DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2709

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1672

DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I

YazarlarProf.Dr. Enver ÖZKALP (Ünite 1, 3, 4)

Prof.Dr. M. Aytül KASAPO⁄LU (Ünite 2, 5)Doç.Dr. Feryal TURAN (Ünite 6)

Yrd.Doç.Dr. Z. Yonca ODABAfi (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. A. Çi¤dem KIREL

Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Ö¤r.Gör. Orkun fien

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Mustafa Ever

GrafikerlerAyflegül DibekAysun fiavl›

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Davran›fl Bilimleri-I

ISBN 978-975-06-1374-6

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 72.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, May›s 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ ix

Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi.................. ............................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3SOSYOLOJ‹ NED‹R? ...................................................................................... 3SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI .......................................................................... 4Neden Sosyoloji Çal›flmal›y›z? ..................................................................... 5SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹ .............................. 7TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI .................................................................. 8Toplum Nedir? .............................................................................................. 9Toplumsal Yap› ............................................................................................. 10Toplumsal Yap›y› Oluflturan Parçalar ......................................................... 10

Kültür ...................................................................................................... 10Toplumsal s›n›f ........................................................................................ 10Statü ......................................................................................................... 11Rol ........................................................................................................... 11Grup......................................................................................................... 12Toplumsal Kurumlar ............................................................................... 12

TOPLUM TÜRLER‹ ....................................................................................... 13B‹L‹MSEL YÖNTEM VE AfiAMALARI .......................................................... 15SOSYOLOJ‹N‹N ARAfiTIRMA YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹ .......................... 18Nicel Araflt›rma Teknikleri ............................................................................ 19

Gözlem..................................................................................................... 19Saha Araflt›rmas› (Survey) ....................................................................... 20Görüflme .................................................................................................. 20Deney Tekni¤i ......................................................................................... 20

Nitel Araflt›rma Teknikleri ........................................................................... 21Derinlemesine Görüflme ......................................................................... 21Yaflam Öyküsü ........................................................................................ 21Doküman ‹ncelemesi .............................................................................. 21Vaka ‹ncelemesi ...................................................................................... 22

ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ ........................................................................................ 22Özet ............................................................................................................... 23Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 24Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 25Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 26

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar .... 28SOSYOLOJ‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ .......................................................... 29Sosyolojinin Do¤uflu .................................................................................... 29Sosyolojinin Öncüleri ................................................................................... 30

‹bni Haldun ............................................................................................ 30Henri de Saint Simon ............................................................................ 32Auguste Comte ....................................................................................... 33Karl Marx ................................................................................................ 35

Sosyolojin Kurucular› ................................................................................... 36Emile Durkheim ..................................................................................... 36Max Weber ............................................................................................. 38

SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ............................................... 40Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m..................................................................... 41‹fllevselci / Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................ 42Çat›flmac› Yaklafl›m ....................................................................................... 44SOSYOLOJ‹YE ELEfiT‹REL BAKAN YAKLAfiIMLAR .................................... 45Feminizm ....................................................................................................... 45

Farkl› Feminist Yaklafl›mlar .................................................................... 46Post-modernizm............................................................................................. 48Özet................................................................................................................ 51Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 53Okuma Parças› .............................................................................................. 54Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 55Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 56

Kültür ve Kültürel De¤iflme ................................................... 58KÜLTÜR NED‹R?............................................................................................ 59Kültür, Ulus ve Toplum................................................................................ 61Kültürün Özellikleri....................................................................................... 62KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR: D‹L, NORM VE DE⁄ERLER ............ 64Dil ................................................................................................................. 64Normlar .......................................................................................................... 66De¤erler ......................................................................................................... 68KÜLTÜREL FARKLILIKLAR ........................................................................... 70Bask›n Kültür ............................................................................................... 71Alt Kültür ...................................................................................................... 71Karfl›t Kültür ................................................................................................. 71Yüksek Kültür ve Popüler Kültür ............................................................... 72KÜLTÜRÜN D‹⁄ER PARAMETRELER‹: KÜLTÜR fiOKU VE KÜLTÜR BOfiLU⁄U KAVRAMLARI ............................................................................ 74Kültür fioku .................................................................................................. 74Kültür Bofllu¤u veya Kültürel Gecikme ...................................................... 75

‹ ç indek i leriv

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

ETNOSANTR‹ZM VE KÜLTÜREL RÖLAT‹V‹ZM ......................................... 75Etnosantrizm .................................................................................................. 75Kültürel Rölativizm ...................................................................................... 76KÜLTÜREL DE⁄‹fiME VE DE⁄‹fiME KAYNAKLARI ................................... 78Özet ............................................................................................................... 80Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 81Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 82Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 82S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 83Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 83

Aile ve Toplumsal Gruplar ..................................................... 84A‹LE KAVRAMI VE GLOBAL B‹R BAKIfi ..................................................... 85A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ ........................................................................ 88Çekirdek Aile................................................................................................. 88Geleneksel Genifl Aile ................................................................................. 89ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹............................ 91A‹LE KURUMUNU AÇIKLAYAN SOSYOLOJ‹K KURAMLAR....................... 92Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................... 92Çat›flma Kuram› ............................................................................................. 94Sembolik Etkileflim Kuram›........................................................................... 95Feminist Bak›fl Aç›s› ...................................................................................... 95EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ ................................................................. 96GÜNÜMÜZ A‹LES‹NDE FARKLILIKLAR....................................................... 98Tek Ebeveynli Aileler.................................................................................... 98Evlenmeden Birlikte Yaflama........................................................................ 99Boflanma ........................................................................................................ 99

Bireysel Nedenler.................................................................................... 101Toplumsal Nedenler................................................................................ 101

TÜRK TOPLUMUNDA A‹LE YAPISI............................................................. 101K›rsal Aile ..................................................................................................... 102Gecekondu Ailesi .......................................................................................... 103Kentsel Aile .................................................................................................. 104TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TÜRLER‹ ............................................... 105Grup Nedir? ................................................................................................... 105GRUP TÜRLER‹ ............................................................................................ 107Birincil Gruplar.............................................................................................. 107‹kincil Gruplar ............................................................................................... 108‹ç ve D›fl Gruplar .......................................................................................... 109Referans Grubu ............................................................................................. 109Elektronik Etkileflim Gruplar› ....................................................................... 110Özet ............................................................................................................... 112Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 114Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 115Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 115

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 115Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 116

Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu....................................... 118KÜRESELLEfiME ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR .................................................. 119Küreselleflme Elefltirisi................................................................................... 121Küreselleflme Karfl›t› Yeni Toplumsal Hareketler........................................ 122TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR ............................................................. 123Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi.............................................................. 125

Kapitalizm................................................................................................ 126Sosyalizm ................................................................................................ 126

KAP‹TAL‹ZM‹N KÜRESELLEfiMES‹ ............................................................... 127‹fllevselcilere Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi ......................................... 127Çat›flmac›lara Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi ........................................ 128Kad›n ve Çal›flma Yaflam› ............................................................................. 129Özet................................................................................................................ 131Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 133Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 134Okuma Parças› .............................................................................................. 134Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 136S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 136Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 136

Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma.................................... 138G‹R‹fi ............................................................................................................. 139TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSU ...................................................... 140TOPLUMSAL TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹ ................................................. 141Kast Sistemi.................................................................................................... 141S›n›f Sistemi .................................................................................................. 144TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI ............................................... 144Çat›flma Kuram› ............................................................................................. 144

K. Marx ve S›n›f Çat›flmas›...................................................................... 144R. Dahrendorf ve Çat›flman›n Kurumsallaflmas› ................................... 146

‹fllevselci Kuram ........................................................................................... 147T. Parsons ve Tabakalaflma ................................................................... 147K. Davis ve W. Moore ........................................................................... 148

Tabakalaflma Kuramlar›n›n De¤erlendirilmesi ........................................... 149TÜRK‹YE’DE GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹ ................................................................ 150Özet................................................................................................................ 153Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 155Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 156Okuma Parças› .............................................................................................. 157Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 157S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 158Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 159

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kentleflme ve Nüfus .......... 160TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KAVRAMI ............................................................... 161Kültürel Etkenler .......................................................................................... 162Fiziksel Etkenler ........................................................................................... 162Siyasal Örgütlenmeler .................................................................................. 162Nüfus ............................................................................................................ 162Teknoloji ....................................................................................................... 163NÜFUS VE DEMOGRAF‹ ............................................................................. 164Nüfus ile ‹lgili Sorunlar................................................................................. 164Nüfus, Göç, Toplumsal De¤iflme ve Kentleflme ........................................ 167KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJ‹K BAKIfi.......................................... 168Kent Sosyolojisi ............................................................................................ 173

Kültürel Yaklafl›mlar .............................................................................. 173Yap›sal Yaklafl›mlar ................................................................................ 174

Kent Sosyolojisinde Güncel Yaklafl›mlar .................................................... 175Kent Büyümesi Modelleri ...................................................................... 176

Türkiye’de Kentleflme .................................................................................. 178Özet................................................................................................................ 180Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 182Yaflam›n ‹çinden .......................................................................................... 183Okuma Parças› .............................................................................................. 183Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 184S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 184Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 185

Suç ve Sapk›n Davran›fllar .................................................................... 186SAPKIN DAVRANIfi VE SUÇ......................................................................... 187Sapk›n Davran›fl ........................................................................................... 187Suç ve Nitelikleri ........................................................................................... 188Kriminoloji ..................................................................................................... 190SUÇU AÇIKLAYAN KURAMLAR................................................................... 193Biyolojik Kuramlar ........................................................................................ 193Psikolojik Kuramlar ....................................................................................... 195Sosyolojik Kuramlar ...................................................................................... 195

Fonksiyonalist Kuramlar ......................................................................... 196Etkileflimci Kuramlar ............................................................................... 201Çat›flma Kuramlar› ................................................................................... 203Kontrol Kuramlar› ................................................................................... 205

SUÇ TÜRLER‹................................................................................................. 206Profesyonel Suçlar......................................................................................... 207Organize Suçlar ............................................................................................. 208Beyaz Yakal› Suçlar....................................................................................... 208Siber Suç ........................................................................................................ 208Özet................................................................................................................ 211

‹ ç indek i ler vii

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 212S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 213Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 213Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 213Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 214

Sözlük ................................................................................... 217

‹ ç indek i lerviii

Önsöz

Davran›fl Bilimleri-I adl› bu bas›l› çal›flma; Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim

Fakültesi ö¤rencilerinin ders kitab› gereksinimlerinin karfl›lanabilmesi amac›yla

haz›rlanm›flt›r. Konular ve içeri¤in belirlenmesi sürecinde ö¤rencilerin ders prog-

ramlar› dikkate al›nm›flt›r. Bu kitapta sosyolojinin temel konular› ele al›nmaktad›r.

Kitab›m›z›n ö¤rencilerimize oldu¤u kadar, konuyla ilgili olan di¤er kiflilere de fay-

dal› olabilece¤ine inan›yoruz.

Bu ders kitab› haz›rlan›rken “Sosyoloji Bilimi ve Yöntemi”, “Kültür ve Kültürel

De¤iflme” ve “Aile ve Toplumsal Gruplar” bafll›kl› üç ünite Prof.Dr. Enver ÖZ-

KALP taraf›ndan kaleme al›nd›. Prof.Dr. M. Aytül KASAPO⁄LU ise “Sosyolojinin

Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklafl›mlar” ve “Küreselleflme ve Ekonomi Kuru-

mu” bafll›kl› iki üniteyle kitaba katk›da bulundu. “Toplumsal Eflitsizlik ve Tabaka-

laflma” isimli ünite Doç.Dr. Feryal TURAN, “Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kent-

leflme ve Nüfus” isimli ünite Yrd.Doç.Dr. Z. Yonca ODABAfi, “Suç ve Sapk›n Dav-

ran›fl” bafll›kl› ünite de Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR taraf›ndan kaleme al›nd›.

Bu kitab›n haz›rlanmas› sürecinde birçok kifli katk› sa¤lam›flt›r. Öncelikle Ana-

dolu Üniversitesi yönetimine, Aç›kö¤retim, ‹ktisat ve ‹flletme Fakülteleri yönetim-

lerine, kitaba katk›da bulunan yazarlara, kitab›n elimize gelinceye kadar geçirdi¤i

tüm aflamalar›nda eme¤i geçen Üniversitemiz çal›flanlar›na teflekkür ediyoruz. Ki-

tab›m›z›n ö¤rencilerimize ve bu kitaba baflvuracaklara faydal› olmas›n› diliyoruz.

Editörler

Prof.Dr. A. Çi¤dem KIREL

Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyolojiyi tan›mlayarak ilgi alanlar›n› aç›klayabilecek,Sosyolojinin bak›fl aç›s›n› aç›klayabilecek,Sosyolojinin di¤er sosyal bilimlerle olan iliflkisini de¤erlendirebilecek,Toplum ve toplumsal yap› kavramlar›n› aç›klayabilecek,Sosyolojide kullan›lan araflt›rma yöntem ve tekniklerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyoloji• Toplum

• Toplumsal Yap›• Bilimsel Yöntem ve Teknik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Davran›fl Bilimleri-ISosyolojiye Giriflve Yöntemi

• G‹R‹fi• SOSYOLOJ‹ NED‹R?• SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI• SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER SOSYAL

B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹• TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI• TOPLUM TÜRLER‹• B‹L‹MSEL YÖNTEM VE AfiAMALARI• SOSYOLOJ‹N‹N ARAfiTIRMA

YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹• ARAfiTIRMA ET‹⁄‹

1DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I

G‹R‹fiBu ünitede Davran›fl Bilimleri I dersi kapsam›nda Sosyoloji disiplini sizlere tan›-t›lmaya çal›fl›lacakt›r. Böylece sosyolojinin ne oldu¤u, sosyolojik düflünmenin na-s›l olmas› gerekti¤i hakk›nda bilgi verilerek, sosyolojik araflt›rmalarda kullan›lan bi-limsel yöntem anlay›fl› aç›klanmaya çal›fl›lacakt›r.

SOSYOLOJ‹ NED‹R?Sosyoloji sosyal iliflkiler üzerinde odaklan›r ve sosyal iliflkilerin, bireylerin tutum vedavran›fllar› üzerindeki etkileri ve bu iliflkilerin toplam› olan toplumun oluflumu,geliflimi ve de¤iflimi üzerinde durur (Schaefer, 2010: 51).

Sosyoloji böylece insan toplumlar›n› inceler. Toplum da onun içinde yaflayaninsanlar›n davran›fllar›n›, inanç ve kifliliklerini flekillendirir. Toplumlar ise insanla-r›n oluflturdu¤u aile, topluluk, s›n›f, ulus gibi gruplardan meydana gelir. Toplum-lar ayn› zamanda çeflitli kurumlardan da oluflurlar. Toplumsal kurumlar insanlar›nçeflitli aktivitelerini organize ederler. Örne¤in e¤itim, sa¤l›k, siyaset, din, ekonomigibi kurumlar toplumsal yaflam› biçimlendirirler. Toplumun içinde yaflayan insan-lar ortak inanç, ideal ve gelenekleri paylaflarak kültür yarat›rlar. Bir toplumdan sözetti¤imiz zaman genellikle akl›m›za ilk gelen fleylerden biri kültürdür. Sosyologlarbir toplum içinde yaflayan insanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› de¤er, inanç, ge-lenek ve görenekleri kültür olarak tan›mlarlar.

Sosyoloji içinde yaflad›¤›m›z dünyay› ve kendimizi anlamam›za yard›mc› olanbir disiplindir. Çünkü, bizler içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n ürünleriyiz. Yani yaflad›-¤›m›z dünya ve çevre bizi etkileyerek de¤ifltirmekte, bizler de içinde yaflad›¤›m›zdünyaya uyum sa¤layarak yaflam›m›z› sürdürmekteyiz.

Sosyolojinin ayn› zamanda çevremizde yer alan önemli de¤iflmelerin üzerimiz-deki etkilerini anlamam›zda da bir gücü vard›r. Örne¤in h›zla de¤iflen teknolojile-ri, yükselen küreselleflmeyi, artan nüfus ve kad›nlar›n toplum içinde farkl›laflan rol-lerini anlamam›zda katk›lar› vard›r. Bu de¤iflmeler yaflam›m›z› nas›l etkiliyor? Bu-gün de¤iflen teknolojiyle birlikte insanlarla yüz yüze görüflmek yerine ço¤u zamancep telefonlar› ya da e-posta ile mesaj göndermeyi tercih ediyoruz. Bu daha m› ko-lay›m›za geliyor? Veya aile ve ifl yaflam›n›n bizden beklentilerini karfl›lamakta bubeklentileri dengede tutmakta zorlanabiliyoruz. Ayn› flekilde, geliflmifl ülkelerdekiteknolojilerin geliflmekte olan ülkelere kaymas›yla binlerce iflçinin geliflmekte olanülkelere do¤ru gitti¤ini, bunun da bu ülkelerde ciddi iflsizlik sorununa yol açt›¤›n›

Sosyolojiye Girifl ve Yöntemi

Sosyoloji en basit tan›m›ylatoplumsal davran›fl›n veinsan gruplar›n›n bilimselolarak incelenmesidir.

Kültür, sonradanö¤rendi¤imiz vepaylaflt›¤›m›z her fleyikapsar.

Sosyoloji toplumuninsanlar›n yaflamlar›n› nas›letkiledi¤ini ö¤retir vebunlar›n sonuçlar›n›n nelerolabilece¤ini gösterir.(Andersen and Taylor, 2006:2).

sosyolojik analizle inceleyebiliyoruz. ‹stanbul’da yaflayan bir kar› kocan›n birbirle-riyle iliflkilerinin Hakkari’de veya Çin’de yaflayan bir kar› kocadan neden farkl› ola-bilece¤ini araflt›rabiliyoruz. Bütün bunlar bizlere rehberlik eden sosyolojik nitelik-li sorulard›r. Sosyoloji yukar›da bir k›sm›na de¤inilen toplumsal de¤iflmelerin ne-den ve sonuçlar›n› aç›klamaya çal›fl›r.

Toplum devaml› bir de¤iflim sürecini yaflarken ayn› zamanda bir istikrar ve dü-zen içinde de bulunur. Toplum içinde yaflayan insanlar genelde insan davran›fllar›konusunda al›flm›fl olduklar› belirli kurallara uyarak yaflamlar›n› sürdürürler ve biz,belirli durumlar alt›nda insanlar›n ne tür davran›fllar gösterebilece¤ini afla¤› yukar›kestirebiliriz (Andersen and Taylor, 2006). Bu olgu sosyologlar›n do¤ru olarak sap-tad›klar› ilginç bir durumdur. Toplum bir yandan sürekli olarak de¤iflirken bir yan-dan da düzenli kalmaya, de¤iflmemeye çal›fl›r. Örne¤in, bir yandan cep telefonla-r›ndaki h›zl› de¤iflme temposundan, elektronik ve teknoloji kirlili¤inden söz eder-ken bir yandan da bu teknolojileri kullanmaya hatta yenileriyle de¤ifltirmeye, bun-lar›n insanlara birçok kolayl›k sa¤lamas› nedeniyle devam ediyoruz. Toplum daayn› flekilde bir yandan belirli davran›fl kal›plar›na ba¤l› kalmaya ve onlar› koru-maya çal›fl›rken di¤er yandan da de¤iflmenin önüne geçilemez olufluyla yeni du-rumlara uyum sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Bu iki olgu sosyolojik düflüncenin bir gös-tergesi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

SOSYOLOJ‹K BAKIfi AÇISI Sosyologlar sosyal davran›fl› anlayabilmek için düzenli olmayan yarat›c› bir düflün-ce üzerinde odaklan›r ve ona ba¤l› kal›rlar. C.Wright Mills, bu düflünceye sosyolo-jik hayal gücü (imgelem) veya sosyolojik düflünce der. Sosyolojik düflünmek bu-güne kadar tart›flmas›z kabul edilen inançlar› elefltirme, kesin oldu¤u kabul edilengörüflleri çözümleme ve sorgulama al›flkanl›¤› kazanmakt›r (Bauman, 2004: 28). Budüflünce, birey ile içinde yaflad›¤› toplum aras›ndaki iliflkilerin fark›nda olunmas›-n› içerir.

Konuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi için, C. Wright Mills’in “Toplumbilimsel Düflün” (Çev. ÜnsalOskay, Der Yay›nlar›, ‹stanbul, 2007) kitab›n› okuyabilirsiniz.

Buradaki temel düflünce bireyin kendi içinde yaflad›¤› toplumu, kendi öznelde¤erleri veya kendi kültürel yanl›l›¤› aç›s›ndan de¤il, mümkün oldu¤unca bunla-r›n d›fl›nda kalarak bir yabanc› gibi görebilmesi veya izleyebilmesidir. Örne¤in, ül-kemizde insanlar futbol maçlar›na giderek, tak›mlar›n› alk›fllayarak tezahürat ya-parlar. Bu Bat› ülkelerinde de böyledir. Bali ve Endonezya’da ise, bir y›¤›n seyirciiplerle çevrilmifl bir alanda dövüflen horozlar› alk›fllayarak, onlar üzerine bahisleregirerek bu oyunun sonucundan bir kazanç elde etmeye çal›fl›rlar. Bu nedenle birülkede normal olarak görülen bu spor olay› baflka bir ülkede normal olarak nite-lendirilmeyebilir. Endonezya’daki horoz dövüflleri veya Pakistan’daki köpek dö-vüflleri o ülkeler için normal bir spor olay› olarak görülürken bir baflka toplum içinbir vahflet olarak de¤erlendirilebilir. ‹flte sosyolojik bak›fl aç›s› bizim deneyimleri-mizin ve gözlemlerimizin d›fl›nda daha genifl konular› anlamam›za ve görmemizeyard›mc› olur (Schaefer, 2010: 5). Örne¤in bir çiftin boflanmas› kiflisel bir sorundurama bir toplumda yap›lan evliliklerin büyük bir k›sm› boflanma ile sonuçlan›yorsabu toplumsal bir sorundur. Ayn› flekilde iflsizlik de ifli olmayan kad›n ve erkek üze-rinde önemli etkileri ve zorluklar› olan toplumsal bir olgudur. ‹flsizlik, bireyin ge-lirini kaybetmesi yan›nda, onun aile içindeki statü ve sayg›nl›¤›n›n yitirilmesine de

4 Davran›fl Bi l imler i- I

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Sosyolojik bilinçlenmebireyin içinde bulundu¤usosyal ortam›n bireyi nas›letkiledi¤ini ve bu etkileflimsürecini incelemektedir(Mills [1959], 2000a).

C. Wright Mills (1916-1962)

neden oldu¤u için toplumsal sonuçlar› olan bir olgu olarak da nitelendirilebilir.Ayn› flekilde, Mills daha önce de belirtildi¤i gibi sosyolojik düflünme aç›s›ndan bo-flanmalar›n da kar› kocan›n bir flahsi sorunundan çok toplumsal bir sorun oldu¤u-nu vurgulamaktad›r. Çünkü, boflanmalar›n sonuçlar› evli çiftleri etkiledi¤i gibi top-lumu da etkilemektedir. Özellikle boflanm›fl çiftlerin çocuklar› aç›s›ndan e¤itim sis-temini, sosyal hizmet kurumlar›n›, ifl hayat›n› hatta din kurumlar›n› bile etkilemesianlam›nda boflanman›n toplumsal boyutlar›n› gözden kaç›rmamak durumunday›z.Böylece sosyoloji özel olan›n içinde genel olan›; bireysel olan›n içinde toplumsalolan›, bir di¤er deyiflle kiflisel sorunlar›n arkas›ndaki toplumsal sorunlar› görmemi-ze yard›mc› olur (Gönç fiavran, 2009: 4). Böylece sosyolojik düflünme, çevremiz-deki olaylar› yeni bir bak›fl aç›s›yla görmemizi sa¤lamakta ve bizleri olanlar hak-k›nda bilgili k›lmaktad›r. Sosyolojik hayal gücü (veya sosyolojik imgelem) toplum-sal olaylar› anlamam›zda giderek güçlenen bir araç haline gelmektedir. Çünkübizim s›n›rl› bir anlay›fl›n d›fl›nda, olaylar›n ard›ndaki gerçekleri genifl bir aç›dangörmemizi ve incelememizi sa¤lamaktad›r. Bu bak›fl aç›s› foto¤raf makinesinin ge-nifl aç›l› merce¤inden çevremizi görmemize benzer.

‹çinde yaflad›¤›m›z ülkede insanlar›n giderek fliflmanlad›¤›n›, obez bir görünüme sahip ol-du¤unu gözlemledi¤iniz zaman C. Wright Mills’in bak›fl aç›s›ndan bu durum nas›l aç›kla-nabilir?

Görüldü¤ü gibi sosyoloji kendimizi anlamam›za yard›mc› olan bir disiplindir.Düflünce biçimimiz, hissettiklerimiz ve kimli¤imiz, içinde yaflad›¤›m›z toplum tara-f›ndan etkilenir. Her birey toplumsallaflman›n ürünüdür. Bu süreçle birey içindeyaflad›¤› toplumun dilini ö¤renir, kültürünü içsellefltirir, kimlik oluflturur. Böylelik-le toplumun bir üyesi haline gelir. Toplumun insanlar› nas›l etkiledi¤i konusundagenifl bir anlay›fl getiren sosyoloji, insanlar›n kendilerini özgürlefltirmelerine deyard›mc› olur (Fulcher and Scott, 2006: 5).

Neden Sosyoloji Çal›flmal›y›z? Sosyoloji hakk›nda en önemli fleylerden biri içinde yaflad›¤›m›z ve son derece h›z-l› bir biçimde de¤iflen dünyay› anlamam›za ve bu de¤iflimlere bir anlam vermemi-ze yard›mc› olmas›d›r. ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyaya bir göz att›¤›m›z zaman temelde¤iflimlerin afla¤›daki olgulardan olufltu¤unu görmekteyiz:

• Ekonomik de¤iflim sonucu, eski endüstrilerin ortadan kalkmas›, hizmet vebiliflim sektörünün geliflimi,

• Kent merkezlerinin de¤iflimi sonucu, büyük al›flverifl merkezlerinin, hasta-nelerin, otel ve e¤lence merkezlerinin flehir d›fl›na tafl›nmas›,

• Aile hayat›ndaki biçimsel de¤iflimler sonucu özellikle kentsel yap›da aileninküçülmesi, üyelerinin kendi bafllar›na yaflamalar›, kad›n›n çal›flma yaflam›nagiderek daha fazla girmesi ve boflanma oranlar›n›n giderek yükselmesi,

• Çal›flma yaflam›n›n teknolojik geliflimlere paralel olarak farkl›laflmas›, dahaaz güvenli ancak daha esnek bir çal›flma, yar› zamanl› ve geçici çal›flma bi-çimlerinin giderek yayg›nlaflmas›,

• Bilgisayar ve iletiflim teknolojilerinin geliflimiyle çok önemli miktarlarda bil-gi ve paran›n an›nda dünyan›n en uzak bölgelerine transferinin mümkün ol-mas›,

• Yoksulluk ve d›fllanman›n sonucu olarak eflitsizli¤in artmas›, zengin ve yok-sul aras›ndaki gelir uçurumunun giderek aç›lmas›,

51. Ünite - Sosyolo j i ye Gi r ifl ve Yöntemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bireyin içinde yaflad›¤›toplumun üyesi oldu¤u,onun bir parças› halinegeldi¤i ve ona göredavrand›¤› sürecetoplumsallaflma diyoruz.

• Cinayet, fliddet ve uluslararas› terörün boyutlar›n›n giderek genifllemesi hat-ta terörün dünyay› tehdit eden bir tehlike olarak ortaya ç›kmas›d›r.

Bu sorunlardan her biri kendi içinde belirgin özellikleri ve ay›r›c› nitelikleriolan faktörler olmas›na karfl›l›k çeflitli süreçler aç›s›ndan aralar›nda ortak noktalarve iliflkiler bulunmaktad›r. ‹flte sosyoloji bu olgular› ve aralar›ndaki ortak iliflkilerianlamam›zda bizlere yard›mc› olmaktad›r. Sosyoloji ayr›ca bu dünyadaki yerimizinanlafl›lmas›nda, bizleri bilgili k›lmaktad›r. Ancak yerimizin neresi oldu¤u ile ifadeetti¤imiz fley nerede yaflad›¤›m›z de¤ildir. Her ne kadar bu önemli ise de, önemliolan sosyal yap›daki iflgal etti¤imiz yerdir.

Her grup ve örgütün (örne¤in aile veya okulun) bir sosyal yap›s› vard›r. Bunund›fl›nda daha genifl kapsamda olan s›n›f, cinsiyet hatta baz› ülkelerde etnik temellibir sosyal yap› bütün toplumu kapsayabilir. Bu iliflkiler içerisinde sosyoloji bizeiçinde yaflad›¤›m›z toplumun haritas›n› ç›kararak bu harita içinde nerede oldu¤u-muzu ve üzerimizde etkili olan sosyal güçleri anlamaya çal›fl›r (Fulcher and Scott,2006: 5).

“Sosyolojiye Davet” (1963) adl› kitab›nda Peter Berger insanlar›n kendi yaflan-t›lar› hakk›nda sorumluluk almalar›nda, toplumdaki durumlar›n›n fark›nda olmala-r›nda ve bir güç yaratmalar›nda sosyolojinin yard›mc› oldu¤unu ileri sürmektedir.Di¤er bir deyiflle insanlar›n do¤an›n bir parças› olmalar› veya kaç›n›lmaz olarak ya-flamda yer almalar› yerine toplumun insanlar› bir biçimde flekillendirdi¤ini ve in-sanlar›n bunun bilincinde olmalar›n› istemektedir.

‹nsanlar›n biyolojik olarak de¤il, genelde sosyal olarak belirli rolleri üstlendi¤i-ni savunan sosyoloji, toplum içinde yer alan birçok fonksiyonun bireyler taraf›n-dan yerine getirilmesinde toplumsal kal›plar›n önemine de¤inir. Örne¤in sosyolo-ji kad›nlar›n pilot, erkeklerin ise hemflire olamayaca¤›n› bunun biyolojik olarakmümkün olmad›¤›n› savunan bir inançta biyolojinin de¤il, toplumsal kal›plar›n be-lirgin oldu¤u görüflünü savunur. Bu kal›plar da zamanla toplumsal yap›n›n farkl›-laflmas›yla de¤iflmektedir. Nitekim günümüzdeki birçok kad›n, okullar›m›zda pilotolarak yetifltirilip uçarken birçok erkek de hastanelerde hemflire olarak görev ya-pabilmektedir. Böylece cinsiyete iliflkin roller de zamanla farkl› toplumsallaflma sü-reciyle de¤iflebilmektedir.

Sosyoloji, toplumun nas›l iflledi¤i konusunda bizi ayd›nlat›p içinde yaflad›¤›m›zdünyay› tan›mam›za yard›mc› olurken hem teorik hem de uygulamal› çal›flmalaryapmaktad›r. Bu nedenle sosyolojik bilginin ifl dünyas›na da önemli katk›lar› ol-maktad›r. Bu sosyolojinin insana bir meslek ö¤retti¤i veya yöneltti¤i anlam›na gel-mez. Ancak, sosyoloji t›ptan, hukuka, ö¤retmenlikten mühendisli¤e kadar birçokmesle¤e yard›mc› olmakta ve katk› sa¤lamaktad›r.

Sosyolojinin önemli katk›lar sa¤lad›¤› bir di¤er alan ise toplumsal sorunlar ko-nusundad›r. Bu konuda çal›flanlara, araflt›rma yapanlara ve çözümler getirme çaba-s›nda olanlara yard›mc› olmaya çal›fl›r. Örne¤in uyuflturucu kullananlar, cinayet,suç, aile sorunlar›, endüstriyel çat›flmalar ve zihin sa¤l›¤› gibi konularda çeflitli arafl-t›rmalar yap›larak bilgi toplan›r. Bunlar›n arkas›ndaki temel nedenleri aç›klama,kaynaklar›na yönelme, kaynak da¤›l›m› ve örgütlerin yap›lar› ile ilgili çal›flmalaryap›l›r. Örne¤in alkol kullanma sosyal kabul gören bir eylem olarak görülürkenbuna karfl›n afyonu sigaraya sararak içmenin neden suç teflkil etti¤inin araflt›rmas›yap›l›r (Fulcher and Scott, 2006: 6).

Sosyoloji, çal›flma yaflam›nda yöneticilerin yetifltirilmesi ve onlar›n e¤itimine deinsan konusundaki bilgi yap›s›yla çeflitli katk›larda bulunmaktad›r.


Sosyologlar›n yap› kavram›ile ifade ettikleri fley,insanlar aras›ndaki nispetendüzenli iliflkilerdir.

Sosyolojinin en temel görevi insan hakk›ndaki bilgilerin toplanmas›, analizi veaç›klamas›d›r. Sosyolojinin insan hakk›ndaki bilgisi ça¤›m›zda birçok mesle¤in, ör-ne¤in pazarlama, halkla iliflkiler, medya, iletiflim, e¤itim, araflt›rma ve sosyal poli-tikan›n temel bilgi yap›s›n› oluflturdu¤undan, son derece önem tafl›r. Böylece, sos-yoloji hem kendimizi hem yaflad›¤›m›z dünyay› hem de onun içindeki yerimizi an-lamada bizlere katk›da bulunan temel bir disiplindir.

SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹Sosyoloji bir bilim midir? Bilindi¤i gibi bilim bir bilgi yap›s›na sahip, bilginin sis-tematik gözleme dayanan bir yöntemle topland›¤› bir bütündür. Sosyoloji de di¤erdisiplinler gibi inceledi¤i konular üzerinde, (buradaki anlam›yla insan davran›flla-r›), organize olmufl, sistematik çal›flmalar yapan, olaylar aras›ndaki iliflkileri anla-maya ve aç›klamaya çal›flan bir bilimdir (Schaefer, 2006: 5). Bütün bilimler ne ileilgili olursa olsunlar ister ›fl›k h›z›n›, ister atomu, isterse de katillerin davran›fllar›n›incelesinler objektif yöntemlerle, do¤ru bilgileri toplama çabas›ndad›rlar. Bu ne-denle bilim adamlar› yapt›klar› gözlemleri do¤ru bir biçimde saklamak ve kaydet-mek durumundad›rlar. Görüldü¤ü gibi bilimin iki temel ö¤esi bilgi ve yöntemdir.Yani bilim, hem bilgi hem de bilgi üreten bir yöntemdir. Bilgiyle kastedilen, olayve olgular aras›ndaki iliflkileri aç›klamak için gelifltirilen kuramlar; yöntemle kastedi-len de bilgi edinmek için kullan›lan her türlü yoldur (Kaptan, 1973: 5).

Elbette sosyoloji ile fizik, psikoloji ile astronomi aras›nda büyük farkl›l›klar var-d›r. Bu nedenle bilimler do¤a bilimleri ve sosyal bilimler fleklinde ikiye ayr›l›r. Do-¤a bilimleri fiziki olaylar›n do¤as›, etkileflimi ve de¤iflimi üzerinde dururlar. Biyo-loji, kimya, astronomi, jeoloji ve fizik do¤a bilimleridir. Sosyal bilimler ise insan vetoplumlar›n farkl› yönlerini ele al›r, insan iliflkilerinin etkileflim ve de¤iflimini ince-ler. Bunlar aras›nda sosyoloji, antropoloji, ekonomi, tarih, psikoloji ve politik bi-limler yer al›r. Sosyal bilimlerin insanlar›n toplumsal davran›fllar›n› incelemek gibiortak bir ilgi alanlar› olmas›na karfl›l›k her birinin olaylara bak›fl aç›s› farkl›l›k tafl›r.Baflka bir deyiflle toplumsal yaflam, toplumsal davran›fl ve toplumsal tabakalaflmakonular›nda çal›flan tek disiplin sosyoloji de¤ildir. Psikoloji, siyaset bilimi ve eko-nomi de toplumsal yaflamla ilgilenir. Sosyoloji ile di¤er disiplinler aras›ndaki farkkonular›ndan de¤il, her disiplinin bak›fl aç›s›ndan kaynaklanmaktad›r (Gönç fiav-ran, 2009: 10). Örne¤in antropologlar geçmifl kültürleri, endüstri öncesi toplumla-r› ve onlar›n devam›n› incelerken ayn› zamanda insan›n kökenini de araflt›r›rlar.Sosyologlar da kültürü incelemekle beraber sadece kültüre odaklanmazlar. Ekono-mistler insan›n üretim, bölüflüm ve tüketim iliflkilerini incelerler, para ve di¤er kay-naklara odaklan›rlar. Tarihçiler; insanlar›, geçmifl olaylar› ve bu olaylar›n günümü-ze yans›malar›n› incelerler. Politik bilimciler uluslararas› iliflkiler, hükümetler, güçve otorite konular› üzerine odaklan›rlar. Psikologlar kiflilik ve bireysel davran›fllarüzerinde dururlar. O halde sosyologlar›n ilgi oda¤› nedir? Sosyologlar toplumun in-sanlar›n davran›fl ve tutumlar› üzerine etkileri ve insanlar›n toplumu nas›l ve ne fle-kilde biçimlendirdi¤ini incelerler. ‹nsanlar›n sosyal canl›lar olmalar› nedeniyle, sos-yologlar bizlerin di¤er canl›larla olan sosyal iliflkilerini bilimsel bir biçimde inceler-ler (Schaefer, 2010: 6).

fiimdi güncel bir olay olmas› ve yaflad›¤›m›z toplumun çok büyük bir bölümü-nü etkilemesi aç›s›ndan 23 Ekim 2011 tarihinde Van Ercifl’te meydana gelen orta-lama 7,2 büyüklü¤ündeki depremin farkl› sosyal bilimlerce nas›l ele al›nd›¤›n› gör-meye çal›flal›m. Do¤a bilimleri aç›s›ndan bu olay oradan geçen fay hatlar›n›n du-rumu ve oluflan bask›n›n sonucunda meydana gelen k›r›lma ile ilgilidir. Jeologlar


Bilim, sistematik biryöntemle olaylar aras›ndakiiliflkilerin incelenmesi vebilgi toplanmas›d›r.

