DECISION MAKING SYSTEM ON OIL IN TURKISH PUBLIC SECTOR

ABSTRACT

Petroleum that had a great impact on global politics

since the beginning of the 20th century has become the

most important energy resource in the 21st century. The

arrangements and regulations regarding petroleum in

Turkey have emerged in the second half of the former

century. The issuance of the Petroleum Code dated 1954

and numbered 6326 has become a milestone on the adventure

of petroleum in Turkey.

Petroleum Code that contained “statist” arrangements has

undergone some amendments that may be considered to have

“statist” or “free market” attributes in economy.

This paper is composed of one introduction, five main and

one conclusion parts. In the first part of the paper, the

condition of petroleum in Turkey and also in the world,

I

its underground reserves and its place in overall global

economy are briefly mentioned.

In the second part, the issuance of the Petroleum Code

numbered 6326; the stages that the Turkish Petroleum

Legislation had undergone and developments in Petroleum

activities are mentioned. Information is rendered about

two institutions titled: Turkish Petroleum Co. Inc (TPAO)

and the Petroleum Affairs General Directorate (PIGM). 455

TÜRK KAMU SEKTÖRÜNDE PETROLE İLİŞKİN KARAR SİSTEMİ

ÖZET

Yirminci yüzyılın başından itibaren dünya siyasetine

damgasını vuran petrol, 21. yüzyılda da en önemli enerji

kaynakları arasında yer almaktadır. Türkiye’de petrol ile

ilgili esas düzenlemeler, geçen yüzyılın ikinci

yarısından sonra ortaya çıkmıştır. 1954 tarihli, 6326

Sayılı Petrol Kanunun çıkarılması, petrolün Türkiye’deki

serüveni açısından bir dönüm noktası olmuştur.

II

“Liberal” düzenlemeler içeren Petrol Kanunu, konjonktürel

gelişmelerine göre “devletçi” ya da “serbest piyasa”

ağırlıklı olabilecek kimi değişikliklere tabi kalmıştır.

Bu tez çalışması giriş, beş ayrı bölüm ve sonuçtan

oluşmaktadır.Tezin birinci bölümünde, Türkiye’de ve

dünyada petrolün durumu, rezervleri ve ekonomideki yerine

ilişkin özet bilgiler yer almaktadır.

İkinci bölümde ise 6326 sayılı Petrol Kanunu’nun

çıkarılmasından başlanarak, Türk Petrol Hukukunun

geçirdiği evreler ve petrol faaliyetlerindeki gelişmeler

ele alınmaktadır. Bu bölümde, Petrol Kanunundaki

değişiklik süreci, ulusal petrol kuruluşu Türkiye

Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ve petrol konusunda

düzenleyici kurum olan Petrol İşleri Genel Müdürlüğü

(PİGM) hakkında da bilgi verilmektedir.

İÇİNDEKİLER

III

TEŞEKKÜR

İÇİNDEKİLER

TABLO VE HARİTA LİSTESİ

KISALTMALAR

GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM

DÜNYADA, TÜRKİYE’DE PETROL VE EKONOMİ İLİŞKİSİ

A. DÜNYADA PETROL

I. PETROLÜN EKONOMİK DEĞERİ

II. REZERVLER

B. TÜRKİYE’DE PETROL

I. PETROLÜN TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YERİ

a. Türkiye’nin Petrol Üretimi

b. Türkiye’nin Petrol İthalatı ve tüketimi

II. TÜRKİYE EKONOMİSİNİN PETROLE BAĞIMLILIĞI

NOTLAR

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRK PETROL HUKUKUNUN GEÇİRDİĞİ EVRELER

IV

VE PETROL FAALİYETLERİNDEKİ GELİŞMELER

A. 6326 SAYILI PETROL KANUNU

6326 SAYILI PETROL KANUNUNU DOĞURAN ETMENLER

a. 792 Sayılı Kanun ve MTA

b. 1952 Sayılı Kararname

PETROL KAYNAKLARININ BULUNUP İŞLETİLMESİNDEN BEKLENEN

FAYDALAR

PETROL KANUNUNUN ÇIKARILMASI

a. Kanuna Muhalefet

b. 6326 Sayılı Yasaya Egemen Olan İlkeler

1954 TARİHLİ KANUN VE TPAO

a. TPAO’nun Kuruluşu

b. Faaliyet Alanı

c. TPAO’nun TPAŞ’a Dönüşmesi

d. TPAO’nun Bölünmesi

e. PETKUR’un Kapatılması ve TPAO’ya Dönüş

f. Özelleştirme Sürecinde TPAO’nun Küçülmesi

g. TPAO’nun Yurtdışına Açılması

PETROL DAİRESİ REİSLİĞİ

a. Kuruluş Amacı

b. İşleyişi

V

B. 6326 SAYILI KANUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER

I. 1954-73 DÖNEMİ DEĞİŞİKLİKLERİ

“LİBERALİZASYONA GEÇİŞ”

