTMAN, M. 1958. The flight distance in free-ranging big game.

J. Wildl. Mgmt. 22(2): 207 -· 209.

ANONIEM. 1952. The vanishing oribi - the position reviewed.

Afr. wild Life 6(1): 8 - 10.

ANONIEM. 1967. Transfer of oribi to nature reserve.

Afr. wild Life 21(1): 81

ANONIEM. 1973. Die herinvoer van oorbietjies in die Nasionale

Krugerwildtuin. Custos 2(11): 25 - 29.

ANONIEM. 1977. Sehlabathebe -Lesotho's National Park.

Afr. wild Life 31(4): 26 - 28.

ANSELL, W.F.Ho 1960. Mammals of Northern Rhodesia. The

Government Printer, Lusaka.

ANSELL, W.F.H. 1965. Standardisation of field data on mammals.

Zool. Afr. 1(1): 97 - 113.

ANSELL, W.F.H. 1971. Order Artiodactyla. In: The Mammals of

Africa: an identification manual. Eds. J. Meester and

H.W. Setzer. Smithsonian Institute, Washington D.C.

ASDELL, S.A. 1946. Patterns of mammalian reproduction. Comstock

Publishing Associates, Cornell University, Itaca, New York.

254

BACKHAUS, D. 1961. Beobachtungen an Giraffen in zoologischen Garten

und in freier Wildbahn. Inst. Pares Nat. Congo, Brussels.

BALCH, c.c. 1955. Sleep in ruminants. Nature, Lond. 175:

940 - 941.

BEST, G.A. 1962. Rowland Ward's records of big game. Ninth edition

(Africa). Rowland Ward, London.

BIGALKE, R.C. & J.Ao BATEMAN. 1962. On the status and distribution

of ungulate mammals in the Cape Province, South Africa. Ann. Cape

Prov. Mus. 2: 85 - 109.

BLIGH, J. & HARTHOORN, A.M. 1965. Continuous radiotelemetric records

on the deep body temperature of some unrestrained African mammals

under near-natural conditions. J. Physiol., Lond. 176: 145 - 162.

BOURQUIN, 0. 1966. The larger mammals occuring in the Natal Game and

Nature Reserves. Unpublished report of the Natal Parks, Game and

Fish Preservation Board, Pieterrnaritzburg.

BOTHMA, J. DU P. 1975. Conservation status of the larger mammals of

Southern Africa. Biol. Conserv. 7: 87 - 95.

' BOURLIERE, F. 1965. Densities and biomass of some ungulate populations

in Eastern Congo and Rwanda, with notes on population structure and

lion/ungulate ratios. Zool. Afr. 1(1): 199 - 207.

BRAUN-BLANQUET, J. 1928. Pflazensoziologie. 1. Aufl. Springer-Verlag,

Wien.

BREDENKAMP, G.J. 1975.

randnatuurreservaat.

~ Plantsosiologiese studie van die Suikerbos

M.Sc. -verhandeling. Universiteit van Pretoria.

+BROCK, V.Eo & R.H. RIFFENBURGH. 1960. Fish schooling: a possible factor

in reducing predation. J. Cons. perm. int. Explor. Med. 25: 307 - 317.

BULLOCK, R.E. 1974. Functional analysis of locomotion in pronghorn antelope.

Pp. 274 - 305. In: The behaviour of ungulates and its relation to

management. Eds. V. Geist and F. Walther. IUCN Publo New Series 24,

Morges, Switzerland.

255

+BURCKHARDT, D. 1958. Kindliches Verhalten als Ausdrucks-bewegung im

Fortpelanzungszeremoniell einiger Wiederkauer. Rev. suisse Zool.

65: 311 - 316.

BURT, W.H. 1943. Territoriality and home range concepts as applied to

mammals. J. Mammal. 24: 346 - 352.

CADE, LoE. 1966. A note on the mating behaviour of Kenya oribi

Ourebia ourebi in captivity. Int. Zoo Yb. 6: 205.

CHIPPENDALL, L.K.A. 1955. A guide to the identification of grasses

in South Africa. In: The grasses and pastures of South Africa.

Ed. D. Meredith. Central News Agency, Johannesburg.

CLOUGH, G. & AoG. HASSAM. 1970. A quantitative study of the warthog

in the Queen Elizabeth National Park, Uganda. E. Afr. Wildl. J.

8: 19 - 24.

COETZEE, B.J. 1972. n Plantsosiologiese studie van die Jack Scott-

natuurreservaat. M.Sc. -verhandeling, Universiteit van Pretoria.

COETZEE, B.J. 1974. A phytosociological classification of the Jack

Scott Nature Reserve. Bothalia 11: 329 - 374.

COLE, M. 1966. South Africa. Methuen and Co. Ltd., London.

COOKE, RoU. & J.C. DOORNKAMP. 1974. Geomorphology in environmental

management. Clarendon Press, Oxford.

+DAHL, E. 1956. Rondane mountain vegetation in South Norway and its

relation to the environment. Skr. norske Vidensk-Akad. 3: 1 - 374.

DARLING, F.F. 1969. A herd of red deer. Oxford University Press, London.

DAUBENMIRE, R.F. 1968. Plant communities. A textbook of plant synecology.

Harper & Row, New York.

DAVID, JoH.M. 1973. The behaviour of the bontebok, Damaliscus dorcas

dorcas (Pallas, 1766), with special reference to territorial behaviour.

Z. Tierpsychol. 33: 38 - 107.

256

DEVOS, A. & H.S. MOSBY. 1971. Habitat analysis and evaluation.

Pp. 135 - 172. In: Wildlife management techniques. Third

edition. Ed. R.H. Giles. The Wildlife Society, Washington.

DORST, J. £ P. DANDELOT. 1970. A field guide to the larger mammals

of Africa. Collins, London.

DUNBAR, R.I.M. & E.P. DUNBAR. 1974. Social organization and ecology

of the klipspringer (Oreotragus oreotragus) in Ethiopia. z. Tierpsychol.

35: 481 - 493.

+DUNCAN, Po 1975. Topi and their food supply. Ph.D. Thesis. University

of Nairobi.

DU PLESSIS, S.F. 1969. Past and present geographical distribution of the

Perissodactyla and Artiodactyla in Southern Africa. MoSc. Thesis.

University of Pretoria.

DU PLESSIS, s.s. 1972. Ecology of blesbok with special reference to

productivity. Wildl. Monogr. Chestertown 30.

EDMUNDS, M. 1974. Defence in animals. Longman, Essex.