Sosyolojinin belirleyiciözelli¤i, insan eylemleriningenifl çapl› oluflumlar›nkarfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisiiçinde meydana geldi¤inikabul etmesidir (Bauman,2004: 16).

ve deprem bilimcileri olaya bu aç›dan bakarak, fay hatlar›n› bilimsel bir biçimdearaflt›rmaktad›rlar. Tarihçiler, o bölgede olan di¤er depremlerle bu deprem aras›n-daki iliflkileri, zararlar› karfl›laflt›rmal› olarak incelemektedirler. Ekonomistler budepremin o bölgenin ekonomik yaflam›na olan etkilerini ve o bölgenin refah dü-zeyine olan olumsuz sonuçlar›n› araflt›rmaktad›rlar. Bu olumsuzluklar sadece obölgeyi de¤il, genelde toplumun bütününü hatta dünyay› bile etkileyebilmektedir.Çünkü dünyan›n birçok bölgesinden yard›m alma zorunlulu¤u ortaya ç›kmaktad›r.Psikologlar, o bölgede depremi yaflayan insanlar›n içinde bulunduklar› olumsuzduygular› ve bunlar›n insanlar üzerine olan yans›malar›n› incelemektedirler. Özel-likle, “post-travmatik stres” bozukluklar› o bölge insan›n›n içinde bulundu¤u ruhhalinin en önemli yans›malar›d›r. Politik bilimciler kendilerine oy veren nüfusuniçinde bulundu¤u durum, gelecekteki oy potansiyelleri, devlet ve belediye aras›n-daki politik iliflkiler ve dayan›flmalar üzerinde odaklanabilmektedirler. Hatta hükü-metlerin bu olaya getirdi¤i çözümler, yap›lan koordinasyon hatalar›, insanlara gö-türülen hizmetlerin nitelik ve niceli¤i konusunda da çal›flmaktad›rlar.

O halde sosyologlar›n olaya yaklafl›m› nedir? Sosyologlar, depremin o bölgedeyaflayan di¤er insanlara ve topluluklara etkisi, farkl› s›n›flar aç›s›ndan depremin ya-ratt›¤› sonuçlar, gelir durumlar›na göre insanlar›n bu felaketten etkilenme süreçle-rini incelemifllerdir. Komfluluk iliflkileri ve yak›n yerlerde yaflayan insanlar aras›n-daki dayan›flma olgusu, bu dayan›flman›n artt›r›lmas› yolundaki çabalar, ülke bü-tünüyle, deprem bölgesindeki insanlar aras›ndaki dayan›flman›n gelifltirilmesineiliflkin gösterilen ve yap›lan etkinlik ve faaliyetler üzerinde durmaktad›rlar. Dep-rem bölgesinin ülkemiz aç›s›ndan ekonomik yönden geliflmifl bir bölge olmamas›,gelir düzeyinin düflüklü¤ü ve bölgedeki yaflam koflullar›, sosyologlar›n dikkatiniçeken di¤er önemli konular aras›ndad›r. Çünkü bu faktörler bölgenin içinde bu-lundu¤u sosyal ve ekonomik sorunlar›, evsizlik, hastal›k, bebek ve çocuk ölümle-ri göç ve afl›r› k›fl ortam›n›n yaratt›¤› olumsuzluklar› daha da güçlendirmektedir.

Görüldü¤ü gibi sosyoloji ile insanlar›n toplumsal yaflam›na iliflkin di¤er bilim-ler aras›ndaki iliflki sosyal bilimlerin bir bütünü oluflturdu¤unu göstermektedir.Sosyoloji hem sosyal bilimlerin di¤er disiplinlerinden faydalan›p hem de di¤er di-siplinlerin incelemedi¤i konuya disiplinleraras› bir boyuta getirebilir. Günümüzdesosyal bilimlerdeki afl›r› uzmanlaflman›n giderek azalmakta oluflu, disiplinleraras›çal›flmalar›n önemini artt›rmaktad›r. Böylece, farkl› disiplinlerin güçlü yönlerindenfaydalan›larak, sosyal olgular ve toplumsal olaylar daha sa¤l›kl› ve objektif bir bi-çimde incelenebilmektedir.

Sosyolojinin di¤er disiplinlerden farkl› olan bak›fl aç›s›n› Türk aile yap›s›n› göz önünealarak tart›fl›n›z. Burada sosyolojinin aileye bak›fl aç›s› antropoloji ve ekonomiden nas›lfarkl›lafl›r?

TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPIfiimdiye kadar sosyolojinin toplumla do¤rudan iliflkili oldu¤unu, toplum ve bireyaras›ndaki iliflkilerin yap›s› ve de¤iflimin sosyolojinin temel ilgi alan› oldu¤undansöz ettik. fiimdi, sosyolojiyi do¤rudan ilgilendiren bu iki kavram üzerinde dural›m.Sosyolojik analizlerin iki boyutu vard›r. Bunlar makro ve mikro sosyolojik yakla-fl›mlar veya analizlerdir.

Sosyologlar t›pk› foto¤rafç›lar gibi toplumlar›n farkl› kesimlerini görmek ve in-celemek için farkl› mercekler kullan›rlar. Baz› mercekler daha mikroskobik yanidaha küçük ve görünen parçalar› incelememize yard›mc› olur. Örne¤in, iki insan›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


2

‹nsanlar›n yaflamda kalmastratejileri mikro sosyolojininilgi alan›d›r.

birbirleriyle olan iletiflimleri gibi. Buna mikro düzeyde analiz diyoruz. Burada te-mel olan fley sosyal etkileflimlerdir. Yani insanlar bir araya geldiklerinde neler yap-maktad›rlar. ‹nsanlar›n k›z arkadafllar›yla, aileleri ile olan iliflkileri, nerede vakit ge-çirdikleri, neler yapt›klar›, kulland›klar› dil, evlerini döfleme stilleri, birbirlerinindikkatlerini nas›l çektikleri, nas›l ilgi duyduklar› hep mikrososyolojik analizlerdir.Burada önemli olan fley insanlar›n yüz yüze olan etkileflimleridir (Henslin, 1997:93). Makro sosyolojik analizler ise genifl aç›l› merceklere benzer. Burada, gözlem-lenen toplumun kendisi, nas›l organize oldu¤u ve nas›l de¤iflti¤idir. Bu tür analiz-lerde toplumsal etkileflimin daha genifl ve karmafl›k olan parçalar› incelenir. Örne-¤in, toplumsal sorunlar, fakirlik, iflsizlik, evsizlik, kentsel suçlar ve aile içi fliddet gi-bi (Andersen and Taylor, 2006: 112). Çat›flma ve fonksiyonalist kuramc›lar analiz-lerinde daha çok makro sosyolojik yaklafl›m› tercih ederler. Esas›nda toplumu an-lamak için bu iki yaklafl›ma da ihtiyaç vard›r. Ancak, sosyologlar genelde bu ikiyaklafl›mdan birini kullanarak toplumsal olaylar› incelerler. Sosyologlar alm›fl ol-duklar› e¤itim ve alt yap›sal özellikleri nedeniyle bu yaklafl›mlardan birini tercih et-mektedirler (Henslin, 1997: 93).

http://www.sosyolojidernegi.org.tr/

Sosyoloji Derne¤i, 18.01.1990 tarihinde Ankara’da11 sosyolo¤un öncülü¤ündekurulmufltur. ‹lk genel kurulunda 40 olan üye say›s›, bugün 400’ü aflm›flt›r. Merke-zi Ankara’da olan dernek, Bakanlar Kurulunun 10.02.1999 tarih ve 99/12405 say›l›karar› ile “Kamu yarar›na çal›flan dernek” statüsü kazanm›flt›r. Derne¤in amac›, tü-zü¤ünde; “Türkiye’de sosyolojinin anlafl›lmas›na, geliflmesine ve de yayg›nlaflmas›-na katk› yapmak, bu alanda bilimsel etkinliklerde ve yay›nda bulunmak, toplum-bilimciler aras›nda birlik ve dayan›flmay› sa¤lamak” olarak ifade edilmifltir.

Toplum Nedir? Toplum sosyolojinin en temel kavramlar›ndan biridir. En genifl anlamda topluminsanlar› etkileyen iliflkiler bütünüdür. Ancak, toplum bireylerin toplam› demekde¤ildir. Yani toplum tek tek insanlar›n bireysel davran›fllar›ndan oluflmaz. ÜnlüFrans›z sosyolog Durkheim’in de belirtti¤i gibi toplum sadece parçalar›n toplam›de¤ildir. Durkheim toplumu yaflayan bir organizma olarak görür. Nas›l organizma-y› oluflturan parçalar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkilerin bütünü ile organiz-ma yaflayabiliyorsa toplum da onu oluflturan birey, grup ve kurumlar›n toplam› de-¤il, bunlar›n birbirleriyle kurmufl olduklar› iliflkilerin bir bütünüdür (Andersen andTaylor, 2006: 112). Nas›l bir foto¤rafç› bir manzara resmi çekerken resim tek tekparçalardan, dereler, da¤lar ve a¤açlardan meydana gelmiyor, resmi bütün olarakgörüp manzaray› oluflturan parçalar›n bütününü ve bunlar›n birbirleriyle iliflkileri-ni görüp resmi canland›rabiliyorsa, toplum da ancak parça ve bütün iliflkisi görü-lerek bir anlam tafl›maktad›r. Böylece, toplum karfl›l›kl› olarak birbirine ba¤l› olantoplumsal iliflkiler bütünüdür.

Toplum tek bafl›na de¤il kendini oluflturan parçalar›n bütünüdür. O halde buparçalar nelerdir? Bunlardan birincisi ortak toprak parças›na sahip olmakt›r. Bu-na, ülke, vatan veya o anlama gelen herhangi bir kavram› verebiliriz. ‹kincisi be-lirli bir idare biçimini benimseyip ona uymakt›r. Yani ortak politik otoriteye sayg›göstermektir. Bu otoritenin ne oldu¤u önemli de¤il, ancak bu otoriteyi paylaflmakönemlidir. Üçüncüsü ise ortak bir kültüre ya da yaflam biçimine sahip olmakt›r.‹nsan toplumu bir sosyal etkileflim sistemi olmas› nedeniyle, toplum üyeleri ortak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹nsanlar›n bir toplum içindevarolmalar›n› sa¤layanbirbirleriyle her tür vebiçimde kurmufl olduklar›iliflkilerin bütünütoplumdur.

Toplum ortak bir toprakparças›na sahip olan,burada yaflayan, ortak birkültürü paylaflan ve ayn›politik otoriteye uyaninsanlar›n aralar›ndakurmufl olduklar› karfl›l›kl›iliflkilerin bir bütünü olaraktan›mlanabilir.

bir kültürü, bölgesel farkl›l›klara ra¤men paylafl›rlar. Kültürü oluflturan parçalarolan norm, de¤er, gelenek, inanç ve dil toplumun en önemli ortak özellikleridir.

Toplumsal Yap›Sosyologlar toplumdan söz ederken onun yap›s› üzerinde dururlar. Yap›, birbirle-riyle iliflkili olan birtak›m parçalar›n bir bütünüdür (Özkalp, 2008: 44). Her fleyinbir yap›s› vard›r. Örne¤in “otomobilin yap›s› nedir?” dedi¤imiz zaman akl›m›za onuoluflturan parçalar gelir. Yani; motoru, gövdesi, tekerlekleri, aktarma organlar›,elektrik sistemi ve süspansiyon sistemleri akl›m›za gelir. Bunlar›n tek tek çal›flma-s› otomobili harekete geçirmez, her parçan›n birbiriyle anlaml› iliflkisi vard›r. Mo-toru olmayan bir araba çal›flmaz, motoru çal›flt›racak bir elektrik gücü veya aküsüolmaz ise motor çal›flmaz. Motorun içine ya¤ konulmaz ise motoru yine çal›flt›ra-mazs›n›z. Araban›n her fleyi tamam olsa da içine motora güç verecek yak›t koy-mazsan›z araba yine çal›flmaz. Görüldü¤ü gibi her parçan›n araban›n yürüyebilme-si için özel bir görevi vard›r. Bu parçalar›n birbiriyle anlaml› iliflkileri ile araba ça-l›fl›r hâle gelir.

Bu organize iliflkiler toplumdan topluma farkl› olmakla beraber kendi aralar›n-da bir bütündür. Toplumsal yap›lar, toplumsal yaflam› oluflturan ve toplumlar›birbirinden farkl›laflt›ran iliflkilerdir (Gönç fiavran, 2009: 6). Böylece toplumsal ya-p› toplumun bir çerçevesidir ve bu çerçeve bizler do¤madan önce, insanlar›n bir-birleriyle kurmufl olduklar› iliflkiler ve kal›plar taraf›ndan tayin edilir. T›pk› kad›nve erkekler aras›ndaki veya ö¤retmenler ve ö¤renciler aras›ndaki iliflkilerde oldu-¤u gibi (Henslin, 1997: 94).

Toplumsal Yap›y› Oluflturan Parçalar Toplumsal yap›y› oluflturan parçalar kültür, toplumsal s›n›f, statü, rol, grup ve top-lumsal kurumlard›r. Bu kitab›n bütünü içerisinde bütün bu kavramlar yeterince in-celenmesine ra¤men k›saca bu kavramlar› tan›tmakta fayda bulunmaktad›r.

Toplumsal yap› kavram›n› nas›l tan›mlayabiliriz? Çevrenizden yap› örneklerini görerek buyap›lar› oluflturan parçalar›n neler oldu¤unu irdeleyiniz.

Kültür Bir toplum içinde yaflayan bireylerin ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› her fley kültür-dür. Kültür bizim etraf›m›z› saran veya çevreleyen bir zarf gibidir. Sosyologlar›nkültür olarak adland›rd›klar› fley, grubun kulland›¤› lisan, de¤erler, inançlar, dav-ran›fllar hatta ifadelerdir. Di¤er bir deyiflle kültür, bizi saran insanlardan ö¤rendi¤i-miz toplumsal bir mirast›r. Kültür kal›plar› içerisinde bütün bu ö¤rendiklerimiz bi-zim gelecekte nas›l bir insan olaca¤›m›z› belirler. Yani Eskimolar, Japonlar, Ruslar,Türkler taraf›ndan yetifltirilmemiz, orada do¤up büyümemiz bizi Eskimo, Japon,Rus veya Türk yapar. Böylece biz Japonca veya Türkçe veya Rusça konuflur, onla-ra benzer, onlar gibi davran›r, onlar›n de¤erlerini benimser ve onlardan biri hâlinegeliriz. Sadece d›flsal benzerli¤imiz de¤il, hissettiklerimizle de yetiflti¤imiz kültürebenzeriz. Yani Eskimo veya Türk gibi düflünür ve onlar›n hissettiklerini, duygula-r›n› paylafl›r›z (Henslin, 1997: 95).

Toplumsal s›n›f‹nsanlar›n bir toplum içersinde bulunduklar› yer ve mevki de çok önemlidir. Çün-kü, her toplumsal s›n›f kendine özgü gelir, yaflam biçimi, yerleflim yeri, e¤itim


Toplumsal yap› toplumdakiorganize olmufl toplumsaliliflkilerin bir bütünüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kültür toplumsallaflmasürecinde ö¤rendi¤imiz vepaylaflt›¤›m›z her fleydir.

Toplumsal s›n›f insanlar›ntoplumsal ve ekonomikpozisyonlar›na göre ister bupozisyonun bilincinde olsunister olmas›n bölünmeleridir.

düzeyi ile belirginleflir. Günümüzde kalabal›k insan gruplar›, sahip olduklar› ben-zer gelir düzeyi, e¤itim, yapt›¤› iflin niteli¤i ile ilgili olarak karfl›laflt›r›labilir sayg›n-l›k ölçüleriyle kendilerini s›n›f olarak tan›mlamaktad›rlar. ‹çinde bulundu¤umuz s›-n›fsal yap› sadece davran›fl kal›plar›m›z› de¤il, fikir ve düflüncelerimizi de etkiler.Hangi s›n›f›n bir üyesi olarak kendimizi görüyorsak o s›n›fa ait düflünce, giyim, ku-flam, nezaket, okuma yazma al›flkanl›¤›, meslek seçimi hatta politik tutumlara sa-hip olup bunlara özgü davran›fllar gelifltirmekteyiz.

StatüYaflad›¤›m›z toplumda birey farkl› konumlar› iflgal eder. Örne¤in Cumhurbaflkan›,k›z evlat veya erkek evlat, ö¤retmen, ö¤renci, difl teknisyeni gibi. Bireylerin statü-leri, içinde yer ald›klar› kurumlardan oluflur. Örne¤in bir lise ö¤retmeninin statüsüe¤itim kurumu içinde anlam tafl›r. Ayn› kurum içinde ö¤renci, okul müdürü, mü-dür yard›mc›s› gibi çeflitli statüler de bulunur. Bireyler zamanla çeflitli statülere sa-hip olduklar› gibi, ayn› zamanda da bu statüleri benimserler. Birey evde anne, ça-l›flma yaflam›nda banka müdürü, bir müzik grubunda korist veya solist olarak çe-flitli statülere sahip olabilir. Bireyin statüsü onun kim ve nereye uygun oldu¤unuve kimlerle iliflki kuraca¤›n› belirler. Bireyler toplum içindeki statülerini iki flekildeelde ederler. Bunlar;

• Edinilmifl ve• Kazan›lm›fl statülerdir.Edinilmifl statüyü birey bir çaba göstermeden do¤umuyla edinir. Bireyin yete-

neklerinin, çabalar›n›n söz konusu olmad›¤› statüsüdür. Örne¤in ›rk, cinsiyet, yaflgibi faktörler onun edinilmifl statüsüdür. Asalet de bireyin çabas› olmadan baba-dan gelen bir edinilmifl statüdür. Yafll›, genç, kad›n, erkek, siyah, beyaz gibi statü-ler buna örnek verilebilir.

Kazan›lm›fl statüde ise bireyin kendi çabalar› sonucu, gönüllü olarak elde etti-¤i statüdür. Bilgisayar uzman›, doktor, avukat, eczac›, mühendis, sosyal hizmet uz-man› gibi statüler buna örnek verilebilir. Bu statüye sahip olabilmek için bireyle-rin bir çaba içinde olmalar› gerekir. Örne¤in okula gitmek, bir beceri ö¤renmek,konservatuvara gitmek, bir fley icat etmek gibi. Ancak, unutmamak gerekir ki sa-hip oldu¤umuz edinilmifl statümüz, bizim kazan›lm›fl statümüzü etkileyebilir. E¤ererkek iseniz bu ilerideki sosyal yaflant›m›zda çocuk bak›m›yla daha az u¤raflaca¤›-n›z›n göstergesi olabilir. Orta Ça¤da ve geleneksel toplumlarda edinilmifl statülerönemliyken günümüzde kazan›lm›fl statüler önem kazanmaktad›r.

Rol Yaflam›m›z boyunca toplum bizlerden belirli roller üstlenmemizi bekler. Belirlistatüleri iflgal eden bireylerden olan beklenti kal›plar›na rol diyoruz (Schaefer,2010: 101). Bir taksi floförünün bizi istedi¤imiz adrese götürmesini, bir polisin birh›rs›za müdahale etmesini, bir sekreterin gelen telefon mesajlar›n› uygun bir biçim-de yöneticilere iletmesini ve telefonda konuflmay› bilmesini bekliyoruz. Her rolünbireyden beklentileri ve ona verdi¤i baz› imtiyazlar vard›r. Her rol bir statü ile ilifl-kilidir. ‹nsanlar belirli statüyü iflgal eder ve ona uygun rol davran›fllar› sergilerler.Örne¤in bir birey evde anne, iflyerinde difl hekimi, ailede k›z kardefl, kad›n plat-formunda aktif bir üye, apartman›nda ise yönetici olabilir.

Bireyin tafl›d›¤› rollerinden biri bir di¤eriyle uyuflmad›¤› zaman rol çat›flmas› ya-flanabilir. Bir statüyü iflgal eden bir bireyden olan farkl› beklentiler bu durumu or-taya ç›kar›r. Çal›flan bir kad›n›n çal›flma yaflam›nda çok iyi bir yönetici, evde ise ço-


Statü bireyin toplum içindeyer ald›¤› sosyal konumuifade eder.

Rol grup veya toplumiçindeki insanlar›n s›n›rlar›belirlenmifl olarakoynad›klar› bir oyundur.

cuklar›yla ilgilenen fedakâr ve iyi bir anne olmas› isteniyorsa birey bu durumda ça-t›flmaya düflebilir.

Rol çat›flmas› kavram›na çevrenizden örnekler bularak çat›flman›n nedenlerini aç›klay›n›z.

Roller toplumsal yap›n›n en önemli parçalar›ndan biridir. Bireylerin çeflitli roldavran›fllar› sergilemesi, bu rollerin bir araya gelip kaynaflmas›yla toplum oluflur.Rollerin bireyler için tafl›d›¤› sorumluluklar toplumsal kargaflay› önlerler.

GrupGrup, statü ve rolleri aras›nda belirli iliflkiler olan, herhangi bir büyüklükteki in-sanlardan oluflur. ‹nsanlar›n bir grubu oluflturabilmeleri için aralar›nda düzenli biriliflkinin olmas› gerekir. Örne¤in günün belirli saatinde televizyon bafl›nda toplana-rak belirli bir TV dizisini seyreden insanlar grup de¤illerdir. Her ne kadar evlerin-de belirli saatte bir yerde olsalar da aralar›nda bir iliflki olmad›¤› için grup olaraktan›mlanmazlar, sadece izleyici olarak tan›mlanabilirler. Ayr›ca gruptan söz edebil-mek için insanlar›n kendilerini grup olarak veya “biz” olarak nitelendirmeleri ge-rekir. Ama ayn› izleyici kesimi bir stüdyoda bir araya getirilip birbirleriyle iliflki ku-ran ve kendilerinin “biz” olarak nitelerlerse bir grubu oluflturabilirler (Andersenand Taylor, 2010: 113).

Toplumsal KurumlarToplumlar, kültürel karakteristikleri ve onu oluflturan toplumsal kurumlar tara-f›ndan tan›mlan›rlar. Örne¤in, toplumsal düzeni korumak (hükümetler), ölen üye-lerin yerine yenilerini koymak, yeni do¤an çocuklar› topluma kazand›rmak (aile)gibi. Toplumsal kurumlar bir toplum içinde mevcut olan norm, de¤er ve davran›fl-lar›n temel dokusudur. Daha önce de belirtildi¤i gibi kurumlar toplum üyelerinintemel gereksinimlerini karfl›larlar. Örne¤in aile, çocuklar›n bak›l›p korunmas› vekültürün gelecek nesillere aktar›lmas› fonksiyonunu üstlenirken, din kurumu in-sanlar›n dini inançlar›n› organize eder ve düzenler; e¤itim kurumu ise toplumunüyelerine yeni beceri ve meslekler kazand›r›r. Grup davran›fllar›nda oldu¤u gibi,kurumlar da do¤rudan gözlemlenemez ancak topluma yans›yan etkileri ve yap›s›görülebilir. Yani elle tutulup gözle görülemezler. Kurumlar ayn› zamanda insanlararas›ndaki sosyal iliflkilerin kal›plar›n› olufltururlar ve düzen oluflumuna yard›mc›olurlar. Bir di¤er deyiflle, toplumda yaflayan insanlar›n nas›l davranmalar› gerekti-¤i konusunda kurallar olufltururlar. Bizler de bu kurallara daha öncekiler gibi uya-rak devam ettiririz. T›pk› büyüklere sayg›, küçüklere sevgi göstermek, trafik kural-lar›na uymak gibi. Kurumlar kendilerini oluflturan üyeleri öldükten sonra da var-l›klar›n› sürdürürler. T›pk› e¤itim kurumundaki ö¤rencilerin e¤itimlerini tamamla-y›p hayata at›ld›klar›nda e¤itim kurumunun fonksiyonlar›n› onlar›n b›rakt›¤› yerdendevam ettirmesi gibi. Görüldü¤ü gibi her toplumsal kurumun günlük yaflam›m›zdaçok büyük etkileri vard›r. ‹nsanlar› ilgilendiren, toplumun içeri¤ini oluflturan ve fle-killendiren toplumsal kurumlard›r. Toplumsal kurumlar farkl›laflt›kça onu oluflturanbizler de giderek farkl›lafl›r ona uygun hale geliriz. Çünkü hiçbir kurum ayn› özel-likleriyle varl›¤›n› sürdüremez. Bu nedenle kurumlar sosyal dünyaya uyum sa¤la-mam›z› kolaylaflt›rd›¤› gibi yaflama da uyum sa¤lamam›z› etkiler (Henslin, 1997:100). Kurumlar de¤ifltikçe, yap›lar› farkl›laflt›kça bizler de farkl› insanlar oluruz.

Genelde aile, e¤itim, ekonomi, politik, din, medya, askeri örgütler, bilim vesa¤l›k gibi kurumlar en çok bilinen kurumlar olarak toplumda yer al›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Belirli norm, de¤er vebeklentileri olan bireylerindüzenli etkileflimleri ileortaya ç›kan ve belirli say›daüyeden oluflan birleflmeleregrup diyoruz.

Toplumsal kurumlar, toplumiçinde yaflayan insanlar›ngereksinimlerini karfl›layanorganize olmufl kal›p vedavran›fllar bütünüdür(Schaefer, 2010: 103).

TOPLUM TÜRLER‹ Sosyolog Gerhard Lenski toplum ve toplumsal yap› konusunda farkl› bir yaklafl›m-la toplumlar›n s›n›flamas›n› yapar (Lenski, Lenski and Nolan, 1991: 361). Lenski’yegöre toplumlar devaml› bir de¤iflim sürecini yaflarlar ve bu de¤iflim sosyo-kültürelevrim olarak nitelendirilir. Lenski’ye göre toplumun içinde bulundu¤u teknolojidüzeyi onun organize olmas›nda çok önemli bir yer tutar. Teknolojinin geliflimineparalel olarak toplumlar endüstri öncesi bir yap›dan endüstriyel toplum ve endüstrisonras› toplumlar haline dönüflürler.

Endüstri Öncesi Toplumlar yaflam› veya geçimleri topra¤a ba¤l› olup topra-¤› sürerek veya iflleyerek kullan›rlar. Endüstri öncesi toplumlar:

• Avc› ve toplay›c› (Hunters and gatherers) toplumlar,• Çobanl›kla geçinen (Pastoral) toplumlar,• ‹lkel tar›m toplumlar› (Horticultural),• Tar›m toplumlar (Agricultural) olmak üzere dörde ayr›l›r.Avc›l›k ve toplay›c›l›k toplumlar› insanl›k tarihinde ilk öne ç›kan toplum biçimi-

dir. Yaflamlar›n›n büyük bir k›sm›n› vahfli hayvanlar› avlamak ve yiyecek bulmak-la geçirirler. Burada teknoloji minimum düzeydedir. Kendi aralar›nda organizegruplar oluflturarak yiyecek bulmak amac›yla devaml› hareket içersindedirler. Çokaz bir ifl bölümü mevcuttur. Akrabal›k ba¤lar› güçlüdür ve otoritenin kayna¤›d›r.Bu nedenle aile önemli bir role sahiptir. Üretim, koruma ve e¤itim aile içerisindeyerine getirilir. Kaynaklar›n nadir oluflu nedeniyle, mal ve hizmetler aç›s›ndan eflit-sizli¤in en az oldu¤u toplum biçimidir. 20. yy. sonunda art›k bu toplumlar ortadankalkm›fllard›r (Lenski, Nolan and Lenski, 2000). Orta Afrika’da yaflayan pigmeler veAvusturalya’da yaflayan Aborijinler buna örnek verilebilir.

Göçebe ve çobanl›k toplumlar› yaflamlar› hayvan yetifltirmeye ve evcillefltirme-ye dayal› olan ilkel toplumlard›r. Bir di¤er deyiflle çobanl›k yaparak geçinirler.Bundan 10-12 bin y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Hayvanlar›na yeni otlaklar bulmakamac›yla göçebe bir yaflant›ya sahiptirler. Yetifltirdikleri hayvanlar›n et, süt ve de-risinden yararlan›rlar. Ev araç gereçleri, çad›r yap›m› ve basit el aletleri yap›m›ndaileri gitmifllerdir. Materyal zenginlikleri, mal ve mülk sahipli¤i k›s›tl›d›r. Afrika veOrtado¤u’da yaflayan Bedeviler buna örnek verilebilir.

Tar›m öncesi toplumlar bahç›van kültürü özelli¤i tafl›rlar. Küçük bir toprak par-ças› üzerinde kendi gelifltirmifl olduklar› ilkel tar›m ve el aletleriyle topra¤› ifllerler.Nispeten yerleflik bir yaflama sahiptirler, her sene kulland›klar› topra¤› yeniden ifl-lerler, sürerler. Meksika’da Aztekler ve Peru’da yaflam›fl olan ‹nkalar bu toplumla-ra örnek verilebilir.

Tar›m toplumlar› geçimleri tar›ma ba¤l› olan, saban kullanarak topra¤›n hava-lanmas›n› sa¤layan, ekip biçen; saban› çekmede hayvan gücünden yararlanan top-lumlard›r. Bundan yaklafl›k 5000 y›l önce ortaya ç›km›fllard›r. Henüz mekanik tar›-m›n geliflmedi¤i, ayn› tar›m arazisinin y›llarca sürülerek bir nesilden bir nesile ak-tar›l›p tar›m›n yap›ld›¤› toplumlard›r. Ayr›ca, tar›mda gübre kullan›m›yla ayn› top-raktan uzun y›llar ürün elde etme olana¤› do¤mufltur. Nüfusun kalabal›klaflmas›y-la, bir k›s›m nüfus tar›m d›fl› aktivitelerde yer alarak zamanla ihtisaslaflm›fl ve de-mircilik, seyislik, berberlik gibi meslekler ortaya ç›km›flt›r. Tar›m toplumlar›n›n birbaflka özelli¤i ilk defa s›n›flar›n belirginleflmesine yol açmas›d›r. Özellikle feodalça¤da asiller s›n›f› ve topra¤a ba¤l› olarak yaflayan köleli¤in artmas›nda önemli birrol oynam›flt›r.


G. Lenski (1924-)

Dört farkl› biçimi olanendüstri öncesi toplumlaryaflam› veya geçimleritopra¤a ba¤l› olantoplumlard›r.

Endüstriyel Toplumlar ilk olarak ‹ngiltere’de 1760-1830 y›llar› aras›nda yaflananendüstriyel devrimin sonucunda, insan eme¤inin yerini mekanik güce b›rakt›¤› birsürecin ard›ndan ortaya ç›km›fl bir yap›d›r. Art›k bu toplumda mal ve hizmetlerinüretiminde mekanizasyon öne ç›karak, üretimde canl› kuvvet kaynaklar›na olanba¤›ml›l›k son derece azalm›fl hatta ortadan kalkm›flt›r. Endüstriyel toplum, gelifli-mini yeni keflif ve icatlara dayand›ran bu yeniliklerin tar›msal ve endüstriyel üreti-mi artt›rd›¤› ve yeni enerji kaynaklar›n›n (buhar gibi) kullan›ld›¤› bir toplum çefli-didir. Bu toplumlar endüstri öncesi toplumlara k›yasla devaml› ve h›zl› bir de¤iflimtemposu içinde yer al›rlar. Bu de¤iflimler sonucunda yeni bir toplumsal yap› biçi-mi ortaya ç›km›fl ve di¤er toplumlara da örnek oluflturmufltur. ‹fl bölümü ve ihtisas-laflma geliflmifl, yo¤un bir sermaye ve teknoloji kullan›m› görülmüfltür (Andersenand Taylor, 2006: 133). Topraklar›n› terk eden aileler, kentlere gelerek, endüstriyelbölgelerde kurulan fabrika tipi organizasyonlarda çal›flmaya bafllam›fllar ve geçmi-flin köylü ve topra¤a ba¤l› aileleri endüstriyel toplumda iflçi statüsüne geçmifllerdir.Ayn› flekilde tren ve gemi ulafl›m› artm›fl, bölgeler ve insanlar aras›ndaki mal vehizmet al›flverifli giderek h›zlanm›flt›r. Buna ba¤l› olarak e¤itim ailenin temelindenç›karak resmi e¤itim kurumlar› olan okullara tafl›nm›fl ve ihtisaslaflm›fl bilginin öne-mi giderek yükselen bir de¤er haline gelmifltir.

Endüstri Sonras› Toplumlar ve Bilgi Toplumlar› günümüzde yeni bir toplum bi-çimi ortaya ç›kmaktad›r. Yirminci yüzy›l toplumlar› materyal veya meta üretimininartt›r›lmas› üzerinde dururlarken endüstri sonras› toplumlar; hizmet, bilgi ve bili-min üretimi ve da¤›t›m› üzerinde odaklanarak ekonomik anlamda bu sektörlereba¤›ml› olmufllard›r (Bell, 1973). Bu toplumlar bilgi temelli toplumlar olup tekno-lojinin yaflamsal bir role sahip oldu¤u toplumsal organizasyonlard›r. Endüstri son-ras› toplumlar›n ana ç›kt›lar› mamul maddelerin üretiminden çok hizmettir. Çok sa-y›da insan e¤itim, bankac›l›k, yeni fikirler üretme ve yayma gibi mesleklere yöne-lerek bu alanda çal›flmaktad›rlar. Bu tür alanlarda reklamc›l›k, halkla iliflkiler, insankaynaklar›, bilgi ifllem ve sistem analistli¤i gibi meslekler giderek popüler hâle gel-mektedir. Ayn› flekilde bilgisayarlara dayal› olan robotik, genetik mühendisli¤i velazer teknolojisi gibi meslekler de bu tür toplumlar›n merkezi ekonomilerinin ge-liflmifl teknolojilere dayal› olmas› nedeniyle giderek önem kazanmaktad›r (Ander-sen and Taylor, 2006: 134). Endüstri sonras› topluma veya bilgi toplumlar›na geçifl,toplumsal kurumlar üzerine de büyük etkileri olan bir süreçtir. Özellikle e¤itim ku-rumlar›, bilim ve teorik araflt›rmalar en yüksek öneme sahiptirler. Ancak belirli tek-nik becerilere sahip olmayan insanlar› bekleyen en büyük tehlike ise iflten ç›kar›l-ma, iflsizlik veya çok düflük ücretle niteliksiz iflçi olarak çal›flmakt›r.


B‹L‹MSEL YÖNTEM VE AfiAMALARI Bir bilimin amac›na ulaflmas›n› her fleyden önce yöntemi sa¤lar. Hepimiz gibi sos-yologlar da günümüzdeki temel birtak›m soru ve sorunlarla ilgilidirler; Türkiye’deartan suç oranlar›n›n nedenleri, nüfus art›fl› ve artan nüfusun yol açt›¤› sorunlar,yafll›l›k ve yafll› bak›m hizmetlerinde ortaya ç›kan kaynak sorunu gibi. Bilimselyöntem sistematik ve organize bir seri basamaktan oluflan ve araflt›rma problemi-nin objektif ve tutarl› bir çözüme ulaflt›r›labilmesi için izlenen yollar› içerir (Schae-fer, 2010: 29). ‹çinde yaflad›¤›m›z toplumu anlamada bilimsel araflt›rmalar›n veyöntemin çok büyük bir önemi vard›r. Çünkü gün boyunca televizyon ve medyaarac›l›¤› ile çeflitli konularda bir veri ve bilgi bombard›man›na u¤ruyoruz. Bir y›¤›nflirket yapt›¤› araflt›rmalar›n sonucunu bize göstererek ve üretti¤i g›da maddeleri-nin fayda ve üstünlüklerini yans›tarak bizleri bunlar› almaya güdülemektedir. E¤erbilimsel araflt›rma süreci konusuna yak›nsak, bu yap›lanlar› do¤ru bir flekilde ana-liz edebilme ve sonuçlar›n› do¤rulayabilme imkân›na sahip olabiliriz. Bu nedenlebilimsel araflt›rma iyi bir haz›rl›¤› ve planlamay› gerektirir. Bunun yap›lmamas› du-rumunda araflt›rma verileri do¤rular› göstermekten uzaklafl›r ve yanl›fl sonuçlar ç›-kar. Bu nedenle araflt›rmac› ilgilendi¤i konuya yans›z ve objektif bir biçimde yak-laflmal›, kendi öznel düflünce ve kanaatlerini katmamal›d›r.

Sosyologlar ve di¤er araflt›rmac›lar araflt›rmalar›nda birbirine ba¤l› olarak geliflenbefl basamakl› bir bilimsel yöntem sürecinden geçerek sonuca ulafl›rlar. Bunlar:

i. Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak,ii. Konu ile ilgili daha önceki bilgileri araflt›r›p toplamak, yani literatür tarama-

s› yapmak,iii. Hipotezleri formüle etmek,iv. Uygun bir araflt›rma tekni¤i ile veri toplamak ve verilerin analizini yapmak,v. Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak ve gelifltirmektir (fiekil 1.1’de bu basa-

maklar gösterilmektedir).

Toplum Biçimi Ortaya Ç›k›fl Karakteristikleri

Avc› ve Toplay›c› Toplum ‹nsan yaflam›n›n bafllamas›ylaGöçebe; yaflamlar› yiyecek bulmayabitki toplamaya ve avc›l›¤a ba¤l›.

Çobanl›k ve ‹lkel Tar›m Toplumlar›

Yaklafl›k 12.000 y›l önceDaha yerleflik; tar›m›n geliflimine veilkel teknolojiye dayal›.

Tar›m Toplumlar› Yaklafl›k 5.000 y›l önce Daha büyük, daha düzenli yerleflim biçimi; geliflmifl teknoloji ve artan tah›l üretimi.

Endüstriyel Toplum 1760-1850

Mekanik güce dayal›; yeni enerji kaynaklar› (buhar, elektrik); merkezi ifl yerleri; karfl›l›kl› ekonomik ba¤›ml›l›k; formal e¤itiminortaya ç›k›fl›.

Post Endüstriyel veya Endüstri Sonras› Toplum

1960’lar ve devam›

Hizmet ekonomisine ba¤›ml›, özellikle bilgi teknolojileri ve süreçlerinin geliflmesi; orta s›n›f›n yayg›nlaflmas›.

Post Modern veya Bilgi Toplumu

1970’lerden sonra‹leri teknoloji; tüketimin afl›r› yükselifli; Medya imaji; kültürleraras› integrasyon.


Tablo 1.1Sosyo KültürelEvrim SürecininAflamalar›

Kaynak: Schaefer,2010: 111.

Yöntem “nas›l” sorusunacevap verir ve bir amacagöre haz›rlanm›fl araflt›rmaplan›d›r.

Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak: Araflt›rman›n ilkaflamas› konu seçmektir. Bir baflka deyiflle araflt›rma sorusunu ortaya koymakt›r.Birçok araflt›rma projesinde ilk yap›lacak fley neden bu konuyu araflt›rmak istedi-¤inizi en aç›k bir biçimde dile getirmektir, yani sorunu tan›mlamakt›r. Örne¤in, ne-den evsiz insanlar›n toplumdaki yaflam biçimleri ile ilgili oldu¤umuz veya toplu-mumuzda da giderek artan kapkaç olaylar›n›n art›fl nedeni veya artan intihar giri-flimleri, sosyologlar›n ilgilendikleri ilginç araflt›rma konular›d›r. Amaç, toplumun il-gisini çeken baz› konular›n oluflum nedenleri hakk›nda bilgi toplamak ve toplum-sal sorunlar yaflayan bu insanlara yard›mc› olmakt›r.

Araflt›rma yapman›n ikinci önemli nedeni geçmiflteki kuramlar ve yap›lan arafl-t›rmalard›r. Birçok nedenle sosyologlar araflt›rmalar›n bulgular›na itiraz edebilir ve-ya ayn› fikirde olmayabilir. Bu nedenle daha detayl› bir elefltiri ortaya koymakamac›yla yeni araflt›rmalar planlayabilirler. ‹yi dizayn edilmifl araflt›rmalar birçoksosyologa ilham kayna¤› olabilir ve daha derinlemesine yap›lacak araflt›rmalarakaynak olabilirler. Örne¤in evsiz yaflayan kad›n ve erkeklerin geçmifl ifl tecrübele-rini karfl›laflt›rmak veya insanlar›n neden ›rza geçti¤ini ve bunu azaltmak için neleryap›labilece¤ini sorgulamak gibi (Henslin, 2006: 122).

Konu ile ilgili literatürü taramak: ‹kinci aflama o konuyla ilgili daha önceyap›lm›fl olan araflt›rmalar› ve çal›flmalar› dikkatli bir biçimde incelemektir. Çünküdaha önce yap›lm›fl araflt›rmalar› incelemek bizi hem tekrarlardan hem de yapabi-lece¤imiz hatalardan uzak tutar.

Hipotezleri formüle etmek: Üçüncü aflama hipotezler gelifltirmektir. Bir di-¤er deyiflle de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerdir. Sosyologlar da di¤er bilim dallar›ndaoldu¤u gibi olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini araflt›r›rken çeflitli de¤iflken-


Sorunutan›mlamak

Literatürütaramak

Hipotezlerigelifltirmek

Formüleetmek

Araflt›rmayöntem ve

tekniklerininseçimi ve

analizi

Sonuçlaraulafl›p

gelifltirmek

Yeniaraflt›rmalar

için yenifikirler

oluflturmak

fiekil 1.1

Araflt›rma Süreci


Hipotezler sorunuaç›klayabilmek, iliflkilerigösterebilmek ve teoriden netür ç›kar›mlaryap›labilece¤ini veyaaraflt›rmadan nebekledi¤imizi ortaya koyanönermelerdir.

ler kullan›rlar. Her hipotezde iki tür de¤iflken yer al›r. Bunlar ba¤›ms›z ve ba¤›m-l› de¤iflkenlerdir. Örne¤in gelir, din, meslek veya cinsiyet birer de¤iflkendirler. De-¤iflken, ölçülebilen bir özellik veya bir karakteristik olup farkl› koflul ve durumlar-da de¤iflebilir. Araflt›rmac›lar hipotezleri formüle ederken genelde bir davran›fl ve-ya faktörün, bir baflka faktör veya davran›fl üzerindeki etkisini incelerler. Örne¤in,iflsizlik faktörünün boflanmalar üzerindeki etkisini inceledi¤imiz bir araflt›rmada ifl-sizlik esas nedenimiz oldu¤u için ba¤›ms›z de¤iflkendir. Ba¤›ms›z de¤iflken böyle-ce belirleyici olan de¤iflkendir, diyebiliriz. ‹kinci de¤iflkenimiz olan ba¤›ml› de¤ifl-ken ise belirleyici olan veya ba¤›ms›z de¤iflene ba¤l› olarak de¤iflen de¤iflken de-mektir. Bir baflka deyiflle araflt›rmac› ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de¤iflkeni etkile-yen veya de¤iflime neden olan de¤iflken oldu¤una inan›r. Bir önceki örne¤imizdeboflanma s›kl›¤› veya oran› bizim ba¤›ml› de¤iflkenimizdir. Çünkü, bireyin iflsizlikdurumuna ba¤l› olarak de¤iflebilmektedir. Genelde ba¤›ms›z de¤iflken bir durum,ba¤›ml› de¤iflken ise bir davran›fl olarak ortaya ç›kar (Özkalp, 2009: 14). Ba¤›ml›ve ba¤›ms›z de¤iflkeni tan›mlamak neden sonuç iliflkilerinin belirlenmesinde kritikbir aflamad›r. Örne¤in toplumda izole olarak yaflayanlar›n veya toplumsal ba¤l›l›¤›düflük olan insanlar›n intihar girifliminde bulunmalar›n›n daha yüksek oldu¤unuileri süren bir hipotezde, toplumsal ba¤l›l›k veya izole yaflam ba¤›ms›z, intihar gi-riflimi ise ba¤›ml› de¤iflkenimizdir. Çünkü, intiharlar›n nedeni olarak toplumsal izo-lasyon gösterilmektedir.

Her hipotezde konu ile ilgili çeflitli kavramlar yer al›r; toplumsal ba¤l›l›k, sosyalizolasyon, intihar gibi. Bu kavramlar›n herkesin anlayabilece¤i bir biçimde tan›m-lanmas› daha sonra ileri sürülecek kuramlar›n anlafl›lmas› aç›s›ndan büyük önemtafl›r.

Uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›n›n kad›na fliddet üzerindeki etkisini inceledi¤iniz bir araflt›rmadaba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenleriniz nelerdir?

Uygun bir araflt›rma tekni¤i ile veri toplamak ve verileri analiz etmek:Araflt›rman›n bu aflamas›nda hipotezimizi test etmek için bilgiye veya verilere ihti-yaç vard›r. Bu nedenle bilgi toplama yöntemine araflt›rma metodolojisi denir.Sosyologlar araflt›rmalar›nda nicel ve nitel teknikler kullanarak sürdürürler. Nicelaraflt›rma teknikleri aras›nda;

• Gözlem,• Saha araflt›rmas›,• Anket,• Görüflme ve• Deney tekni¤i

yer al›rken, nitel araflt›rma teknikleri aras›nda;• Derinlemesine görüflme,• Yaflam öyküsü,• Doküman incelemesi,• Vaka incelemesi veya çal›flmas› gibi teknikler yer al›r. Bu tekniklere bundan sonraki bölümde k›saca de¤inilecektir.Araflt›rma yönteminin tespitinden sonraki aflama bilgiyi toplamak ve analiz et-

mektir. Bilgi toplaman›n önemli bir aflamas› bir örneklem seçip bu örneklem üzerin-de seçilen yöntemi kullanmakt›r. Bilimde incelenen konunun bütünü üzerinde arafl-t›rma yapmak çok güç oldu¤u için sosyologlar incelenen konunun bir k›sm›n› eleal›p inceleyerek vard›klar› sonuçlar› genellerler. ‹flte bu olaya örnekleme denir.


Ba¤›ms›z de¤iflken birdi¤erini etkileyerek esasneden olan veya etkileyende¤iflken demektir.

Ba¤›ml› de¤iflken iseba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l›olarak de¤iflen de¤iflkendir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Örnekleme, bir bütünün,içinden seçilmifl parçalar›ylatemsil edilmesidir.

Bir araflt›rman›n bilgitoplama yönteminearaflt›rma metolojisi ad›verilir ve araflt›rmalardanicel ve nitel verilerkullan›l›r.

Birçok örneklem seçim tekni¤i olmas›na karfl›n sosyal bilimciler genelde basittesadüfi örnekleme tekni¤ini kullan›rlar. Bu teknikte örnekleme giren her kiflinineflit oranda seçilme flans› vard›r. Örne¤in, bir araflt›rmac› bir flehirde yaflayan insan-lar›n fikirlerine ihtiyaç duyup bunlar› araflt›racaksa, telefon rehberinden bilgisayaryard›m›yla basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile bu isimleri ve adresleri seçebilir.Buna tesadüfi örnekleme denir (Schaefer, 2010: 30). E¤er araflt›rmac› ender veyazor tespit edilebilen insanlar üzerinde araflt›rma yap›yorsa, örne¤in uyuflturucu ilaçba¤›ml›lar› veya sokak çeteleri gibi o zaman da buna uygun örnekleme teknikleri-ni kullan›rlar.

Veri toplanmas› aflamas›nda bir di¤er önemli konu verilerin güvenirli¤i ve ge-çerlili¤idir. Güvenirlik, araflt›rman›n farkl› uygulamalarda kararl› ve benzer sonuç-lar elde etme yetene¤idir. Yani, bir flehirde yap›lan bir araflt›rma insanlar›n tacizeu¤rama oranlar›n› % 1, bir baflka araflt›rma % 10 olarak gösteriyorsa bu araflt›rmagüvenilir de¤ildir. Araflt›rmalar aras›nda tutars›zl›k var demektir. Tutars›z tan›mla-malar veya yanl›fl örneklem seçimi araflt›rman›n güvenirlili¤ini etkileyebilir. Geçer-lik ise ölçme arac›n›n ölçmek istedi¤ini do¤ru olarak ölçmesi ve konusuna uygunolmas›d›r. Örne¤in metre uzunlu¤u ölçmek için geçerlidir ancak zaman› ölçmekiçin geçerli bir araç de¤ildir. Burada önemli olan hiç kimsenin neyin nas›l ölçüldü-¤ü konusunda hiçbir flüphesinin olmamas› ve konudaki yeterlili¤imizdir.

Bilgilerin analizi aflamas›nda çeflitli bilgisayar programlar› (SPSS vb.) ve teknik-ler kullan›l›r. Örne¤in korelasyon ve regresyon analizleri gibi (Burada bu teknikle-re de¤inilmeyecektir. Bunlar istatistik derslerinde detayl› olarak incelenecektir).

Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak ve ileri düzeyde araflt›rma gelifltir-mek: Art›k araflt›rman›n son aflamas›na gelinmifltir. Burada toplad›¤›m›z bilgilerinöne sürdü¤ümüz hipotezimizi destekleyip desteklemedi¤ini gösterip bunu bilim-sel bir toplulukla paylaflmak durumunday›z. E¤er elde etti¤imiz bilgiler hipotezi-mizi destekler nitelikte ise art›k kuramlar gelifltirebilir, aksine desteklemiyorsa hi-potezimiz reddedilir ve kurama flüphe ile bak›l›r. Bazen de kuram›m›z yeniden for-müle edilerek, yeni hipotezler gelifltirilir ve bunlar›n s›nanmas›na geçilir. Araflt›r-man›n son aflamas› araflt›rma ile ilgili rapor haz›rlay›p bunu bilimsel ortamlardasunmak, getirilen elefltirileri göz önüne almak ve araflt›rmay› bir makale veya kitaphaline getirmektir. Araflt›rman›n bilimsel bir dergide yay›nlan›p kitap haline gelme-siyle o araflt›rma art›k bilimsel bir toplulu¤a ait olmufl demektir. Böylece bulunansonuçlar di¤er araflt›rmac›lar taraf›ndan kullan›l›r hale gelir. Baflka araflt›rmac›laraaraflt›rma konusu olur.

SOSYOLOJ‹N‹N ARAfiTIRMA YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹Sosyal bilimler alan›nda yürütülen araflt›rmalar›n temel amac› toplumsal olay veolgulara iliflkin geçerli ve güvenilir bilgilere ulaflmakt›r (Gönç fiavran, 2009: 79).Sosyoloji de sosyal bilimlerden biri olmas› nedeniyle toplumsal dinamiklere iliflkinbirçok soruya cevaplar bulmaya çal›fl›r. Bu nedenle araflt›rma yapar. Acaba insan-lar bu araflt›rmalar› nas›l yapar? Kulland›¤› teknikler nelerdir?

Bilimsel bir araflt›rma bilimin amaçlar›n› gerçeklefltirecek bilgilere ulaflmak üze-re baflvurulan sistemli bir u¤raflt›r (‹çli, 2002: 41). Sosyologlar araflt›rma yaparkenbir keflfetme sürecine dâhil olurlar. T›pk› laboratuvar koflullar›nda çal›flan bilimadamlar› gibi sosyologlar da araflt›rma sorular› organize ederek, sistematik bir bi-çimde sorgularlar. Ancak sosyologlar›n laboratuvar›, içinde yaflad›¤›m›z toplum ve-ya sosyal dünyam›zd›r (Andersen and Taylor, 2006: 28). Sosyolojik araflt›rma, ünlü‹ngiliz filozofu Sir Francis Bacon’un gelifltirdi¤i ve tan›mlad›¤› bilimsel yönteme da-


Araflt›rma, sosyologlar›nilgilenmifl olduklar› birtak›msorulara yan›tlar bulmakamac›yla kulland›klar› biralettir.

Güvenirlik, bir ölçmearac›n›n ayr› ayr› ölçümlerdekararl› ve benzer sonuçlarelde etme yetene¤idir.Geçerlilik ise, ölçme arac›n›nkonusuna uygun olmas›d›r.

yal›d›r. Bilimsel yöntem araflt›rma sürecinde birbirini takip eden basamaklardanoluflur. Bunlar aras›nda gözlem, hipotezleri test etme, verileri analizi ve genellemeyer al›r. Sosyolojinin en önemli özelli¤i onun bir bilim olufludur. Bilim ise ampirik-tir yani dikkatli bir biçimde yap›lm›fl sistematik gözleme dayal›d›r, birtak›m inanç-lar›n bir araya gelmesiyle oluflmaz. Sosyolojik araflt›rmalar her zaman ampirik birtemelde dayal›d›r. Bir baflka deyimle gözlemlerle test edilen, hipotezler gelifltirile-rek elde edilen verileri gözleyerek kuramsal aç›klamalar yapmak anlam›ndad›r(Marshall, 1999: 20). Bilimsel araflt›rmalar iki grupta ele al›nabilir. Bunlar:

• betimsel araflt›rmalar ve • aç›klay›c› araflt›rmalard›r.Betimsel araflt›rmalar genellikle olaylar›n özelliklerinin, s›kl›k derecelerinin sa-

y›lmas›na, k›saca durum saptanmas›na yönelik araflt›rmalard›r. Bunlar mevcut du-rumlar› ortaya koyar, neden sorusu üzerinde durmazlar (Gökçe, 1992: 65). Örne-¤in, bebek ölüm oranlar›n› saptamaya çal›flan ya da iflsizlik oranlar›n› ortaya koyanaraflt›rmalar buna örnek verilebilir.

Aç›klay›c› araflt›rmalar ise olgular aras›ndaki nedensel iliflkileri hipotezler biçi-minde formüle eden, hipotezlerin araflt›rma teknikleriyle s›nanmas› ve ispat›n› içe-ren de¤iflkenler aras›ndaki nedensel iliflkileri ortaya koymaya çal›flan araflt›rmalar-d›r (Gökçe, 1992: 66). Boflanmalar›n çocuklar üzerinde yol açt›¤› etkileri ve olum-suzluklar› inceleyen araflt›rmalar buna örnek verilebilir.

Nicel Araflt›rma TeknikleriDaha öncede belirtildi¤i gibi araflt›rma sorusunu gelifltirip hipotezleri formüle et-tikten sonra araflt›rmay› nas›l yürütece¤imiz ve nas›l bilgi toplayaca¤›m›z konusuönem tafl›r. Buna araflt›rma deseni de denilmektedir. Burada önemli olan araflt›r-man›n genel mant›¤›n› ve stratejisini belirlemektir. Bu aflamada önemli bir di¤ernokta nicel mi yoksa nitel bir araflt›rma yöntemi mi kullanaca¤›m›zd›r. Nitel arafl-t›rmalar daha az yap›sallaflm›fl, araflt›rma sorusuna daha çok odaklanm›fl bir özel-lik tafl›r. Burada detayl› ve derinlemesine yap›lm›fl istatistiksel analizler yer almaz.Daha çok gözlemlenen grubun ne yapt›¤›, ne söyledi¤i ile ilgilenilir ve incelenendavran›fla daha derinlemesine bir bak›fl aç›s› getirilir. Buna karfl›n nicel araflt›rma-lar daha çok istatistiksel yöntemler kullan›larak yap›l›r. Nicel araflt›rmalar›n sundu-¤u veriler daha çok hesaplanabilir bir nitelik tafl›rken; örne¤in, ortalama gelir dü-zeyi, ifl gücü yüzdeleri gibi nitel araflt›rmalar›n sundu¤u veriler kolayca rakamlaraindirgenemez. Daha çok aç›klay›c› ve tan›mlay›c›d›rlar. Örne¤in, bir ifl yerinde ça-l›flanlar›n; fabrika atmosferini çal›flma koflullar›n› nas›l alg›lad›klar› üzerinde çal›fl›-yorsak nitel; e¤er çal›flanlar›n gelir düzeyleri, verimlilik oranlar› üzerinde odaklan›-yorsak o zaman nicel bir araflt›rma tekni¤i daha uygun düflebilir (Andersen andTaylor, 2006: 31). fiimdi nicel araflt›rma tekniklerini k›saca inceleyelim.

GözlemSosyologlar araflt›rmalar›nda ilgilendikleri olaylar› dikkatle gözleyerek ve kay›tlartutarak gerçek dünyay› tan›maya ve onun hakk›nda fikirler gelifltirmeye çal›flm›fl-lard›r. Gözlem denetimli ve denetimsiz gözlem olmak üzere iki türlüdür. Dene-timli gözlem standartlaflt›r›lm›fl veri toplama araçlar›yla yap›lan bilgi toplama yolu-nun denetim alt›nda tutuldu¤u gözlem türüdür (Özkalp, 2011: 4). Ça¤›m›z sosyo-lojisinde kullan›lan gözlem araçlar› kesin ve ince ölçümlere elveriflli olan standartcetveller niteli¤indedir. Bu tür cetvellere dayanan gözlemin yüksek bir güvenirli¤isöz konusudur (Sencer ve Sencer, 1978: 121-122).


Araflt›rma deseni araflt›rmasorular›n› cevaplamak ya dahipotezleri s›namak üzerearaflt›rmac› taraf›ndangelifltirilen bir plan veyastratejidir.

Nicel araflt›rma teknikleriaras›nda gözlem, sahaaraflt›rmas›, görüflme vedeney tekni¤i say›labilir.

Denetimli ve denetimsizgözlem olmak üzere ikigözlem türü vard›r.

Denetimsiz gözlem ise standart bir tekni¤e dayanmayan yinelenmesi ancakrastlant›lara ba¤l› olan bir gözlemdir. Bu da kat›l›ml› ve kat›l›ms›z olmak üzereikiye ayr›l›r. Sosyologlar›n en özgün ve ilginç gözlem türlerinden olan kat›l›ml›gözlemde araflt›rmac› inceledi¤i grubun içine dâhil olup onlardan birisiymifl gibihareket ederek bilgi toplar. Bunun en klasik örne¤i 1930’lu y›llarda William F.Whytetaraf›ndan Amerika’n›n Boston kentinde düflük gelirli ‹talyan göçmenlerin yaflad›-¤› mahallelere gidilerek onlarla birlikte dört y›l yaflanarak yap›lan araflt›rmad›r.Whyte “köfle bafl› çocuklar›” olarak adland›r›lan köfle bafl› çetelerini incelemifl, ogruptan biri olarak onlarla yaflam›fl ve hayatlar›n› incelemifltir. Daha sonra kitab›,“Köfle Bafl› Toplumu” (Street Corner Society) ad› ile yay›nlanm›flt›r. Whyte kendikimli¤ini bu çocuklara aç›klayarak onlar›n konuflmalar›na ve oyunlar›na kat›lm›fl,bofl zaman aktivitelerinde onlarla birlikte olmufltur. Böylece, bu çocuklar›n top-lumda oluflturduklar› sosyal iliflkiler hakk›nda genifl bir bilgi edinmifltir (Whyte,1981: 303). Whyte bu flekilde görüflme yoluyla elde edilemeyecek ölçüde genifl bil-gileri bu çocuklarla yaflayarak elde etmifl ve fakirlerin dünyas›na girerek o ça¤danormal kay›tlardan elde edilmesi imkâns›z bilgilere eriflmifl ve akademik dünyayaönemli katk›lar sa¤lam›flt›r (Schaefer, 2010: 35).

Saha Araflt›rmas› (Survey)Yaflam›m›z boyunca hepimiz bir veya birkaç kere saha araflt›rmas›na dâhil olup so-rulan sorulara cevaplar vermiflizdir. Ne tür bir t›rafl kremi kulland›¤›m›zdan, kimeneden oy verece¤imize veya en çok be¤endi¤iniz TV dizisinin hangisi oldu¤unakadar birçok soruyu cevaplam›fl›zd›r. Bir araflt›rman›n saha araflt›rmas› niteli¤inikazanmas› için bir örnekleme yap›lmas›, standart bir veri toplama arac› kullan›lma-s› (soru kâ¤›d› gözlem ya da görüflme çizelgesi) ve verilerin sistemli bir biçimdetoplanmas› gereklidir (Gönç fiavran, 2009: 82). Saha araflt›rmas›, görüflme veya an-ket tekni¤i ya da bu iki tekni¤in birlikte kullan›lmas› ile yap›l›r.

GörüflmeBu teknikte araflt›rmac›n›n yüz yüze konuflmas› veya telefonla görüflerek bilgi top-lamas› söz konusudur. Görüflmenin en büyük avantaj› sizle konuflmak isteyen birkifliyi reddetmenin zorlu¤undan dolay› cevap verme oran›n›n yüksekli¤idir. Hâlbu-ki evinize gelen bir anket formunu okumadan bile y›rt›p atabiliriz. Anket ise soru-lacak sorular›n bas›l› veya yaz›l› bir biçimde haz›rlanarak düzenlenmesidir. Bu so-rular cevaplay›c›lara ya posta ile ya da kiflilerin toplu hâlde bir araya getirilip soru-lar› yan›tlamas› veya internet üzerinden sorulmas› gibi yöntemlerden biri ile veri-lir. Anket formu görüflmeye k›yasla haz›rlanmas› daha kolay ve ucuz olmas› nede-niyle özellikle örneklemin büyük oldu¤u araflt›rmalarda daha yararl›d›r. Soru kâ¤›-d›nda bulunan anket sorular› kapal› veya aç›k uçlu olabilir. Kapal› uçlu sorular-da cevaplay›c›ya çeflitli seçenekler içinden birini seçme flans› verilir. Örne¤in, “E¤i-tim durumunuz nedir?” sorusuna cevaplay›c› seçeneklerden birini seçerek yan›tlar.Bu seçenekler;

a) ‹lkokul b) Ortaokul c) Lise d) Üniversite e)Yüksek Lisans fleklinde verilebilir.Aç›k uçlu sorular ise bir tek soru cümlesinden oluflur. Örne¤in, “Gelece¤in Türktoplumu hakk›nda ne düflünüyorsunuz?” gibi. Bu tür sorular aç›k uçlu sorulard›r.

Deney Tekni¤iDeney, araflt›rmac› taraf›ndan yapay olarak haz›rlanm›fl bir durumdur. Deney tek-ni¤inde bilim adam› olaylar›n birbiri üzerindeki etkilerini araflt›r›r. Bunu yaparken


Denetimsiz gözleminkat›l›ml› ve kat›l›ms›z olmaküzere iki biçimi vard›r.

Kapal› uçlu sorularcevaplay›c›ya çeflitli cevapseçenekleri sunarken, aç›kuçlu sorular sadece sorucümlesinden oluflur vecevaplay›c›ya daha fazlaözgürlük tan›r.

baz› de¤iflkenleri de¤iflimler (manipüle eder), baz›lar›n› ise de¤iflimlemez. Yani, hi-potezini s›namak amac›yla ba¤›ms›z de¤iflkenin, ba¤›ml› de¤iflken üzerindeki etki-sini araflt›r›r. Kontrollü deney yönteminde neden ve sonuç iliflkilerini daha iyi gör-mek amac›yla iki grup kullan›larak bu gruplar›n karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Bunlar de-ney ve kontrol gruplar›d›r. Deney grubu ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup,kontrol grubu ise ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartlar›n aynen muhafazaedildi¤i gruptur. Bu flekilde d›fl etkiler elimine edilerek her iki grubun da ayn› flart-larda olmas› veya eflitlenmesi sa¤lan›r. Daha sonra deney ve kontrol grubununkarfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Deney grubunun davran›fllar›nda meydana gelen farkl›l›k-lar incelenerek ba¤›ms›z de¤iflkenin neden oldu¤u sonuçlar elde edilir. Örne¤in,televizyonda çocuklara gösterilen fliddet filmlerinin, çocuklarda sald›rgan davran›fl-lara neden oldu¤unu ileri süren bir hipotezde, kontrollü deney yöntemi kullan›la-bilir. Burada fliddet filmleri ba¤›ms›z, çocuklar›n sald›rgan davran›fllar› ise ba¤›ml›de¤iflkenimizdir. Burada bir grup çocu¤a içeri¤i fliddet dolu filmler gösterilir ve bu-na deney grubu denir. Kontrol grubuna ise içerisinde fliddet ve vahflet içermeyenfilmler gösterilir. Böylece deney grubundaki çocuklar›n fliddet filmleri gösterilme-den önceki ve filmleri seyrettikten sonraki davran›fllar› kaydedilir ve bu davran›fl-lar kontrol grubundaki çocuklarla karfl›laflt›r›larak deney ve kontrol grubu aras›n-daki davran›fl farklar› ölçülmüfl olur (Andersen and Taylor, 2006: 39).

Nitel Araflt›rma Teknikleri Nitel araflt›rmalar insanlar›n sosyal dünyay› nas›l anlad›¤›n›, yorumlad›¤›n› ve üret-ti¤ini anlamay› amaçlayan ve sosyal olgular›n içinde bulunduklar› sosyal ba¤lamiçinde de¤erlendirilip bu olgu ve olaylar›n ve aralar›ndaki karmafl›k iliflkinin ken-di ba¤lam› içinde yorumland›¤› tekniklerdir. Bu nedenle araflt›rmalar hipotez cüm-lesiyle bafllamaz ve incelenen sorun nicel yöntemdeki kadar kesin bir biçimdeoluflturulmaz (Gönç fiavran, 2009: 22). fiimdi bu teknikleri k›saca inceleyelim.

Derinlemesine GörüflmeBurada araflt›rma problemine iliflkin yüzeysel bilgilerden çok, kiflilerin düflünce,görüfl ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmas› istendi¤inde kullan›lan bir görüflmetekni¤i söz konusudur. Burada az say›da insanla detayl› olarak görüflülerek dahaderinlemesine bilgi edinilir. Ancak standart bir görüflme yönergesine ba¤l› kal›n-maz. Görüflmeci konudan uzaklafl›rsa veya dolayl› cevaplar verirse araflt›rmac› kifli-nin konuflma iste¤ini k›rmadan ona müdahale ederek esas konuya çekebilir (Küm-beto¤lu, 2005: 91-92). Burada en önemli nokta, görüflmecinin çok iyi bir dinleyiciolmas›d›r.

Yaflam ÖyküsüBu teknik araflt›rma probleminin sahibi olan bireylerin bir birim olarak ele al›nma-s› ve yaflam süreçlerinin en ince ayr›nt›lar›na inilerek ilgilenilen olay›n somut biriçerik ve bir örnek olay üzerinde araflt›r›lmas›d›r (Sencer ve Sencer, 1978: 248). Ki-flinin kendisi taraf›ndan anlat›lan yaflam öyküsünün araflt›rmac› taraf›ndan kayde-dilerek ilgili verilerin toplanmas› sürecine yaflam öyküsü görüflmesi ad› verilir(Gönç fiavran, 2009: 89).

Doküman ‹ncelemesiBu teknik insanlar›n belirli olaylar hakk›nda duygular›n› yans›tt›¤› kiflisel günlük-leri, mektuplar›, mülakat verileri, videolar›, foto¤raflar›, gazete kupürleri ve e-pos-


Deney yönteminde ba¤›ms›zde¤iflkene tabi tutulan grupdeney grubudur., flartlar›naynen korundu¤u grup isekontrol grubudur.

Nitel araflt›rma teknikleriaras›nda derinlemesinegörüflme, yaflam öyküsü,doküman incelemesi ve vakaincelemesi say›l›r.

talar›n›n doküman olarak ele al›n›p incelenmesi ve çözümleme teknikleriyle kulla-n›lmas›d›r. Yaz›l› dokümanlar›n, görüflme, film, video ve benzeri materyallerin in-celenmesinde en çok kullan›lan teknik içerik analizidir. Burada çeflitli kategorileroluflturularak, bu kategoriler (belirli sözcüklerin tekrar say›s›, gazetelerdeki haber-lerde ayr›lan sütun say›s›, radyo ve televizyon programlar›nda konuya ne kadar za-man ayr›ld›¤› gibi) incelenir. Örne¤in, cinsel taciz konusunu araflt›r›yorsak; polisraporlar›n›, mahkeme dosyalar›n› ve kararlar›n› inceleyerek, ne kadar flikâyetin tu-tuklanmayla sonuçland›¤›n›, kaç erkek suçlunun hapse kondu¤unu veya flartl› sa-l›vermeyle b›rak›ld›¤›n› ö¤renebiliriz. E¤er bu tür sorunlar ilginizi çekiyorsa polis-te tutulan istatistikler de konuyu aç›kl›¤a kavuflturmaya yard›mc› olabilir (Henslin,1997: 130).

Vaka ‹ncelemesiVaka incelemeleri sosyolojik problemin daha genifl bir k›sm›na ›fl›k tutabilecek birveya birkaç birey, grup, topluluk, örgüt veya olaylar›n detayl› araflt›rmas›n› içerir.Ayr›ca, yeni inceleme alanlar› keflfetmek ve sosyolojinin araflt›rma gündemine ye-ni konular eklemek için de kullan›l›r (Bilton v.d., 2009: 458). Vaka incelemesi ge-nelde ampirik bir araflt›rma olup gerçek hayat›n içindeki olgular› araflt›r›r.

ARAfiTIRMA ET‹⁄‹Sosyolojik araflt›rmalarda yöntem kadar önemli bir konu da etik ile ilgili davran›flve kurallard›r. Sosyologlar da do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi istedikleri her türlüaraflt›rmay› istedikleri biçimde yapamazlar. Her araflt›rmada araflt›rmac›n›n etik aç›-s›ndan uymas› gereken baz› kurallar bulunur. Örne¤in, t›p alan›nda bir biyokimya-c› nas›l daha önceden testi yap›lmam›fl bir ilac› insan vücuduna onun izni olmadanuygulayamazsa, bunun hem etik olmayan hem de kanun d›fl› bir davran›fl oldu¤u-nun bilincinde ise, sosyologlar da belirli standartlara uymak zorundad›rlar ve bu-na “etik kod”lar ad› verilir (Schaefer, 2010: 37). Amerikan Sosyoloji Derne¤i (ASA)bu etik kurallar› önce 1971 y›l›nda, daha sonra ise 1997 y›l›nda tekrar gözden ge-çirerek yay›nlam›flt›r. Bu temel prensiplerin neler oldu¤u afla¤›da belirtilmektedir:

• Araflt›rman›n objektifli¤ini ve bütünlü¤ünü korumak,• Araflt›r›lan veya incelenen objenin sayg›nl›¤›n› ve öznelli¤ini (privacy) koru-

mak,• ‹ncelenen bireyi tehlikelere karfl› korumak,• Konunun ve incelenen bireyin s›rlar›na ve mahremiyetine sayg› göstermek,

saklamak,• Araflt›rmaya kat›lan bireylerin izinlerini veya onaylar›n› almadan onlardan

bilgi toplamamak ve yay›mlamamak,• Araflt›rmaya kat›lan ve yard›m eden di¤er araflt›rmac›lar›n katk›lar›n› kabul

etmek, aç›klamak ve onlara sayg›l› olmak,• Her türlü finansal deste¤i aç›klamakt›r (American Sociological Association,

1997).Görüldü¤ü gibi etik standartlar hemen her araflt›rmac› taraf›ndan gayet aç›k ola-

rak belirlenmifltir. Sosyologlar bu kriterleri çok ciddiye alarak uymak zorundad›r-lar. Çünkü araflt›rmac›lar birlikte çal›flt›klar› ve bilgi ald›klar› insanlar› korumak veonlar›n hak ve sorumluluklar›na sayg› göstermek durumundad›rlar.



Sosyolojiyi tan›mlayarak ilgi alanlar›n› aç›klamak.

Sosyoloji en basit bir biçimde toplumsal davran›-fl›n ve insan gruplar›n›n bilimsel bir incelemesi-dir. Sosyoloji insan toplumlar›n› ve toplum üye-lerinin birbirleriyle olan iliflkileri üzerinde durur.Toplum da içinde yaflayan insanlar›n davran›flla-r›n› inanç ve kifliliklerini flekillendirir. Sosyolojiiçinde yaflad›¤›m›z dünyay› ve kendimizi anla-mam›za yard›mc› olur. Çünkü bizler içinde yafla-d›¤›m›z dünyan›n ürünleriyiz. Sosyolojinin ayn›zamanda çevremizde yer alan önemli de¤iflimle-rin üzerimizdeki etkilerini anlamam›zda da etkilibir gücü vard›r. Örne¤in, teknolojinin, artan nü-fusun, h›zl› göç olgusunun yol açt›¤› sorunlar›görmek gibi.

Sosyolojinin bak›fl aç›s›n› aç›klamak.

Sosyologlar sosyal davran›fl› anlayabilmek içindüzenli olmayan yarat›c› bir düflünce üzerindeodaklan›rlar. C.W. Mills bu düflünceye sosyolojikhayal gücü (imgelem) veya sosyolojik düflüncead›n› verir. Sosyolojik düflünce bugüne kadar tar-t›flmas›z kabul etti¤iniz görüflleri çözümleme, sor-gulama ve elefltirme al›flkanl›¤› kazanmakt›r. Bu-rada temel düflünce sosyologlar›n inceledikleriolay›n mümkün oldu¤unca d›fl›nda durarak, fo-to¤raf makinesinin genifl aç›l› merce¤inden ba-kar gibi olaylar› görebilmesi ve incelemesidir.

Sosyolojinin di¤er sosyal bilimlerle olan iliflkisini

de¤erlendirmek.

Bilim, sistematik bir yöntemle olaylar aras›ndakiiliflkilerin incelenmesi ve bilgi toplanmas›d›r. Bü-tün bilimler hangi konuyla ilgili olursa olsun ob-jektif yöntemlerle do¤ru bilgileri toplama çaba-s›ndad›rlar. Bilimler do¤a bilimleri ve sosyal bi-limler fleklinde ikiye ayr›l›r. Do¤a bilimleri fizikiolaylar›n do¤as›, etkileflimi ve de¤iflimi üzerindedururlar. Sosyal bilimler ise insan ve toplumlar›nfarkl› yönlerini ele al›r ve incelerler. Bunlar ara-s›nda, sosyoloji, antropoloji, psikoloji ve tarih gi-bi disiplinleri sayabiliriz. Ancak, her bilimin ayn›olaya bak›fl aç›s› farkl›l›k tafl›r. Sosyolojinin belir-leyici özelli¤i insan eylem ve davran›fllar›n›n kar-fl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde meydana geldi¤inikabul etmesidir.

Toplum ve toplumsal yap› kavramlar›n› aç›klamak.

Sosyolojik analizlerin iki boyutu vard›r. Bunlarmikro ve makro analizlerdir. Mikro sosyoloji in-sanlar›n birbirleriyle olan iliflkilerini inceler, ör-ne¤in, evlerini nas›l döfledikleri gibi. Makro sos-yolojide ise incelenen toplumun kendisi, nas›lorganize oldu¤u ve de¤iflti¤idir.En genifl tan›m›yla toplum insanlar› etkileyen ilifl-kiler bütünüdür. Ancak toplum bireylerin topla-m›ndan farkl› bir fleydir. Toplum tek bafl›na de-¤il, birtak›m parçalardan oluflur. Bunlar; ortak birtoprak parças›, ortak bir politik otoriteye sayg›ve ortak bir kültürdür.Do¤adaki her varl›¤›n bir yap›s› oldu¤u gibi top-lumun da kendine özgü bir yap›s› vard›r. Yap›birbiriyle iliflkili olan parçalar›n bir bütünüdür.Böylece toplumsal yap›, toplumun bir çerçevesi-dir. O halde toplumsal yap›y› oluflturan parçalarnelerdir? Bunlar; kültür, sosyal s›n›f, statü, rol,grup ve toplumsal kurumlard›r.

Sosyolojide kullan›lan araflt›rma yöntem ve tek-

niklerini aç›klamak.

Araflt›rma sosyologlar›n ilgilenmifl olduklar› bir-tak›m sorulara yan›tlar bulmak amac›yla kullan-d›klar› bir alettir. Sosyolojik araflt›rma Sir FrancisBacon’un gelifltirdi¤i bilimsel yönteme dayal›d›r.Bilimsel yöntem birbirini takip eden birtak›m ba-samaklardan oluflur. Bunlar:

• Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup ta-n›mlamak,

• Konu ile ilgili literatür taramas› yapmak,• Hipotezler gelifltirmek,• Uygun bir araflt›rma tekni¤i ile veri toplamak ve

verilerin analizlerini yapmak,• Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak ve gelifltirmektir.