a. 6558 Sayılı Kanun

b. 6987 Sayılı Kanun

c. Liberalizasyona Muhalif Yaklaşımlar

d. Alınan Sonuçlar

II. 1973-80 DÖNEMİ

“İÇE KAPANMA VE DEVLETÇİLİĞE DÖNÜŞ”

a. Türkiye ve Dünyada Dönemin Egemen Yapısı

b. Petrol Reformu Kanununa Egemen Olan İlkeler

c. Liberal Uygulamalardan Uzaklaşma

III. 1980 SONRASI DEĞİŞİKLİKLERİ

“LİBERAL DÖNEME DÖNÜŞ ÇABALARI”

a. Dönemin Altyapısını Oluşturan Etmenler

b. Dünya Petrol Piyasasındaki Gelişmeler

c. 24 Ocak Kararları ve 1980’li Yılların Petrol

Politikasına Etkileri

d. 2808 Sayılı Kanun ve 1983 değişiklikleri

1. Genel Hükümler

aa. Tarifler

VI

bb. Memnuiyetler ve Hususi Kayıtlar

cc. Milli Menfaatlerin Korunması

2. İdare

aa. Koordinasyon

bb. İtiraz Hakları ve Tahkikat Usulleri

3. Arama ve üretim

aa. Müsaade

bb. Arama ve üretim

cc. İşletme Ruhsatnamesi

4. İthalat, İhracat, Fiyat ve Transferler

aa. İthalat ve İhracat

bb. Fiyat

cc. Transferler

e. Petrol Tüzüğünün Yenilenmesi

f. Değişikliklerin Değerlendirilmesi

C. 6326 SAYILI KANUN VE ENTEGRASYON MODELİ

D. PETROL KANUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ

NOTLAR

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

YERALTI (ARAZİDEKİ) FAALİYETLERİNDE

VII

KARAR VERME SİSTEMİ

A. PETROL HAKKI

I. MÜRACAAT

II. PETROL HAKKININ ELDE EDİLME ÖLÇÜTLERİ

III. PETROL HAKKININ KULLANILACAĞI YERLER

IV. TESCİL

V. YÜKÜMLÜLÜKLER

a. Rapor verme

b. Zararların tazmini

VI. HAKKIN SONA ERMESİ

a. Süre

b. Terk

c. Devir

d. Fesih

1. Doğrudan fesih

2. Dolaylı fesih

VII. HAKLARIN KORUNMASINDA BAŞVURULACAK KANUN YOLLARI

VE ANLAŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ

B. ARAMA

MÜSAADE

a. Yasal Düzenleme

VIII

b. İdarenin Yetkisi

ARAMA RUHSATI

1. Ruhsatın Alınması

2. Ruhsat Sahası

3. Ruhsat Süresi

4. Petrol Arayıcısının Yükümlülükleri ve

Hüsnüniyet Kavramı

5. Devlet Hakkı

6. Rakamlarla Arama Ruhsatnamesi

NOTLAR

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

YERÜSTÜ FAALİYETLERİNDE KARAR VERME SİSTEMİ

A. İŞLETME RUHSATI

I. İŞLETME RUHSATININ SAĞLADIĞI HAKLAR

II. RUHSATIN ELDE EDİLMESİ

a. 63. Madde Hükümlerine Göre

b. 64. Madde Hükümlerine Göre

III. RUHSATIN SÜRESİ

IV. RUHSAT SAHİBİNİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ

V. DEVLET HİSSESİ

IX

B. BORU HATLARI

I. TÜRKİYE-İRAN BORU HATTI ANLAŞMASI

II. BATMAN-İSKENDERUN (V. BÖLGE-AKDENİZ) BORU HATTI

III. IRAK BORU HATTI

a. Amaçlar

b. Tarafların Yükümlülükleri

c. İhtilafların Çözümü ve Tahkim

d. Anlaşmanın Süresi

e. TPAO’nun Belge Alması

f. Bugünkü Durum

IV. BORU HATLARININ YAPISI

C. RAFİNAJ

I. RAFİNAJ FAALİYETLERİNİN GEÇMİŞİ

a. MTA’nın İlk Rafineri Kurma Kararı