EDWARDS, D. 1974. Survey to determine the adequacy of existing conserved

areas in relation to vegetation types. A preliminary report. Koedoe

17: 2 - 37.

EDWARDS, Ko 1968. The varnishing oribi. The Eastern Cape Naturalist

32: 20 - 23.

EDWARDS, K. 1969a. The oribi - a review. The Eastern Cape Naturalist

36: 17 - 18.

EDWARDS, K. 1969b. Vanishing oribi. Inyala News 16: 9 - 10.

257

EIBL-EIBESFELDT, I. 1970. Ethology. The biology of behavior. Holt,

Rinehart and Winston, New York~

+ELLENBERG, Ho 1956. Aufgaben und Methoden der Vegetationskunde.

In: Einfuhrung in die Phytologie. 4: 1 - 136. Ed. H. Walter.

Eugen Ulmer, Stuttgart.

ELOFF, F.C. 1959. Observations on the migration and habits of the

antelopes of the Kalahari Gemsbok Park. Parts 1 and 2. Koedoe

2: 1 - 51.

ESSER, J. 1973. Beitrage zur Biologie des afrikanischen Rhebockes

(Pelea capreolus Forster 1790). Doktorsdissertation. Christian

Albrechts Universitat, Kiel.

ESTES, R.Do 1967. The comparative behavior of Grant's and Thomson's

gazelles. J. Mammal. 48: 189 - 209.

ESTES, R.D. 1969. Territorial behaviour of the wildebeest (Connochaetes

taurinus Burchell, 1823). Z. Tierpsychol. 26: 284 - 370.

ESTES, R.D. & J. GODDARDo 1967. Prey selection and hunting behavior of

the African wild dog. Jo Wildl. Mgmt. 31: 52 - 70.

EWER, RoF. 1973. Ethology of mammals. Elek Science, London.

+FERRAR, AoAo 1973. Niche quantification: an approach to the analysis

of habitat relationships in large herbivore communities. M.Sc.

Thesis. University of Rhodesia.

FIELD, CoR. 1968. Methods of studying the food habits of some wild

ungulates in Uganda. Proc. Nutr. Soc. 27: 172 - 173.

FITZPATRICK, RoWo 1974. Mineralo-chemical studies on soils and related

material from pedosystems in the south-eastern Transvaal.

Thesis. University of Natal, Pietermaritzburg.

M.Sc.(Agric.)

FORBES, D. 1938. My life in South Africa. H.F. & G. Witherby Ltd.,

London.

GODDARD, J. 1968. Food preferences of two black rhinoceros populations.

E. Afr. Wildl. J. 6: 1 - 18.

258

GOSLING, L.Mo 1969. Parturition and related behaviour in Coke's harte-

beest, Alcelaphus buselaphus cokei GUnther. J. Reprod. Fert., Suppl.

6: 265 - 286.

GOSLING, L.Mo 1972. The construction of antorbital gland marking sites

by male oribi (Ourebia ourebi Zimmerman 1783). z. Tierpsychol. 30

(3): 271 - 276.

1976.

Area, Rhodesia.

Diurnal activity patterns of elephant in the Sengwa

E. Afr. Wildl. J. 14: 285 - 295.

HALL-MARTIN, AoJo 1972. Aspects of the plant ecology of the Lengwe

National Park, Malawi. M.Sc. Thesis. University of Pretoria.

HAMMERBECK, EoCoio 1977. Ushuswana complex in South-eastern Transvaal,

with special reference to its economic potential. DoSe. Thesis.

University of Pretoria.

HANKS, Jo, M.So PRICE & R.W. WRANGHAM. 1969. Some aspects of the defassa

waterbuck (Kobus defassa) in Zambia. Mammalia 33: 471 - 494.

+HALTENORTH, To 1963. Klassifikation der Saugetiere. Artiodactyla Handb.

Zool. 8 (13): 1 - 167.

+HEDIGER, H. 1934. Zur Biologie und Psychologie der Flucht bei Tieren.

Biol. Zbl. "Bd. 54 (1 & 2).

HEDIGER, Ho 1949. Saugetier-Territorien und ihre Markierungen. Bijdr.

Dierk. 28: 171 - 184.

HEDIGER, H. 1951. Observations sur la psychologie animale dans les

Pares Nationaux du Congo Belge. Institut des Pares Nationaux du Congo

Belge, Bruxelles.

HENDERSON, Mo & J.G. ANDERSON. 1966. Common weeds in South Africa.

Mem. bot. Surv. s. Afr. 37: 1 - 440. Government Printer, Pretoria.

+HENDRICHS, H. & Uo HENDRICHS. 1971. Freilanduntersuchungen zur Okologie

und Ethologie der Zwerg-Antilope Madoqua (Rhynchotragus) kirki (GUnther

1880). Pp. 9 - 75. In: Dikdik und Elefanten. Eds. H. Hendrichs & U.

Hendrichs. Piper, Munich.

259

HILDEBRAND, M. 1963. The use of motion pictures for the functional

analysis of vertebrate locomotion. Proc. XVl, Int. Cong. Zool.

3: 263 - 268.

HILDEBRAND, M. 1964. Cinematography for research on vertebrate

locomotion. Res. Film 5(1): 1 - 4.

HOFMANN, R.R. & D.RoM. STEWART. 1972. Grazer or browser: a classifica-

tion based on the stomach structure and feeding habits of East African

ruminants. Mammalia 36: 226 - 240.

HOFMEYR, JoM. 1970. A review on the food preferences and feeding habits

of some indigenous herbivores in the Ethiopian faunal region and some

studies on animal: plant relationships. Proc. s. Afr. Soc. Anim.

Prod. 9: 89 - 99.

HOOD, R.E. & J.M. INGLIS. 1974. Behavioral responses of white-tailed

deer to intensive ranching operations. J. Wildl. Mgmt. 38: 488 - 498.

HUMPHREY, W.A. & L.J. KRIGE. 1931. The geology of the country south

of Piet Retief. Explan. Sheet 68. Geol. Surv. s. Afr. Department of

Mining. Government Printer, Pretoria.

INNIS, A.C. 1958. The behaviour of the giraffe, Giraffa camelopardalis,

in the Eastern Transvaal. Proc. zool. Soc. Lond. 131: 245 - 278.

IRBY, L.R. 1973. A preliminary report on the mountain reedbuck (Redunca

fulvorufula) in the Loskop Dam Nature Reserve. J. South. Afr. Wildl.