Sosyologlar araflt›rmalar›nda nicel ve nitel arafl-t›rma teknikleri kullanarak araflt›rmalar›nda veritoplarlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojinin ilgi alan›na gi-ren konulardan biri de¤ildir?

a. Aileb. Afliretlerc. Ak›l sa¤l›¤›d. Kad›na fliddete. D›fl göç

2. Bir ölçme arac›n›n ölçmek istedi¤ini do¤ru olarakölçme yetene¤ine ne ad verilir?

a. Güvenirlikb. Yeterlilikc. Do¤rulukd. Geçerlilike. Etik

3. Sosyolojik bak›fl aç›s› veya hayal gücü (imgelem)afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan ileri sürülmüfltür?

a. Simonb. Durkheimc. Bacond. Millse. Spencer

4. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi “Sosyolojiye Da-vet” adl› kitab›nda toplumun insanlar› bir biçimde flekil-lendirdi¤ini ileri sürer?

a. P. Bergerb. S. Simonc. E. Durkheimd. M. Webere. A. Comte

5. Sistematik bir yöntemle olaylar aras›ndaki iliflkilerinincelenmesi ve bilgi toplanmas›na ne ad verilir?

a. Bilimb. Yöntemc. Kuramd. Hipoteze. Önerme

6. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal bilimlerden biri de-

¤ildir?

a. Sosyolojib. Ekonomic. Tarihd. Antropolojie. Biyoloji

7. Afla¤›dakilerden hangisi makro sosyolojik yaklafl›-m›n ilgi alan›d›r?

a. Bireylerin yüzyüze iliflkilerib. Asansörde insanlar›n neden birbirlerinin ayakla-

r›na bakt›klar› c. Bir toplumda yaflayan evsizlerin sosyal s›n›flar

içindeki yerid. ‹nsanlar›n cumartesi geceleri e¤lence al›flkanl›k-

lar›e. ‹ki niflanl› çiftin birbirleriyle kavga etmeleri

8. Afla¤›dakilerden hangisi bilimsel yöntemin aflamala-r›ndan biri de¤ildir?

a. Veri toplamakb. Verilerin analizini yapmakc. Sorunu tan›mlamakd. Hipotezi formüle etmeke. Öznel de¤erlerden hareket etmek

9. Bir toplum içinde yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve pay-laflt›klar› herfleye ne ad verilir?

a. Kültürb. Kurumc. Yap›d. Toplume. S›n›f

10. Afla¤›dakilerden hangisi kazan›lm›fl bir statüye ör-nektir?

a. Asaletb. Gençlikc. Yafll›l›kd. Etnik yap›e. Avukatl›k

Kendimizi S›nayal›m


Irza geçen insanlar psikolojik olarak hasta m›d›r?

Renee hayat›nda hiç bu kadar bir fleyden korkmam›flt›.Bu garip korku, do¤ru bir duygu de¤ildi. Topuklar›n-dan bafllayarak bütün vücuduna yay›l›yor, yukar›ya ç›-k›yor kafas›n›n içine sanki yumrukla vuruluyordu.Üniversite ö¤rencisi olan Renee hayat›nda hiçbir yeretan›mad›¤› insanlarla gitmemiflti. Ailesi daha çok kü-çükten bunu kendisine defalarca söylemifl ve kafas›ndayer etmiflti. fiimdi 19 yafl›ndayd›. Tan›mad›¤› bir adam›narabas›nda bir yere gidiyordu. Bu kifliyle ilk tan›flt›¤›n-da kendisine iyi biri gibi gelmiflti. Yani yolun karfl› tara-f›nda duran hiç tan›mad›¤› birisi de¤ildi.Renee, George’la yak›n bir arkadafl›n›n verdi¤i partidekarfl›laflm›flt›. Siyah gözleri vard›, onu dansa davet etti-¤inde sanki bütün yüzü parlak bir hâl alm›flt›. Renee bukifliden etkilenmiflti. Tan›d›¤› birçok erkekten biraz da-ha yafll› ve kendinden çok emin birine benziyordu. Bun-lar, kendisine bir olgunluk belirtisi gibi geldi. Gece iler-ledikçe iliflkileri de geliflmiflti. George, kendisini eve b›-rakmay› teklif etti¤inde bunu do¤al karfl›lam›fl ve kabuletmiflti.fiimdi araban›n içine oturmufl giderken bir anda otur-du¤u yurdun soka¤›na girmeden yola devam etti¤ininfark›na varm›flt› ve nedenini sordu¤unda pek de anla-yamad›¤› bir fleyler gevelemiflti. George, arabay› k›rsalbir bölgeye do¤ru sürmeye devam ederken, s›rt›n›n ür-perdi¤ini ve t›rmanan bir korkuyu keflfetti.Par›ldayan gözleri flimdi çok so¤uktu ve ona her bak›-fl›nda sanki karanl›¤› deliyordu.George: “Bebe¤im art›kzaman› geldi, flimdi bunu ödemelisin” dedi ve elleri Re-nee’nin bluzuna do¤ru uzand›.Renee, o gece hakk›nda hiç konuflmad›. Olanlar› hat›r-lamak istemiyordu.‹ki ünlü sosyolog olan Diana Scully ve Joseph Marolla›rza geçen insanlar›n hasta ruhlu, psikolojik aç›dan ra-hats›z, normal insanlardan farkl› olduklar› tezine inan-m›yorlard›. Bu sosyologlar›n ›rz düflmanlar›n›n bu dav-ran›fl› di¤erleriyle olan etkileflim ve ö¤renme ile kazan-d›klar›na iliflkin hipotezleri vard›.Soru: Sizce bu tür bir araflt›rma nas›l yap›labilir? Ger-çekten de Scully ve Marolla do¤ru bir hipotez ileri sür-müfller midir? Siz olsan›z bu tür bir hipotezi do¤rula-mak için nas›l bir yöntem izlerdiniz?

Kaynak: J. M. Henslin (2006). Sociology, 3rd EditionAllyn and Bacon, s. 120- 139.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyoloji Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Araflt›rma Yön-tem ve Teknikleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Bak›fl Aç›s›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neden Sosyoloji Çal›flmal›-y›z?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Di¤er Sosyal Bi-limlerle ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Di¤er Sosyal Bi-limlerle ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum ve Toplumsal Ya-p›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Araflt›rma Yön-tem ve Teknikleri” bafll›kl› k›sm› tekrar okuyunuz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum ve Toplumsal Ya-p›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Yap›y› OluflturanParçalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yaflam›n ‹çinden

”

“Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Sosyolojik düflünmek çevremizi yeni bir bak›fl aç›s›ylagörmemizi sa¤lamak oldu¤una göre fliflman obez ço-cuklar›n di¤er çocuklarla ve aileleriyle olan iliflkilerinebak›p nas›l bir beslenme düzeni içinde olduklar›n›, buçocuklar›n, topluma ve kendilerine olan zararlar›n› birdüflününüz.

S›ra Sizde 2

Sosyoloji aileyi toplumun bir bütünü içinde ele al›p ai-le üyeleri aras›ndaki iliflkileri, ailenin geçirdi¤i aflamala-r›, nerde yaflad›¤›, ne tür bir evde oturdu¤u gibi de¤i-flim ve geliflim süreçleri içinde inceler.

S›ra Sizde 3

Toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bütü-nü toplumsal yap›y› oluflturur. Örne¤in bir evin parça-lar› nelerdir? Çat›s›, kap›s›, pencereleri, kolon ve kiriflle-ri, iç oturma düzeni, mutfa¤› bunlar›n hepsi ayr› ayr›parçalar› oluflturmakla birlikte ev bir bütündür. Bunla-r›n bir araya gelmesiyle varl›k bulur ve ayakta kal›r. ‹fl-te toplum da böyledir. Onu oluflturan parçalar›n birbir-leriyle olan uyumlu iliflkileri toplumu gerçek k›lar.

S›ra Sizde 4

Bir polisin polis olarak asayifli kollamak, normlara uy-mayanlar› yakalamak gibi bir rolünün yan›nda, iyi birbaba olmak gibi toplumsal bir rolü de vard›r. E¤er o¤-lu bir suç iflliyorsa hem onu yakalamak hem de babaolarak onu korumak görevlerini düflündü¤ünüzde nas›lbir rol çat›flmas› içine düfltü¤ünü görebilirsiniz.

S›ra Sizde 5

Uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›, ba¤›ms›z; kad›na fliddet ise ba-¤›ml› de¤iflkenimizi oluflturur. Çünkü esas neden uyufl-turucu ba¤›ml›l›¤›d›r, onun etkisi ise fliddet uygulamas›-d›r, dolay›s›yla ba¤›ml› de¤iflkendir.

Andersen, M. L. and Taylor, H. F. (2006). Sociology:

Understanding A Diverse Society, Thomson andWadsworth.

Bauman, Z. (2004). Sosyolojik Düflünmek, (Çev. Ab-dullah Y›lmaz) Ayr›nt› Yay›nlar›.

Bell, D. (1973). Coming Crisis of Post Industrial So-

ciety, New York Basic Book.Fulcher, J. and J. Scott (2006). Sociology, 2 nd edi. Ox-

ford University Press.Gökçe, B. (1989). Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma,

Ankara: Savafl Yay›nlar›.Gönç fiavran, T. (2009). “Sosyolojide Nitel ve Nicel

Araflt›rma Teknikleri”, Sosyolojide Araflt›rma

Yöntem ve Teknikleri, içinde (Ed. Nadir Su¤ur),Eskiflehir: AÖF Yay›nlar› No: 1043.

Gönç fiavran, T. (2009). “Toplum, Bilim ve Yöntem”Sosyolojiye Girifl, içinde (Ed. Nadir Su¤ur), Eski-flehir: AÖF Yay›nlar› No: 1031.

Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3rd edition Allyn andBacon.

‹çli, G. (2002). Sosyolojiye Girifl, Ankara: An› Yay›nlar›.Kaptan, S. (1973). Bilimsel Araflt›rma ve ‹statistik

Teknikleri, Ankara: Tek Ifl›k Matbaas›.Kümbeto¤lu, B. (2005). Sosyolojide ve Antropoloji-

de Niteliksel Yöntem ve Araflt›rma, ‹stanbul: Ba¤-lam.

Lenski, G. and Lenski J. and P. Nolan (1991). Human

Societies Introduction to Macro Sociology, NewYork: McGraw Hill Book.

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, (Çev. OsmanAk›nhay, Derya Kömürcü) Ankara: Bilim ve SanatYay›nlar›.

Mills, C. W. (2007) Toplumbulumsel Düflün, (Çev.Ünsal Oskay) ‹stanbul: Der Yay›nlar›.

Özkalp, E. (2009). Davran›fl Bilimlerine Girifl, Eski-flehir: AÖF Yay›nlar› No: 722.

Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Ya-y›nlar›.

Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition NewYork: McGraw Hill International Edi.

Sencer, M. ve Sencer Yakut (1978). Toplumsal Arafl-

t›rmalarda Yöntem Bilim, TODA‹ Yay›nlar›.Whyte, W. F. (1981). Street Corner Society, Social

Structure of Italian Slum, 3rd edi. Chicago: Chica-go University Press.

Y›ld›r›m, A. ve fiimflek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Ni-

tel Araflt›rma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yay›nevi.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyolojinin tarihsel olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,Sosyolojinin öncüllerinin katk›lar›n› de¤erlendirebilecek,Sosyolojinin kurucular›n›n görüflleri aras›ndaki farklar› aç›klayabilecek,Sosyolojideki farkl› yaklafl›mlar› karfl›laflt›rabilecek,Sosyolojiye elefltirel bakan yaklafl›mlar› tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sembolik Etkileflimcilik• ‹fllevselcilik• Çat›flmac›l›k

• Feminizm• Postmodernizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• SOSYOLOJ‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹• SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL

YAKLAfiIMLAR• SOSYOLOJ‹YE ELEfiT‹REL BAKAN

YAKLAfiIMLAR

Sosyolojinin TarihselGeliflimi ve KuramsalYaklafl›mlar


SOSYOLOJ‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹

Sosyolojinin Do¤uflu Sosyolojinin ilk nas›l ortaya ç›kt›¤› önemli oldu¤u kadar, birçok yönden yan›tlan-mas› oldukça güç bir sorudur. Hatta Bat›l› tarihçiler Yunan ve Romal› düflünürlerininsan davran›fl› ile ilgili felsefi karmafl›k sistemler gelifltirdiklerini savunarak, sosyo-lojinin düflünsel temellerini Antik Ça¤a kadar götürürler. Daha ileri gidenler ise,okuma yazma bilmeyen insanlar›n bile savafllar›n neden ç›kt›¤›n›, neden baz›lar›-n›n di¤erlerinden daha güçlü veya zengin oldu¤unu sorarak sosyal meselelerle il-gilendiklerini iddia etseler de, onlar›n aç›klamalar›n›n daha çok mit ve efsanelerle,y›ld›z hareketleriyle iliflkilendirilerek yap›ld›¤› ve dolay›s›yla bilimsel olmad›¤›aç›kt›r.

Sistematik araflt›rmalarla test edilebilen kuramlar›n gelifltirilmesi ve aç›klamala-r›n bunlara dayan›larak yap›lmas› tüm bilimlerin temelidir. Asl›nda bu ölçüt sosyo-lojinin kökeninin ne oldu¤u sorusunu yan›tlamam›z› kolaylaflt›r›r. Bu ba¤lamdasosyoloji yeni bir disiplin olarak 19. yüzy›lda Avrupa’da düflünürlerin toplumla il-gili düflüncelerinin bilimsel yöntemlerle test edilmesiyle bafllam›flt›r.

Sosyolojinin gelifliminde dört faktör birlikte önemli rol oynam›flt›r (Henslin,2001):

1. Endüstri Devrimi: 19. yüzy›l›n ortalar›nda Avrupa’da tar›m toplumundanüretimin fabrikalarda yap›lmaya bafllad›¤› döneme girilmesi ile birlikte in-sanlar›n yaflamlar›nda köklü de¤iflmeler olmufl; genifl kitlelerin ifl bulmakiçin topraklar›ndan koparak kentlere göç etmesine ba¤l› olarak yoksulluk,iflsizlik, kötü çal›flma koflullar›, sa¤l›k, e¤itim ve bar›nma gibi sosyal sorun-lar artmaya bafllam›flt›r.

2. Amerikan ve Frans›z Devrimleri: Yeni fikir ak›mlar›n›n ortaya ç›kmas›y-la birlikte insanlar çevrelerindeki olaylar› yeniden düflünmeye ve yorumla-maya bafllam›flt›r. Monarfliler yerini daha demokratik sistemlere devreder-ken, art›k geleneksel ve dinsel aç›klamalar yetersiz kalm›flt›r.

3. Emperyalizm: Sosyolojinin geliflmesini etkileyen bir di¤er faktör de Avru-pal›lar›n deniz afl›r› baflka ülkeleri fethederek onlar› sömürgelefltirmelerineba¤l› olarak ortaya ç›kan emperyalizm olgusudur. Yeni sömürge imparator-luklar› kuran Avrupal›lar farkl› kültürlerle karfl›laflt›klar›nda onlara egemenolabilmek için araflt›rmalar yapmaya bafllam›flt›r.

Sosyolojinin TarihselGeliflimi ve Kuramsal

Yaklafl›mlar

Sosyolojinin geliflimindeEndüstri Devrimi, Amerikanve Frans›z devrimleri,emperyalizm ve do¤abilimlerindeki geliflmelerönemli rol oynam›flt›r.

4. Do¤a Bilimlerindeki Geliflmeler: Do¤a bilimlerinin parlak geliflimine ola-nak sa¤layan özellikle de fizik ve kimyada kuramlar›n nesnel ve sistematikgözlemlerle test edilmesi giriflimlerinin etkisi ile sosyal yaflamda da art›k bi-limsel yöntemin uygulanmas›na yönelik ad›mlar at›lmaya bafllanarak sosyo-lojin do¤ufluna yol aç›lm›flt›r.

Sosyolojinin Öncüleri Sosyoloji konusundaki kitaplar›n ço¤unlu¤unun Bat› kaynakl› oluflu yüzündensosyoloji tarihi yaz›l›rken sürekli Bat›l› düflünürlere yer verilmesi al›fl›ld›k bir tutumve davran›flt›r. Ancak son y›llarda giderek Bat›l› olmayan sosyologlar taraf›ndan birkiflinin ad› daha fazla an›l›r hâle gelmifltir. Bu kifli Arap as›ll› düflünür ‹bni Hal-dun’dur. Oysa sosyoloji tarihi kitaplar› incelendi¤inde birçok önemli ve güncel re-form konusunda oldu¤u gibi sosyoloji hakk›nda da ilk habercinin Henri de SaintSimon oldu¤u ve daha sonra Karl Marx, Auguste Comte’un geldi¤i görülür. Bu ne-denle ad› geçen tüm düflünürlerin temel görüfllerini bilmek gerekmektedir.

‹bni Haldun

‹bni Haldun, evrimci ve determinist bir düflünürdür. En önemli eseri olan “Mukad-

dime” asl›nda çok kapsaml› bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. Ko-layl›kla anlafl›lmas› mümkün olmayan bu eserinde uygarl›klar›n geliflimini ortaya


Don Martindale (1982)’in de belirtti¤i gibi Ibni Haldun’u basit bir Arap düflünürü

ya da tarihçisi olarak görmek yan›lt›c› bir bafllang›ca yol açabilir. Bu nedenle biraz

daha gerilere giderek yaflad›¤› dönemi ve öncesini bilmek gerekir. Nitekim tarihe ba-

k›ld›¤›nda M.S. 711’de Araplar›n bugün ‹spanya olarak bilinen ‹ber Yar›madas›’na

Cebeli Tar›k Körfezi’ni geçerek geldikleri ve güneyde yaflayan Yahudi ve H›ristiyan-

lara ‹slamiyeti tan›tarak tarihte “Endülüs Uygarl›¤›” (756-1031) olarak geçen uy-

garl›¤› kurduklar› görülür. Ancak daha sonra ‹spanya Kraliçesi Kastilya’n›n iktida-

ra geldi¤i dönemde ‹slam egemenli¤ine son verilerek önce 1492 y›l›nda Yahudiler

(Sefaradlar) daha sonra da Araplar ülkeden sürülürler (1610). Nitekim Yahudiler/

Sefaradlar daha sonra Osmanl› Devleti taraf›ndan kabul edilmifller ve gemilerle ‹s-

tanbul’a getirilmifllerdir. Bu nedenle halen Türkiye Cumhuriyeti vatandafl› olan Mu-

seviler, geçmiflteki cömert davran›fl› flükranla anmaktad›rlar. Buna karfl›l›k tekrar

Afrika’ya dönen Müslümanlar çeflitli ülkelere da¤›lm›fllard›r. ‹flte Tunus’ta 1332 y›-

l›nda do¤an daha sonra ‹spanya’n›n Sevile kentine gelerek burada uzun y›llar ya-

flayan ‹bni Haldun’u bu kültür zenginli¤i içinde de¤erlendirmek gerekmektedir.

‹bni Haldun Endülüs Uygarl›¤›’n›n son dönemlerinde daha 21 yafl›nda iken Arap

Sultan› Abu Einan’›n güvenini kazanarak onun özel sekreteri olarak çal›fl›rken ken-

disini çekemeyenlerin att›klar› iftira yüzünden ayn› sultan taraf›ndan iki y›l hapse

mahkûm olur (1356-1358). Daha sonra sultan›n ölümünden sonra Vezir ‹bni Ömer

onu özgürlü¤üne kavuflturarak görevine iade eder. Asl›nda onun yaflam›n›n iki bö-

lümü oldu¤u, birinde kamu bürokrasisinin hizmetkâr› iken, di¤erinde bilimsel ça-

l›flmalara kendini adam›fl bir kiflilik oldu¤u söylenir. Ancak ilk dönemdeki devlet

tecrübelerinin onun daha sonra gelifltirdi¤i kuramlara katk›s› oldu¤u inkâr edile-

mez. ‹bni Haldun, ‹spanya’dan ayr›ld›ktan sonra M›s›r’›n Kahire kentinde 1402’de

hayat›n› kaybetmifltir.

Tunus’ta bir postapulunda ‹bniHaldun (1332-1406)

Sosyolojinin öncüleri olarak‹bni Haldun, Henri de SaintSimon, Auguste Comte veKarl Marx s›ralanabilir.

‹bni Haldun’un en önemlieseri Mukaddime’dir.

koyar. Özellikle Ümran bafll›¤› alt›nda bugün hars/kültür denilen konu hakk›ndadüflüncelerini yazar. Ona göre iki türlü Ümran vard›r:

• Bedevi Ümran: Bugünkü karfl›l›¤› köylülüktür. K›r ve göçebe kültürünözelliklerini tafl›r.

• Hadari Ümran: Yerlefliklik ve kentlilik anlam›nda kullan›lm›flt›r.Ibni Haldun’a göre medeniyet bedevilerde de¤il, Hadarilerdedir ve Ümran’›n

üç özelli¤i vard›r:• Do¤all›k: ‹nsan, do¤as› gere¤i tek bafl›na yaflayamaz. ‹nsan toplulu¤u bu

nedenle do¤ald›r.• Organiklik: ‹nsan toplulu¤unun belirli bir flekilde geliflmesi zorunludur.• ‹fllevsellik: Bireyler iyi yapt›klar› ifllerde uzmanlafl›rlar.‹bni Haldun’un sosyolojik aç›dan önemi, özellikle k›r ve kentler aras›nda fark-

l›laflma üzerinde durmas›d›r. Ona göre, göçebe-köy topluluklar› yerleflik-kentler-den önce ortaya ç›kar ve burada yaflayanlar henüz daha güvenilir ve sa¤lamd›r.Bunun temel nedeni k›rda ailenin daha istikrarl› olmas›d›r. Buna ba¤l› olarak dasosyal dayan›flma daha yüksektir. Ayr›ca büyüklere özellikle de kad›nlara çok faz-la de¤er verilir ve sayg› duyulur. Ancak bedeviler ayn› zamanda inançs›z, isyankârve fliddet yanl›s›d›rlar. Hadarilerin yaflad›klar› yerler yani kentler de¤iflmeyi temsileder; burada düflünceler derinleflebilir, bilgi artar ve düflünceler zenginleflir. Kenthayat› tüm bu kültürün geliflece¤i en uygun ortamd›r.

‹bni Haldun’un Ümran ile ba¤lant›l› di¤er kavram› Asabiyedir. Ona göre Üm-ran t›pk› bir a¤aca benzer. A¤ac›n gövdesi hadara/ kentlilik; özsuyu ise asabiyedir.Asabiye, herkesin asl›na/asabiyesine ba¤l› olmas› demektir. Di¤er bir deyimle, so-yundan geldiklerine ba¤l›l›k göstermek ve onlarla dayan›flma içine girmektir. Psi-kologlar buna “ortak bilinç” de derler. Sosyolojik aç›dan ise, dayan›flma duygusu,sosyal ba¤l›l›k/tesanüt, yak›n akraba ba¤› anlam›na gelir. Asabiyenin özellikleri ka-bile, afliret veya topluluk üyeleri aras›nda kuvvetli bir birlik, güçlü bir dayan›flma,yard›mlaflma, do¤adan gelen bir koruma duygusu, bilinci ve inanc›n›n kuvvetli ol-mas›d›r. Asabiye ayn› zamanda davran›fl anlam›na da gelir. Güçlü ortak düflünceve güçlü davran›fl birli¤ine dayan›r. Bedeviler aras›nda asabiye daha güçlüdür. An-cak bedeviler modernleflip yerleflikli¤e geçtikçe soy asabiyesi güçsüzleflirler. Bunedenle ‹bni Haldun’un görüfllerinde sadece ekonomik de¤il, manevi bir motif,metafizik bir de¤erlendirme de söz konusudur. Bu düflünceler daha sonra ekono-mi yerine ahlak› önemseyen Emile Durkheim’da daha ayr›nt›l› olarak görülür.

‹bni Haldun, Afrika’da çeflitli kabileleri dolaflarak yapt›¤› saha çal›flmalar› so-nucunda toplumu canl› bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumlar›nda do¤up büyüyüp geliflece¤ini ve sonlanaca¤›n› iddia eder. Ona göre do¤um vegeliflme dönemleri göçebe kültürünün sonucudur. Buna karfl› kent yaflam›naolumsuz bakar ve giderek kentleflen uygarl›klar›n gerileyerek yok oldu¤u düflün-cesine ulafl›r.

‹bni Haldun’a göre kaç tür asabiye vard›r?

312. Ünite - Sosyolo j in in Tar ihsel Gel ifl imi ve Kuramsal Yaklafl›mlar

‹bni Haldun hakk›ndakibilgilere Bat›’n›nGumplowicz ve Oppenheimerarac›l›¤›yla ulaflt›¤›belirtilmelidir.

‹bni Haldun, bedevi vehadari olmak üzere ikiümran tan›mlar. Ümran’›ndo¤all›k, organiklik veifllevsellik olmak üzere üçözelli¤i vard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

‹bni Haldun’a göre asabiyekavram› herkesin soyunaba¤l› olmas› ve onlarladayan›flma içinde olmas›anlam›na gelir.

Henri de Saint Simon

St. Simon’un düflünceleri sosyal bilimlerde önemli yank›lar yaratm›flt›r. Toplum bi-limin ayn› do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi benzer temeller üzerinde infla edilmesigerekti¤ini savunmufltur. St. Simon, arkadafl› olan A.Comte’u büyük ölçüde etkile-mifltir. Ayr›ca 19. yy. boyunca tüm Avrupa’da etkili olmufltur, denilebilir. Taraftar-lar› aras›nda ünlü matematikçi Lagrange ve ‹mparator III. Napolyon bulunmakta-d›r. St. Simon toplumun yeniden organizasyonunun ancak felsefeci, mühendis vebilim insanlar› ile birlikte olabilece¤ini düflünmüfltür. Bu ba¤lamda laik bir dini sa-vunarak geleneksel din adamlar›n› elefltirmifl, din adamlar› ile bilim insan› e¤itim-cilerin yer de¤ifltirmesini önermifltir.

St. Simon asl›nda kendi kendini e¤itmifl bir düflünür olsa da sosyolojinin, sos-yalizmin, sosyal organizasyonlarda teknokratik yaklafl›m›n ve birleflik bir Avrupakurulmas› fikrinin hep onun düflüncelerinden esinlendi¤i iddialar› bulunmaktad›r.O, toplum hakk›nda çal›flmay› içeren biçimde bilime dayal› olarak bilginin yenidenkurulmas›n›, zihinlerdeki karmafl›kl›¤› gidererek düzen kurmada anahtar olarakgörmekteydi. Ancak böylelikle sosyal istikrar, Frans›z devrimi ve Napolyon Savafl-lar›ndan sonra kurulabilirdi. Tarihe dayal› analizler yaparak gelecekteki toplumunbilime ve sanayiye dayanaca¤›n› öngörmüfltü. Bu toplum herkesin yararl› ifller ya-


Henri de SaintSimon (1760-1825)

Ünlü Frans›z düflünürü St. Simon, daha 13 yafl›nda iken dinsel dogmalara koflulsuz

itaati reddetmifl ve genç yafl›nda bir yak›n›n›n etkisiyle Yorktown’a giderek Ameri-

kan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’na kat›lm›flt›r. Ülkesine dönmeden önce de Pasifik ile Atlas

Okyanusunu birbirine ba¤layacak Panama Kanal› inflaat plan› için Meksika Genel

Valisini temsil etmifltir (1783). Frans›z Devrimi s›ras›nda 11 ay hapishanede kalm›fl

ve burada insanl›¤›n bilimsel ve sosyal reformu hakk›ndaki düflüncelerini formüle

etmifltir.

Her zaman coflkulu bir insan olarak ölüm yata¤›nda iken, kendisini mali aç›dan

destekleyen Olinde Rodriquez’e flunlar› söylemifltir:”Yapt›¤›n büyük ifllerin seni heye-

canland›rmas› gerekti¤ini unutma.” Nitekim Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’na heye-

can duyarak kat›lmas› ve subay olarak dövüflmesi böyle bir heyecan sonucu olsa ge-

rektir. Ayn› flekilde Frans›z Devrimi de kendisine yap›lanlara ra¤men onun deste¤i-

ni kazanm›flt›r. Çünkü St. Simon flanss›z ve yoksul olmas›na karfl›l›k, yüksek soylu

bir memurdu. Frans›z devrimi s›ras›nda yaflabilmek için ad›n› M. Bonhomme ola-

rak de¤ifltirmek zorunda kalm›flt›. Buna ra¤men tepeden inmeci jakoben devrimci-

ler onu geçmifline dayanarak hapse atm›fllard›. Ancak aristokrasiye karfl› olan dev-

rimcilerin yard›m› ile hapishaneden kaçmay› baflarm›fl ve tekrar eski ismini alm›flt›.

17 Ekim 1760’da Paris’te yoksul fakat soylu bir ailenin çocu¤u olarak dünyaya gel-

mifltir. Gençli¤inde Ayd›nlanmac› filozoflardan etkilenmifltir. Özellikle d’Alambert

gibi Ansiklopedistlerin etkisiyle Antik Ça¤ düflüncesinden beslenerek dinsel ve siyasal

kurumlar›n modas›n›n geçti¤i düflüncesine ulaflm›flt›r. Art›k eskimifl olan monarfli-

nin, aristokrasinin ve papazlar›n önceki dönemlerde önemli ifllevler görmelerine

ra¤men, art›k sadece kendi imtiyazlar› için mücadele ettiklerini ve gelecek için ya-

rars›z olduklar›n› düflünmüfltür.

Durkheim’a göre, St. Simon 19. yy düflüncesinin tohumlar›n› atm›flt›r. F. Engels,

“daha sonraki sosyalizm ile ilgili tüm düflünceleri St. Simon’da bulmak mümkün-

dür” demifltir. Nitekim St. Simon, K. Marx ve F.,Engels’in Komünist Manifesto’yu ya-

y›nlamalar›ndan 23 y›l önce ölmüfltür.

pabilece¤i bir atölye olacakt›. Modernitenin kapsaml› analizini yapan St. Simontüm bu yönleriyle önemli bir miras b›rakm›flt›r.

St. Simon, sosyolojinin en önde gelen düflünürü olmas›na ra¤men, onun ç›ra¤›,arkadafl›, birkaç eserinde ortak yazar› olan A. Comte, alt› ciltlik Pozitif FelsefeDersleri adl› eseriyle sosyolojinin babas› olarak an›lm›flt›r. Oysa düflünce anlam›n-da sosyoloji fikrine ilk ve en büyük ilham kayna¤› olan kifli St. Simon’dur, demekyanl›fl olmayacakt›r.

St. Simon “sanayileflme” kavram›n› ortaya atarak sosyal geliflme ve farkl›laflmakonular›nda yazarak Comte ve Spencer’e iyi bir bafllang›ç sa¤lam›flt›r. Tarihte s›n›f-lar›n rolü hakk›nda yazarak ve refah›n yarat›lmas›nda emekçiler ve onlar› sömü-renler üzerine düflüncelerini ifade ederek s›n›f mücadelesi konusunda K. Marx’›ndaha keskin ve ayr›nt›l› bir doktrin oluflturmas›na yol açm›flt›r.

Kuram ve uygulamada temel sosyal de¤erlerin özellikle de dinsel olanlar›n üze-rinde durarak bunlar›n toplum aç›s›ndan sonuçlar›n› incelemifltir. Bu konu dahasonra Durkheim sosyolojisinin en önemli katk›s› olarak de¤erlendirilmifltir. St. Si-mon, istikrarl› ve istikrars›z yap›lar aras›ndaki farklara iflaret ederek sosyolojik ifl-levselcilik ve de¤iflken sosyal yap›lar düflüncesinin ilk habercisi olmufltur. Hattadaha da ileri giderek, Avrupal› uluslar›n parlamenter cumhuriyetlere dönüflece¤inide öngörmüfltür. Bir gün gelip Avrupa Parlamentosu kurulaca¤› fikrine inanm›flt›r.

Engels’e göre St. Simon sosyalizmin temel flahsiyetidir. Onun temsil etti¤i sos-yalizme Etikçi/Ethical Sosyalizm denilmekte ve ayn› zamanda Ütopyac› olarak daan›lmaktad›r. Toplumlar›n kooperatif modelinin oluflmas›n› savundu¤u için ütop-yac› denildi¤i belirtilmelidir. Bu görüfl Avrupa’da modernizasyon hareketlerininbafllad›¤› zamana denk düfler. Bu hareket, iflletmelerin, yerel toplulukta yeni hâ-kim kurulufllar haline dönüfltü¤ü döneme rastlar. Ev ve ifl yeri art›k birbirinden ay-r›lmaktad›r. fiehirler ve onlar›n banliyöleri, önceden k›rsal kesimde yaflayanlar›nyeni yerleflim bölgeleri haline gelmektedir. Do¤ufltan veya sermaye ile yüksek s›-n›flardan gelen kifliler daha iyi koflullarda yaflarken, sanayi kentlerindeki ço¤unlukancak asgari geçim standartlar›n› çok daha fazla çal›flarak koruyabilmektedir.

Etikçi Sosyalizm herkesin yeni oluflan kentlerdeki toplumda nezih bir yaflamstandard› ve insan iliflkilerine sahip olma hakk› oldu¤unu savunmaktayd›. Bu gö-rüfl daha sonra 19. yy. sonlar›nda bafll› bafl›na bir sosyal mesele haline gelmifltir. St.Simon ayr›ca refah devleti çözüm önerisini gelifltirmifltir. Herkesin yeteneklerine veihtiyaçlar›na göre ifl bulmas›n› istemifltir. O, politik yöntem olarak her zaman flid-dete karfl› olmufltur. Ayr›ca, sosyal problemlere duyars›zl›¤› yüzünden liberalizmegiderek daha fazla kuflku ile bakm›flt›r. Halk›n sosyal refah›n›n sa¤lamas›nda dev-lete anahtar rolü yüklemifltir.

Auguste Comte


Comte, Fransa’da küçük bir yerleflim olan Montpellier flehrinde muhafazakâr bir

memur ailesinde do¤mufltur. Annesinin ve eflinin koyu birer Katolik olarak din-

darl›¤›n›n daha sonraki yaflam›nda önemli etkileri olmufltur. Buna karfl›l›k fizik,

matematik ve astronomi ile de ilgilenen bir kifli olmas›, onun do¤al bilimlere ben-

zer bir sosyal bilim kurma düflüncesini beslemifltir, denilebilir. Asl›nda, zaman

içinde görüfllerinde ortaya ç›kan de¤iflmeler onun bilimsellikten uzaklaflmas› yö-

nünde olmuflsa da bunlar onun önce felsefeye daha sonra sosyolojiye katk›lar›n›

gölgeleyememifltir. Auguste Comte(1798-1859)

Comte, sosyolojinin babas›olarak an›lsa da, düflünceanlam›nda sosyoloji fikrineilk ve en büyük ilhamkayna¤› kifli St. Simon’dur.

A. Comte, Frans›z devrimi ve Ayd›nlanma düflüncesine tepki olarak gelifltirdi¤idüflünceleriyle tan›nan sosyolojinin isim babas› Frans›z sosyologudur. “Var olupolmad›¤›n› sorgulamaks›z›n, bilginin amac›n›, deneyimlenen/yaflanan olgular›n be-timlenmesine dayand›ran felsefi düflünce sistemi” olarak basitçe tan›mlayabilece¤i-miz Pozitivizmin kurucusudur.

A. Comte (1958), ayn› zamanda do¤a bilimleriyle ilgilendi¤inden sosyolojininde do¤a bilimlerin benzemesine çal›fl›r. O, do¤a bilimlerinde kullan›lan gözlem vedeney gibi tekniklerin sosyolojide de kullan›labilece¤ini savunur. Ona göre pozitifbilimler aras›nda basitten karmafl›¤a do¤ru bir düzen vard›r. Bu düzen, bilimleraras›nda birlik sa¤lar ve bilimlerin geliflim s›ras›n› gösterir. Ayr›ca farkl› ampirik ko-nu alanlar›n› birbirinden ay›rt edilmesine olanak sa¤layan yöntemlerin tarihsel ola-rak ortaya ç›k›fl›n› anlamam›za olanak sa¤lar. Tüm bilimler içinde en son ortaya ç›-kan ve en karmafl›k olan sosyolojidir. O, sosyolojiyi yeni bir bilim olarak ortayakoydu¤unda, sosyolojinin di¤er tüm bilimleri bir araya getirece¤ine inanm›flt›r.Comte, belirli hiyerarfli içinde bilimsel yöntemlerin kullan›lmas›n›n, anarfli baflta ol-mak üzere tüm sosyal problemleri çözece¤ine inanm›flt›r. O, her zaman bilimlerinkendinden önce gelen bilimlere dayanmas› gerekti¤ine, dolay›s›yla hem düzen(order) hem de geliflme/ilerleme (progress) fikirlerine birlikte inanm›flt›r. Nitekimmezar tafl›nda da onu en iyi simgeleyen bu iki kelime yazmaktad›r. ‹lerlemeyeolumlu bakan bir filozoftur.

Comte’un düflüncelerini “sosyal dinamik” ve “sosyal statik” olarak iki bölümhâlinde incelemek mümkündür. Sosyal statik, düzenli ve istikrarl› sosyal iliflkiler vetoplumsal yap›d›r. Sosyal dinamik ise, sosyal de¤iflme demektir ve en iyi ifadesiniÜç Hâl Yasas›nda bulur. Tüm insan düflüncesinin, bireysel veya tarihsel kültürelolsun üç ad›ml› yasay› izledi¤ini savunur. Bunlar:

• Teolojik hâl/dönem: Bu dönem de kendi içinde do¤ac›l›k (animizm), tekve çok tanr›c›l›k olarak üçe ayr›lmaktad›r. Teolojik döneme hayalî dönemde denilmektedir.

• Metafizik hâl/dönem: Soyut hâl de denilmektedir. Soyut cisimlerle ilgilen-me anlam›nda kullan›lmaktad›r.

• Pozitif hâl/dönem: De¤iflkenler aras›nda gözlenebilen iliflkilere dayan›r.Kesin ve yasalara ba¤l› bilgi demektir. Bu dönem bilimsel dönem olarak daan›l›r.

A. Comte sosyolojinin arac›l›¤›yla insanl›¤›n uygarl›k düzeyinin geliflece¤ineinanm›flt›r. Pozitif felsefe ile insanl›¤›n içinde bulundu¤u kaotik durumun sonlana-ca¤›n› ve dolay›s›yla ilerleyece¤ini savunmufltur. Comte, bencil duygular›n ele ge-çirdi¤i do¤al durumdan, sosyal duygulara geçilmesini veya yükselmeyi kendisineproblem edinmifltir. Ona göre, dinsel ayin ve törenler, bilimsel düflünce taraf›ndanahenkli bir hâle dönüfltürüldü¤ünde, duygular da e¤itilecektir. Bu düflünceleriâdeta “Yerçekimi Yasas›”n› de¤ifltirmekle bir tutulmufl ve imkâns›z bulunarak elefl-tirilmifltir. Ayr›ca, bireyler üzerinde önce ahlaki, daha sonra hukuki bask› kurmayaçal›flt›¤› için elefltirilmifltir. Comte, daha sonraki y›llarda mistisizme sapmakla daelefltirilmifltir. Pozitivizmin önceki bilimsellik iddialar› yerini daha çok dine b›rak-m›flt›r. Hatta bu çabalar›n› “Sosyalatri” adl› bir insanl›k dini gelifltirmeye kadar var-d›rm›flt›r. Son olarak en büyük elefltiri Üç Hâl Yasas› ile ilgili olarak yap›lm›flt›r.Onun iddias›n›n aksine insanlar›n bu dönemlerden zorunlu olarak ve birbirini iz-leyerek geçmedikleri bilinen bir gerçektir. Nitekim, günümüzde baz› insanlar te-olojik aç›klamalara inan›rken, baz›lar› da bilimsel olanlar› kabul etmektedirler. Enaz›ndan günümüz modern toplumunda da teolojik ve metafizik aç›klamalara bafl-


A. Comte, sosyolojinin isimbabas›d›r ve pozitivizmin dekurucusudur.

A. Comte, teolojik, metafizikve pozitif olmak üzere üçaflamadan oluflan Üç HâlYasas›’n› ileri sürmüfltür.

vurulmas› A. Comte’u do¤rulamamaktad›r. Ancak, evrimci düflüncelerle tarihi iler-leme olarak olumlu görmesi önemini korumaktad›r.