b. Petrol Kanununun yürürlüğe girmesi, Batman

Rafinerisinin Kuruluşu

1. Talep Yazısının İçeriği

2. Petrol Dairesi’nin Kararı

3. Milli Menfaatlere Uygunluk

4. İstimlak Kararı

5. Belgenin İçeriği

X

6. Kapasite Artırımı ve Modernizasyon

7. Belge Karar Sürecinde Yetki Kargaşası

aa. Enerji Bakanlığı’nın Yazısı

bb. Başbakanlığın Olumsuz Görüşü

cc. PİGM’nin İzni

dd. Karar Alma Sürecindeki Karışıklığın

Değerlendirmesi

c. Yabancı Yatırımcıya Rafineri Ve Boru Hattı Kurma

Hakkı Verilmesi

d. İzmit Rafinerisi

e. İzmir Rafinerisi

f. Orta Anadolu Rafinerisi (Kırıkkale)

1. Talep Yazısının İçeriği

2. PİGM’nin Değerlendirmesi

aa. TPAO’nun Taahhütleri

bb. Rafinaj Başmühendisliğinin Mütalaası

cc. PİGM’nin Müşterek Mütalaası

i. Şekil Bakımından İnceleme

ii. Esas Bakımından İnceleme

3. Belgenin Güvenlik-Askeri Boyutu

aa. Enerji Bakanlığının Talebi

XI

bb. Genelkurmay Başkanlığı’nın görüşü

4. ETKB’ye Uygun Görüşle Arz

5. TPAO’nun İlave Taahhütleri

6. Petrol Hakkına Müteallik Karar ve Belge

7. Rafinerinin Yapımı

II. TÜRK RAFİNAJ MEVZUATININ DEĞERLENDİRMESİ

a. Petrol Kanunu ve Aşırı Kârlar

b. Petrol Krizleri ve Müdahaleler

c. Serbest Rekabet ve Özelleştirme Girişimleri

d. TÜPRAŞ’ın Özelleştirilmesi Aşamaları

e. Özelleştirmenin İptali

III. RAFİNAJ FAALİYETİNDEN BEKLENENLER

D. PETROKİMYA

I. PETROKİMYA SANAYİİNİN KURULMASI KARARINA YOL AÇAN

ETMENLER

a. Dünyada

b. Türkiye’de

II. PETROKİMYA TESİSLERİNİN KURULMASINA

NEDEN OLAN KARAR SÜRECİ

a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı

1. Plastik İşletme Sanayi

XII

2. Kimya Sanayi

3. Lastik Sanayi

b. 1963 Yıllık Program

c. 1964 Yılı Programı

d. 1965 Yılı Programı

e. Bakanlıklararası İktisadi İşbirliği Kurulu Kararı

III. ÜRETİM HEDEFLERİ

IV. TPAO TARAFINDAN YÜRÜTÜLEN

ÇALIŞMALAR

a. Başlangıç Faaliyetleri ve Teknik Bilginin Sağlanması

b. Belge Talebi

c. PDR’nin Tereddütü “Petrokimya Endüstrisi petrol

Ameliyatından mı?”

d. TPAO’nun Cevabı ve “Petrokimya’nın Petrol

Ameliyesinden olduğuna ikna çabaları”

e. Konunun ETBK’ya Taşınması ve “PDR’nin İkircikli

Tutumda inadı”

f. İktisadi Kurul’un nötr kalması ya da “Topu Taca

Atma”

g. Bakanlıklararası Komisyon ve “Nafile Turlara Devam”

1. Bayındırlık Bakanlığı’nın Mütaleası

XIII

2. Sağlık Bakanlığı’nın Mütaleası

3. Ulaştırma Bakanlığı’nın Mütaleası

4. Tarım Bakanlığı’nın Mütaleası

5. Tarım Bakanlığı Zirai Mücadele Genel Müdürlüğü’nün

Mütaleası

6. Sanayi Bakanlığı’nın Mütaleası

7. Genelkurmay Başkanlığı’nın Mütaleası

h. TPAO’nun İlave Şartlara Tepkisi ve PDR’ye “İşi

Yokuşa Sürmeyin Mesajı”

i. TPAO’nun PDR’ye Israrı “Belgeyi Verin Artık”