Manage. Assoc. 3: 53 - 58.

JARMAN, P.Jo 1974.

their ecology.

The social organisation of antelope in relation to

Behaviour 48: 215 - 267.

JARMAN, M. V. & P .J. JARMAN.

11: 75 - 92.

1973. Daily activity of impala. E. Afr. Wildl. J.

+JENNISON, G. 1927. Table of gestation periods and number of young. Ao

and C. Black Ltd., London.

JOHNSON, R.P. 1973. Scent marking in animals. Anim. Behav. 21: 521 - 535o

260

JOUBERT, Ee 1971. Ecology, behaviour and population dynamics of the

Hartmann zebra Eguus zebra hartmannae Matschie, 1898 in South West

Africa. D.Sc. Thesis. University of Pretoria.

JOUBERT, E. 1972. Activity patterns shown by mountain zebra Eguus

zebra hartmannae in South West Africa with reference to climatic

factors. Zool. Afr. 7: 309 - 331.

JOUBERT, E. & P.K.N. MOSTERT. 1975. Distribution patterns and status

of some mammals in South West Africa. Madogua 9: 5 - 44.

JUNGIUS, H. 1971. The biology and behaviour of the reedbuck (Redunca

arundinum Boddaert 1785) in the Kruger National Park. Mammalia

Depicta - Paul Parey, Hamburg and Berlin.

KEAST, A. 1968. The response of herbivores to vegetation. Pp. 258 - 264.

In: A practical guide to the study of the productivity of large

herbivores. Eds. FoB. Golley & H.K. Buechner. IBP Handbook No. 7.

Blackwell, Oxford.

KILLICK, D.JoB. 1963. An account of the plant ecology of the Cathedral

Peak Area of the Natal Drakensberg. Mem. Bot. Surv. S. Afr. 34: 1 - 178.

Government Printer, Pretoria.

KING, LoC. 1962. The morphology of the earth. Oliver and Boyd, Edinburgh.

KING, L.C. 1963. South African scenery. Third edition. Oliver and Boyd,

Edinburgh.

KITCHEN, D.W. 1974. Social behavior and ecology of the pronghorn.

Wildl. Monogr. Chestertown 38.

KNOBEL, R. 1958. Present day status of certain ungulates in the Union

of South Africa. Mammalia 22 : 498 - 503.

KOK, OoB. 1975. Gedrag en eko1ogie van die rooihartebees (Alcelaphus

buselaphus caama). Alg. publikasie nr. 4. Natuurbewaring, Prov.

Admin. O.V.So

261

KRUUK, H. 1972. The Spotted Hyaena. University of Chicago Press,

Chicago and London.

KUCHLER, A.W. 1967. Vegetation mapping. The Ronald Press Co.,

New York.

LAMPREY, H.F. 1963. Ecological seperation of the large mammal

species in the Tarangire Game Reserve, Tanganyika. ~~ Afr. Wildl. J.

1: 63 - 92.

LE RICHE, M. 1970. Birth of an oribi. Africana 4(4): 40- 42.

LEUTHOLD, W. 1977. African ungulates. A comparative review of their

ethology and behavioural ecology. Springer-Verlag, Berlin, Heidel

berg and New York.

LEYHAUSEN, P. 1965. The communal organization of solitary mammals.

Symp. zool. Soc. Lond. 14: 249 - 263.

LOXTON, R.F. 1966. A simplified soil survey procedure for farm

planning. Sci. Bull. Dept. Agr. Tech. Serv. 383. Government

Printer, Pretoria.

LYNCH, C.D. 1974. A behavioral study of the blesbok, Damaliscus

dorcas phillipsi, with special reference to territoriality.

Navors. nas. Mus., Bloemfontein 8: 1- 83.

MALOIY, G.M.O" 1973. The water metabolism of a small East African

antelope, the dik-dik. Proc. R. Soc. 184: 167 - 178.

MANNING, A. 1970. An introduction to animal behaviour. Edward Arnold

(Publishers) Ltd., London.

MARASCUILO, L.A. 1966.

65: 280 - 290.

Large-sample multiple comparisons. Psychol. Bull.

MASON, D.R. 1973. Range use and population structure of ungulates in

the Jack Scott Nature Reserve. MeSc. Thesis. University of Pretoria.

MENTIS, MoT. 1972. A review of some life history features of the large

herbivores of Africa. The Lammergeyer 76: 1 - 89.

262

MENTIS, M.To 1974 Distribution of some wild animals in Natal.

Lammergeyer 20: 1 - 68.

MILLAR, J.C.Go 1970. The past and present numerical status of the

oribi Ourebia ourebi (Zimmerman) in the Cape Province. Dept. of

Nature Conservation Investigational Report no. 17.

of Cape of Good Hope.

Prov. Admin.

MONFORT, A. & N. MONFORT. 1974. Notes sur L'Ecologie et le Comporte

ment des Oribis (Ourebia ourebi, Zimmerman, 1783). Terre Vie 28(2):

169 - 208.

+MORAVEC, J. 1969. Die Vorbedingungen der Pflazensoziologiegischen

Nomenklaturregeln. Acta bot. croat. 28: 259 - 265.

MORRISON, J.A. & E.W. MENZEL JR. 1972. Adaptation of a free-ranging

rhesus monkey group to division and transplantation. Wildl. Monogr.

Chestertown 31.

MULLER, P.Jo, M.JoAo WERGER, B.J. COETZEE, D. EDWARDS & NoG. JARMAN. 1972.

An apparatus for facilitating the manual tabulation of phytosociologi

cal data. Bothalia 10: 579 - 581.

+MYKYTOWYCZ, R. 1955. The behavioural role of the mammalian skin glands.

Naturwissenschaften 59: 133 - 139.

NORTON, P.M. 1980. The habitat and feeding ecology of the klipspringer

Oreotragus oreotragus (Zimmermann, 1783) in two areas of the Cape

Province. M.Sc. Thesis. University of Pretoria.

NORTON-GRIFFITHS, M. 1975. Counting animals. AWFL-handbook no. 1.

Serengeti Ecological Monitoring Programme, Nairobi, Kenya.

NOVELLI, P.A. 1975. Comparative social behaviour of springbok, Antidorcas

m. marsupialis (Zimmermann, 1780), and blesbok, Damaliscus dorcas

phillipsi Harper 1939, on the Jack Scott Nature Reserve, Transvaal.

M.Sc. Thesis. University of Pretoria.