Comte, ayr›ca alt› ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri’nin 47. alt-bölümüne geldikten sonra“sosyal fizik” ad›n› sosyolojiye çevirerek sosyolojinin isim babas› olmufltur. Bu da bafll›bafl›na önemli bir katk› olarak de¤erlendirilmelidir.

Karl Marx Karl Marx Avrupa’y› dönüfltüren Endüstri devrimini gözleyerek kuram›n› gelifltir-mifltir. K›rdan göçen tar›m iflçilerinin kentlerde kar›n toklu¤una çal›flt›r›ld›¤›n› veortalama ömürlerinin 30 yafl oldu¤una tan›k olmufltur. Bu ac›mas›z çal›flma koflul-lar›n› anlayabilmek için tarihsel olarak toplumlar› incelemeye bafllad›¤›nda ise, in-sanl›k tarihinin s›n›f çat›flmas›na dayand›¤›n› ve s›n›rl› say›da güçlünün (burjuvazi)üretim araçlar›na sahip oldu¤unu ve ço¤unlu¤u oluflturan iflçileri (proletarya) sö-mürdü¤ünü görmüfltür.

Marx’›n felsefesi “Diyalektik Materyalizm” (Dialectical Materialism) olarakan›l›rken; sosyolojisine “Tarihsel Maddecilik” (Historical Materialism) denilir.Marx, Hegel’in bafl afla¤› durdu¤unu iddia etti¤i diyalektik anlay›fl›n› yerine oturt-mufltur. Çünkü, üç aflamal› tez, antitez ve sentez fleklindeki ilerlemede Hegel tezolarak manevi bir varl›k olan Geist’i (tanr›y›) görürken, Marx tez olarak temeleekonomiyi koymufltur. Asl›nda diyalektik düflüncenin temeli ‹lk Ça¤ filozofu He-raklit’e (‹.Ö. 5. yy.) dayan›r. Heraklit, “ayn› ›rmakta iki kez y›kan›lmaz” diyerekde¤iflimin her yerde oldu¤una ilk iflaret edendir. Daha sonra Alman filozofuFichte (1762-1814) tez- antitez- sentez formülünü ortaya atm›flt›r. K›saca Hegel veMarx’›n düflüncelerinin orijinalli¤i sadece tezin ne olaca¤› konusundad›r (Marxve Engels, 1962).

Marx tüm üretim biçimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini orta-dan kald›racak potansiyele (iflçi s›n›f›) sahip oldu¤unu ve tarihin s›n›f mücadelesi-ne dayand›¤›n› savunur. Kaynaklara sahip olan ve olmayan her iki grubun hacmive gruplara nas›l üye olundu¤u, içinde bulunduklar› toplumun ekonomik sistemiy-le olan bireysel iliflkileri taraf›ndan belirlenir. Bu yüzden güç iliflkilerinin s›n›fsalde¤il, bireysel düzeyde analiz edildi¤ini unutmamak gerekir. Marx’›n iddias›na gö-re, “üretim iliflkileri” (iflçi-iflveren v.b.) ve “üretim biçimi” (kapitalist, sosyalist v.b)olarak her toplumun ekonomik sistemi, o toplum için en önemli ve tek olgudur.Refah›n üretildi¤i ve da¤›t›ld›¤› düzenleme “alt yap›”y› (infra structure) oluflturur vedi¤er sosyal ve kültürel düzenlemeleri belirler. Aile, din, siyaset, ekonomi, hukukve hatta sanatsal be¤enilerin tümü “üst yap›”y› (super structure) oluflturur ve eko-nomik alt yap›n›n üst yap› üzerindeki etkilerini yans›t›rlar. Genifl anlamda bunla-r›n nihai rolü, toplumun temel parametresi olan üretim biçimini korumak ve des-teklemektir. Ona göre emek (man), makine/teknoloji (machine) ve para (money)üç belirleyicidir. ‹ngilizce karfl›l›klar› M harfi ile bafllad›¤› için bunlara “3M” der, on-lar her fleyin temelidir ve alt-yap›y› olufltururlar.

Marx hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir düflünürdür.Evrimcili¤i toplumlar›n belirli aflamalardan geçece¤i, önce “ilkel komünal”, “feo-dal”, “kapitalist” ve “sosyalist” toplum aflamalar›n›n birbirini izleyece¤i ve sonuçtas›n›fs›z topluma ulafl›laca¤›n› savunmas›ndan kaynaklan›r. Ekonomik determinizmise, belirli bir toplumda tüm önemli pozisyonlar ve sosyal etkileflimlerin üretim bi-çimi taraf›ndan belirlenmesi görüflüdür. Bu bireysel durufllar›n da üretim biçiminegöre düzenlenmesi demektir. Marx için temel ayr›m üretim arac›na sahip olanlar


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Karl Marx (1818-1883)

Marx’›n felsefesi diyaletikmateryalizm, sosyolojisi isetarihsel maddecilik olarakan›l›r.

Marx’a göre, insanl›k sosyaltarihi, kaynaklara sahipolanlarla olmayanlar›nbirbirlerine karfl› s›n›fmücadelesinin tarihidir.

Marx’a göre, refah›nüretildi¤i ve da¤›t›ld›¤›düzenleme alt yap›y›, di¤ersosyak ve kültüreldüzenlemeler ise üst yap›y›oluflturur. Marx, alt yap›n›nüst yap›y› belirledi¤inisavunur.

ve olmayanlar aras›ndad›r. Çünkü üretim arac›na sahip olanlar, üretim biçimini do-lay›s›yla politik, yasal ve di¤er tüm üst yap›y› kontrol ederler. Üretim arac›na sahipolmayanlar ise, eme¤ini satarak geçinenlerdir. Her grubun kendisini nesnel olarakgörmesini sa¤layan s›n›f alg›s› vard›r. Asl›nda bu alg›lar, gerçek s›n›flar›n geliflme-sinde kritik rol oynarlar. Sonuçta kendini di¤erleriyle ayn› s›n›ftan görenlerin ortakç›karlar›n› artt›rmak için örgütlenmeleriyle s›n›f bilinci geliflir. ‹flte bu noktada nes-nel bir gerçeklik olan s›n›f, öznel bir fark›ndal›k olan s›n›f için mücadeleye dönü-flür. Böylelikle insanlar yaflamak için tarihsel mücadeleye haz›rlanm›fl olurlar.

K. Marx’a göre temel olarak toplumda kaç s›n›f vard›r ve bu s›n›flar ne zaman ortadan kal-kacakt›r?

Marx’a göre, modern toplumda amaçlar› ve ç›karlar› aç›s›ndan her iki s›n›f (özelmülkiyete sahip güçlü burjuvazi ve güçsüz proletarya) do¤as›ndan uyuflmaz ve z›t-t›r. Üretim arac›na sahip olarak burjuvazi, ekonomik yat›r›mlar›ndan elde etti¤i kâ-r› en fazlaya ç›karmak; proletarya da eme¤inin karfl›l›¤›n› en fazla almak isteyecek-tir. Mevcut ekonomik sistemde ya da üretim biçiminde s›n›rl› arz içinde sonucu s›-f›r olan bir oyun (zero sum game) söz konusudur. Bu da asl›nda bir grubun kâr›,di¤er grubun zarar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Marx’a göre, burjuvazinin sahip ol-du¤u ekonomik, siyasal ve yasal kaynaklar ona çok daha genifl bir grup olanemekçiler üzerinde çok büyük güç ve avantajlar sa¤lar. Yüksek kârlar ve güç fark-l›l›klar› sonucunda, sözle ifade edilmese de, kapitalist toplumun ücretli köleleriolan iflçilerin yoksulluklar› artar. Bu çal›flanlar›n hakk› olan refah pay›na, özel mül-kiyete sahip olan yönetici s›n›f taraf›ndan el konulur. Sonuç olarak yoksulluk, aç-l›k, hastal›k ve kötü bar›nma koflullar›n›n tümü, özel mülkiyet temelli ekonomiksistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marx’a göre, modern toplumda kar-fl›laflt›¤›m›z sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem de¤iflmeden bu sorunlarçözülemez.

Marx’›n kat› ekonomik determinist anlay›fl› çok elefltirilmifltir. Ayr›ca kendindensonraki geliflmeler onun iddialar›n› do¤rulamam›flt›r. S›n›flar ortadan kalkmad›¤›gibi, yeni orta s›n›flar ortaya ç›km›fl, iflçiler en fazla sömürülen olmaktan ç›km›flt›r.Emperyalizm sayesinde sanayi toplumlar› d›fl talan› artt›rarak kendi iflçilerine baz›iyileflmeler sa¤layabilmifltir. Ayr›ca sanayinin en geliflmifl oldu¤u ‹ngiltere yerine,bir tar›m toplumu olarak yeterli iflçisi olmayan Sovyetlerde devrimin olmas› eko-nomi kadar, bir üst yap› kurumu olan siyasetin de toplumsal de¤iflmede önemli ol-du¤unu göstermifltir. Bu geliflmeler ve ortaya ç›kan yeni koflullar toplumlar›n onunönerdi¤i zorunlu aflamalardan geçmesini de engellemifltir.

Sosyolojin Kurucular› Sosyolojinin kurucular› olarak E. Durkheim ve M. Weber bu alt bölümde ince-lenmifltir.

Emile Durkheim Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheim’in çal›flmalar›yla bafllam›flt›r.Durkheim, sosyolojinin isim babas› A. Comte’un düflüncelerinin büyük bir k›sm›n›onaylamaz. Ancak, sosyolojinin yöntem ve ilkelerini yeniden tan›mlarken A. Com-te gibi do¤a bilimleriyle devaml›l›k içinde nesnel, rasyonel ve olaylar aras›nda ne-densellik iliflkisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlay›fl› oluflturur. Daha sonra bugörüfl sosyal bilimleri do¤a bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak elefltirilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

K. Marx’a göre, sorunlarancak özel mülkiyetin yeriniortak mülkiyet ald›¤›nda,di¤er ifade ile kapitalizminyerini sosyalizm ald›¤›ndaçözümlenebilir.

Emile Durkheim(1858-1917)

Durkheim, Avrupa’da ilk sosyoloji bölümünü Bordo Üniversitesi’nde 1895 y›l›n-da kurmufltur. Daha sonra en önemli yap›t› “Sosyoloji Yönteminin Kurallar›” adl›eserini yazm›flt›r (1898). Bu eserde sosyal olgular› tan›mlar, normal ve patolojik ara-s›nda ayr›m yapar. Sosyal olaylar›n nas›l aç›klanaca¤›n› anlat›r. Daha sonra yazd›¤›yöntem ilkelerini uygulayarak “‹ntihar” adl› monografik çal›flmas›n› yay›nlam›flt›r(1897). Bu çal›flmas›nda sosyolojinin biyoloji ve psikolojiye indirgenemeyece¤inigöstermek için intihar istatistiklerini mezhepler, yafl, e¤itim, medeni durum ya daçocuk sahip olup olmama gibi koflullar aç›s›ndan karfl›laflt›r›r. Örne¤in intihar›n bi-reysel bir olay olmad›¤›n› Katoliklerde Protestanlardan daha fazla intihar olmas›ylagöstermeye çal›fl›r. Asl›nda Durkheim üç tür intihar aras›nda ayr›m yapm›flt›r:

• Egoist ‹ntihar: Bireysel nedenlerle intihard›r. Toplumsal ba¤lar›n gevflekoldu¤u ve bireyin kendini yaln›z hissetti¤i durumlarda ortaya ç›kar.

• Alturistik/ Elcil ‹ntihar: Japon pilotlar›n kamikaze/ intihar dal›fllar› veyatoplum için kendini feda eden eylemciler gibi. Sosyal ba¤lar›n çok s›k› ol-du¤u toplumlarda daha çok görülür.

• Anomik ‹ntihar: Toplumda dayan›flman›n çözülmesine ba¤l› olarak her y›lbelirli say›da insan›n intihar etmesidir. Anomi kurals›zl›k demektir.

Durkheim’in burada göstermek istedi¤i, her toplumsal olay›n di¤er bir sosyalolay ile aç›klanmas› yönündeki yöntem ilkesidir. Ayn› flekilde toplumdaki ifl bölü-münü de aç›klamaya çal›fl›r. Durkheim’e göre toplumlar›n evrimine bak›ld›¤›ndaiki tür dayan›flma oldu¤u anlafl›l›r:

• Mekanik dayan›flma: Geleneksel topluluklarda benzerliklere dayal› olarakortaya ç›kan dayan›flmad›r.

• Organik dayan›flma: Modern toplumlarda ifl bölümü sonucunda farkl›lafl-maya ba¤l› olarak ortaya ç›kar.

Durkheim, nedensel aç›klamalar›n› ifl bölümü konusunda da yapar. Moderntoplumda ifl bölümü ve dolay›s›yla organik dayan›flman›n sebebi nüfus art›fl›d›r. K›-r›n aksine kentlerde nüfus artmakta ve herkes farkl› alanlarda uzmanlaflmaktad›r.Art›k insanlar ekmeklerini kendileri yapmad›klar› için f›r›nc›lara, giysilerini diktir-mek için terzilere ihtiyaç duyar hale gelirler. Buradan da Durkheim’in ifllevselci gö-rüfllerine gelmek mümkündür. ‹fl bölümü ve organik dayan›flman›n hep toplumunihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yönelik olarak ortaya ç›kt›¤›n› savundu¤u için onungörüfllerinin ifllevselci oldu¤u söylenir.

Durkheim, toplumda normal ve hastal›kl›/ patolojik ayr›m› yapar. Toplum orta-lamas›nda görülen olaylar normal iken, sapanlar patolojiktir. Anomi, yani toplum-da kurallar›n çözülmesi hâli, normalden sapma ve negatif bir durumdur ve sosyalreformlar yaparak ortadan kald›r›lmal›d›r. Toplum giderek bireycileflmektedir. Bi-rey ve devlet aras›nda büyük bir boflluk ve bu boflluklar› dolduracak sosyal orga-nizasyonlara ihtiyaç vard›r. Sosyoloji, neyin normal neyin hastal›kl› oldu¤unu be-lirleyen, kurumlar›n ortaya ç›k›fl›n› ve ifllevlerini inceleyen bilimdir. Durkheim’inyöntem ilkeleri di¤er sosyal bilimler üzerinde de, baflta siyaset bilimi olmak üzereoldukça etkili olmufltur. Ancak, onun sosyal olgular› do¤a bilimleri gibi inceleyenpozitivist görüflü Comte’u aflamasa da, sosyoloji yönteminin kurallar›n› ortaya koy-mufl olmas› Durkheim’›n özgün yan›d›r.

Öte yandan Durkheim’in çok elefltirilen “ortak bilinç” (collective conscious-ness) fikrinin de özgün olmad›¤› ve öncü filozoflardan ‹bni Haldun’a ve onun “asa-biye” kavram›na kadar uzand›¤› belirtilmelidir. Durkheim, toplumda “biz” duygu-sunun ortak bilinç ile infla edildi¤ini savunurken ayn› zamanda metafizik bir kav-rama ya da hiç istemedi¤i psikolojik aç›klamalara girmifltir. Durkheim’e göre ortak


Durkheim, “‹ntihar” isimlieserinde intihar›n bireyselbir olay olmad›¤›n›, aksinetoplumsal bir olay oldu¤unuintihar istatistiklerinikullanarak göstermeyeçal›flm›flt›r.

bilinç, “Bir toplumun bireylerinin tafl›d›¤› ortak inanç ve duygular bütünüdür.” An-cak bu, bireysel bilinçlerin basit bir toplam› veya sonucu ortaya ç›kmaz. Uzun ta-rihsel ortak yaflam sonucunda oraya ç›kan inançlar, de¤erler bizi di¤er gruplardanay›racak bir bilince ulafl›nca ortaya toplum ç›kar. Bu insanlar taraf›ndan oluflturu-lan gerçeklik daha sonra bize bask› yapar ve kurallar›na uymaya zorlar. Örne¤in;dil, yaz› ve para gibi. Dil bilmeden anlaflamaz, para vermeden mal› alamazs›n›z. Buart›k bizim d›fl›m›zda, bize bask› yapan gerçekliktir ve nesnel olarak incelenebilir.Olaylar, aralar›nda neden-sonuç iliflkileri kurularak aç›klanabilir. Ayr›ca, onlar›n ifl-levsel olup olmad›klar› da gösterilebilir.

Ayr›ca pozitivizmin kurucusu A. Comte’un tarihsel çal›flmalarda bulunmas›nara¤men, Durkheim tarihe fazlaca önem vermez gibi görünür. Ancak, toplumlar›nen basit (horde) hâlden, klan ve yerleflik hâle geçiflini inceleyen çal›flmalar›nda ta-rihsel yönler bulunur. Bununla birlikte bunlar› antropologlar gibi, bugün hâlen buflekilde ve henüz de¤iflmeden yaflayan ilkel kabileler üzerinden araflt›rd›¤› için ta-rihsel çal›flma olarak görmemifl olabilir.

Öte yandan Durkheim’in Marx’a karfl› bir düflünür olarak, ekonomik determi-nizmi reddetti¤ini ve daha çok ahlakç› bir düflünür oldu¤unu belirtmek gerekir. Ohiçbir zaman kapitalizmi elefltirmemifl, modern toplumda mevcut koflullarda düze-ni de¤ifltirmeden reformlar yaparak iyilefltirme önerilerinde bulunmufltur. Bu yön-den devrimci de¤il, statükocu bir gelene¤i temsil eder. Ayr›ca, tüm olay ve olgula-r›n ayn› zamanda ifllevselli¤ini de gösteren Durkheim’in neden intihar›n ifllevi üze-rinde durmad›¤› da ayr› bir sorudur ve elefltirilere aç›kt›r.

Sonuç olarak “fert yok, cemiyet var” ya da “önce toplum, sonra birey” görüflü-nün sahibi Emile Durkheim, ›slahatç› /reformcu, determinist, ifllevselci, indirgeme-ci bir sosyolojinin kurucusudur. Daha sonra özellikle ABD’de etkili olmufltur. Ün-lü Amerikal› sosyolog T. Parsons, “Sosyal Sistem Kuram›”n› gelifltirerek, yap›sal ifl-levselcili¤i ABD’de hakim paradigma haline getirmifltir.

Max Weber Max Weber, Alman bir iktisatç› düflünürdür. O da Durkheim gibi Marx’a karfl› birkonumda saf tutmufltur. Onun Almanya’da Bismark döneminde güçlü bir ulusaldevlet kurulana kadar toplumda yaflanan çalkant›lar üzerinde yapt›¤› gözlemler vetarihsel çal›flmalar, kültüre önem vermesine yol açm›flt›r. Toplumdaki çat›flmay› red-detmemifl ancak çat›flmay› ekonomi yerine din gibi kültürel farkl›l›klara ba¤lam›flt›r.

Asl›nda Weber’in bürokrasi ve otorite aras›nda kurdu¤u ba¤lant› önemlidir.Onun güç (power) ve otorite (authority) aras›nda ayr›m yapt›¤› bilinmektedir. We-ber’e göre güç, “direnmelere ra¤men birinin di¤erlerine dediklerini yapt›rabilmesi-dir ve bunun kayna¤› önemli de¤ildir.” Buradan hareketle, meflru olan güce deotorite denilir. Çünkü, itaat edenlerin, kendilerinden istekte bulunan›n taleplerinimeflru olarak görmeleri gerekir. Aksi takdirde bu kaba güç (force) ve fliddet/ zor-bal›k olur. Örne¤in, bir yönetimde amir, memurlar›ndan baz› taleplerde bulunurve memurlar onun bu istemlerde bulunmas›n› meflru görerek ona itaat ederler.

Weber’e göre üç tip otorite aras›nda ayr›m yapmak gerekir:• Yasal/ussal otorite: Bu tip otorite, kayna¤›n› yasalardan al›r.• Geleneksel otorite: Toplumdaki gelenek ve göreneklere dayan›r. Büyük-

lerin, erkeklerin, yafll›lar›n dedikleri yap›l›r.• Karizmatik otorite: Ola¤anüstü koflullarda bazen kiflilere baz› üstün özel-

likler atfedilir. Kiflinin gerçekte bu özellikleri tafl›y›p tafl›mamas› önemli de-¤ildir. Genelde bafllang›çtaki karizmatik otorite, giderek geleneksel veya us-sal otoriteye dönüflebilir.


Durkheim pozitivistolmaktan çok ifllevselci birsosyolog olarak tan›n›r.Onun antropoloji üzerinde deetkilerinden söz edilebilir.‹lkel toplumlarda din vebüyünün ifllevini aç›klayançal›flmalar› bu ba¤lamdade¤erlendirilebilir.

Max Weber (1864-1920)

Weber üç tip otoriteye karfl› iki tip bürokrasi s›n›flar:• Yasal bürokrasi: Bu tür bürokrasi en ussal yönetim biçimidir.• Geleneksel bürokrasi: Geleneksel aile ve hemflerilik dayan›flmas› içinde

yönetim anlay›fl›d›r.Weber’e göre, bunlar›n gerçeklik düzleminde bire bir karfl›l›klar›n›n bulunmas›

gerekmez. Bunlar “ideal tipler”dir. Burada ideal tip demek, olmas› gereken anla-m›nda kullan›lmaz. Daha çok zihinsel olarak oluflturuldu¤unu, fikir olarak bulun-duklar›n› söyler. Sosyolojinin yapaca¤› en önemli ifl, tarihin zengin hazinesine bafl-vurarak ideal tip kavramlaflt›rmalar›na gitmektir. Daha sonra ikinci ad›mda yap›la-cak ifllem ise, gerçekte gözlenen ile zihinsel olarak kurgulanan aras›nda ne kadarfark bulundu¤unu ortaya koymakt›r.

Weber ayr›ca Eylem Kuramc›s› olarak an›lmas›na yol açan üç tip eylem s›n›fla-mas› da yapm›flt›r:

• Amaca yönelik ussal eylem,• De¤ere yönelik ussal eylem,• Duygusal eylem.Amaca ve de¤ere yönelik ussal eylemin her ikisinin de rasyonalitesi vard›r. An-

cak ilkinde hukuk kurallar› ve yasalar gere¤i eylemde bulunulurken, di¤erinde de-¤erler rol oynar. Örne¤in, Hint kültüründe kad›nlar ölen kocalar› ile birlikte yak›-l›rlar veya kaptanlar batan gemilerini en son terk ederler. Baflka bir örnek de aris-tokratlar›n düelloda onurlar› yüzünden ölmeyi göze almas›d›r.

Weber’in metodoloji konusundaki görüfllerini “Kapitalizmin Ruhu ve ProtestanEti¤i” (1958) adl› ünlü eserinde bulmak mümkündür. O tarihte ça¤lar boyuncayapt›¤› incelemeler sonucunda Avrupa’n›n baz› yerlerinde kapitalizme geçildi¤ihâlde dünyan›n di¤er yerlerinde bunun neden gerçekleflemedi¤ini sorgular. Budünyada çok çal›fl›p hiç tüketmeden biriktirmek ve dünya zevklerinden vazgeç-mek olarak çileci yaflam biçiminin (asketizm) Protestanl›k’ta yayg›n oldu¤u ve do-lay›s›yla kapitalizmin bu ülkelerde ortaya ç›kt›¤› sonucuna var›r. Ona göre Katolik-ler geleneksel muhafazakârl›¤› temsil ederken, Protestanlar de¤iflmeyi seçmifller-dir. Katolikler kilise sayesinde kendilerini güven içinde hisseder ve cennete gitme-yi garantilerken, Protestanlar bu inanc› paylaflmayarak tanr›n›n iste¤inin çal›flmakve daha çok kazanmak oldu¤una inan›rlar. Bu amaçla harcamayarak, kapital biri-kiminin do¤mas›na da yol açarlar. Bu aç›klama birkaç yönden de¤erlendirilebilir.‹lki kapitalizm ile Protestan ahlak› aras›nda nedensel iliflki kurulmaya çal›fl›lmakta-d›r. ‹kincisi ekonomik bir sonuç, kültürel ya da dinsel bir nedene ba¤lanmaktad›r.Oysa Weber’in bizzat kendisi aç›klamalar›n yeterli olmas› koflulunu arar. Bunlar›nilki olgusal olarak, ikincisi mant›ken tatmin edici olmas›d›r. Weber insanlar›n ne-den çok çal›fl›p harcamadan biriktirdikleri konusunda tatmin edici bir aç›klama ge-tirememifl ve sadece Protestanl›¤a ba¤lam›flt›r.

Weber, ça¤dafllar› aras›nda ampirizm ile realizm aras›ndaki uçurumda köprü ol-maya çal›flm›fl bir düflünürdür. Ona göre sosyal olaylar› sadece anlamak yetmez;ayn› zamanda aç›klamak gerekir. Örne¤in, uzaktan asilzadelerden birinin av s›ra-s›nda vuruldu¤u anlafl›labilir. Ayn› flekilde al›nan bir ilac›n bafl a¤r›s›na iyi geldi¤ianlafl›labilir. Ancak sadece anlama yeterli de¤ildir. Asilzadenin kazara m› yoksa ka-s›tl› olarak m› vuruldu¤unun aç›klanmas› gerekir. Ayn› flekilde ilac›n neden bafl a¤-r›s›n› giderdi¤ini de aç›klamak gerekir. Anlaman›n aç›klama ile desteklenmesi ko-nusunda ilk örne¤e dönülecek olursa, kiflinin afl›¤›na yaklaflt›¤› için di¤erini vura-


Weber, yasal, geleneksel vekarizmatik olmak üzere üçotorite tipi tan›mlarken,yasal ve gelenekselbürokrasi ayr›m›n› yapm›flt›r.

Weber, üç eylem tipi s›n›flar:amaca ve de¤ere yönelikussal eylem, duygusaleylem.

rak kas›tl› bir eylemde bulunmas› ve olaya kaza süsü vermesi bir seçenektir. Ola-y›n gerçekten kaza olmas› da olas›d›r. Bu durumda aç›klaman›n tatmin edici olma-s› için “de¤ere yönelik ussal eylem” kavram›na baflvurur ve o dönemde onur içininsanlar›n birbirini öldürebilece¤i nedenini tatmin edici bulur.

Asl›nda Weber’in söylemek istedi¤i olas›l›klar›n göz önünde bulundurulmas›d›r.Nitekim tarihsel olarak geriye bakt›¤›nda, e¤er Maraton Savafl›’n› Yunanl›lar yerinePersler kazansayd›, dünyan›n geliflimi nas›l olurdu diyerek sorgular. Bu takdirdeHelen Uygarl›¤› dünyaya egemen olamazd› sonucuna var›r. Bu durum onun görüfl-lerindeki “olas›l›kl› yasalar” yönünün a¤›rl›¤›n› ortaya koyar. Ancak bir yandan Pro-testan eti¤i ile kapitalizm aras›nda kat› nedensellik iliflkisi kurarken, öte yanda ola-s›l›klar üzerine dikkat çekmeye çal›flmas› çeliflkili olarak alg›lanmas›na yol açar. We-ber’in en temel katk›s›n›n Bürokrasi Kuram› oldu¤u aç›kt›r. Ancak neden üç tip oto-rite tan›mlarken iki tip bürokrasi s›n›flad›¤› konusunda da elefltiriler al›r. Ayr›caMarx’›n ekonomik temelli indirgemeci aç›klamas›n›n benzerini yapmas› ve tek ne-denli (din) aç›klama olarak Protestan eti¤ini kapitalizmin nedeni olarak ileri sürme-si çok elefltirilir. Weber’in Türkiye’de son y›llara kadar fazla önemsenmemesi, Durk-heim sosyolojisinin egemenli¤ine ba¤lanabilir. Ancak yorumlay›c› ve hermeneutikçal›flmalar yapan sosyologlar onu tekrar keflfetmektedirler, denilebilir.

SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma(model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide bafllang›çtan bu yana bir-biriyle yar›flan görüfl ve modeller söz konusu olmufltur. Di¤er bir ifade ile sosyolo-jide insan ve toplumu nas›l gördüklerine, daha do¤rusu onlar hakk›ndaki kabulle-rine göre farkl›laflan çeflitli yaklafl›mlar vard›r. Bunlar genelde “Metodolojik Yakla-fl›mlar” (Pozitivist, Anti-pozitivist / Yorumlay›c› ve Elefltirel gibi) ve “Kuramsal Yak-lafl›mlar” olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklafl›m-lar›n, modernist çerçevede “Sembolik Etkileflimcilik” gibi daha mikro yaklafl›mlar-dan, “‹fllevselcilik” ve “Çat›flmac›l›k” gibi daha makro yap›sal yaklafl›mlara do¤rugeniflledi¤i ve hatta son y›llarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve post-mo-dernist yaklafl›mlarla da zenginleflti¤i söylenebilir. Burada önemli olan sosyolojikaraflt›rmalarda birbirinden oldukça farkl› çok say›da kuramsal ve metodolojik yak-lafl›m›n kullan›ld›¤›n›n bilinmesidir. Araflt›rmac›lar›n mikro öznelden, makro nes-nel boyutlara kadar uzanan genifl bir alanda araflt›rma yapmas› meflru oldu¤u gibi,ayn› araflt›rman›n de¤iflik aflamalar›nda da bunlar›n baz›lar›ndan yararlanmalar›mümkündür. Önemli olan kuram ve uygulama bütünlü¤üne sahip bir araflt›rmaplanlamak ve yürütebilmektir. Ayr›ca bu kuramsal yaklafl›mlar›n insan ve toplumailiflkin olarak daha bafltan say›lt› olarak kabul ettikleri epistemolojik ve ontolojiközelliklere ba¤l› olarak baz›lar›n›n nitel, baz›lar›n›n ise nicel araflt›rma tekniklerininkullan›lmas›na uygun oldu¤u veya bunlar› gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenlebu bölümde belli bafll› sosyolojik yaklafl›mlar karfl›laflt›rmal› olarak incelenmifltir.Afla¤›daki tablo sosyolojideki temel kuramsal yaklafl›mlar› genel analiz düzeyi,analiz oda¤› ve anahtar kavramlar temelinde karfl›laflt›rmal› olarak göstermektedir.


M. Weber, anlama kadaraç›klama üzerinde durmas›,insan eylemlerinis›n›flamas› ve en önemliside bürokrasi konusunda birkuram gelifltirmifl olmas›yüzünden bugün de öneminikorumaktad›r.

Sosyolojideki temel kuramsalyaklafl›mlar semboliketkileflimcilik. ifllevselcilik,çat›flmac›l›k, feminist vepost-modernistyaklafl›mlard›r.

Sembolik Etkileflimci Yaklafl›mModernist çerçevede mikro öznel düzeyde sosyolojik çal›flmalarda pek çok kuram-dan söz edilse de bunlar›n genel bir flemsiye alt›nda toplanmas› mümkündür. ‹flteSembolik Etkileflimcilik böylesine genel bir kapsay›c›l›¤a sahiptir.

Bu yaklafl›m›n 18 yy. ‹ngiliz ahlak felsefecilerine kadar izlerinin sürülebildi¤i veWilliam James (1842-1910) ve John Duvey (1859-1952) gibi 20. yüzy›l e¤itimci vepsikologlar› taraf›ndan gelifltirildi¤i belirtilmelidir. Bu yaklafl›m› sosyolojiye tafl›yanen önemli savunucular›n bafl›nda George Herbert Mead (1863-1931) ve onun ö¤-rencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayr›ca Charles Horton Cooley (1864-1929) veWilliam Thomas (1863-1947) da bulunmaktad›r.

Sembolik Etkileflimin Pragmatizme dayanan üç temel ilkesi flunlard›r: • ‹nsanlar kendileri taraf›ndan anlam/önem atfedilen (yüklenilen) davran›fllar-

da bulunurlar.• ‹nsanlar›n davran›fllar› toplumdaki di¤er insanlarla girifltikleri sosyal etkile-

flimden kaynaklan›r.• ‹nsanlar karfl›laflt›klar› durumlar› yorumlarlar ve ulaflt›klar› sonuca ba¤l› ola-

rak da davran›fllar›n› de¤ifltirirler.Herbert Mead’in izleyicisi olarak Blumer (1962)’in temel iddias›, insanlar›n ön-

celikle karfl›lar›ndakinin davran›fl›n› yorumlad›klar› ve daha sonra eyleme kararverdikleri yönündedir. Mead’e göre, insanlar araya yorum süreci girmeden do¤ru-dan eyleme geçmezler. Bu yorumlama ve anlamland›rma sürecinde ise, kuflkusuzsemboller ve iflaretler önem kazan›r. Bu yüzden bu yaklafl›ma Sembolik Etkileflim-cilik denilmifltir. Bu görüflün, klasik Davran›fl/ Behaviorizm Kuram›ndaki “uyaran-tepki” iliflkisini ret ederek araya yorumlama sürecini koymas› önemlidir. Çünkü,insanlar her uyarana basitçe tepki veren robotlar de¤ildir. Örne¤in, bir genç kad›nkendisine gelen her teklifi sonuçlar› itibariyle yorumlamadan evet demez. Teklifinmasum bir yard›m amaçl› m› yoksa daha ileri bir iliflki için bir ilk ad›m m› oldu¤u-nu anlamland›rmaya çal›fl›r ve olas›l›klar› gözden geçirdikten sonra evet veya ha-

Yaklafl›mlarGenel analiz

düzeyiAnaliz oda¤›

Anahtar

kavramlar

Sembolik Etkileflimcilik

/Symbolic Interactionism

Sosyal etkileflimin

mikro-sosyolojik

incelemeleri

Yüz yüze etkileflim ve

insanlar›n toplum

yaflam› oluflturmak

için sembolleri nas›l

kulland›klar›

Semboller

Etkileflim

Anlamlar

Tan›mlar

Fonksiyonel/ ‹fllevselci Analiz

(Yap›sal ‹fllevselcilik /Uyma/

Consensus da denilmektedir)

Toplumun

makro-sosyolojik

incelemesi

Toplumu oluflturan

parçalar›n

birbirleriyle olan

olumlu (ifllevsel) ve

olumsuz (ifllevsel

olmayan iliflkileri)

Yap›

‹fllevler

(gizil veya aç›k)

‹fllevsel olmayan

Denge/tarafs›zl›k

Çat›flmac›l›k /Conflict

Perspective (Çat›flmac›

yap›salc›l›k da denilmektedir)

Toplumun

makro-sosyolojik

incelemesi

Toplumda k›t olan

kaynaklar için

mücadele ve güçlü

egemenlerin

güçsüzleri nas›l

kontrol ettikleri

Eflitsizlik

Güç/iktidar

Çat›flma

Rekabet

Sömürü/istismar


Tablo 2.1Sosyolojideki TemelKuramsalYaklafl›mlar

Kaynak: Henslin,2001: 24.

Psikolojik gelenekçerçevesinde geliflen birsosyoloji ekolü olarak daadland›r›lan bu kuramsalyaklafl›m›n tarihsel analizionun epistemolojik olarakAmerika’da yayg›n kabulgören pragmatizm içindegeliflti¤ini göstermektedir.

y›r der. ‹flte Sembolik Etkileflimcilik bu anlamland›rma ve yorumlama sürecinin na-s›l infla edildi¤ini, insanlar›n kendilerini ve karfl›lar›ndakini nas›l konumland›rd›k-lar›n› inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaflam›n dinamik oldu¤unu ve diyalek-tik olarak karfl›l›kl› iliflki içinde bir bütün olarak sürekli de¤iflti¤ini kabul ederler.

Bu gelenek içinde yer alan sosyologlar çok say›da farkl› konularda ve de¤iflikaraflt›rma teknikleri kullanarak çal›flmaktad›rlar. Ancak, ço¤unlu¤un sosyal etkile-flimi daha iyi çal›flabilmek için kat›larak gözlem gibi nitel teknikleri kulland›klar›söylenebilir. Özellikle son y›llarda çal›fl›lan konular aras›nda duygusal emek (ArlieHochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve yönet-me, ortam tan›mlama gibi konular gelmektedir. Ayr›ca klasik yap›salc›l›¤›n “dil ku-rallar›”na (language) vurgu yapan semiotik/ göstergebilimsel incelemeleri yerine,daha dinamik ve etkileflimsel olan “konuflma” (parole) üzerine vurgu yapan se-miotik çal›flmalar yap›ld›¤› söylenebilir.

Sembolik etkileflimcilik insan› sosyal bir fenomen olarak anlamak için öznelciyaklafl›m› tercih eder. Bu yaklafl›ma göre, insanlar›n sosyal davran›fl ve inançlar›n›belirleyen yaflam›n sosyal koflullar› fazla nesnel de¤ildir. Onlar asl›nda insanlar›nbu koflullar hakk›ndaki öznel alg›lamalar› ve yorumlamalar›d›r. Örnek olarak ayn›koflullarda olan iki insan› ile alal›m. Koflullardaki herhangi bir de¤iflmenin her iki-sinde de farkl› tepkilere yol açaca¤› düflünülmelidir. Söz gelimi ölümcül bir hasta-l›k birinde intihara di¤erinde yaflama daha fazla sar›lmaya yol açabilir. Sosyal etki-leflimciler yaflamdaki baz› nesnel bileflenleri kullanabilirler. Ancak, onlara göre bunesnel tav›r yeterli de¤ildir. Kiflilerin olaylara yükledi¤i, etraf›nda ördü¤ü öznel an-lam›n da bilinmesi gerekir.