j. PETKİM Tesislerinin Kuruluş Kararı ve PDR’yi İkna

Çabaları

1. PETKİM’in Kurulmasını Etkileyen Faktörler

2. PETKİM’in Kuruluşu

3. Rakip Yabancı Sermayeyi Devre Dışı Bırakma Çabaları

4. Belgede Sona Doğru “PETKİM de Devrede”

5. PETKİM’in Hususi Şartları Kabulü

k. Nihayetinde Belgenin Verilmesi

l. Belgenin Tadilleri ve PETKİM’in Büyümesi

m. Kırıkkale Amonyak Tesislerinin Kuruluşu

E. İHTİLAFLAR, ENGELLEMELER VE YARGI KARARLARI

XIV

I. ANLAŞMAZLIKLAR

II. DANIŞTAY KARARLARI

III. YABANCI SERMAYEYE GÜVENCE GEREKSİNİMİ

IV. ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ VE TAHKİM

V. ÖZEL SEKTÖRDE YETKİ KARMAŞASI

F. PETROL FAALİYETİ SÜRECİNİN DEĞERLENDİRMESİ

NOTLAR

BEŞİNCİ BÖLÜM

FİYAT MEKANİZMASI VE DAĞITIM

A. PETROL OFİSİNİN KURULUŞU

B. AKARYAKIT FİYAT İSTİKRAR FONUNUN KURULMASI

C. AKARYAKIT POLİTİKALARI

I. 6326 SAYILI KANUN’DA FİYATLAR

II. 1702 SAYILI KANUN’LA GETİRİLEN DÜZENLEME

III. KARARNAME VE TEBLİĞLER

IV. 24 OCAK KARARLARI

V. AKARYAKIT TÜKETİM VERGİSİ

VI. AKARYAKIT DAİRE BAŞKANLIĞI VE FİYATLANDIRMADA

KAMUNUN BELİRLEYİCİLİĞİ

D. FİYATLANDIRMADA LİBERALİZASYON

XV

I. 1980-88 DÖNEMİ

II. 1989-97 DÖNEMİ

a. 1989 Kararnamesi ve Dönüm Noktası

b. 3571 Sayılı Kanun

c. 89/14264 Sayılı Kararname

d. 89/13607 Sayılı Karar

e. Gümrük Birliği

III. 1998-2002 DÖNEMİ VE “OTOMATİK FİYAT SİSTEMİ

(OFS)”

a. 98/10745 Sayılı Karar ve Fiyatların

Farklılaşması

b. 98/3 Sayılı AFİF Tebliği

c. 99/13760 Sayılı Karar ve Hazine’nin Karar Alma

Sürecine Dahil Edilmesi

d. 4684 Sayılı Kanun ve AFİF Gelirlerinin Genel

Bütçeye Transferi

IV. 4313 SAYILI KARAR İLE AKARYAKIT DAĞITIM VE

PAZARLAMA ŞİRKETLERİNİN KURULMASININ DÜZENLENMESİ

V. PETROL ÜRÜNLERİ İTHALATI

E. 5015 SAYILI KANUN

I. FİYAT SİSTEMİ

XVI

II. KANUNUN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ

III. SİSTEME ELEŞTİRİLER

F. DAĞITIM VE FİYAT SİSTEMİNİN

DEĞERLENDİRİLMESİ

NOTLAR

SONUÇ

KAYNAKÇA

BELGELER KAYNAKÇASI

ÖZET

ABSTRACT

XVII

TABLO VE HARİTA LİSTESİ

BİRİNCİ BÖLÜM

Sayfa

Tablo I.1 Dünya Ham Petrol Üretim ve Tüketimi

6

Tablo I.2 Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Ham Petrol

Üretimi (M. Ton) 12

Tablo I.3 2002 Yılı Sonu İtibariyle Türkiye’deki Ham

Petrol Rezervleri 14

Tablo I.4 Yıllar İtibariyle Ham Petrol İthalatı (M.

Ton) 16

XVIII

Tablo I.5 Türkiye Ham Petrol Ve Petrol Ürünleri Arz

Ve Talebi (M. Ton) 19

İKİNCİ BÖLÜM

Tablo II.1 TPAO’nun Kurduğu Şirketler

27

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Tablo III.1 Şirketlerin Bölgelere Göre Arama

Ruhsatnameleri

Durumlarını Gösterir Liste

Harita III.1 18 Petrol Bölgesine göre, Türkiye’de

Petrol Arama ve

İşletme Sahalarının Dağılımını Gösterir Harita

Harita III.2 Türkiye’de Petrol Arama ve İşletme

Sahalarını Gösterir Harita

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

XIX

Tablo IV.1 Şirketlere Verilmiş Olan İşletme

Ruhsatnameleri

Tablo IV.2 Boru Hattı Uzunlukları

Tablo IV.3 Yıllar İtibariyle Taşınan Ham Petrol

Miktarları (Bin Varil)