OATES, LoGo 1972. A note on the sex ratio of steenbok Rhaphicerus campestris

in Transvaal Lowveld Mopane Colophospermum mopane Woodland. Koedoe 15:

141 - 142.

263

OLIVER, M.D.N., NoR.M. SHORT & J. HANKS. 1978., Population ecology of

oribi, grey rhebuck and mountain reedbuck in Highmoor State Forest

Land. s. Afr. J. Wildl. Res. 8: 95 - 106.

PALGRAVE, KoC. 1977. Trees of Southern Africa. C. Struik Publishers,

Cape Town and Johannesburg.

PENZHORN, B.L. 197la. A note on the sex ratio of steenbok Raphicerus

campestris in the Kalahari Gemsbok National Park. Koedoe 14: 61 - 64.

PENZHORN, B.L. 1971b. A summary of the re-introduction of ungulates

into South African National Parks (to 31 December 1970) Koedoe 14:

145 - 159.

+PETRIDES, G.A.

in Nigeria.

tee tion.

1965. Advisory report on wildlife and national parks

American Committee for International Wildlife Pro-

PIENAAR, U. DE V. 1963. The large mammals of the Kruger National Park

their distribution and present-day status. Koedoe 6: 1 - 37.

PIENAAR, Uo DE V. 1974. Habitat-preference in South African antelope

species and its significance in natural and practical distribution

patterns. Koedoe 17: 185 - 195.

PIENAAR, U. DE V. & J.Wo VAN NIEKERK. 1963. The capture and transloca-

tion of three species of wild ungulates in the Eastern Transvaal with

special reference to RO 5-2807/B-SF (Roche) .as a tranquilizer in game

animals. Koedoe 6: 83 - 90.

POCOCK, R.I. 1910. On the specialized cutaneous glands of ruminants.

Proc. zool. Soc. Lond. : 840 - 986.

RALLS, Ko 1971.

443 - 449.

Mammalial scent marking. Science NoYo 171 (3970):

+REMANE, Ao 1960. Das soziale Leben der Tiere. Rowohlts deutsche

Enzyklopadie 97.

RINEY, T. & W.L. KETTLITZ. 1964. Management of large mammals in the

Transvaal. Mammalia 28: 189 - 248.

264

ROBERTS, A. 1954. The mammals of South Africa. Second Edition.

Central News Agency, Johannesburg.

+ROBERTSE, NoJo 1972.

Suidoos-Transvaal.

Pretoria.

Die doeltreffendheid van landbouvoorligting in

D.Sc. (Agric.)-tesis. Universiteit van

ROBINETTE, W.L. 1970. Game animal surveys. Joint WHO/FAO African

Trypanosomiasis Information Service, Segments FIJ.

ROLLINSON, DoH.I., K.Wo HARKER & J.I. TAYLOR. 1956. Studies on the

habits of zebu. cattle. IV. Errors associated with recording

technique.. J. agric. Sci., Camb. 47: 1 - 5.

ROOS, JoH., NoF.Go RETHMAN & GoDo KOTZE. 1973. Preliminary results on

species selection by animals on sour grassveld.

Proc. Grassld Soc. Sth. Afr. 8: 77 - 81.

ROOSEVELT, T. & E. HELLER. 1914. Life histories of African game mammals.

Vol. II. John Murray, London.

ROWE-ROWE, D.T. 1974. Flight behaviour and flight distances of blesbok.

z. Tierpsychol. 34 : 208 - 211.

SCHEEPERS, JoC. 1975. The plant ecology of the Kroonstad and Bethlehem

areas of the Highveld agricultural region. Vol. 1 and 2. D.Sc.

Thesis. University of Pretoria.

SCHENKEL, Ro 1966. On sociology and behaviour in impala (Aepyceros

melampus suara Matschie). z. Tierpsychol. 31: 177 - 205.

SCHMIDT-NIELSEN, Ko 1964. Desert animals, physiological problems of

heat and water. Clarendon Press, Oxford.

1930 .. Das Flehmen. I. Zool. Gart. 3: 183 - 198.

SCHOEN, A. 1972. Studies on the environmental physiology of a semi

desert antelope, the dik-dik· E. Afr. agric. For J. 40: 325 - 330.

SCHULZE, B.Ro

W.B. 28.

1965. Klirnaat van Suid-Afrika. Deel 8. Algernene oorsig.

Staatsdrukker, Pretoria.

265

SCLATER, W.L. 1900. The mammals of South Africa. Vol. 1. R.H. Porter, London.

SHORTRIDGE, GaCo 1934. The mammals of South West Africa. Vol. II.

Wm. Heinemann Ltd., London.

SKINNER, JoD., N. FAIRALL & Jo DU P. BOTHMAo 1977. South African Red

Data Book - Large Mammals. S.A. National Scientific Programmes

Report No. 18. CSIR, Pretoria.

SMITHERS, RaH.N. 1971. The mammals of Botswana. Mus. Memoir Nat.

Mus. Rhod. 4, Salisbury.

"" SMITHERS, RoH.N. & JoLoP. LOBAO TELLO. 1976. Check list and atlas of

the mammals of Mocambique.

SMITHERS, R.H.N. & VoJo WILSON.

mammals of Zimbabwe Rhodesia.

Salisbury.

Mus. Memoir Nat. Mus. Rhod. 8, Salisbury.

1979. Check list and atlas of the

Mus. Memoir Nat. Mus. Rhod. 9,

SMYTHE, N. 1970. On the existance of "persuit invitation" signals in

mammals. Am. Nat. 104: 491 - 494.

SOKAL, RoRo & FoJ. ROHLF. 1969. Biometry. W.H. Freeman and Co.,

San Francisco.

SPINAGE, CoAo 1968. A quantitative study of the daily activity of

the Uganda defassa waterbuck. E. Afr. Wildl. J. 6: 89 - 93.

+SPINAGE, CoAo 1969. Les Pares Nationaux du Rwanda. Rapport ecologique.

Ministere Britannique du Developpement d' Outre-mer, Londres.

+STEINHARDT, J. 1921. Von Wehrhaften Risen und Seinem Reiche. Alster

Verlag, Hamburg.

STEVENSON-HAMILTON, Jo 1929. The Lowveld - its wild life and people.

Cassel & Co., London.

STEWART, DoR.Mo & Jo STEWART. 1963. The distribution of some large

mammals in Kenya. Jl E. Africa nat. Hist. Soc. 24(3)107: 1 - 52.

266

+STEWART, G.A., R.A. PERRY, D.Mo TRAVES, S.J. PATTERSON, R.O.