Sembolik etkileflimci yaklafl›m ile kad›n, erkek, çocuk, yafll›, hasta, çal›flan, ifl-siz, iflçi veya iflveren her türden sosyal statünün toplumdaki konumuna iliflkin ça-l›flma yapabilece¤i unutulmamal›d›r. Her fleyden önce de¤iflen sembollerle ilgiliolarak ortaya ç›kan yeni yaflam biçimleri, tek eflli, eflcinsel veya lezbiyen çiftler ve-ya yafll›lar hakk›nda çok zengin bir literatür bulundu¤u belirtilmelidir. Özellikleson y›llarda evsizler üzerine araflt›rmalar yayg›nlaflm›flt›r. Evsizlerin iletiflim tarzla-r›yla özellikle de sözel/ konuflma ve sözel olmayan jestler (gestures) ve sessiz kal-maya (silence) yönelik araflt›rmalarla ilgilenirler.

Sembolik etkileflimciler, araflt›rmac›n›n kendini, inceledi¤i kifli veya grubun ye-rine koyarak, onlar›n aç›s›ndan olaylara bakmas›n› önemser. Buna “içe bak›fll› an-lama” denilir ve bu yönden hem psikolojik hem de halk bilim ve sosyal antropo-lojik olarak da “emik” yaklafl›m› da ça¤r›flt›r›r. Ayr›ca nitel veri analizlerini, nicel veileri istatistik tekniklerle çözümlemelere tercih ederler.

‹fllevselci / Fonksiyonalist Yaklafl›mGenel olarak sosyolojide modernist çerçevede en yayg›n olarak kullan›lan makroyaklafl›m “Yap›sal ‹fllevselcilik” olarak da an›lan yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m toplumubirbiri ile iliflkili parçalar›n görev yapt›¤› bir sistem olarak görür. Örne¤in, Ameri-kal› ünlü sosyolog T. Parsons toplumun “koruyucu”, “bütünlefltirici”, “yönlendiri-ci” ve “uygulay›c›” alt sistemlerden olufltu¤unu savunur. Aile kurum olarak koru-yucu bir alt sistem iken, din toplumun bütünlü¤ünü sa¤layan, siyasal kurumlaryönlendiren, ekonomik kurumlar da uygulay›c› konumundad›r.

‹fllevselci¤in tarihsel olarak kökeni, sosyolojinin kurucular›ndan Auguste Comteve onun pozitivist felsefesine kadar uzan›r. ‹lk olarak Frans›z devrimi sonras› da¤›l-ma konumuna gelen toplumda birlik sa¤lamak amac›yla A.Comte ve daha sonra sa-nayileflmenin yaratt›¤› “kurals›zl›k /anomi” ve ahlaki bunal›mlar›n çözümü için “or-


T. Parsons (1902-1979)

ganik dayan›flmay›” artt›rmak denge ve istikrar› yeniden tesis etmek üzere E. Durk-heim taraf›ndan gelifltirilen görüfllere dayan›r. Durkehim’ e göre, toplumu oluflturanparçalar ifllevlerini gördüklerinde toplum normal konumdad›r. Buna karfl›l›k organ-lar görevlerini yapamaz durumda iseler bu “anormal” veya “hastal›kl› /patolojik”durumdur. ‹fllevselcilik aç›s›ndan hem bir organizma olarak yap›ya hem de onuoluflturan parçalar›n iflleyifline bakmak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de top-lumu bir tür yaflayan organizma gibi görürler. Bir organizma gibi toplumun da sa¤-l›kl› olmas›, onu oluflturan organlar›n uyum ve ahenk içinde olmas›na ba¤l›d›r.

‹fllevselci Yaklafl›m epistemolojik olarak bilginin kayna¤›n› deneyde gören am-pirizmden ve sosyal dünyan›n da fizik dünya gibi d›fltan göründü¤ü gibi do¤rudanincelenece¤ini savunan pozitivizmden temel al›r. Ancak tüm ifllevselcilerin böyleolmad›¤› ve daha sonraki birçok ifllevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) anti-po-zitivist olduklar› bilinmelidir. Asl›nda ifllevselcili¤in de¤iflme yerine mevcut duru-mun savunuculu¤unu yapan muhafazakâr bir ideolojiyi temsil etti¤i yönünde gö-rüfller de yok de¤ildir. Çat›flmac› yaklafl›m›n sosyal problemler ve eflitsizlikler üze-rinde durmas›n›n tam aksine ‹fllevselciler toplumda istikrar, ahenk ve bütünlü¤üesas olarak gördüklerinden bu tür elefltirilerle karfl›laflmalar› ola¤and›r.

Klasik ifllevselcili¤in biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuram›na sahipoldu¤unu da belirtmek gerekir. Çünkü, A. Comte ve onun ünlü “Üç Hâl Yasas›”dâhil, baz› sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak biliminbiyoloji oldu¤unu düflünmüfllerdir. Sistem içinde yap› ve ifllevleri anlat›rken biyo-lojik benzetmeler kolayl›k sa¤lam›flt›r. Örne¤in, toplum bir insan bedenine, onunparçalar› olan organlar/uzuvlar da kurumlara benzetilmifltir. Bedenin parçalar›n›nifllevlerine benzeyen flekilde toplumsal kurumlar›n uyum mekanizmalar› ve ifllev-leri incelenmifltir. Asl›nda “Organizmac›” olarak adland›r›lan bu modelin temeli,toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›layacak organlar ve onlar›n iflleyiflidir.

Toplumu do¤al bilimler modelini örnek alarak çözümlemeye çal›flan bu indir-gemeci ve ampirik temelli yaklafl›m, di¤er varl›klar gibi toplumu da birbiri ile kar-fl›l›kl› iliflkilerden oluflan bir sistem olarak görür (sosyal yap›) ve bu parçalar›n herbiri organizman›n yaflam›n› sürdürmesinde sonuçlara (ifllevlere) sahiptir. Bu so-nuçlar›n baz›lar› sistemin yaflam›n› sürdürmesine katk›da bulunurken, yani fonksi-yonel olurken baz›lar› da bunu azaltabilir ve disfonksiyonel olabilir.

‹fllevselci Yaklafl›m›n önemli isimlerinden biri de R. Merton’dur. O, organikbenzetmeler üzerinde fazla durmaz ve onun yerine ifllevler ve çeflitleri üzerindeçal›fl›r. Merton, ifllevselli¤i toplumun dengede kalmas›na hizmet etme koflulunaba¤lar. Sistemin dengede bulunmas›na hizmet etmeyen ifllevler de bulundu¤unubelirleyen Merton, bunlara “ifllevsel olmayan” (dysfunctions) sonuçlar ad›n› verir.Öte yandan gizil/latent ve aç›k/manifest ifllevler aras›nda da ayr›m yapar. Örne¤in,ABD’de azalan do¤umlar›n artmas› için ailelere para deste¤inde bulunulmufltur.Burada paran›n aç›k ifllevi çocuk say›s›n›n artmas›na katk›da bulunmakt›r. Ancak,do¤um say›s›n›n patlamas› bebek bezi, bebek yata¤› gibi birçok sanayinin de ifl ka-pasitesini artt›rm›fl; bu bafltan niyetlenilmemifl gizil bir ifllev olarak baz› sektörleringeliflimine katk› yapm›flt›r. Buna karfl›l›k niyetlenilmeyen olumsuz gizli ifllevlerdende söz edilebilir. Örne¤in hükümet zaman›nda teflvikleri sona erdirmedi¤i için, ile-riki y›llarda ailelerin geniflledi¤i, artan çocuk say›s›n›n yoksullu¤a ve iflsizli¤e yolaçt›¤›, para deste¤inin ayn› zamanda uzun dönem için gizil ve fakat negatif bir ifl-levi oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Baflka bir örnek de haflhafl üretimine getirilen k›s›tlama-lar hakk›nda verilebilir. Haflhafl üretilmemesi bir yerde ekonomik iflsizli¤e yol açar-


Sembolik Etkileflimciyaklafl›m›n birey üzerindeodaklaflmas›n›n aksine‹fllevselcilikteki vurgu dahaçok yap› ve onun iflleyifliüzerindedir. Yap›y› oluflturanelemanlar olarak normlar,adetler, gelenekler vekurumlar analiz edilir.

R. K. Merton (1910-2003)

ken baflka bir bölgede sa¤l›¤›n korunmas›na hizmet edebilir. K›saca pozitif ve ne-gatif ifllevlerin herkes için ayn› olmad›¤› söylenmek istenir. Oysa Çat›flmac› Yakla-fl›m için ölçüt, bu karar›n kimlerin ç›kar›na hizmet etti¤i taraf›ndan belirlenir. Ör-ne¤in, aile planlamas›n›n nüfusun denetlenmesine mi yoksa sa¤l›¤a m› hizmet et-ti¤i böyle bir sorudur.

‹fllevselcilere göre insanlar sosyal denilen ortak yaflam› olanakl› k›lan zekâyasahip olan amaç yönelimli varl›klard›r. Ayr›ca bu görüfl, insanlar›n baz› ortak inançve de¤erleri de paylaflt›¤›n› kabul eder. Örgütlü toplumsal yaflam› olanakl› k›lanbirlik ve dayan›flma duygusunun kayna¤› da budur. ‹fllevselcilikte insanlardan ba-¤›ms›z, bir sistem olarak toplumun, uzun süreli devaml›l›¤› esast›r. Bu yüzden iyiinfla edilmifl evlilik ve aile gibi her toplumda bulunan sosyal kurumlar önemsenir.Çünkü, insanlar yaflas›nlar veya ölsünler toplumlar›n devaml›l›¤›n› bu kurumlarsa¤layacakt›r.

Çat›flmac› Yaklafl›mSosyal bilimlerde çat›flmac› yaklafl›m ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve s›n›flararas›ndaki sosyal, siyasi ve maddi eflitsizlikler üzerine vurgu yaparak mevcut sos-yo-politik sistemi elefltirirler. Çat›flmac›lar, özellikle s›n›flar aras›ndaki güç mücade-lesi ve birbirine tarihsel olarak karfl›t olan hâkim ideolojiler üzerinde dururlar. Buçal›flmalar› güncel “bar›fl ve çat›flma çözümleme” (peace and conflic resolution)analizleriyle kar›flt›rmamak gerekir. ‹fllevselcilerin toplumu ahenk içinde bir bütünolarak görmelerinin aksine çat›flmac›lar, toplumun birbiriyle k›t kaynaklar için ça-t›flan gruplardan olufltu¤unu kabul ederler. D›fltan bak›ld›¤›nda birlik ve beraber-lik içinde görülen iliflkilerin ard›nda bir güç mücadelesi oldu¤unu savunurlar. Ça-t›flmac› Yaklafl›m da modernist kuramlara ve daha çok makro düzeyde yap›sal ana-lizlere dayan›r.

Örne¤in, bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf çat›flman›n “otorite” içeren heriliflkide söz konusu olabilece¤ini savunur. Meflru olan güç (power) olarak tan›mla-nan otorite (Weber,1964) toplumun her kesiminde, ister küçük bir grup ister birorganizasyon ya da genifl toplum olsun her düzeyde bulunur. Otorite konumundabulunanlar›n di¤erlerinde kendisine uymay› beklemesine karfl›l›k di¤erleri bunadirenirler. Sonuç olarak toplumda her iki taraf aras›nda otorite ad›na sürekli çat›fl-ma yaflan›r. Örne¤in bir ifl yerinde farkl› birimler aras›nda, okulda ö¤retmenler veö¤renciler aras›nda, hastanede hekim ve hekim-d›fl› personel aras›nda, ailede ka-r›-koca veya ana-baba ve çocuklar aras›nda sürekli otorite çat›flmas› yaflanabilir.

Ayn› flekilde Lewis Coser da Marx’tan farkl› olarak, çat›flman›n aralar›nda yak›niliflki bulunan herkes için söz konusu oldu¤unu savunur. Çünkü birbirleriyle yak›niliflki içinde olanlar aras›nda sorumluluk, güç ve ödüllerin paylafl›m› s›ras›nda orta-ya ç›kabilecek her türlü de¤ifliklik di¤erlerinde hayal k›r›kl›¤› yaratabilir. Bu durumaile içindeki mahrem iliflkilerde de söz konusudur. Efl ve/ veya çocuklar aras›ndaher an ya ev ifllerinin paylafl›m›nda ya da önemli kararlar›n al›nmas›nda anlaflmaz-l›k ç›kabilir. Coser, ayr›ca çat›flman›n sosyal sistem aç›s›ndan bütünlefltirici veuyum sa¤lay›c› ifllevleri üzerinde durmas›yla da tan›n›r. Ona göre çat›flma yoluylagrup normlar›n›n yeniden gözden geçirilmesine ve uyarlanmas›na olanak sa¤lan›r.Örne¤in, bir ifl yerinde çal›flanlar aras›ndaki ifl bölümü çat›flma yarat›yorsa, taraflartutum ve davran›fllar›n› gözden geçirerek yeni sorumluluklar üstlenebilirler.


Çat›flmac› sosyologlar›n enbafl›nda K. Marx gelir. O’nagöre insanl›k tarihi ayn›zamanda s›n›f çat›flmas›tarihidir. Ancak günümüzdeMarxist olmayan çat›flmakuramc›lar› dabulunmaktad›r.

R. Dahrendorf(1929-2009)

Sosyolog G. Lenski (1966)’ye göre, bir toplumda varl›¤› kabul edilen alt grup-lar› birbirinden ay›ran her özellik, Marx taraf›ndan betimlenen s›n›f çat›flmalar›natemel oluflturma potansiyeline sahiptir. Örne¤in, yafl ve cinsiyet, mülkiyet ve oto-rite hatlar›n› çaprazlamas›na keser ve nüfusu toplumsal eflitsizlik olarak de¤erlen-dirilen gruplara böler. Ekonomik konumlar›na bak›lmaks›z›n ça¤dafl toplumda bir-çok yerde erkelere göre kad›nlar, toplumsal ödüllerden daha düflük pay al›rlar.Gençlere daha fazla önem verilen sosyo-kültürel sistemlerde toplumun yafll›lar›,gençlere göre daha az de¤erli bulunabilir. Yafl S›n›flar› (Age Classes) kavram›n› or-taya atan Lenski’ye göre, bu ayr›mlar modern toplumda giderek artmakta ve arala-r›ndaki mücadele giderek sertleflmektedir. Lenski’ye göre e¤er toplumdaki mevcutgruplar düzenlemelerin kendi ç›karlar›na hizmet etmedi¤ini düflünmeye bafllarlar-sa toplumdaki kar›fl›kl›k alevlenir.

Yap›sal ifllevselcilik gibi Çat›flmac› Yaklafl›mda modern ve makro bir yaklafl›molarak benzer baz› özelliklere sahiptir. Çünkü, çat›flmac› yaklafl›ma temel oluflturanMarksizm de yap›salc› bir kuramd›r. Örne¤in, aile konusunda önemli çal›flmalaryapan D. Abbott (2010)’a göre, Marksizm, çekirdek ailenin, kapitalist ifl yerindekigerilimlerden kaynaklanan tansiyonu düflürmede bir subap olarak modern toplumiçin daha uygun bir form oldu¤unu kabul eder. Marksistlerin toplum hakk›ndakigörüflleri ifllevselcilerden son derece farkl›d›r. Onlara göre modern toplumu karak-terize eden özellik sadece sanayileflme de¤il, kapitalizmdir.

Sonuç olarak Çat›flmac› Yaklafl›m makro düzeyde ve ço¤u zaman tarihsel kar-fl›laflt›rmalar yaparak incelemelerde bulunur. Problem edindikleri konular›n bafl›n-da s›n›f mücadelesi ve güçlü s›n›flar›n iflsizli¤e ve evsizli¤e nas›l bakt›¤› gelir. Ör-ne¤in, Amerika’da Afrika kökenlilerin neden daha fazla iflsiz oldu¤unu sorgular,hükümet politikalar›n› elefltirirler. Günümüzdeki çat›flmac› sosyologlar aras›nda enönemlileri R. Collins, R. Dahrendorf, G. Lenski, Eitzen ve Baca Zinn, Eric OlinWright’t›r. Bu kuramc›lar toplumu birbiriyle dayan›flma içinde olan gruplar›n olufl-turdu¤u bir bütün olarak görmezler. Aksine toplumu birbiriyle çat›flan ç›karlara sa-hip gruplar›n zor ve güç kullanarak kendi refahlar›n› artt›rmak için mücadele ettik-leri bir arena olarak görürler. Onlara göre, farkl› gruplar kendi ç›karlar›n› artt›rmakiçin toplumu denetlemeye giriflirler. ‹ktidara gelen grup ise art›k politik, ekonomikve sosyal kararlar› kendi lehine ve di¤er gruplar›n aleyhine al›r.

SOSYOLOJ‹YE ELEfiT‹REL BAKAN YAKLAfiIMLARKlasik sosyolojik yaklafl›mlara temel elefltirilerden biri Feminizmden di¤eri isePost-modernizmden gelmektedir. Sosyolojinin elefltirilerini bilmenin onun daha iyianlafl›lmas›na hizmet edece¤i kuflkusuzdur. Bu amaçla bu alt bölümde her iki yak-lafl›ma da yer verilmifltir.

FeminizmFarkl›l›klar›na ra¤men, genel hatlar›yla Feminist kuramlar ortak baz› özelliklerede sahiptirler:

• Feminizm genel anlamda sosyolojiye elefltirel bakar. Sosyolojinin toplumsalyaflam hakk›nda yanl›/tarafgil görüfllere sahip oldu¤unu savunur. Klasikanadamar sosyolojinin asl›nda erkek egemen görüfllere sahip oldu¤unu id-dia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin de¤erlerden ar›nm›flbir bilim olup olmad›¤›d›r. Ancak günümüzde art›k nesnellik konusundakikesin ›srarlardan vazgeçildi¤i belirtilmelidir. Çünkü sosyolojide araflt›rmayabafllarken problemin seçimi de¤erlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlardan


G. Lenski (1924-)

Feminist olarak adland›r›lanpek çok kuram oldu¤u veyabirbirinden farkl› çok say›dafeminizm bulundu¤ubelirtilmelidir.

M.Weber araflt›rmac›n›n bu öznel bafllang›ca ra¤men nesnel bir araflt›rmayürütmesinin olanakl›l›¤›n› savunmuflsa da art›k büyük ölçüde bu tür iddi-alardan vazgeçilmifl bulunulmaktad›r.

• ‹kinci olarak Feminizm hem ‹fllevselcilerin hem de Çat›flmac›lar›n görüflleri-ne elefltirel bakar. Bu elefltirinin alt›nda tek fakat önemli bir neden yatar kio da erkek egemenli¤i demek olan “ataerkillik”tir.

• Tüm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak görürler, bu konudaaralar›nda oldukça önemsiz farklar bulunur.

• Aileyi ataerkil olarak görmek ise oldukça kapsaml›d›r. Örne¤in, Feministler,‹fllevselcileri ailenin tüm üyelerine sa¤lad›¤› olanaklar›n ya da ç›karlar›n eflitoldu¤unu iddia ettikleri için elefltirirler. Onlara göre bu yaklafl›m toplumsalcinsiyet farkl›l›klar›n› görmezden gelmektedir. Oysa tüm ev iflleri ve çocuk-lar›n yetiflmesinden sorumlu olan kifli kad›nd›r. Kad›n›n temel rolü üreme veçocuk yetifltirmedir. Her ne kadar art›k birçok ülkede kad›n ev d›fl›nda ça-l›flmaya bafllasa da Feministlere göre, bu, kad›n›n iki kez sömürülmesi vebask›lanmas›d›r. Çünkü, kad›n meslek sahibi de olsa ev iflleri ve çocuklar›nyetifltirilmesi sorumlulu¤u hâlen onun üzerindedir.

• Feministler ayr›ca ‹fllevselci Yaklafl›m›n toplumsal cinsiyet (gender) farklar›-na iliflkin görüfllerinde çeliflki ve belirsizlik oldu¤unu iddia ederler. ‹fllevsel-cilerin toplumsal cinsiyet rollerini do¤al ve de¤iflmez olarak görmelerini sor-gularlar. Feministlere göre toplumsal cinsiyet rolleri kültürel olarak ö¤reni-lerek aktar›l›r ve bu yüzden de¤ifltirilebilir.

• Feministler, Marksist aile görüfllerini de toplumsal cinsiyete kapal› ya dagörmezden gelen tutumlar› yüzünden elefltirirler. Marksistler sadece bir s›n›-f›n di¤er s›n›f üzerindeki güç mücadelesini sorun edinerek sermaye ve emeküzerinde odaklanarak toplumsal cinsiyeti ihmal ederler. Feministlere göreaile sadece kapitalizmin ihtiyac› olan eme¤i üreterek onu destekleyen birimolman›n ötesinde ataerkilli¤i de yeniden üreten birimdir. Di¤er bir ifade ileaile hem kapitalizmin hem de ataerkilli¤in emniyet subab›d›r. Kapitalist sis-temde kad›n hem yedek emek gücünü üretir hem de piyasan›n ucuz emekihtiyac›n› karfl›lar. Bu durum ayn› ifli yapan kad›na erkekten daha az ücretödenmesine olanak tan›r.

Farkl› Feminist Yaklafl›mlarFeminist Yaklafl›m içinde en önemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Fe-minizmdir. Bunlar hakk›nda k›saca tan›t›c› bilgiler verilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Marksist Feminizm: Ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere bu kuram hem Feministhem de Marksist görüfllerin bir kar›fl›m›d›r. Feministler erkek egemenli¤inin kapi-talizmin bir sonucu veya özel mülkiyeti koruyan kapitalizmin yol açt›¤› bir durumolarak görseler de bu konu son derece tart›flmal›d›r. Çünkü, bu durumda özel mül-kiyet ortadan kalkt›¤›nda ataerkilli¤in de kalkmas› gerekecektir. Oysa baflta eskiSovyetler Birli¤i, Çin ve Küba olmak üzere kapitalizm y›k›ld›¤› halde ataerkillikyok olmam›fl, kad›nlara yap›lan bask› ve sömürü aynen kapitalist ülkelerde oldu-¤u gibi devam etmifltir. ‹slam ülkelerinde de, baz›lar› kapitalist baz›lar› de¤ilken,ataerkillik son derece yayg›nd›r. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkilli¤i, kapita-lizme mi yoksa kültürel yap›ya, yani dine mi ba¤lamak gerekece¤i sorular›n›n ya-n›tlar› oldukça tuzakl› ve tart›flmal›d›r.

Marksistler taraf›ndan aile yaflam› ve evlilikte kad›n›n sömürüldü¤ü kabul edil-mekle birlikte, bunun ailenin kad›n üzerinde etkisinden çok, aile ile kapitalizm ara-


Ataerkillik, kad›n rollerinido¤al ve karma olarakgörerek aile arac›l›¤›ylakültürel olarakaktar›lmas›na yard›mc›olmak demektir.

Feminist Yaklafl›mlar olarakMarksist, Radikal, liberal vesosyalist feminizmsay›labilir.

s›ndaki iliflkiden kaynakland›¤›n›n ileri sürülmesi önemlidir. Marksist feministler,Marksist kavramlar› kullanmakla birlikte kad›n›n sömürüsünü aile yaflam›n›n anahtarözelli¤i olarak görmektedirler. Öte yandan Marksist feministlere göre ev kad›n› rolün-deki kad›nlar, efllerinin ücretli iflçi olarak rollerini en iyi flekilde yerine getirmek içinduyduklar› gereksinmeleri de karfl›lamaya çal›fl›rlar. Ansley’e göre kad›nlar, gelenek-sel rollerini oynarken, kocalar›n›n meflru k›zg›nl›klar›n›, güçsüzlüklerinden kaynakla-nan hayal k›rg›nl›klar›n› ve bask›y› sineye çekerler. Hatta birçok kocan›n aileleri vekar›s› üzerinde kurdu¤u diktatörlük, onlara sisteme hiç meydan okumaks›z›n k›zg›n-l›klar›n› ifade etme olana¤› sa¤lad›¤› için aile kapitalizm için vazgeçilmezdir.

Radikal Feminizm: Radikal Feministler ataerkilli¤i kültürün bir sonucu olarakgörürler. Ataerkil ideoloji, kad›n› ikincil ve zay›f cins olarak görerek ev ifli ve ço-cuk yetifltirme rolüne indirger. Ataerkillik farkl› toplumsal yap›larda kültürel de¤er-ler ve inançlar›n bir sonucu olarak görülebilir. Kültür toplumsal yap›n›n bir parça-s›d›r; ancak, Marksistlerden farkl› olarak sadece ekonomik ihtiyaçlarla belirlene-mez. Ataerkillik bu nedenle farkl› toplumsal yap›larda farkl› biçimlerde ortaya ç›-kabilir. Örne¤in kapitalist, komünist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mümkün-dür. Ancak kültür de¤iflti¤inde ataerkillik de de¤iflebilir.

Sonuç olarak çok say›da feminizm olmas›na ra¤men radikal feministleri di¤erfeminizmlerden ay›ran iki temel özellik vard›r. Bunlardan ilki, kad›nlar taraf›ndankad›nlar için gelifltirilmifl olmas›d›r. Bu yüzden mevcut yaklafl›mlar ve gündem ileuzlaflmaya gereksinim duymazlar. Di¤er kuramlar örne¤in Marksizmin uyarlamas›-n›n yerine, yenilikçi olma e¤ilimindedirler. ‹kinci temel özellikleri, kad›nlar›n bas-k› görmesini, hükmetmenin en evrensel ve en temel biçimi olarak görmeleridir.Toplum kapitalist olmaktan çok ataerkil veya erkek egemen olarak görülür. Ayr›-ca kad›n› erkeklerden farkl› ç›karlara sahip olarak görürler. Üzerinde fikir birli¤inevarmam›fl olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi baz›lar›erkek egemenli¤inin sürmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarakekonomik bir sistem olarak görürler. Bu sistemde erkek ço¤u kez kazançl› ikenkad›n ve çocuklar kaybedenler taraf›ndad›r. Çünkü tüm aile fertleri aile reisi içinçal›fl›rlar. Kad›n›n u¤rad›¤› bask› onun yapt›¤› iflten ve bedeninin kullan›m›ndangelmektedir. Bu yüzden de kad›n›n pasif olarak yetifltirilmesi gibi ideolojik gerek-çelerle de¤il, kad›n›n aile içinde çal›flt›r›lmas› uygun oldu¤u için kad›n bask›lan-maktad›r görüflündedirler.

Liberal Feminizm: Liberal Feminizmin iki temel sav›ndan biri “erkekle eflitlik”di¤eri ise, “kad›n›n özgürlü¤ü” dür. Onlar için kamusal alanda çal›flmak çok önem-lidir. Çal›flma yaflam›nda eflitlik, aile yaflam›nda eflitlik ve son olarak sosyal hayat-ta eflitlik sa¤lanmal›d›r. Aile içindeki geleneksel ifl bölümü kad›n›n çal›flmas›n›n enbüyük engelidir. Kapitalizmin geliflmesi ve yeterli istihdam olana¤›n›n sa¤lanmas›ile aile dönüflüme u¤rayacakt›r. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi kök-lü biçimde dönüfltürme taleplerine elefltirel bakarlar.

Liberal Feminizm asl›nda bilimsel bir yaklafl›mdan çok politik özellikler tafl›r.Ataerkil yap›n›n nas›l ortaya ç›kt›¤› veya ne oldu¤uyla ilgilenmek yerine nas›l ol-mas› gerekti¤ini sorgular. Liberal Feministler yasal de¤ifliklik ailede ve toplumdakad›n›n konumun iyileflebilece¤ini savunur. 1970’lerin eflit ifle eflit ücret getirenEflit F›rsatlar Yasas›’n› savunurlar. Ancak baz› iyileflmeler sa¤lanm›fl olsa bile temeleflitsizliklerin hala mevcut oldu¤unu görmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, f›r-satlar ve seçeneklerin artmas›n›n toplumsal yap›n›n esnek ve de¤iflebilir olarak gö-rülmesine hizmet etmesine ra¤men gerçekte daha güçlü olanlar (zenginler ve er-kekler) taraf›ndan bunun bir yol bulunarak engellendi¤ini görürler.


Sosyalist Feminizm: Kamusal ve özel alan kavramlar›n› özellikle vurgulayansosyalist Feministler, radikal Feministlerden farkl› olarak ataerkillik yerine kapita-lizm vurgusuyla dikkat çekerler. Onlara göre kapitalizm kad›n› “özel” erke¤i de“kamusal alana” yerlefltirmifltir. Kapitalizm, kad›n› özgürlefltiriyor gibi görünürkenasl›nda bunun tam aksini yapt›¤› için, kad›n›n özgürleflmesi ve kurtuluflu ancaksosyalizm ile mümkündür. Ailenin y›k›lmas› ancak sosyalist bir toplumda gerçek-leflebilir. Üretimin toplumsallaflmas›, ailedeki yeniden üretime gereksinim b›rak-mayacak ve ailenin önemi azalacakt›r.

Sosyalist Feministlere göre özel alan siyasald›r. Bu söyleme göre, özel bir ku-rum olan aile içindeki kifliliklerin, özel iliflkilerin, di¤er bir ifade ile mahrem say›-labilecek konular›n tümü politik boyutlara sahiptir. Özel alan yani aile, kad›n›nezilmiflli¤inin, ikincilli¤inin ortam›n› haz›rlayan bir kurumdur. Önerilen ise, aileiliflkilerinin de siyasal alan içinde görülmesidir. Siyasal alan›n, kamusal alan ile s›-n›rland›r›lm›fl olmas› da böylece tart›fl›l›r hâle gelmifl bulunmaktad›r.

Feminist kuram›n çal›flma alanlar›n› araflt›r›n›z.

Post-modernizmGenel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide bugün en büyük elefltiripost-modernizmden gelmektedir. Post-yap›salc›l›k ile oldukça yak›n elefltirilergetirmeleri ise, her ikisi aras›nda büyük benzerlikler olmas›ndan kaynaklan›r. Ço-¤u zaman da birbirleri yerine kullan›l›rlar. Kelime olarak anlam› ise, modernizminve yap›salc›l›¤›n sonu demektir.

Post-modern elefltiriler psikoloji ve iktisat d›fl›ndaki alanlarda; örne¤in, bafltasosyoloji, co¤rafya, hukuk, flehir planlama olmak üzere baz› alanlarda daha fazlaetkili olmufltur. Çok say›da çal›flma yap›larak yay›nlanmas› konuya ilginin yüksekoldu¤unu göstermektedir. Ona duyulan ilginin temel kayna¤› modernizmi reddet-mesi, yetersiz bulmas› ve kendini modernite d›fl›nda kurmaya çal›flmas›d›r. Moder-nizmi “yap›söküme” u¤ratma (deconstruction) çabas› bile moderniteden beklenti-lerini bulamayanlara bafll› bafl›na ilgi kayna¤› olmaktad›r. ‹ki dünya savafl›ndanbaflka, yoksulluk, iflsizlik, fliddet ve zorunlu göç, çevresel kirlilik gibi küresel prob-lemler tüm bilimsel geliflmelere ra¤men giderek artm›flt›r. Bu yüzden onlara görekentleflme, sanayileflme, bürokrasi, liberal demokrasi, hümanizma ve her fleydenönce insan akl›na güven ve rasyonalite de¤erini yitirmifltir. Rasyonalite ve bilimlerinsanlar› özgürlefltirmeye yetmeyen; aksine, bask›layan araçlar olarak elefltirilir. Buyüzden post-modernizm, her türden büyük kuram veya üst-anlat› olarak gördü¤ü,di¤er bir ifade ile, her fleyin cevab›n› önceden veren Marksizm, liberalizm gibi ide-olojileri, Hristiyanl›k, ‹slamiyet gibi tüm dinleri ve hatta feminizmi bile özcü ve mo-dernist bularak elefltirir. Bunlar›n tezlerinin büyücülük veya astroloji kadar bile ke-sinli¤i yoktur. Asl›nda post-modernizm bunlara alternatif üst- anlat›lar gelifltirmekamac›nda de¤ildir. O, sadece aç›klamalara temel veya öz oluflturacak dayanaklar›nolamayaca¤›n› iddia eder. Onlar aç›klamaya niyetlenmeksizin, göreli yorumlaryapmay› daha uygun bulurlar. Ayr›ca bugün ve burada olan› daha fazla önemser-ler. Modernin kendinden önceki gelenekselden üstün oldu¤unu da kabul etmez-ler. Ak›l d›fl›, tikel ve modern olmayana, geleneksele, coflkuya, metafizik olana, bü-yü, mit, efsaneye, modernli¤in elefltirdi¤i ne varsa sahip ç›karak de¤er verirler. Po-püler kültürü de bu arada önemserler.

Post-modernistler, sosyal bilimler ile do¤a bilimleri, sanat ve edebiyat aras›ndabilimsel olan ve olmayan aras›nda bir fark gözetmezler. Onlar her türden kat› s›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Post-modernizm k›taAvrupas› ve özellikle deFransa ve Almanya’daortaya ç›km›flt›r. Bu görüflefikir babal›¤› edenler Almanfilozoflar› Nietzsche veHeiddeger’dir. Nihilizm veAnarflizmden beslenir.Asl›nda post-modernizminen sert elefltirisi de yineAlmanya’dan gelmifltir.Jurgen Habermas akla vebilime tekrar dönmeyifliddetle savunmufltur.

n›rlamalar getirilmesine karfl›d›rlar bu ba¤lamda akademik disiplinler aras›ndakiayr›m› da reddederler. Günümüzde özellikle mimaride, edebiyat ve sanatta, resim,müzik ve foto¤rafç›l›k alan›nda oldukça etkilidirler.

Disiplinler aras› çal›flmalar› de¤erli bulurlar. Ancak teknik, pratik ve verimliolandan çok, görünüfl ve estetik her zaman ön plandad›r. K›flk›rt›c› söylemi, aka-demik ve ciddi olanlardan daha çok kullan›rlar. Her alan› bir metin olarak görürve onu bir çerçeveye oturtarak anlamaya çal›fl›rlar. Hiçbir fleyi kabul veya reddet-mezler. Bunun yerine belirsizli¤i tercih ederler.

Post-modern bir çal›flma daha çok amaçlar, seçimler, davran›fllar, tutumlar vekiflilik üzerinde de¤il, alternatif söylemler ve anlam üzerinde odaklan›r. Unutul-mufl, ak›l d›fl›, önemsiz, bast›r›lm›fl, s›n›rdaki, klasik, kutsal, geleneksel, ayr›k du-ran, boyun e¤dirilmifl, reddedilmifl, özsel/özcü olmayan, marjinal ya da çevredeolan, d›fllanm›fl, yerleflmemifl, susturulmufl, geçici, niteliksiz, ertelenmifl ve parça-lanm›fl olaylar üzerinde durur. Tikel ayr›nt›lar›, küçük olaylar› önemser.

Toplumsal olaylar›n yal›n hâli yerine karmafl›kl›¤›n›; determinizm/ belirlenmeyerine belirsizli¤i, birlik yerine çeflitlili¤i, sentez yerine farkl›l›¤› araflt›r›r. Genelle-melere varmak yerine tek ve biricik olaylar› araflt›rmay› önerir. Nedensel iliflkileraramak yerine metinleraras›l›¤› (intertextuality)savunur. Tekrar eden rutin olaylaryerine, bir daha tekrarlanmayan olaylara bakmay› önemser. Sosyoloji için genelgeçer bilimsel gerçekler yerine daha gelip geçici fleylerle u¤raflmak gibi daha mü-tevazi bir misyon önerir. Nesnellik peflinde koflmak yerine duygular›n arkas›ndangitmeyi önerir. Sonuç olarak görececilik/ rölativizm, nesnellikten üstün tutulur veparçalara ay›rma tercih edilir. Bütünlefltirme önemsenmez. Sosyolojiyi bir do¤a bi-limi gibi gören tüm görüfllere karfl› ç›karak bunu tekno-bilimsel kültür olarak elefl-tirirler. Alternatif bir bak›fl aç›s› hiçbir zaman aramaks›z›n sadece elefltirmeyi mis-yon edinirler.

Post-modern görüfl sahipleri de araflt›rmalar yaparlar. Post-modernist bir arafl-t›rman›n genelde paylafl›lan özellikleri olarak baz› saptamalarda bulunmak müm-kündür (Neuman,1995):

• Tüm ideolojilerin, örgütlü inanç sistemlerini, tüm toplumsal kuramlar da dâ-hil olmak üzere hepsini reddederek ifle bafllamak,

• Kiflisel deneyimlere, duygulara ve imgelemlere, sezgilere çok güvenmek,• Anlams›zl›k ve kötümserlik duygusu tafl›yarak, dünyan›n hiç ilerlemeyece¤i-

ne ve düzelmeyece¤ine kuvvetle inanmak,• Afl›r› öznellik, d›fl dünya ile ak›l aras›nda hiçbir ayr›m yapmamak,• Afl›r› görececilik/ relativizm, birbirine üstün olmayan sonsuz say›da yorum-

lar yapmak,• Farkl›l›k, kaos ve karmafl›kl›¤› benimsemek, sürekli de¤iflmeyi kabul etmek,• fiimdi ve burada olan›n önemsenmesine ba¤l› olarak, geçmifli ve farkl› yer-

lerle ilgili çal›flmalar› küçümsemek ve reddetmek,• Yaflam›n çok karmafl›k olmas›na ba¤l› olarak nedensel iliflkilerin kurulama-

yaca¤›n› kabul etmek; Modernizm ve Ayd›nlanmay› reddetmek,• Araflt›rman›n hiçbir zaman gerçek dünyada olup biteni yans›tamayaca¤›n›

iddia etmek. Toplumun bilimi olmayaca¤›na ve sosyal bilimlerin kökten dö-nüflümü fikrine inanmak,

• Yüzeydeki görüntüler yerine gizli yap›lar› ortaya ç›karmak,• Post-modern araflt›rma raporu bir sanatsal çal›flmad›r. Bu nedenle tiyatro gi-

bi, dramatik sunumlar, oyun, film, kaset üretmek.


Post-modern araflt›rmalarda “yap›söküm”ün hangi ad›mlardan geçerek yap›ld›¤›n› araflt›-r›n›z.

Sosyolojiyi elefltiren post-modernizmin kendisi de büyük elefltiriler al›r. Bunlark›saca flöyle özetlenebilir:

• Modernizmin yaratt›¤› hayal k›r›kl›¤›ndan beslenen kötümser bir görüfl ol-mas› en fazla elefltirilir. Ekonomik s›k›nt› içindeki bilim insanlar›n›n kendi içde¤iflimlerini de bir ölçüde yans›tt›¤›; iflsiz ve umutsuzlar›n görüflü oldu¤uileri sürülür. ‹yimserli¤in, umutlar›n bofla ç›kmas›n›n gerginli¤i içindeki bi-lim insanlar›n›n bir kurgusu olarak görülür.