Tablo IV.4 Boru Hatları Genel Tablosu

Tablo IV.5 Şirketlere Verilmiş Olan Belgeler

Tablo IV.6 Petrol Faaliyetleri İçin Yapılan Bürokratik

İşlemler

Tablo IV.7 PİGM’e Ruhsat ve Belge Başvurusu

Tablo IV.8 Petrol Faaliyetleri Akım Şeması

XX

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

ADAŞ : Akaryakıt Dağıtım Anonim Şirketi

AFİF : Akaryakıt Fiyat İstikrar Fonu

agk : Adı Geçen Kanun

agt : Adı Geçen Tüzük

ANY : Anayasa

API : Amerikan Petrol Enstitüsü

AŞ : Anonim Şirket

ATAŞ : Anadolu Tasfiyehanesi Anonim Şirketi

XXI

ATV : Akaryakıt Tüketim Vergisi

AÜ : Ankara Üniversitesi

a.y. : Aynı Yerde

BİİK : Bakanlıklararası İktisadi İşbirliği Kurulu

Kararı

BKK : Bakanlar Kurulu Kararı

BOTAŞ : Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi

C : Cilt

CIF : Cost, Insurance and Freight, (Mal Bedeli,

Sigorta ve Navlun)

DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi

CHP : Cumhuriyet Halk Partisi

DİTAŞ : Deniz İşletmeciliği ve Tankerciliği

Anonim Şirketi

DP : Demokrat Parti

DPT : Devlet Planlama Teşkilatı

DY : Dış yazışma

EPDK : Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu

ETK : Enerji ve Tabii Kaynaklar

ETKB : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

FOB : Free on Board (Gemi Bordasında Teslim)

XXII

HK : Hakkında

HPBH : Ham Petrol Boru Hattı

HT : Hasan Tanrıseven

İDT : İktisadi Devlet Teşekkülü

İGSAŞ : İstanbul Gübre Sanayi Anonim Şirketi

İPRAŞ : İstanbul Petrol Rafinerisi Anonim

Şirketi

İTO : İstanbul Ticaret Odası

İY : İç yazışma

KDV : Katma Değer Vergisi

KHK : Kanun Hükmünde Kararname

KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü

Km : Kilometre

KOİ : Başbakanlık Kamu Ortaklığı İdaresi

LTD : Limited

LPG : Sıvılaştırılmış Petrol Gazı

M : Madde

MGA : Milli Güvenlik Akademisi

MGK : Milli Güvenlik Kurulu

Mt : Milyon Ton

MTA : Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü

XXIII

No : Numara

Ny : Numara yok

OAR : Orta Anadolu Rafinerisi

OFS : Otomatik Fiyat Sistemi

ÖİB : T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi

Başkanlığı

OPEC : The Organization of the Petroleum Exporting

Countries

(Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü)

ÖTV : Özel Tüketim Vergisi

PD : Petrol Dairesi

PDR : Petrol Dairesi Reisliği

PETKİM : Petrokimya Holding Anonim Şirketi

PETKUR : Türkiye Petrol Kurumu

PİGM : Türkiye Cumhuriyeti Petrol İşleri Genel

Müdürlüğü

PK : 6326 Sayılı Petrol Kanunu

PT : Petrol Tüzüğü

PÜİS : Petrol Ürünleri İşverenleri Sendikası Genel

Merkezi

Raf : Rafineri

XXIV

RG : Resmi Gazete

S : Sayı

s : Sayfa

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

Sy : Sayı Yok

T : Tertip

TABGİS :Türkiye Akaryakıt Bayileri Petrol ve Gaz

Şirketleri İşveren Sendikası

TC : Türkiye Cumhuriyeti

TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TEK : Türkiye Elektrik Kurumu

TİKA : Türkiye İktisadi Kalkınma Ajansı

TPC : Turkish Petroleum Company

TPIC : Turkish Petroleum International Company

Ltd.

TR : Tarih

TPAO : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı

TPAŞ : Türkiye Petrolleri Anonim Şirketi

TÜMAŞ : Türk Mühendislik Müşavirlik ve Müteahhitlik

A.Ş.

TÜPRAŞ : Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi

XXV

TY : Tarih Yok

UEA : Uluslararası Enerji Ajansı

USD : Amerikan Doları

Vb : Ve benzeri

Vd : Ve diğerleri

Yage : Yukarıda Adı Geçen Eser

Yagb : Yukarıda Adı Geçen Belge

Yagg : Yukarıda Adı Geçen Gazete

Yagm : Yukarıda Adı Geçen Makale

YPK : Yüksek Planlama Kurulu

Yy : Yayınlayanın adı yok

yty : Yayın tarihi yok

yyy : Yayın yeri yok

XXVI