SLAYTER, P.R. DUNN, P.J. JONES & J.R. SLEEMANo 1970. Lands

of the Crt-Victoria area, W.A. and N.T.

Res. Ser. no. 28. CSIRO Aust. Land

STOKER, D.Jo

stad •

.. STRYBIS, CoBo

1977.

1974.

Statistiese tabelle. Academica, Pretoria en Kaap-

More oribi for Golden Gate. Custos 3(11): 10.

TAINTON, NoM., Dolo BRANSBY & P. DE Vo BOOYSEN. 1976. Common veld and

pasture grasses of Natal. Shuter & Shooter, Pietermaritzburg.

TAIT, W.J.Eo 1969.

154 - 160.

Elusive and rare oribi. Afr. Wild Life 23(2):

TALBOT, L.Mo & M.H. TALBOTo 1963. The wildebeest in western Masailand,

East Africa.Wildl. Monogr. Chestertown. 12.

TAYLOR, CoR. 1968. Hygroscopic food: a source of water for desert

antelopes? Nature, Land. 219: 181 - 182.

THERON, G.Ko 1973. n Ekologiese studie van die plantegroei van die

Loskopdam-natuurreservaat. DoSc.-proefskrif. Universiteit van

Pretoriao

THOMSON, P.J. 1973. Notes on the oribi (Mammalia, Bovidae) in

Rhodesia. Arnoldia Rhod. 6(21): 1 - 5.

THOMSON, WoR. 1975.

cover density.

A photographic technique to quantify lateral

J. South Afr. Wildl. Manage. Assoc. 5: 75 - 78.

+THUNBERG, C~P. 1795. Travels in Europe, Africa and Asia made between

the years 1770 and 1779. Second edition. Fo and C. Rivington,

London.

TINBERGEN, N. 1940. Die Ubersprungsbewegung. z. Tierpsychol. 4: 1 - 40.

267

TINLEY, K.L. 1969. Dik-dik, Madogua kirki in South West Africa:

notes on distribution, ecology and behaviour. Madogua 1: 7 - 33.

TINLEY, K.L. 1977. Framework of the Gorongosa ecosystem.

(Wildl. Mgmt.) Thesis. University of Pretoria.

D.Sc.

TREWARTHA, G.T. 1954. An introduction to clirnat~. McGraw-Hill Book

Co., Inc., New York.

+VALENTINE, K.W.G. 1970. Use of land classification concepts as a basis

for a reconnaissance soil survey in northern British Columbia.

Can. J. Soil Sci. 50: 71 - 77.

VAN LAVIEREN, LoP. & J.D. ESSER. 1979. Numbers, distribution and habitat

preference of large mammals in Bouba Ndjida National Park, Cameroon.

Afr. J. Ecol. ~1: 141 - 153. If

VAN ZYL, J.HoMo 1965. The vegetation of the SoAo Lombard Nature Reserve

and its utilization by certain antelope. Zool. Afr. 1: 55 - 72.

VINCENT, J. 1962. The distribution of ungulates in Natal. Ann. Cape

Provo Mus. 2: 110 - 117.

VON RICHTER, W. 1971. Survey of rare and endagered mammal species in

South Africa.

Group.

Project Report CT (2): Fauna Survey IBP/LT Working

VON RICHTER, Wo 1972.

Connochaetes gnou.

VON RICHTER, Wo 1974.

Territorial behaviour of the black wildebeest,

Zool. Afr. 7: 207 - 231.

Survey of the adequacy of existing conserved

areas in relation to wild animal species. Koedoe 17: 39 - 69.

VON RICHTER, W.CoDo LYNCH & T. WESSELSo 1972. Status and distribution

of the larger mammal species on farmland in the Orange Free State.

Nature Conserv. Research Report No. 1. O.F.S. Provincial Administra-

tion.

VON WILHELM, W.H. 1933 Das wild des Okawangogebietes und des Caprivizipfels.

JaS.Wo Africa Scient. Soc. 6: 51 - 74.

268

WALTER, H. 1971. Ecology of tropical and subtropical vegetation.

Oliver & Boyd, Edinburgh.

WALTHER, Fo 1958.

z. Tierpsychol.

Zum Kampf- und Paarungsverhalten einiger Antilopen.

15: 340 - 380.

WALTHER, F. 1964a. Verhaltensstudien an der Gattung Tragelaphus de

Blainville (1816) in Gefangenschaft, unter besonderer Berlicksichtigung

des Sozialverhaltens. z. Tierpsychol. 21: 393 - 467.

WALTHER, Fo 1964b. Einige Verhaltungsbeobachtungen an Thomsonsgazellen

(Gazella thomsoni GUnther, 1884) im Ngorongoro-Krater. Z. Tierpsychol.

21: 871 - 890.

WALTHER, F. 1965. Verhaltensstudien an der Grantgazelle (Gazella granti

Brooke, 1872) im Ngorongoro-Krater. z. Tierpsychol. 22: 167 - 208.

WALTHER, Fo 1969. Flight behaviour and avoidance of predators in Thomson's

gazelle Gazella thomsoni Gunther 1884. Behaviour 34: 184 - 221.

WALTHER, F. 1974. Some reflections on expressive behaviour in combats

and courtship of certain horned ungulates. Pp. 56 - 106. In: The

behaviour of ungulates and its relation to management. Eds. V. Geist

and F. Walther. IUCN Publ. New Series 24, Merges Switzerland.

WASER, Pa 1975. Diurnal and nocturnal strategies of the bushbuck

Tragelaphus scriptus (Pallas). E. Afr. Wildl. J. 13: 49 - 63.

WEERBURO. 1954. Klimaat van Suid-Afrika. Deel 1. Klimaatstatistieke.

WoB• 19. Staatsdrukker, Pretoria.

WEERBURO. 1965. Klimaat van Suid-Afrika. Deel 9. Gemiddelde

maandelikse reenval tot einde 1960. W.B. 29. Staatsdrukker, Pretoria.

WEERBURO. 1967a. Report on meteorological data of the year 1965.


WEERBUROo 1967b. Report on meteorological data of the year 1966.


WEINMANN, H. 1955. The chemistry and physiology of grasses. Pp. 5 71 -

600. In: The grasses and pastures of South Africa.

Central News Agency, Johannesburg.

Ed. D. Meredith.

269

WELLINGTON, JoH. 1955. Southern Africa. Vol. 1. Cambridge University

Press, Cambridge.