• Tüm yenilik iddialar›na ra¤men önceki birçok düflünceden örne¤in Nihi-lizm, Fenomenoloji, Frans›z Yap›salc›l›¤›, Romantizm, Marksizm, Kritisizmve Varoluflçuluk, Ethnometodoloji ve Hermeneutik’ ten derin izler tafl›r.

• Yap›söküm konusundaki ›srarlar› ile sosyolojiye meydan okurlar. Oysa sos-yoloji anlams›zlaflt›rma ya da bozuma u¤ratma yerine olgu ya da eylemi an-lama ve yorumlama peflinde bir bilimdir.

• Hakikat, ak›l ve ahlaki evrensellerin reddi konusunda Nietzsche ve Heideg-ger vurgusu onlar› zay›flat›r. En önemli savunucusu Frans›z Jacques Derridabile art›k fazla anlam ifade etmez hale gelmeye bafllam›flt›r.

• Birçok zaman çeliflki içindedirler. Metinleraras›l›k, ayn› konu ve kavramlar›nbirçok yerde kullan›lmas› yüzünden özgünlük olamayaca¤›n› kabul etmekdemektir. Bu durum bile bir neden sonuç iliflkisi oldu¤u kadar devaml›l›k yada bütünlük iflaretidir. Oysa onlar bütün yerine parçay› önemserler.

• Sadece bugün ve burada olan ile ilgilenmesi, her fleyin göreceli oldu¤unukabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologlar›n baz›lar›na cazip gelsede önemli ço¤unlu¤una son derece s›n›rlama getirici bir görüfl gibi görün-mektedir.

• Son bir nokta ise, Modernizmin sonunun gelmeyip daha ileri bir aflamayageçildi¤i yönündedir. Örne¤in A. Giddens modernitenin bu aflamas›n› ileriveya geç- modernite (late-modernizm) olarak anar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Sosyolojinin tarihsel olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n›aç›klamak.Sosyolojinin gelifliminde dört faktör birlikte önem-li rol oynam›flt›r: Bunlar›n bafl›nda Endüstri devri-mi gelir. 19. yüzy›l›n ortalar›nda Avrupa’da tar›mtoplumundan üretimin fabrikalarda yap›lmaya bafl-lad›¤› döneme girilmesi ile birlikte insanlar›n ya-flamlar›nda köklü de¤iflmeler olmufl; genifl kitlele-rin ifl bulmak için topraklar›ndan koparak kentle-re göç etmesine ba¤l› olarak yoksulluk, iflsizlik,kötü çal›flma koflullar›, sa¤l›k, e¤itim ve bar›nmagibi sosyal sorunlar artmaya bafllam›flt›r. ‹kinci ola-rak Amerikan ve Frans›z devrimleri önemli rol oy-nar. Yeni fikir ak›mlar›n›n ortaya ç›kmas›yla birlik-te insanlar çevrelerindeki olaylar› yeniden düflün-meye ve yorumlamaya bafllarlar. Monarfliler yerinidaha demokratik sistemlere terk etmeye bafllad›-¤›nda ise art›k geleneksel ve dinsel aç›klamalar ye-tersiz kal›r. Üçüncü faktör ise emperyalizm olgu-sudur. Avrupal›lar›n deniz afl›r› baflka ülkeleri fet-hederek onlar› sömürgelefltirmelerine ba¤l› olarakortaya ç›kan emperyalizm olmufltur. Yeni sömürgeimparatorluklar› kuran Avrupal›lar farkl› kültürler-le karfl›laflt›klar›nda onlar› egemen olabilmek içinaraflt›rmalar yapmaya bafllarlar. Son olarak do¤abilimlerindeki geliflmelerden söz edilebilir. Do¤abilimlerinin parlak geliflimine olanak sa¤layan özel-likle de fizik ve kimyada kuramlar›n nesnel ve sis-tematik gözlemlerle test edilmesi giriflimlerinin et-kisi ile sosyal yaflamda da art›k bilimsel yönteminuygulanmas›na yönelik ad›mlar at›lmaya bafllana-rak sosyolojin do¤ufluna yol aç›lm›fl olur.

Sosyolojinin öncüllerinin katk›lar›n› de¤erlendirmek.Bu bölümde sosyolojinin öncüleri olarak ‹bni Hal-dun, August Comte, St. Simon ve Karl Marx k›sacaincelenmifltir. ‹bni Haldun’u basit bir Arap düflü-nürü ya da tarihçisi olarak görmek yan›lt›c› bir bafl-lang›ca yol açabilir. Bu nedenle biraz daha gerile-re giderek yaflad›¤› dönemi ve öncesini bilmek ge-rekir. ‹bni Haldun, evrimci ve determinist bir dü-flünürdür. En önemli eseri olan Mukaddime asl›n-da çok kapsaml› bir sosyal bilimler ansiklopedisi-ne benzetilebilir. O bu eserinde uygarl›klar›n geli-flimini ortaya koyar. St. Simon’un düflünceleri sos-yal bilimlerde önemli yank›lar yaratm›flt›r. Toplumbilimin ayn› do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi benzertemeller üzerinde infla edilmesi gerekti¤ini savun-mufltur. St. Simon arkadafl› olan A. Comte’u büyükölçüde etkilemifltir. Ayr›ca 19. yy boyunca tüm Av-

rupa’da etkili olmufltur. St. Simon 19. yy düflünce-sinin tohumlar›n› atm›flt›r. A.Comte, ayn› zamandado¤a bilimleriyle ilgilendi¤inden sosyolojinin dedo¤a bilimlere benzemesine çal›fl›r. O, do¤a bilim-lerinde kullan›lan gözlem ve deney gibi teknikle-rin sosyolojide de kullan›labilece¤ini savunur.Onun düflüncelerini “sosyal dinamik” ve “sosyalstatik” olarak iki bölüm halinde incelemek müm-kündür. Sosyal Statik, düzenli ve istikrarl› sosyaliliflkiler ve toplumsal yap›d›r. Sosyal Dinamik ise,sosyal de¤iflme demektir ve en iyi ifadesini Üç HâlYasas›’nda bulur. Tüm insan düflüncesinin, birey-sel, tarihsel veya kültürel olsun üç ad›ml› yasay› iz-ledi¤ini savunur. Bunlar: Teolojik hâl/dönem; Me-tafizik hâl/dönem; Pozitif hâl/dönemdir. K. Markshem evrimci hem de ekonomik determinizmi sa-vunan bir düflünürdür. Evrimcili¤i toplumlar›n be-lirli aflamalardan geçece¤i, örne¤in önce “ilkel ko-münal”, “feodal”, “kapitalist” ve “sosyalist” toplumaflamalar›n›n birbirini izleyece¤i ve sonuçta s›n›fs›ztopluma ulafl›laca¤›n› savunmas›ndan kaynaklan›r.Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumdatüm önemli pozisyonlar ve sosyal etkileflimlerinüretim biçimi taraf›ndan belirlenmesi görüflüdür.

Sosyolojinin kurucular›n›n görüflleri aras›ndakifarklar› aç›klamak.Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durk-heim’in çal›flmalar›yla bafllam›flt›r. Durkheim, sos-yolojinin isim babas› A.Comte’un düflüncelerininbüyük bir k›sm›n› onaylamaz. Ancak sosyolojininyöntem ve ilkelerini yeniden tan›mlarken A.Comtegibi do¤a bilimleriyle devaml›l›k içinde nesnel, ras-yonel ve olaylar aras›nda nedensellik iliflkisi(causa-lity) arayan bir sosyal bilim anlay›fl› oluflturur. Da-ha sonra bu görüfl sosyal bilimleri do¤a bilimlerineindirgeme (reductionism) olarak elefltirilir. Öte yan-dan Durkheim’in Marx’a karfl› bir düflünür olarak,ekonomik determinizmi reddetti¤ini ve daha çokahlakç› bir düflünür oldu¤unu belirtmek gerekir.Genel olarak Frans›z pozitivizmi ve özel olarakDurkheim sosyolojisi Türkiye’de çok etkili olmufl-tur. Onun basit bir aktar›c›s› olmaks›z›n Ziya Gö-kalp Türkiye’ye sosyolojiyi getirmifl ve 1914’te Cum-huriyet kurulmadan önce ilk sosyoloji derslerinivermifltir. Max Weber Alman iktisatç› düflünürü-dür. O da Durkheim gibi Marx’a karfl› bir konum-da saf tutmufltur. Asl›nda Weber’in bürokrasi veotorite aras›nda kurdu¤u ba¤lant› önemlidir. Onungüç (power) ve otorite (authority) aras›nda ayr›m

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


yapt›¤› bilinmektedir. Ona göre güç, “direnmelerera¤men birinin di¤erlerine dediklerini yapt›rabil-mesidir ve bunun kayna¤› önemli de¤ildir. We-ber’e göre üç tip otorite aras›nda ayr›m yapmakgerekir: a)Yasal/ussal Otorite b) Geleneksel Otori-te c) Karizmatik otorite. Weber üç tip otoriteye kar-fl› iki tip bürokrasi s›n›flar: a)Yasal bürokrasi veGeleneksel bürokrasi. Weber’ e göre, bunlar›n ger-çeklik düzleminde birebir karfl›l›klar›n›n bulunma-s› gerekmez. Bunlar “ideal tipler” dir. Weber ayr›caEylem Kuramc›s› olarak an›lmas›na yol açan üç tipeylem s›n›flamas› da yapm›flt›r: a) Amaca yönelikussal eylem b) De¤ere yönelik ussal eylem c) Duy-gusal eylem. Metodoloji konusundaki görüfllerini“Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› ünlüeserinde bulmak mümkündür.

Sosyolojideki farkl› yaklafl›mlar› karfl›laflt›rmak.Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyo-lojide tek hakim bir paradigma (model veya kav-ramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide bafllang›ç-tan bu yana birbiriyle yar›flan görüfl ve modellersöz konusu olmufltur. Di¤er bir ifade ile sosyolo-jide insan ve toplumu nas›l gördüklerine, dahado¤rusu onlar hakk›ndaki kabullerine göre farkl›-laflan çeflitli yaklafl›mlar vard›r. Bunlar genelde“Metodolojik Yaklafl›mlar” (Pozitivist, Anti-poziti-vist /Yorumlay›c› ve Elefltirel gibi) ve “KuramsalYaklafl›mlar” olarak iki genel grupta toplanabilir-ler. Sosyolojideki kuramsal yaklafl›mlar›n, moder-nist çerçevede “Sembolik Etkileflimcilik” gibi dahamikro yaklafl›mlardan, “‹fllevselcilik” ve “Çat›flma-c›l›k” gibi daha makro yap›sal yaklafl›mlara do¤rugeniflledi¤i ve hatta son y›llarda sosyolojiye mey-dan okuyan feminist ve post-modernist yaklafl›m-larla da zenginleflti¤i söylenebilir. Sembolik etki-leflimcilik insan› sosyal bir fenomen olarak anla-mak için öznelci yaklafl›m› tercih eder. Bu yakla-fl›ma göre, insanlar›n sosyal davran›fl ve inançlar›-n› belirleyen yaflam›n sosyal koflullar› fazla nesnelde¤ildir. Onlar asl›nda insanlar›n bu koflullar hak-k›ndaki öznel alg›lamalar› ve yorumlamalar›d›r.Genel olarak sosyolojide modernist çerçevede enyayg›n olarak kullan›lan makro yaklafl›m “Yap›sal‹fllevselcilik” olarak da an›lan yaklafl›md›r. Bu yak-lafl›m toplumu birbiri ile iliflkili parçalar›n görevyapt›¤› bir sistem olarak görür. Örne¤in Amerika-l› ünlü sosyolog T. Parsons toplumun “koruyucu”,“bütünlefltirici”, “yönlendirici” ve “uygulay›c›” altsistemlerden olufltu¤unu savunur. Aile kurum ola-rak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumunbütünlü¤ünü sa¤layan, siyasal kurumlar› yönlen-diren, ekonomik kurumlar da uygulay›c› konu-

mundad›r. ‹fllevselci Yaklafl›m epistemolojik ola-rak bilginin kayna¤›n› deneyde gören Ampi-rizm’den ve sosyal dünyan›n da fizik dünya gibid›fltan göründü¤ü gibi do¤rudan incelenece¤inisavunan Pozitivizm’den temellenir. Çat›flmac› sos-yologlar›n en bafl›nda K. Marx gelir. O’na göre in-sanl›k tarihi ayn› zamanda s›n›f çat›flmas› tarihidir.Ancak günümüzde Marksist olmayan çat›flma ku-ramc›lar› da bulunmaktad›r. Örne¤in Ralf Dahren-dorf çat›flman›n otorite iliflkisi bulunan her yerdeolabilece¤ini savunur. Ayn› flekilde Lewis Coserda Marx’tan farkl› olarak, çat›flman›n aralar›ndayak›n (close) iliflki bulunan herkes için söz konu-su oldu¤unu savunur. Çat›flmac› Yaklafl›m makrodüzeyde ve ço¤u zaman tarihsel karfl›laflt›rmalaryaparak incelemeler yapar. Problem edindiklerikonular›n bafl›nda s›n›f mücadelesi ve güçlü s›n›f-lar›n iflsizli¤e ve yoksullu¤a nas›l bakt›¤› gelir.

Sosyolojiye elefltirel bakan yaklafl›mlar› tart›flmak.Klasik sosyolojik yaklafl›mlara temel elefltirilerdenbiri feminizmden di¤eri ise post-modernizmdengelmektedir. Feminist yaklafl›m içinde en önemli-leri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Femi-nizmdir. Marksist Feminizm, hem feminist hem deMarksist görüfllerin bir kar›fl›m›d›r. Feministler er-kek egemenli¤ini, kapitalizmin bir sonucu veyaözel mülkiyeti koruyan kapitalizmin yol açt›¤› birdurum olarak görürlerse de bu konu son derecetart›flmal›d›r. Radikal feministler ataerkilli¤i kültü-rün bir sonucu olarak görürler. Ataerkillik demek,kad›n rollerini do¤al ve karma olarak görerek ailearac›l›¤›yla kültürel olarak aktar›lmas›na yard›mc›olmak demektir. Ataerkil ideoloji, kad›n› ikincil vezay›f cins olarak görerek ev ifli ve çocuk yetifltir-me rolüne indirger. Liberal feminizmin iki temelsav›ndan biri “erkekle eflitlik” di¤eri ise, “kad›n›nözgürlü¤ü” dür. Kamusal ve özel alan kavramlar›-n› özellikle vurgulayan sosyalist feministler, radi-kal feministlerden farkl› olarak ataerkillik yerinekapitalizm vurgusuyla dikkat çekerler. Onlara gö-re kapitalizm kad›n› “özel” erke¤i de “kamusalalana” yerlefltirmifltir. Kapitalizm, kad›n› özgürlefl-tiriyor gibi görünürken, asl›nda bunun tam aksiniyapt›¤› için, kad›n›n özgürleflmesi ve kurtulufluancak sosyalizm ile mümkündür. Genel olaraksosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide bugünen büyük elefltiri post-modernizmden gelmekte-dir. Post-yap›salc›l›k ile oldukça yak›n elefltirilergetirmeleri ise, her ikisi aras›nda büyük benzerlik-ler olmas›ndan kaynaklan›r. Ço¤u zaman da bir-birleri yerine kullan›l›rlar. Kelime olarak anlam›ise, modernizmin ve yap›salc›l›¤›n sonu demektir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. ‹bni Haldun’un en önemli eseri afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Politikab. Toplumsal ‹flbölümüc. Kapitald. Mukaddime e. Sosyal Fizik

2. St. Simon afla¤›dakilerden hangisiyle nitelendiril-mektedir?

a. Ütopyac› realistb. Ütopyac› kapitalistc. Ütopyac› sosyalist d. Ütopyac› feministe. Ütopyac› pragmatist

3. A.Comte’un evrimci düflüncesini en iyi yans›tan kav-ram afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹ki Hâl Yasas›b. Üç Hâl Yasas› c. Pozitif Felsefe Derslerid. Sosyoloji Derslerie. Anomi

4. Diyalektik düflüncenin temeli ilk olarak kim taraf›n-dan ortaya at›lm›flt›r?

a. ‹bni Haldunb. Heraklitc. Fichted. Simone. Comte

5. E. Durkheim’e göre afla¤›daki intihar türlerindenhangisi modern toplumda en fazla görülür?

a. Elcil intiharb. Bencil intiharc. Anomik intihar d. Sosyal intihare. Toplu intihar

6. Weber’e göre karizmatik otorite ne zaman ortaya ç›-kar?

a. Her zamanb. Ola¤anüstü durumlarda c. Geçmifl zamanlardad. Modern zamanlardae. Postmodern zamanlarda

7. Afla¤›dakilerden hangisi Sembolik EtkileflimcilikYaklafl›m›’n›n en çok beslendi¤i görüfltür?

a. Pozitivizmb. Entivisyonizmc. Ampirizmd. Pragmatizm e. Modernizm

8. Afla¤›dakilerden hangisi Yap›sal ‹fllevselcilik Yakla-fl›m›’n›n en çok beslendi¤i kaynakt›r?

a. Feminizmb. Pragmatizmc. Pozitivizm d. Rasyonalizme. Ampirizm

9. Çat›flmac› yaklafl›m›n temel görüflleri afla¤›daki ku-ramc›lardan hangisinin görüfllerine dayan›r?

a. E.Durkheimb. K. Marx c. M. Weberd. A.Comtee. F. Hegel

10. Sosyolojiye temel elefltiriler en çok kimlerden gel-mifltir?

a. Sosyalistlerdenb. Kapitalistlerdenc. Ekonomistlerdend. Pozitivistlerdene. Feminist ve Post-modernistlerden



Sosyal bilimlerin farkl› dallara ayr›lmas›n› karikatürizeeden çok bilindik fil hikâyesinin özeti Henslin’e göreflöyledir.Hikâyeye göre, gözleri ba¤lanm›fl psikolog, antropo-log, siyaset bilimci, iktisatç› ve sosyologdan oluflan beflkifliye bir file dokunarak neler gördüklerini aç›klamala-r› istenir. Filin bafl›na dokunan psikolog, “bu k›s›m enönemlidir; tüm düflünce ve duygular burada yer al›r;hayvan› en iyi anlamak için sadece buray› çal›fl›n” der.Filin hortumuna/gerdan›na ve difllerine flefkatle doku-nan antropolog gülümseyerek, “ bu gerçekten ilkel; bu-rada kendimi çok rahat hissediyorum; burada yo¤unla-fl›n” der. Filin dev kulaklar›na dokunan siyaset bilimci,“buras› güç merkezidir, buras› di¤er tüm hayvanlar› de-netler, çal›flmalar›n›z› burada yo¤unlaflt›r›n” der. Filina¤z›n› yoklayan iktisatç›, “bu k›s›m en önemlidir; herfley bedene buradan yay›l›r; çal›flmalar›n›z› bu da¤›l›-m›n nas›l gerçekleflti¤i üzerinde yo¤unlaflt›r›n” der. Sonolarak s›ra sosyologa gelince, o tüm filin bedenini yok-lad›ktan sonra, “hayvan› en iyi ancak bir parças› üzerin-de yo¤unlaflarak anlayabilirsiniz; ancak bunlar bütününbirer parças›d›r; bafl, boyun, difller, kulaklar›n hepsiönemlidir; ancak onlar›n bütünün parças› oldu¤undanhiç söz etmediniz; biz gözlerimizdeki ba¤› kald›rarakresmin tümünü görmeliyiz; hayvan› oluflturan tüm par-çalar›n birlikte nas›l çal›flt›¤›n› görmemiz gerekir” der.Daha sonra sosyolog, “bu yarat›¤›n di¤er benzer yara-t›klarla nas›l etkileflti¤ini; grup içinde davran›fllar›n na-s›l de¤iflti¤ini de görmemiz gerekir” der. Ancak sosyo-logun önerdi¤i gibi olmaz. Hiçbiri gözlerindeki ba¤› çö-zerek bir araya gelme ve yarat›¤›n tümünü birlikte ince-lemeyi kabul etmez. Bunun yerine onlar›n, “bafl k›sm›benim, ondan uzak durun”; “gerdana dokunmay›n”;“ellerinizi kulaklardan çekin”; “a¤›z benim alan›m on-dan uzak durun” dediklerini duyar gibi oluruz.

Kaynak: J. M. Henslin (2001). Sociology: A Down to

Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Öncüleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Kurucular›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Kurucular›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sembolik Etkileflimci Yak-lafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci/ FonksiyonalistYaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flmac› Yaklafl›m” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm ve Post-moder-nizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Asl›nda ‹bni Haldun iki tür asabiye s›n›flar:• Nesep/soy Asabiyesi: Bedevilerde ve göçebelerdedaha çok görülür.• Sebep Asabiyesi: Yerleflik toplumlarda daha yay-g›nd›r.

‹bni Haldun’a göre sebep asabiyesi, kiflilerin hayat›n›anlamland›ran, u¤runa yaflam› feda etmeyi göze ald›ra-bilecek yüksek bir de¤er veya inançt›r. Bu yüzden yer-leflik toplumlarda sebep asabiyesi geliflir ve millet orta-ya ç›kar. Çünkü millet ideali olan insanlar büyük özve-rilerle oluflturduklar› sebep asabiyesine ba¤lan›rlar veart›k nesep/soy asabiyesine ihtiyaç duymazlar. Bundansonraki mücadele milletler ve uygarl›klar aras›nda cere-yan eder. Uygarl›klar aras›nda savafllara iflaret edenHuntington’›n da benzeri düflünceler sahip oldu¤u söy-lenebilir.

S›ra Sizde 2

Marx’a göre, modern toplumda amaçlar› ve ç›karlar›aç›s›ndan her iki s›n›f (özel mülkiyete sahip güçlü bur-juvazi ve güçsüz proletarya) do¤as›ndan uyuflmaz vez›tt›r. Üretim arac›na sahip olarak burjuvazi, ekonomikyat›r›mlar›ndan elde etti¤i kar› en fazlaya ç›karmak; pro-letarya da eme¤inin karfl›l›¤›n› en fazla almak isteye-cektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da üretim biçi-minde s›n›rl› arz içinde sonucu s›f›r olan bir oyun (zerosum game) söz konusudur. Bu da asl›nda bir grubunkar› di¤er grubun zarar›ndan baflka bir fley de¤ildir.Marx’a göre, burjuvazinin sahip oldu¤u ekonomik, si-yasal yasal kaynaklar ona çok daha genifl bir grup olanemekçiler üzerinde çok büyük güç ve avantajlar sa¤lar.Yüksek kârlar ve güç farkl›l›klar› sonucunda, sözle ifa-de edilmese de kapitalist toplumun ücretli köleleri olaniflçilerin yoksulluklar› artar. Bu, çal›flanlar›n hakk› olanrefah pay›na, özel mülkiyete sahip olan yönetici s›n›ftaraf›ndan el konulur. Sonuç olarak yoksulluk, açl›k,hastal›k, kötü bar›nma koflullar›n›n tümü, özel mülkiyettemelli ekonomik sistemden kaynaklanan sosyal prob-lemlerdir. Marx’a göre modern toplumda karfl›laflt›¤›m›zsorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem de¤iflme-den sorunlar çözülemez. Marx’a göre, sorunlar ancaközel mülkiyetin yerini ortak mülkiyet ald›¤›nda, di¤erifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm ald›¤›nda çözüm-lenebilir.

S›ra Sizde 3

Post-modernizmin “yap›söküm” nas›l yap›laca¤› konu-sundaki baz› önerileri flöyledir (Rosenau, 1998: 197):

• Kural› bozmak için istisna aray›n. Elinizdeki metin-de savunulan bir genellemeyi en uç noktalara kadargiderek onu saçma gösterene kadar u¤rafl›n. Söz geli-mi bir kahraman›n cesareti anlat›l›yorsa onun asl›ndakorkak oldu¤unu, metindeki istisnai baz› örneklerdenhareketle gösterin. Tam tersi de olabilir, korkak bir ki-flinin asl›nda çok cesur oldu¤unu gösterin.• Mutlak görüfl bildirmekten kaç›n›n. Bunun yerineheyecan uyand›r›c› sansasyonel önermeler gelifltirin.Örne¤in metindeki kahraman›n uykuda gezer, unut-kan ve de yalanc› oldu¤unu gösterin.• Metindeki ikili karfl›tl›klar› kullan›n. Daha sonrabu karfl›tl›klar› inkâr etmeye çal›fl›n. Örne¤in iyi vekötü ya da geleneksel ve modern gibi. Metnin veyakahraman›n bu özelliklerinin meflru olmad›¤›n› istis-nalar bularak gösterin. Örne¤in geleneksel bir evlilik-te demokratik ya da eflitlikçi iliflkilerin yürüyemeye-ce¤ini gösterin.• Hiçbir fleyi kabul veya reddetmeyin. Bunun nedenikarfl›n›zdakinin sizi elefltirmesine f›rsat vermemektir.• Çok say›da yoruma aç›k olacak flekilde yazmayaçal›fl›n. Önemli olan okuyan›n sizi anlamas›na f›rsatvermemektir. Belirsiz, bulan›k ifadeler sizi anlafl›lmazk›lacak ve okuyucu “Tamam bunu demek istiyor!”duygusu yaflayamayacakt›r.• Yeni ve al›fl›lmam›fl kelimeler kullan›n. Bunun ama-c› okuyucuya çok iyi bildi¤i sand›¤› fleyi asl›nda bil-medi¤ini göstermektir. Örne¤in Zygmunt Bauman sos-yolojinin görevinin bu oldu¤unu ›srarla savunur: “Bil-dik san›lan›n asl›nda bilinmedi¤ini göstermek.” Yor-gun cemaat, hayali akrabalar gibi kavramlar kullan›n.• Terminoloji de¤iflikli¤ine izin vermeyin. Bu asl›ndapost-modernizm ile çeliflkili bir öneridir. Elefltirdi¤ihegemonik iliflkiyi kurarak benzersiz oldu¤unu kan›t-lamaya çal›flmaktad›r. Oysa yap›sökümün de birçokaraç/yol/yöntem içinden biri olarak görülmesi gere-kirken, taviz vermez tutum önerisi yad›rganmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Feminist araflt›rmalar toplumsal cinsiyet eflitsizli¤i, top-lumsal cinsiyet politikalar›, kad›n haklar› ve kad›n so-runlar› gibi konularda odaklanmaktad›r. Özellikle sony›llarda ülkemizde kad›na yönelik fliddet bafll›ca top-lumsal sorunlar aras›ndad›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social

Class, London: Tavistock.Bauman, Z. (1997). Thinking Sociologically, Oxford:

Blackwell.Becker, H. S. (1974). Labelling Theory Reconside-

red, ‹ç. Deviance and Social Control (der. P. Rockve M. McIntosh). London: Tavistock.

Berger, P. (1963). Invitation to Sociology: A Huma-

nistic Perspective, New York: Doubleday.Bozkurt, V. (2010). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bur-

sa: Ekin Kitabevi.Cheal, D. (1991). Family and the State of Theory, To-

ronto: University of Toronto Press.Comte, A. (1958). The Positive Philosophy, (çev. H.

Martinieu), New York: Calvin Blanchard.Coser, L. (1956). The Functions of Social Conflict,

Glencoe, Ill.: The Free Press.Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in In-

dustrial Society, Stanford: Stanford UniversityPress.

Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological

Method, New York: Free Press. Durkheim, E. (1912/1965). Elementary Forms of Re-

ligious Life, New York: Free Press.Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A

Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey:Prentice Hall.

Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity.Gellner, E. (1992). Postmodernism, Reason and Re-

ligion, London: Routledge.Habermas, J. (1981). The Philosophical Discourse of

Modernity, Cambridge: Polity Press.Haldun, ‹. (1977). Mukaddime, (çev. T. Dursun) Anka-

ra: Sol Yay›nlar›.Haralambos, M., Holborn, M. (1995). Sociology: The-

mes and Perspectives, London: Harper Collins.Henslin, J. M. (2001) Sociology: A Down to Earth Ap-

proach, Boston: Allyn and Bacon.Kasapo¤lu, A. (1997). Günümüzde Aile Araflt›rmala-

r›, Ankara: Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü ve SosyalHizmetler Müsteflarl›¤› Yay›nlar›.

Kasapo¤lu, A. (1992). “Sosyolojide Birlik Sa¤lamak”DTCF Araflt›rma Dergisi, 1: 141-158.

Kasapo¤lu, A. (2010). Sosyolojiye Girifl, Ankara:UZEM.

Lyotard, J.F. (1990). Postmodern Durum, (çev. A. Çi¤-dem) Ankara: Ara.

Martindale, D. (1982). Nature and Types of Social

Theory, Boston: Houghton Mifflin.Özkalp, E. (2000). Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Ana-

dolu Üniversitesi.Marx, K., Engels, F. (1962). (ed) Selected Works, Lon-

don: Lawrence and Wishart.Marx, K. (1978). Capital, (çev. E. Mandel) New York:

Vintage Books.Merton, R. (1949). Social Theory and Social Structu-

re, Glencoe,Ill.,: Free Press.Ritzer, G. (1983). Sociological Theory. New York: Al-

fred A. Knoph.Rosenau, P. M. (1998). Post-modernizm ve Toplum

Bilimleri, (çev. T. Birkan). Ankara: Bilim ve Sanat.Sar›bay, A. R. (1995). Postmodernite, Sivil Toplum

ve ‹slam, ‹stanbul: ‹letiflim.Topçuo¤lu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmoder-

nizm ve ‹slam, Küreselleflme ve Oryantalizm,

Ankara: Vadi.Wallerstein, I. (1998). “The Heritage of Sociology and

The Future of Social Sciences in the 21st Century”Current Sociology, 2: 1-4.

Weber, M. (1946). From Max Weber: Essays in So-

ciology, (çev. H. Gerth ve C.W. Mills) New York:Oxford University Press.

Weber, M. (1958). The Protestant Ethic and Spirit of

Capitalism, New York: Scribner’s.Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and

Economic Organization, (çev. A. M. Hendelsonve T. Parsons) Glencoe. Ill: The Free Press.

Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmon-worth: Penguin.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kültür ve kültürün özelliklerini, kültürel farkl›l›klar› ve kültürel birleflme kav-ramlar›n› tan›mlayabilecek,Kültürü oluflturan de¤er ve norm kavramlar›n› aç›klayabilecek,Alt kültür, karfl›t kültür, bask›n kültür, popüler kültür, yüksek kültür ve kül-tür floku kavramlar›n› aç›klayabilecek,Etnosantrizm ve kültürel rölativizm kavramlar›n› tan›mlayabilecek,Kültürel de¤iflme ve de¤iflmeyi etkileyen faktörleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kültür• De¤er• Norm• Alt Kültür

• Karfl›t Kültür• Etnosantrizm• Kültürel Rölativizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

NN

Davran›fl Bilimleri-IKültür veKültürel De¤iflme

• KÜLTÜR NED‹R?• KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN

PARÇALAR: D‹L, NORM VEDE⁄ERLER

• KÜLTÜREL FARKLILIKLAR• KÜLTÜRÜN D‹⁄ER

PARAMETRELER‹: KÜLTÜR fiOKUVE KÜLTÜR BOfiLU⁄UKAVRAMLARI

• ETNOSANTR‹ZM VE KÜLTÜRELRÖLAT‹V‹ZM

• KÜLTÜREL DE⁄‹fiME VE DE⁄‹fiMEKAYNAKLARI


KÜLTÜR NED‹R?‹nsanlar dünyaya belirli kal›plarla gelmez. Zamanla içinde yaflad›¤› ortamla bütün-leflir. Di¤er bir deyiflle yaflad›¤› farkl› kültürel ortamlara uyum sa¤lar. Dolay›s›ylaiçinde yaflad›¤› kültürü kendi geliflmifl beyin potansiyeli ile ö¤renir. Bu ö¤renilenyaflam biçimi bir nesilden bir nesile aktar›larak sürer. Dünyaya geldi¤inde ilkel vegeliflmemifl olan insan, zamanla di¤er canl›lar›n baflaramad›¤› kendine özgü birkültür yarat›r. Di¤er bir deyiflle yaflad›¤› toplumsal çevrede çeflitli ortak kurallarprensipler ve davran›fl kal›plar› gelifltirip ö¤rendi¤i bilgi yap›s›yla da do¤al çevreyikendine özgü bir flekilde de¤ifltirir. Böylece paylafl›lan kültür sayesinde ortak biryaflam biçimi veya toplumsal yaflam ortaya ç›kar.

Kültür her toplumda güzel ve çirkini, do¤ruyu ve yanl›fl›, iyiyi ve kötüyü tan›m-lar. Böylece toplum içinde yaflayan insanlar› bir arada tutmada önemli bir görevüstlenir. Kültür, insanlara bir yere ait olma duygusu verir, onlara belirli ortamlardanas›l davranmas› ve düflünmesi gerekti¤ini ö¤retir. Böylece toplumsal yaflama biranlam kazand›r›r (Andersen ve Taylor, 2006: 54).

Kültür kavram› belki dünyada tan›mlanmas› en zor kavramlardan biridir. Çün-kü, kullan›m alan› belki de en genifl kavramlardand›r. Örne¤in Amerikan kültürü,‹slam kültürü, kent kültürü, demokrasi kültürü, yemek kültürü, hamam kültürü,k›rsal kültür, giyim kuflam kültürü gibi. Görüldü¤ü gibi kültür kavram›n›n hemgünlük yaflamda hem de akademik literatürde kullan›m alan› çok genifltir. Bu aç›-dan kültür, aç›klanmas› tan›mlanmas›ndan daha kolay bir kavramd›r. Örne¤in Ja-ponya’dan yeni gelmifl bir kifli ile tan›flt›¤›n›z› düflünün. E¤er bu bir kad›n ise onunkültürümüzden farkl› olan yönlerini hemen fark ederiz. ‹lk dikkatimizi çeken d›flgörünüflüdür. Yani, giysileri, tak›lar›, saç biçimi, yapt›¤› makyaj gibi. ‹kinci olarakkonufltu¤u dilin farkl›l›¤›n› keflfederiz. Daha sonra tav›rlar›, etraf›ndakilere davra-n›fl biçimi, selam verifli, teflekkür ediflindeki farkl›l›k gözlenir. Ortak bir dili payla-fl›p konufltu¤unuz zaman iç dünyas›n›n farkl› yönlerini keflfedersiniz. Yani, dünya-ya bak›fl aç›s›n›n, dini inançlar›n›n, de¤erlerinin farkl› oldu¤unu görürsünüz. ‹fltebütün bu karakteristikler kültürün parçalar›d›r. Böylece kültür, dil, inanç, de¤er,norm ve davran›fllar› ile nesilden nesile aktar›lan maddi manevi ögelerden oluflanbir bütün olarak aç›klanabilir. ‹nsanlar bu farkl› kültürlerini sanat, edebiyat, videokay›tlar› ve di¤er yollarla korurlar. Bunun içinde idealler, fikirler, de¤erler ve insaneliyle yap›lan objeler (DVD’ler, komik kitaplar, fermuar, do¤um kontrol cihazlar›)

Kültür ve Kültürel De¤iflme

Kültür karmafl›k bir anlamve davran›fl sistemi olup birtoplum veya grubun yaflambiçimini tan›mlar (Andersenve Taylor, 2006: 54). Bununiçinde inanç, de¤er, bilgi,sanat, ahlak, gelenek,al›flkanl›k, dil ve giyimkuflam biçimleri yer al›r.

Kültür ö¤rendi¤imiz birbütün, toplumsal olarakaktard›¤›m›z gelenek, bilgi,maddi ürünler vedavran›fllard›r.

yer al›r (Schaefer, 2010: 53). Örne¤in Türk bayra¤›na olan milli duygular›m›z bizimkültürümüzün bir yönü oldu¤u gibi, Arjantin’in meflhur tango müzi¤i de kendi kül-türlerinin ulusal bir göstergesidir.

Sosyologlar bu kavram› daha da geniflleterek kültürü, bir toplumun genel yaflambiçimi olarak ifade ederler. Dünyaya gelen her canl› zamanla kültürleflmektedir.Kültür bu nedenle, bir toplumda yaflayanlar›n ö¤rendikleri ve paylaflt›klar› her fleyikapsar. Davran›fl bilimlerinde incelenen hemen her fley kültür taraf›ndan etkilen-mektedir. Dünyaya gelen her canl› dilini, dinini, yemeyi ve içmeyi, sosyal yaflant›-s›n›, çocuk yetifltirmesini, bilgi kurallar›n›, manevi de¤erlerini, sevmeyi ve sevilme-yi bir kültür içerisinde yaflayarak ö¤renir. ‹nsanlar bütün bu ö¤rendiklerini o kadarçok benimser ve içsellefltirir ki kendi kültürünün d›fl›nda olan fleyleri do¤ru olarakbenimsemezler bile. Böylece kültürün koydu¤u kurallar bizim bir parçam›z halinegelir. Bir toplumun kültürel ögeleri maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayr›l›r.Maddi ögeler toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflamas›ndaki teknolojikilerlemesini, üretim, teknik, hüner ve becerilerini ifade eder. Örne¤in tekerlek, el-biseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay araçlar› gibi. Manevi ögeler ise soyut olanancak toplum yaflam›n› düzenleyen de¤er, inanç, gelenek, görenek ve ahlâk kural-lar›ndan oluflur. Örne¤in, “Amerikan kültürünü oluflturan maddi ögeler nedir?” diyebakt›¤›m›z zaman, gökdelenleri, Mc Donalds restoranlar zincirini, uzay meki¤ini vekalabal›k bir araba trafi¤ini görürüz. Manevi ögelerini ise inançlar›, kurallar›, gele-nekleri, aile yap›lar› ve ekonomik sistemleri oluflturur. Manevi kültür ögeleri maddiögelere k›yasla daha az elle tutulur, gözle görülür bir nitelik tafl›r. Ancak, toplumsaldavran›fllar› korumada ve devam ettirmede manevi kültür daha güçlüdür. Maddiögeler ise çok çeflitli olup günlük yaflamda en çok karfl›laflt›¤›m›z fleylerdir. Örne¤inbaz› kültürlerde yemek yeme biçimleri bile farkl›l›k tafl›r; baz›lar› gümüfl çatal kafl›k-


Resim 3.1

New Yorkmetrosunda müzikyapan sokakmüzisyenleri

Kaynak: Bu foto¤rafZerrin Sungurtaraf›ndan 2008y›l›nda NewYork’da çekilmifltir.