WERGER, M.J.A. 1973. Phytosociology of the upper Orange River Valley,

South Africa: a syntaxonomical and synecological study. Doctors

proefschrift. De Katholieke Universiteit te Nijmegen, Nederland.

WERGER, MoJ.A. 1974a.

vegetation science.

109.

The place of the Zurich-Montpellier method in

Folia Geobot. & Phytotax Bohemoslov. 9: 99 -

WERGER, M.J.A. 1974b. On concepts and techniques applied in the

Zurich-Montpellier method of vegetation survey. Bothalia 11:

309 - 323.

+WIGHT, H.Mo 1938. Field and laboratory technics in wildlife management.

University of Michigan. Ann Arbor.

WILSON, D.Eo 1975. Factors affecting roan and sable antelope popula-

tions on nature reserves in the Transvaal with particular reference

to ecophysiological aspects. D.Sc. Thesis. University of Pretoria.

WYATT, JoR. & SoK. ELTRINGHAM. 1974. The daily activity of the elephant

in the Rwenzori National Park, Uganda. E. Afr. Wildl. J. 12: 273 - 289.

·WYNNE-EDWARDS, VoCo 1962. Animal dispersion in relation to social be

haviour. Oliver and Boyd, London.

YOUNG, E. 1970. Water as n faktor in die ekologie van wild in die

Nasionale Krugerwildtuin. M.Sc./D.Sc. (Natuurbeheer)-verhandeling.

Universiteit van Pretoria.

ZAGATHA, M.D. & A.Oo HAUGEN. 1973. Winter movement and home range of

white-tailed deer at Pilot Knob State Park, Iowa. Proc. Iowa Acad.

~· 79: 74 - 78.

BYLAE A

Liggaamsmates 1 ) en lewensgewig van oorbietjies wat in die Ermelo distrik gedurende 1973-1974 gevang is.

SKOUERHOOGTE BORSOMVANG HORINGLENGTE GESLAG (em) (em)

cJ 51,0 45,0 cJ 62,0 54,0 cJ 56,0 56,0 cJ 59,0 53,5 cJ 59,0 52,0 cJ 63,5 53,0 cJ 61,0 56,0 cJ 58,4 52,5 cJ 54,8 51 ,5 cJ 51 ,6 51 ,6 cJ 58,0 51 ,2 cJ 55,0 45,0 cf 62,0 45,0

X 57,8 51,3

~ 52,5 46,0 ~ 51 ,0 52,5 ~ 65,0 55,5 ~ 61 ,0 55,0 ~ 62,0 54,0 ~ 58,0 . 50,0 ~ 58,5 55,0 ~ 61,5 55,2 ~ 63,5 57,0 ~ 63,0 56,5 ~ 52,5 46,9 ~ 61 ,o 50,5

x 59,1 52,8

1) Mates volgens Ansell (1965)

2 ) Mates aan linkerkant geneem

(em) 2 )

-11,6 9,0

11 '5 13,4 11 , 9 13,3 12,0 12,0 13,5 12,0 1,9

13,6

11 '3

-------------

OORLENGTE (em) 2 )

9,8 9,0

10,0 10,0 9,9

11 ' 1 9,6

10,9 9,5 9,5 9,8 9,6 9,8

,,

9,8

9,8 10,0 11 ' 1 10,3 10,2 9, 1 9,9 9,8

10,4 10,2 8,7

10,5

10,0

KOPLENGTE TOTALE LENGTE AGTERPOOT- LEWENDIGE (em) VAN LIGGAAM LEN GTE GEWIG

(em) (em) 2 ) (kg)

18,5 92,0 26,0 11 '2 23,0 106,0 29,0 15,0 22,5 103,0 29,0 15,4 22,4 101 ,0 28,9 15,0 23,0 102,5 29,2 14,8 23,5 103' 1 29,4 17,0

- 102,4 29' 1 13,8 25,5 115,0 31 ,0 17,4 22,2 110 ,o 29,0 -25,0 107,5 28,5 14,2 24,0 97,0 29,0 12,0 17,8 93,0 27,8 10,5 23,0 98,0 31,6 11 , 5

22,5 102,3 29,0 14,0

21 ,5 89,0 27,0 14,4 23,0 109,0 29,5 15,6 23, 1 109,5 29,6 17,0 22,0 104,0 28,0 16,4 23,0 105,0 28,2 15,8 22,5 101,5 28,4 11 '0 23,4 108,0 29, 1 15,2 23' 1 106,0 31,4 15,0 22,0 103,0 30,8 14,0 25,0 107,0 29,8 15,0 18,5 92,0 26,5 7,5 22,5 99,0 30,0 14,0

22,5 102,8 29,0 14,2

I

N ........ 0

Bylae B Oppervlaktes van kampe en gebiede wat deur geomorfologiese eenhede, plantgemeenskappe, plant~ landerye en menslike besetting bestaan word (Amsterdam-studiegebied)

KAMPNR.l) "-12 ~ 5 16 vrl 8 -19l~~T~ ~I --------------+-1 M-~ 00-+1-~T--;;-I~i---::t-V>- r- N ~--:-t- \0 : "~1 0 i

Tot ale oppervlakte i ~ ~ 1 :::: I ~ 1 S I ;:: I r- 1 :::: I ::S \ S I ~ ( 00 i ~ 1 1 a- :

-------------+-:-~ ~-+--1 -:,t-=~1 \0 r-=-r-r-r--:-+1 --=-t~-,-:~-r~-t Plato-uitloper -o -o 71 ;::: -o I S L I I M r- I ::S \ 00 1 1 r- ;

-+-t- ~-r--r-~ -+---1----~-~+ --+--t-t K!ipveld I I I ;:!; I -o r- I 7 I N I ;2 ~ I ;:!; I I I

------------- -=-~-~ ~ 8--r I --+ -t-+--t- -=-t-t--~-t Platoberggebied N M I M I -1 1 I I I 1 I 1 I / I

T------------- ~- t1V> I ~i--=-t-:t

1

-+-:-t--~1-:t--i-i--t allushang L I l V> t- N I - -J V> 1 N 1 N L 1 r- 1

Pedime-nt -------r ~I :t;r E I ;1-;r- ~ t ~ 1--;r--=-t-=-1 ~-~ s1 ----------+-::+-:-r-l: +-:.- j--:-r-:-+--t-t-:+---+-t----t Riviervallei I -±~ I ~ I N I ~ - N I - I ~ I ~ I N I " I I N I -------------+- -t-+-r--i-- --r----t--r--+--t---t-+--t Pbntosies/sbndeuitheemse borne I ~ I I ~ I ::: I :;; I ;': I ;;' I ;; I S I :0: I I I ~

Lan:=------------r-1 _l+--~-r ~- ~ rrt-~~rj-~~-r ~ r ______________ L_t I _L_+-+-t-i--+- +--LL_j--_l Menslike besotting I I I I ~ I S I = I I ~ I ~ I I ~ I ~ I I I

T-f---r-+-t-T-i-t--r-·-i--r--t--t---~ ~~;.~::~~::,:.:::~:;/ emonW nata/ens~ I L I I I I I I I ~ l ~ I ~ f t ; ~: Paspalu: commnsonU. Hypan"henia hir:+ I --j-1 J-+-r~t~r-~1 -r:-Lt--I -+II --~---~--r Helzchrysum sp.- grasveld I 1 1 I 1 I )

1

I I

-----------1+-1 _i_-t _ _j_~-i---~ -+---t-i--+---t Trachypog~n spicatu~.- A lloteropsis semialata - +-+- I -+- .,._ I .,._ I I ~~ .,._I I \ ! . \ [ \i I

Mo:cymbTUm cer:ufo~e-grasveld_____ -lf-J--i-t-- -~--~--+J-+--+-~ Die Eragrostis racemosa - Eriosema pauciflorum - I I 1 I I t tl ~~ I I I -+-II -+- I I Heteropogon con.tortus-grasveld i 1 I I I I \ I ( I: ------------ ---+--i-+--+--+-+-r--t-+--t--t---t--i- -f Die .Tristachya hispida- Berkheya setifera- Dl II I -+- I -+- I -+- I -+-

1

1 -+- I I \ I I I I Panzcum natalense-grasveld _j i I J I I I 1 1 1 1 I -------------- -+ ~-~--t-- -t--+-+-r--r-t--t--i Die Hyparrhenia hirta- Eragrostis racemosa- I I I I i 1

1 I I l I I I Cyperaceae-grasveld 1 I t I I I I I I -+- I \ t I I --------------1---r- --t-~ t-+-t-- I +-+-t-- -+-t Die Loudetia simplex - !ndigofera sp. -\I -+- -+- I -+- I r I I I \i I -+- I -+- I I I I

Berkheya setifera-grasveld I I 1

\ I 1 I 1

J I I I I

----------1- ~--t-1--r---t---t---t--+--- -t-T-+--r DieAndropogon eucomus- Helichrysum sp.- Jl I 1 -+- I I I I

11 I I 11 I II

oulandgemeenskap I I I I I 1 I I

-------------+- --t--+-__j I -+-i--r1--t-t-i---t--+ ~:~g~::~:~::•tentissima · Echinochloa sp · I I I I iJ I I I ~ I ~1 I I ______________ j__L_l_j __ L_ _l_ ___ _J_ -k- _1 _ _1 1) Aile oppervlaktes in ha

+ Plantgemeenskap teenwoordig in kamp

Bylae C Oppervlaktes van kampe en gebiede wat deur geomorfologiese eenhede, plantgemeenskappe, •antasies, landerye en

menslike besetting beslaan word (Piet Retief-studiegebied)

KAMP NR.

------

Totale oppervlakte1)

Plato-uitloper

------------

Spitskruinreste

--------

Eskarp

--

Platotraphang

Tallushang

Pediment

Riviervallei

Plantasies

l.anderye --

Ou lande

--

Mcnslike besetting

Xerophyta sp.-Oldenlandia herbac eae-

klipplaatplantegroei

Aloe marlothii- Crassula sp. -

struikveld

---------------

Loudetia simplex - Trachypogon

- Rendlia altera-grasveld

spicatus

-------------

Monocymbium ceresiiforme - Dih

amplectens- Tristachya hispida -gr

eteropogen

as veld

--

--

-----

Alloteropis semialata - Trachypog

spica tus-grasvcld

Berkheya sp. - Helichrysum sp.

Tristachya hispida-grasveld

Gerbera sp. - Eulalia villosa -

Eragrostis plana-grasveld --------------

Kloofbosgemeenskap

Vleigemeenskap

on

Alle oppervlaktes in ha

-----

r-· ....... N M 1 o.n ell ell ell ell

0:: 0:: 0:: 0:: 0:: -

00 \0 ~ ....... ....... r- M 0 \C) o.n ...... ....... .......

0'1 ~ o.n N 0 0

""" ....... ....... 0'1 o.n """

\C) ....... \0 N .......

- t----

- r-- - ,---

M -....... ....... 00 0\ \C)

1---- - ----00 N

r- - r--- --o.n

,.-._ t---- - t----('I

N ...... - ,---

o.n \C)

....... .......

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._

.,._ .,._ .,._ .,._

.,._

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._

.,._

t----

.,._ .,._ .,._ .,._

1---·

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._

--'-----

2) Uitgedunde borne 1)

+ Plantgemeenskap teenwoordig in kamp

\C) r- 00 ell ell ell

0:: 0:: 0::

0\ ....... ~ \0 \C)

~ ~ .......

0 N 0 M M ~ ~ .......

M 00

- """ \0 M N

1--

M ~ 0 \C) N

r-00

- -('I ('I

0\ ....... ~ .......

0\ N \C)

o.n .......

.,._ .,._

.,._

.,._ .,._ .,._

.,._

.,._ .,._ .,._

L-_1_

0 ,.----~-~ 0'1 .......

~ N M -.:t ...-\ N M ~ o.n ell ell .D .D .D () () () () ....... N M ~

0:: 0:: 0:: 0:: 0:: 0:: 0:: 0:: 0:: 0:: :::E :::E :::E :::E :::E 1--- · ...

00 M r- ....... ....... o.n 0 \C) 0'1 ....... ~ 00 \C) N ~

~ 00 00 M \C) 00 0'1 \C) \0 o.n r- s o.n \C) ....... ....... ....... .......

t----1--N \C) N ....... 00 \C) \C) N ....... M M r- r-

::!; M ~ o.n \C)

""" r- o.n r- ....... \0 r- 00 \C) ....... o.n r- ....... 0'1

N ~ 00 \C) 0 ....... \C) M

""" N ....... .......

....... """

r- o.n 00

o.n ....... 00 N .......

t---

o.n

t---· ....... 0\ o.n N 00 ~ ~ N o.n ....... 0\ ....... """

....... 0'1 N ....... N ....... ....... .......

r- ~ M ....... ....... .......

- - ,.-._ ('I ('I ('I .......

""" o.n M M

....... M 0\ N N

r---r--

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

1---f-·

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

1----1--·

.,._ .,._

.,._ .,._ .,._

1--t---1----t--1---

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .... .,._ .,._ .,._ .... .,._ .,._ .,._ .,._

.,._

1---f-·

.,._ .,._ .,._

I r---f-- 1---f-

.,._ .,._ .,.. .,._

1---1--.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

'---'- '--· --

272

0 ....... N M ~ o.n \0 r- 00 0'1 ....... ....... ....... ....... .......

~ 5 :::E :::E :::E :::E :::E :::E :::E :::E :::E 0 ;:::::>

~ 0 \0 0'1 ~ 00

""" r- ~ o.n 0 0 0'1 0 r- 0 o.n M \C) \0 M 0'1 o.n 0 00 N ....... ....... M

""" r- 0 'I ....... r- 0 ~ \C) M 0 M N ....... ....... \C) .......

""" M

M ....... ~

""" M ~ M

N o.n \C) ~ 00 o.n ~ N N N ....... M ....... M M N o.n

N r- 00 \C) ...... o.n

o.n N 0'1 r- 0 \C) r-N ....... ....... M ....... N

o.n 0'1 0 ....... M

....... 00 N 0'1 M 0'1 M M N ...... ....... ~ \0

N r- M o.n N .......

r- \C)

""" N

- - ,.-._ ('I ('I

('I o.n 0'1 o.n ~ N .......

00 \0 0\ N 00 0

....... N

r--

.,._ .,._ .,._ .,._

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

.,._ .,._ .,._

.,._ .... .,._ .,._ .,._ .,._

.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

.,._ .,._ .,._

t--r--.,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._ .,._

.,._

273

BYLAE D

Alfabetiese lys van die plantspesies wat in die Amsterdam- en Piet

Retief-studiegebiede geidentifiseer is.

Acacia mearnsii De Wild

Acalypha caperonioides

Acalypha schinzii Pax

Aloe marlothii Berg.

Baill.

Alloteropsis semialata (R. Br.) Hitch.

Andropogon appendiculatus Nees

Andropogon eucomus Nees

Aristida junciformis Trin. & Rupr.

Asparagus africanus Lam.

Athrixia phylicoides DC.

Berkheza echinacea Burtt Davy

Berkheza insisnis (Hans.) Thell.

Berkheia set if era DC.

Brachiaria serrata (Spreng) Stapf.

Calpurnia ~ (Ait.) Benth.

Cassia biensis (Steyaert) Medonca & Torre

Conyza bonariensis Cronquist

·crassula mollus Thunb.

Ctenium concinnum Nees

Cussonia spicata Thunbe

Cymbopogon excavatus (Hochst.) Stapf

Dalbergia obovata E. Meyer

Dicoma zeyheri Sand.

Digitaria tricholaenoides Stapf

Diheteropogon amplectens (Nees) W.D. Clayton

Diose.lros whlteana (Hi ern) F. White

El,lonurus muticus (Spring.) Kunt

Era~rostis caeensis (Thunb.)

Era~rostis curvula (Schrad.)

Eragrostis gummiflua Nees

Eragrostis patentissima Hack

Eragrostis £lana Nees

Trin.

Nees

Eragrostis racemosa (Thunb.) Stend.

Eriosema cordatum E. Mey

Eriosema pauciflorum Klotzsch

Eriosema salignum E. Mey.

Eulalia villosa (Thunb.) Nees

Euphorbia pulvinata Marl.

Faurea speciosa (Welw.) Welw.

~ capensis Thunb.

Gnaphalium luteo-album L.

Gnidia capitata L.f.

Haplocarpha scaposa Harv.

274

Harpechloa falx (L.) Kuntze

Helichrysum latifolium (Thunb.) Less.

Helichrysum nudiflorum (L.) Less.

Helichrysum polycladum Klatt

Helichrysum swynnertonii S. Moore

Heteropogon contortus (L.) Beauv.

Hyparrhenia ~ (Stapf) Stent

Hyparrhenia hirta (L.) Stapf

Hypoxis rigidula Bak.

Hypoxis rooperi S. Moore

Kalanchoe thyrsiflora Harv.

Koderia cristata (L.) Pers.

Leonotis dysophylla Benth.

275

Loudetia flavida (Stapf) C.E. Hubb.

Loudetia simplex (Nees) C.E. Hubb.

Microchloa caffra Nees

Monocymbium ceresiiforme (Nees) Stapf

Nidorella resedifolia DC.

Oldenlandia herbacea (L.) Roxb.

Panicum na~alense Hochst.

Panicum ecklonii Nees

Paspalum commersonii Lam.

Pearsonia sessiflora Duemmer

Pellaea calomelanos (Sw.) Link

Pellaea viridis (Forsk.) Prantl

Pelargonium luridum (Andr.) Sweet

Pentanisia angustifolia Hochst.

Phyllanthus glaucophyllus Sond.

Phyllanthus parvulus Sond.

Pteridium aquilinum (L.) Kuhn

Raphionacme hirsuta (E. Mey.) R.A. Dyer

Rendlia altera (Rendle) Chiov.

Rhamnus prinoides L'Herit

!Yll!!.. dentata Thunb.

~ eckloniana Sond.

!Yll!!.. disco lor E. Mey.

Rhus tranEvaalensis Engl.

Rhus pyroides Burch.

Rhynchelytrum repens (Willd.) C.E. Hubb.

276

Rhynchelytrum setifolium (Stapf) Chiov.

Schkuhria pinnata (Lam.) Kuntze

Schistostephium crataegifolium (DC • .) Fenzl

Senecio affinis DC.

Senecio hieracioides DC.

Setaria splendida Stapf

Setaria neglecta de Wit

Setaria nigrirostris (Nees) Dur. & Schinz

Sporobolus pectinatus Hark.

Stiburus conrathii Hack.

Syzygium cordatum Hochst.

Themeda triandra Forsk.

Trachypogon spicatus (L.f.) Kuntze

Tristachya hispida (L.f.) K. Schum.

Tristachya rehmannii Hack.

Vernonia natalensis Sch. Bip.

Vernonia poskeana Vatke & Hildebr.

DIE GEDRAGSEKOLOGIE VAN DIE OORBIETJIE OUREBIA ...

Documents

Transcript of DIE GEDRAGSEKOLOGIE VAN DIE OORBIETJIE OUREBIA ...