Kültürün maddi ögeleri birtoplumun ya da grubunherhangi bir geliflimaflamas›ndaki teknolojikilerlemesini, üretim, teknik,hüner ve becerilerini ifadeeder. Manevi ögeler isetoplum yaflam›n› düzenleyende¤er, inanç, gelenek,görenek ve ahlakkurallar›ndan oluflur.

larla yemek yerken baz›lar› çubuklarla, baz›lar› da elleriyle yerler. Bunlar›n hepsimanevi kültür ögelerini ifade ederken kullan›lan araç gereçleri ise maddi kültürünbir göstergesidir.

Görüldü¤ü gibi kültür insan yaflam›n› anlaman›n ve düzenlemenin bir yolu-dur. Kültür bizim yaflam›m›za anlam veren, dünyay› anlamam›z için kaynaklarsa¤layan, de¤er ve idealler yaratarak bize rehberlik eden bir kavramd›r (Gökalp,2009: 100).

Kültür, Ulus ve ToplumKültürün ne oldu¤unu gördükten sonra, flimdi k›saca kültür ile iliflkili baz› ben-zer kavramlar› tan›mlay›p aç›kl›¤a kavuflturmakta büyük yarar vard›r. Bunlarkültür, ulus ve toplum kavramlar›d›r. Kültür yukar›da da belirtildi¤i gibi payla-fl›lan ortak bir yaflam biçimidir. Ulus ise politik bir içeri¤e sahiptir. Yani belirlis›n›rlarla çizilmifl bir bölgede yaflayan ve otoritesini bu s›n›rlar içinde belirgin k›-lan insanlardan oluflmufl bir bütündür (örne¤in, Kanada, Arjantin, Hollanda gi-bi). Toplum ise organize olmufl toplumsal iliflkileri paylaflan ve belirli ulusal birs›n›r içinde yaflayan insanlardan meydana gelir (örne¤in, ‹sveç, Belçika, Norveçgibi). Bunlar bir ulus oldu¤u gibi ayn› zamanda da birer toplumdurlar. Ancak,birçok toplum da çok kültürlüdür. Yani yaflam›n birçok yönünü paylaflan ancakfarkl› de¤er ve inançlara sahip insanlardan meydana gelir (Macionis ve Plum-mer, 1997: 102-103).

613. Ünite - Kül tür ve Kül türe l De¤iflme

Resim 3.2

AzerbaycanBakü’de bir ziyafetsofras›

Kaynak: Bufoto¤raflar ZerrinSungur taraf›ndan2010 y›l›ndaBakü’de çekilmifltir.

Ulus belirgin s›n›rlarlaçizilmifl bir bölgede yaflayanve otoritesini bu s›n›rlariçinde belirgin k›laninsanlardan oluflmufl birbütündür.

Kavram olarak belki kültür ve toplum birbirinden farkl› tan›mlanabilir. Ancakaralar›nda de¤iflmez bir iliflki vard›r. Kültür bir toplumdaki paylafl›lan ortak ürün-den oluflur; toplum ise ortak kültürü paylaflan ve birbirleriyle etkileflimde bulunaninsanlardan meydana gelir. Toplum kültür olmadan varolamayaca¤› gibi, kültürde kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplum olmadan varl›¤›n› sürdüremez. Bunedenle her ikisi de birbirine ba¤l› olarak yer al›r. Bunun nedeni her ikisini dekapsayan bir kelimenin olmamas›d›r.

Sosyoloji bir toplumun yap›s›n›n anlat›lmas›na yard›mc› olan bir bilim olarak ta-n›mland›¤› zaman, kültürün insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas›na yard›mc› olan birfaktör oldu¤unu görürüz. ‹nsanlar›n ne yapt›klar›, sevdikleri, sevmedikleri, yasak-lad›klar›, inançlar›, inanmad›klar›, de¤erleri hepsi bir kültürün parças› olarak orta-ya ç›karlar. Kültür ayn› zamanda bir toplumda yaflayan insanlara rehberlik eder.‹nsanlar aras›ndaki mevcut iliflkileri yönlendirir (Özkalp, 2008: 60).

Kültür ve toplum aras›ndaki iliflkiyi göz önüne alarak farkl›l›klar› kendi kültürümüzdenörnekler vererek aç›klay›n›z.

Kültürün ÖzellikleriToplumlar› karfl›laflt›rd›¤›m›zda sosyologlar kültüre iliflkin belirgin özellikler sapta-m›fllard›r. fiimdi bunlar› k›saca aç›klayal›m:

• Kültür paylafl›l›r: Kültürün en önemli özelli¤i insanlar›n onu paylaflmalar›-d›r. Kültürün bu paylafl›labilir özelli¤i insan toplumunu olas› k›lar. Ancak, bu pay-lafl›m› karmafl›k toplumlarda, farkl› grup, gelenek ve bak›fl aç›lar›n›n yer ald›¤› top-lumlarda kolay göremeyiz. Örne¤in Amerika Birleflik Devletleri’nde, farkl› ›rk veetnik gruplar›n kendilerine has dil, tarih ve inançlar› vard›r. Örne¤in Latino kültü-rü ‹spanyolca konuflur, kendilerine has de¤er ve geleneklere sahiptir.


Resim 3.3

Hollanda’da AmstelNehri üzerindekiyüzen evler

Kaynak: Bu foto¤rafZerrin Sungurtaraf›ndan 2008y›l›ndaAmsterdam’daçekilmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Toplum organize olmufltomlumsal iliflkileri paylaflanve belirli ulusal bir s›n›riçinde yaflayan insanlarbütünüdür.

Dünyan›n birçok ülkesinde kültür, yafl, bölge, etnik hareketler, din s›n›f ve di-¤er sosyal faktörler taraf›ndan çeflitlilik gösterir. Kendi ülkemizde de Güney illeri-mizde yaflayan insanlar›n özellikleriyle Bat› bölgelerinde yaflayan insanlar›n damaktatlar›, yemek tercihleri, konuflma tonlamalar›, ilgileri aras›nda farklar vard›r. Bukültürel farkl›l›klara ra¤men bu insanlar belirli sembolleri, dil kal›plar›n›, inanç sis-temlerini paylaflarak ortak bir kültür olufltururlar.

• Kültür kal›tsal de¤ildir, ö¤renilir: Kültürel inanç ve pratikler gayet iyi birbiçimde ö¤renilmifllerdir ve do¤ald›rlar. ‹nsanlar nas›l oluyor da bir yiyece¤i bir di-¤erine tercih ediyorlar? Neden at eti veya dana eti hiç yemiyor da, domuz eti yi-yor? Müzik zevkleri nas›l kazan›l›yor? Kültür, genelde do¤rudan bir iletiflimle, ebe-veynler veya ö¤retmenler taraf›ndan gençlere okullarda kazand›r›l›r veya aile için-de ö¤retilir. Çatal kafl›k kullanmay›, hangi elle neyi tutaca¤›m›z›, hangi yemek ta-k›m› ile ne tür yemekler yenece¤ini ö¤reniyoruz ve e¤itiliyoruz.

Kültürü bazen de do¤rudan olmayan bir biçimde gözleyerek veya taklit ederekö¤reniyoruz. Kad›n veya erkek olman›n ne anlama geldi¤ini nas›l ö¤rendi¤imizibir düflünelim! Genelde bu rolleri etraf›m›zda yer alan kiflilerin davran›fllar›n› göz-lemleyerek ö¤reniyoruz. Anne ve babalar, kardefller, aile büyükleri, örnek ald›¤›-m›z, gözlemledi¤imiz objelerdir. Kültür böylece bir nesilden bir nesile formel veinformel yollarla aktar›l›r. Kültür ö¤renilinceye kadar, birey kendini d›fllanm›fl his-seder.

• Kültür oldu¤u gibi kabul edilir: Kültür ö¤renilmifl bir kavram olmas› nede-niyle, bir toplumun üyeleri onu nadir olarak sorgularlar. Hepimiz bir kültürün üye-si olarak yüzlerce kültürel prati¤i hiç düflünmeden uyguluyor ve benimsiyor vebunlar› normal olarak görüyoruz. Ne zaman bu pratikleri sorgulamaya bafllasak vebunlar›n nedenlerini araflt›rsak kendimizi soyutlanm›fl veya oryantasyon bozuklu-¤u olan biri gibi hissediyoruz. Grup içinde fonksiyonlar›m›z yapamaz hale gelebi-liyoruz. Örne¤in turist olarak bir ülkeye gitti¤inizde her ne kadar bilgilendirilmiflolsan›z bile bu ülkede maymunlar›n beyinlerinin gözünüzün önünde b›çakla kesi-lerek taba¤a kondu¤unu gördü¤ünüz zaman, kendi kültürümüzden kazand›¤›m›zal›flkanl›kla buna karfl› ç›k›yoruz. Bu durumu vahflet veya i¤renç olarak ifade ede-biliyoruz. Kültür sonuçta insanlar› iyi veya kötü yönleriyle birlefltiren bir unsurdur.Ancak kültürler aras› iletiflimin olmay›fl› olumsuz sonuçlara yol açabilir (Andersenve Taylor, 2006: 56).

• Kültür semboliktir, dil arac›l›¤›yla aktar›l›r: Kültürü belirgin k›lan fley in-sanlar›n objelere veya davran›fllara atfettikleri anlamlard›r veya sembollerdir. Örne-¤in herhangi bir ülkenin bayra¤›, bakt›¤›n›z zaman renkli veya desenli bir kumaflparças›d›r. Ancak o kültürün insanlar› için tafl›d›¤› anlam kumafl›n ötesindedir. ‹fa-de etti¤i fley; hürriyet, demokrasi ve ulus anlam›n› tafl›r. Türk bayra¤› ülkemiz içinen önemli sembollerden biridir. ‹nsanlar onun renkleri alt›nda birleflmekte ve va-tan savunmas› için kanlar›n› dökmektedirler. Ancak bir baflka ülkede yaflayan birgrup insan için ayn› anlam› de¤il, aksine olumsuz bir anlam› ifade edip yak›lmas›gereken bir obje olarak görülebilmektedir. T›pk› Amerikan bayra¤›n›n Irak’ta yafla-yan bir grup insan taraf›ndan emperyalizmin sembolü olarak görülüp yak›lmas› gi-bi. Bu nedenle kültürel anlamlar belirli bir sosyal içerik tafl›r ve belirgin bir sosyalortamda anlam kazan›r. Kültürün bu özelli¤i hiçbir zaman gözden kaç›r›lmamas›gereken bir niteliktir. Bir kültürü ö¤renmek sadece belirli davran›flta bulunmay›de¤il, ayn› zamanda onun kültür içinde tafl›d›¤› anlam› ö¤renmek ve anlamak de-mektir (Andersen ve Taylor, 2006: 57).


Kültürün ö¤renildi¤i süreceise sosyalizasyon veyatoplumsallaflma diyoruz(Andersen ve Taylor, 2006:55).

Unutulmamas› gereken bir di¤er önemli olgu kültürün dil arac›l›¤›yla aktar›lma-s›d›r. ‹nsano¤lu dil sayesinde kültürü aç›klayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir.Dil, semboller arac›l›¤›yla insanlar›n birbirleriyle iletiflim kurmas›n› sa¤layan biraraçt›r. Semboller veya simgeler yolu ile dilini bilmedi¤imiz bir kimseye bir fleyleranlat›p onu anlayabiliriz. Bir dile sahip olmam›z nedeniyle yaflad›¤›m›z dünyadakiolaylar› aç›klayabilir, yorumlayabilir ve olaylara bir anlam verebiliriz (Özkalp,2011: 86).

• Kültür yer ve zamana göre de¤iflir: Nas›l fiziksel ve sosyal çevre bir top-lumdan di¤erine farkl›l›k tafl›yorsa, insanlar›n yarat›c›l›¤› ve uyum yetene¤i karfl›-laflt›klar› sorunlara adapte olmalar›n› sa¤l›yorsa, kültür de bir yerden bir baflka ye-re göre de¤iflir. Sabit veya de¤iflmez de¤ildir. Örne¤in Amerika Birleflik Devletle-ri’nde insan sorunlar›na, bilimsel çözümlere kuvvetli bir inanç vard›r. ‹nsanlar›nsahip olduklar› yiyecek arz› veya sa¤l›kla ilgili problemlerin bilimsel olarak genilavesi ve kök hücre araflt›rmalar› ile çözülebilece¤ine veya tedavi edilebilece¤ineinan›lmaktad›r. Buna karfl›n baz› kat› dinî kültürlerde bunun yanl›fl oldu¤una buflekilde bilinmeyen bir sahaya girildi¤ine, bunun zararl› sonuçlar› olabilece¤ine,baz› kültürlerde ise bilimin, sorunlar› çözmekten çok yeni sorunlar yaratt›¤›nainan›lmaktad›r (Harding, 1998). Genetik mühendisli¤i ve kök hücre araflt›rmala-r›ndaki bu tart›flmalar kültür çal›flmalar›n›n, içinde yaflan›lan topluma veya de¤i-flen toplum koflullar›na göre olufltu¤unun en güzel örnekleridir (Andersen ve Tay-lor, 2006: 57).

Kültür bir toplumdan bir topluma farkl›l›k tafl›d›¤› gibi, zamanla da farkl›lafl›r.‹nsanlar yeni durumlarla karfl›laflt›klar›nda kültür, geçmifl ve günümüzün bir kar›-fl›m› olarak ortaya ç›kar. Örne¤in bugün Almanya ve Avrupa’da yaflayan iki mil-yondan fazla bir Türk nüfusunun var oldu¤unu biliyoruz. Yeni gelen kuflaklar dakültür çat›flmas›n› yaflamaktad›r. Bu gençlerin anne ve babalar› onlar› kendi oriji-nal kültürünün de¤erleriyle yetifltirmeye çal›fl›rken bu nesil ayn› zamanda içindedo¤du¤u ve yetiflti¤i bu yeni kültürün beklentileriyle de uyuflmak zorundad›r. Buyeni topluma uyum, nesiller aras›nda çat›flmalara neden olmaktad›r. Özellikle eskikuflak kendi kültürünün bask›n de¤erlerini bu nesle aktarmaya çal›flt›kça çat›flmadaha da güçlenmektedir. Çünkü, yeni nesil o kültürün gençlerinden etkilenip on-lar gibi giyinmek, saç stillerini onlara benzetmek, onlar gibi yaflamak isteyince, ya-ni içinde yaflad›¤› yeni toplumun de¤erlerini benimsedikçe bu, kendi aileleri içinkabul edilemez bir hale gelmekte ve çocuklar ile ailelerinin aras› aç›lmaktad›r. Hat-ta baz› aileler çözümü çocuklar› kendi do¤duklar› ülkelere göndererek, orada ye-tifltirmekte bulmaktad›rlar.

K›saca özetleyecek olursak, kültürün bir anlamda kat› ve de¤iflmez insan dene-yimlerinden olufltu¤unu, bir anlamda da baflkalar› taraf›ndan kolay anlafl›lmayandüflünce, duygu, inanç ve davran›fllardan olufltu¤unu söyleyebiliriz. Böylece kültü-rün geçmifli ve flimdiki zaman› birlefltirerek toplumun bilgi yap›s›n› oluflturdu¤unuve insanlar›n tecrübelerini, deneyimlerini flekillendirdi¤ini ifade edebiliriz (Ander-sen ve Taylor, 2006: 58).

KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR: D‹L, NORM VEDE⁄ERLER

DilDil, kültürün en önemli parçalar›ndan birisidir. Kültürel farkl›l›klar› oluflturan özel-liklerden biri de dil becerimizdir. Toplumun üyeleri genelde ortak bir dili paylafl›r-


Kültürün aktar›l›fl›nda enönemli öge kullan›lan dildir.

lar. Bu insanlar›n günlük iletiflimlerinde önemli bir kolayl›k yarat›r. Örne¤in, her-hangi bir nalburiye dükkân›na gidip bir pense istedi¤inizde bunun resmini çizme-nize gerek kalmaz. E¤er ‹ngiltere’de yafl›yorsan›z pensenin ismi kendi dillerindefarkl›d›r (Pliers). Hatta kendi toplumumuzda bile bazen pense istedi¤imizde elimi-ze karga burun veya kerpeten verilebilir, yani farkl› isimler alabilir.

Kültür insanlar›n toplumsal miras›d›r. Bu miras topluma yeni kat›lanlar taraf›n-dan ö¤renilir ve her nesil bunu az çok de¤ifltirerek gelecek nesillere tafl›r. Dil isesembollere dayan›r. Sembol ise insanlar›n iletiflimde kulland›klar› anlam ifadeeden her fleydir. Semboller maddi objelerden tutun, sese, kokuya hatta tat alma-ya kadar uzan›r. ‹nsanlar›n iletifliminin kayna¤› sembollerdir. Günümüzde 7000den fazla dil konuflulmaktad›r. Uluslar›n politik s›n›rlar› içinde bazen bir tek, ba-zen de birden fazla dil kullan›l›r. Örne¤in Kuzey Kore’de tek bir dil varken, Pa-pua Yeni Gine’de 820 farkl› dil kullan›lmaktad›r. Uluslar›n nüfuslar› ne olursa ol-sun dil paylafl›lan kültürün en önemli parças›d›r (Gordon, 2005). Dil böylece kül-türün temelini oluflturur. Dil’in içinde konuflma, yaz›l› karakterler, say›lar, sembol-ler ve sözel olmayan jest ve mimikler yer al›r. Dil kültürün en önemli parças› ol-du¤u için, baflka dilleri konuflmak kültürler aras› iliflkileri anlamak aç›s›ndan kri-tik bir önem tafl›r.

So¤uk savafl döneminde yani 1950’lerden 1970’lere hatta günümüze de¤in ül-keler özellikle d›fl iliflkiler aç›s›ndan yabanc› dil bilmenin önemi üzerinde durmufl-lar ve diplomatlar için özellikle Rusça üzerinde durarak çeflitli lisan okullar›n›naç›lmas›na önem vermifllerdir. Hatta Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra bileyeni ortaya ç›kan ülkelerin dillerini ö¤renmek bu ülkelerle iliflki kurmak aç›s›ndanönem tafl›d›¤› için yabanc› dil bilmek büyük bir sayg›nl›k ifadesi olmufltur. Ameri-ka’da 11 Eylül 2001’de ikiz kulelere yap›lan sald›r› sonucu ülkede Arapça bilen in-san potansiyelinin azl›¤› büyük bir sorun oluflturmufl, böylece Arapça hem terörist-leri takip etmek hem de ‹slam ülkeleriyle bir köprü oluflturmak için anahtar bir roloynam›flt›r (Schaefer, 2010: 61). Sözel iletiflim kadar sözel olmayan iletiflim de kül-türler aras›nda önem tafl›r. Örne¤in bir toplant›n›n iyi gitmedi¤ini hissetti¤inizdehemen oturdu¤unuz iskemlede geriye yaslan›r, kollar›n›z› kavuflturur ve dudakla-r›n›z› büzersiniz. Bir arkadafl›n›z›n a¤lad›¤›n› gördü¤ünüzde ise onu hemen teselliedersiniz. Tuttu¤unuz tak›m maç kazan›rsa havalara s›çrar, tak›m›n önemli oyun-cular›n›n resimlerini duvar›n›za asars›n›z. Bunlar›n hepsi sözel olmayan iletiflimeörnek oluflturur.

‹nsanlar›n temel iletiflim biçimlerinden olan iflaret ve mimiklerden oluflan vücutdili bile sembollerden oluflur. Dünyan›n her kültüründe insanlar bazen birbirlerinebir fley ifade etmek isterlerken sözlü dil yerine bu iflareti veya vücut dilini kullan›r-lar. Ancak, her kültürde bunlar farkl›l›k tafl›r. Kendi kültürümüzde yayg›n olarakkulland›¤›m›z bir iflaret bir baflka dilde çok kötü anlama gelebilir ve bu durumdaçok mahçup durumlara düflebiliriz. Bu nedenle vücut dili insanlar›n iletiflimini ko-laylaflt›r›rken bazen insanlar›n bafl›na umulmad›k dertler de açabilir. Bunlara en il-ginç bir örnek kendi kültürümüzden verilebilir. Kendi kültürümüzde biz hay›r an-lam›nda bafl›m›z› yukar› do¤ru kald›r›rken, Bat› kültüründe bafl› afla¤› yukar› salla-mak evet demeyi ifade etmektedir. Bat› kültüründe bafl›n› sa¤a sola çevirmek ha-y›r anlam›n› ifade eder. Bu nedenle her kültürde iflaret dilini anlamak ve ona görekullanmak zorunday›z. Örne¤in Avusturalya’da bafl parma¤›n yukar› kald›r›lmas›,son derece kaba bir davran›fl olarak nitelenirken, bir baflka kültürde iyiyim anla-m›na gelir. Bu nedenle son derece basit olmakla beraber, sembollerin tafl›d›¤› an-lam derin bir içerik tafl›yabilir.


‹nsanlar›n iletiflimininkayna¤› olan sembol,iletiflimde kullan›lan veanlam yüklenilen her fleydir.

Dil, böylece insanlar›n deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini aktarmalar›na yar-d›mc› olan bir araçt›r. Kültür ancak dil yard›m›yla varl›¤›n› sürdürür. Edward Sapir(1929) ve Benjamin Whorf (1956) dilin gerçekli¤i anlamam›zda bize rehberlikeden bir faktör oldu¤unu savunurlar. “Dünya hakk›nda görüfllerimizi etkileyenfley, ö¤renmifl oldu¤umuz dile ba¤l›d›r” tezini savunan Sapir ve Whorf’a göre ger-çeklik hakk›ndaki alg›lamalar›m›z› tayin eden “fley” de kulland›¤›m›z dilin gramerve kelime yap›s›d›r. Alg›lamalar›m›z farkl› oldu¤u için, dünyalar›m›z da farkl› ol-maktad›r. Örne¤in insanlar için bir fley önemli ise, bu insanlar›n kullanm›fl olduk-lar› dilde bu fley birçok kelimeyle aç›klanmakta veya bu anlam› veren çeflitli keli-meler kullan›lmaktad›r. Örne¤in bir dilde zaman önemli ise zaman ifade eden bir-çok kelime vard›r.

Bildi¤imiz kadar› ile her bireyin dili ö¤renmede genetik bir kapasitesi mevcut-tur. Ancak insanlar kulland›klar› dilin mahkûmu da de¤illerdir. Ö¤rendikleri heryeni dil onlar›n dünya görüfllerini de¤ifltirecektir. Böylece ö¤rendi¤imiz her yenidil, baflka kültürleri anlamam›zda bizlere yard›mc› olacak ve böylece kültürler ara-s› anlay›fl da yayg›nlaflacakt›r.

Sapir ve Whorf’un temel hipotezi nedir? Bu düflünceye kat›l›yor musunuz?

Normlar“Yemek yemeden önce ellerini y›ka,” “Büyüklerini say, küçüklerini sev,” “Akflamyeme¤e davetliysen üstüne temiz elbise ve gömlek giy.” Bütün toplumlarda uygunolan ve olmayan› belirleyen, uygun olan› pekifltiren, uygun olmayan› ise cezalan-d›ran çeflitli kurallar yer al›r.

Toplumca benimsenen standartlar toplumca korunur ve desteklenirler. Birnormun önemlili¤i, onun toplumca kabul görüp anlafl›lmas›na ba¤l›d›r. Örne-¤in bir sinemada film seyrederken herkesin susup sessiz kalmas›n› bekleriz. An-cak bu da seyretti¤imiz filmin türüne ve seyirciye ba¤l›d›r. E¤er ciddi artistik birfilm izliyorsak seyircinin ciddi ve sessiz olmas›n› ve sessizlik normuna uymas›-n› bekleriz. Ancak bir korku veya komedi filmi izliyorsak bu normu uygulamakzor olabilir.

Her toplumda bireylerin tutum ve davran›fllar›n› belirleyen, nas›l giyinece¤imiz-den, nas›l yemek yiyece¤imize, nas›l oturaca¤›m›za ve tuvaletleri nas›l kullanaca-¤›m›za kadar çeflitli normlar yer al›r. Normlar› olmayan bir toplum kaos içerinde-dir. Yerleflik normlar yard›m›yla insanlar nas›l hareket edeceklerini ö¤renir, sosyaletkileflimlerinde tutarl›l›k gösterir ve baflar›l› olurlar. Sosyologlar normlar› formalve informal normlar fleklinde ikiye ay›r›rlar. Formal veya resmi normlar yaz›l› ku-rallar olup karfl› gelindi¤i takdirde fliddetle cezaland›r›l›rlar. Bu normlar geneldekanun veya yasa biçiminde karfl›m›za ç›karlar, do¤ru ve yanl›fl davran›fl› kesin birbiçimde ay›r›rlar. Yasalar yoluyla hükümetin sosyal kontrol imkân› do¤ar ve dev-let bu yasalar›n uygulanmas›nda sorumlu olan politik organizasyondur. Yasalarresmi normlar›n sadece bir türüdür. Bir iskambil oyununda ve üniversite yap›s›içinde de yönetmeliklerle uygulanan çeflitli normlar yer al›r. Kopya çekme, hoca-ya hakaret ciddi bir biçimde normlarla cezaland›r›lan davran›fllard›r. ‹nformal ve-ya gayri resmi normlar ise genellikle anlafl›l›r fakat kesin bir biçimde kay›tl› veyayaz›l› de¤ildirler. Örne¤in uygun bir giyim tarz›n›n standartlar› informal normlard›r.Her okulun kendine özgü baz› giyim kuflam al›flkanl›klar› vard›r; kravat takmak,gömlek veya tiflört giymek, pantolon veya etek giymek gibi. Bazen ö¤renciler bukurallar› kendilerince ihlâl edebilmektedirler. Bunlara verilen ceza genelde yapt›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Norm kültürün belirledi¤iyerleflik davran›flkurallar›d›r.

Her kültürde toplumsaldüzeni sa¤layan bireylere yolgösteren kurallar,standartlar ve fikirlerbulunur. Bütün bunlaranorm ad› verilir. Normyapt›r›m› olan kurallarsistemidir.

r›m biçiminde de¤il, ihtar veya bazen de arkadafllar› taraf›ndan dalga geçilmekfleklinde olabilir. Yemek yemeyi bilmeyen birisiyle yemek yendi¤i zaman, bu in-sanla bir daha yemek yememek informal bir norm olabilir.

Normlar bir baflka flekilde toplum içinde tafl›d›klar› öneme göre de s›n›fland›r›-labilir. Sosyolojinin bafllang›ç dönemlerinde William Graham Sumner (1906) norm-lar› âdetler (folkways) ve örfler (mores) fleklinde s›n›fland›rm›flt›r. Örne¤in er-keklerin pantolon kad›nlar›n ise etek giymeleri bir âdettir. Bir baflka biçimde in-sanlar›n evlerini dekore edifl biçimleri (yatak odas›, misafir odas› gibi), selamlaflmabiçimleri, yemek haz›rlay›fl ve sunum biçimleri hep birer âdet fleklindedir. Âdetlerdaha gevflek bir biçimde tan›mlan›r ve daha gevflek olarak uygulan›r. Ama yine desosyal davran›fllar› kontrol etmede, grup geleneklerini uygulamada önemli birfonksiyon görürler (Andersen ve Taylor, 2006: 62).

Örfler ise âdetlerden daha kat›d›rlar. Genelde etik ve ahlaka iliflkin davran›flla-r› kontrol ederler. Örne¤in yasal ve dini emirler, baflkalar›n› öldürmenin, efllerinbirbirlerini aldatmalar›n›n yasaklan›fl› gibi. Esas›nda yasalar, örflerin formallefltiril-mifl, yaz›l› hale getirilmifl biçimleridir. Örflere karfl› gelinmesi ciddi bir cezaland›r-may› gerektirir. Dünyan›n birçok ülkesinde oldu¤u gibi ülkemizde de cinayet, va-tan hainli¤i, çocu¤a fliddet uygulamaya karfl› güçlü örfler yer al›r. Bu örfler resminormlar fleklinde kurumsallaflt›r›lm›fllard›r (Schaefer, 2010: 63).

Normlar toplumda ödül ve ceza ile güvence alt›na al›n›rlar. Yani norma uygunolan bir davran›fl ödüllenirken uygun olmayanlar cezaland›r›l›r. Ödül ve cezalarresmî veya gayri resmi biçimde de olabilir. Örne¤in h›rs›zl›k yapan bir kiflinin mah-kemelerce, ceza hukukuna göre cezaland›r›lmas› resmi bir cezaland›rmayken ayn›bireyin toplum taraf›ndan d›fllanmas›, ona ifl verilmemesi ise informal bir cezalan-d›rmad›r. Bazen k›zd›¤›m›z bir insana tebessüm etmemek, konuflmamak bile gay-ri resmî bir cezaland›rmad›r.

Baz› normlar toplumun her bireyi için geçerliyken baz›lar› baz› bireyler için ge-çerli, di¤erleri için de¤ildir. Hemen hemen bütün toplumlarda geçerli olan ve ya-sak olan bir norm, bir insan› öldürmedir. Ancak bu norm baz› gruplar, örne¤in po-lisler için geçerli de¤ildir. Polisler veya güvenlik güçleri belirli durumlarda, girdik-


Âdetler bir grubun davran›flstandartlar›n› olufltururlarve günlük yaflam› yönetirler.Örfler ise adetlerden dahakat›d›rlar.

Resim 3.4

Evlilik öncesindeadet olan k›nagecesi

Kaynak:http://www.forumdas.net/genel-bilgiler/geleneksel-koy-dugunleri-97081/

leri silahl› çat›flmalarda bir kimseyi öldürebilir veya kendini koruma amac›yla silahkullanabilir.

Normlar, toplumsallaflma süreci içerisinde ö¤renilir ve birer al›flkanl›k halinial›rlar. Birey ço¤unlukla bir norma uydu¤unun fark›na dahi varmaz, otomatik ola-rak onu uygular. Toplumun birer üyesi olarak çocuklar›m›za kendi toplumumuzunstandartlar›na göre do¤ru olan› ö¤retir ve onlardan bunlara uymalar›n› bekleriz.

Her toplumun sahip oldu¤u normlar›n önem dereceleri de farkl›l›k gösterir. Ba-z› normlar bir toplumun devaml›l›¤› için daha önemliyken baz›lar› bu kadar önem-li olmayabilir. Örne¤in yemek yerken a¤z›n› flap›rdatan veya arkadafllar›na kabadavranan bir kiflinin çi¤nedi¤i norm önemli bir norm ihlali de¤ildir. Ancak vatan›-na ihanet eden bir kimsenin çi¤nedi¤i norm daha büyük bir ceza ile karfl›lafl›r.Böylece normlar yoluyla toplumun kontrolü bir ölçüde gerçekleflmektedir. Çünkü,normlar› geçerli k›lan cezaland›rma ve ödünlendirmedir. Ceza yoluyla istenmedikdavran›fllar ortadan kald›r›l›rken, ödüllendirme ile istendik davran›fllar pekifltirilirve bu davran›fllar›n gelecekte tekrarlanma olas›l›klar› artar.

Normlar gündelik faaliyetlerimizi düzenler ve bize rehberlik ederler. Hattanormlar ihlal edilmeden biz onlar›n norm olduklar›n›n fark›na bile varmay›z. Ör-ne¤in konser bileti al›rken insanlar›n kuyrukta beklemesinin bir norm oldu¤unu,ancak birisi bir baflkas›n›n önüne geçip bilet almaya kalk›nca anlar›z. Çünkü, bu-rada kuyrukta bekleme normu ihlal edilmifltir.

Normlar toplumdan topluma farkl› oldu¤u gibi, ayn› toplum içinde de zamanzaman de¤iflebilirler. Örne¤in 1950’lerden önce evlilik öncesi cinsel iliflkiler genç-ler aras›nda çok yayg›n de¤ilken bu tarihlerden sonra Bat› toplumlar›nda bu türiliflkilerde büyük patlama olmufltur.

Normlar›n kabulü de zamanla, ekonomik, sosyal ve politik koflullar›n de¤ifli-miyle farkl›laflabilmektedir. Yine Amerika Birleflik Devletleri’nden örnek verecekolursak, 1960’lara kadar resmi normlar beyazlar›n baflka ›rktan insanlarla evlenme-lerini yasaklamaktayd›. Her ›rk kendi ›rk›ndan bir kifliyle evlenebilmekteydi. An-cak, son 50 y›l içinde bu tür normlar tamamen kald›r›lm›fl bir durumdad›r. De¤ifl-me süreci içinde tek ebeveynli ailelere s›kl›kla rastlan›ld›¤› gibi, ayn› cinsiyetten in-sanlar›n evlili¤ine de hoflgörü ile bak›lmakta ve müsaade edilmektedir (Schaefer,2010: 64).

Toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan normlara örnek veriniz. Âdet ve örflerin toplumun de-vaml›l›¤›na katk›lar› nelerdir?

De¤erlerBir toplumun kültürünü ö¤renmek demek o toplumu bir arada tutan, ideal olanprensiplerini, ahlak standartlar›n› ve arzu edileni belirleyen de¤erlerini bilmekdemektir. Bir baflka deyiflle, toplumun arzulad›¤› yaflam›n ne oldu¤una iliflkin fi-kirleri ö¤renmek o toplumun de¤erlerini oluflturur. Baz› de¤erler çok belirginiken, baz› de¤erler daha geneldirler. Örne¤in sa¤l›k, sevgi, demokrasi ve eflitlikbu tür genel de¤erler aras›ndad›r. Elbette bir toplumun üyelerinin hepsi bu de-¤erleri paylaflmayabilir. Parlamento tart›flmalar›nda veya seçim zamanlar›nda butür paylafl›lmayan de¤erleri fazlas›yla görebiliyoruz. De¤erler, o kültürün insan-lar›n›n davran›fllar›n› etkileyerek baflkalar›n›n davran›fllar›n› de¤erlendirmede birkriter veya standart görevi görürler. Bu aç›dan de¤erler, normlar ve yapt›r›mlarbirbirleriyle yak›ndan iliflkilidir. Örne¤in bir kültür, evlilik kurumunu önemli birde¤er olarak alg›l›yorsa, efllerin birbirlerini aldatmalar›n› yasaklayan normlar ko-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

De¤erler bir toplum içindeyaflayan insanlar›n iyiyi,do¤ruyu, güzeli, uygun olan›veya yanl›fl›, çirkini, uygunolmayan› belirledi¤i ortakdüflüncelerdir.

yabilir veya boflanmay› zorlaflt›ran kararlar alabilir (Schaefer, 2010: 65). Ayn› fle-kilde e¤itime özel a¤›rl›k veren bir toplum, e¤itimi kolaylaflt›ran ve yayg›nlaflt›-ran normlara a¤›rl›k verebilir.

Bir kültürün de¤erleri de¤iflebilir ancak bunlar›n ço¤u bir insan›n yaflam›boyunca nispeten düzenli ve kolay de¤iflmeyen bir biçimde yer al›r. Toplum-sal anlamda toplumun büyük ço¤unlu¤unca paylafl›lan de¤erler yaflam›m›z›nen önemli parçalar›d›r. Sosyolog Robin Williams, (1970) yapt›¤› araflt›rmadaAmerika’da yayg›n bir biçimde paylafl›lan de¤erleri araflt›rm›flt›r. Bunlar aras›n-da en öne ç›kanlar;

• Baflar›• Yeterlilik• Zenginlik• Vatanseverlik• Eflitlik• Bilimin üstünlü¤ü• Dine ba¤l›l›k

gibi de¤erler olmufltur. Ancak, hemen ifade edelim ki bu de¤erler bütün Amerikantoplumunca, 307 milyon insan taraf›ndan, ayn› ölçüde paylafl›lan de¤erler de¤ildir.Bu tür bir liste toplumun millî karakterini ortaya koymas› aç›s›ndan önem tafl›r(Schaefer, 2010: 65).

Dünya De¤erler Araflt›rmas›’n›n sonuçlar› için http://www.worldvaluessurvey.org internetsayfas›n› inceleyebilirsiniz.

Zamanla baz› de¤erlerin önemi artarken baz›lar›n›n azalabilir veya yerine yenide¤erler ortaya ç›kabilir. Ancak unutulmamas› gereken olgu her toplumun de¤er-lerinin kendine has olmas›d›r. Bireyler zamanla bu de¤erlere ters düflebilir veyade¤er çat›flmalar› ortaya ç›kabilir. Toplumsal ve ekonomik koflullar›n de¤iflmesiyletoplumsal yap›da meydana gelen de¤iflmeler o yap›ya uygun de¤erleri ortaya ç›-karmakta ve bu de¤erlerin benimsenmeleri artmaktad›r. Örne¤in 1960 ve 1970’liy›llarda dünyada tasarruf de¤eri önemli olurken, ekonominin de¤iflmesi ile art›ktüketim toplumu olmam›z nedeniyle tasarrufun yan›nda halk› tüketime yönlendir-mek önemli bir de¤er olarak paylafl›lmaktad›r. Bugün çevremizde yer alan büyükal›flverifl merkezlerinin böyle bir de¤eri pekifltirdi¤ini ve halk› tüketmeye yönlen-dirdi¤ini söyleyebiliriz. Ayn› flekilde çevre, vücut sa¤l›¤›, mahremiyet (privacy) gi-bi de¤erler de giderek ön plana ç›kmakta ve medyada paylafl›lmaktad›r. Son y›llar-da özellikle kiflilerin özel hayat›n›n gizlili¤ine önem veren mahremiyet (privacy)de¤eri de giderek önem kazanmakta, en çok da ihlal edilen de¤erler aras›nda gö-zükmektedir. Özellikle, ülkemizde bankac›l›k sektörünün geliflmesi ve terörünyayg›nlaflmas› insan›n özel hayat›na olan müdahaleyi giderek art›rm›flt›r. Amerika-da da özellikle 11 Eylül 2001 tarihli terörist sald›r›dan sonra Amerikan hükümeti al-d›¤› baz› kararlarla, mahkeme iznine gerek kalmadan insanlar›n hayatlar›n› gözlemalt›na almaya bafllam›fl ve Federal Araflt›rma Bürosu (FBI) hükümetçe desteklene-rek insanlar›n sa¤l›k, kütüphane, ö¤rencilik ve telefon kay›tlar›na girerek bilgi top-lam›flt›r (Schaefer, 2010: 66).

Ülkemizde toplum yaflam›n de¤iflmesiyle beraber sizce hangi de¤erlerin giderek önemiartm›fl, hangilerinin ise önemi azalm›flt›r, örnek veriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

KÜLTÜREL FARKLILIKLAR‹nsano¤lu kültür sayesinde içinde yaflad›¤› çevreye uyum sa¤lar. Her toplumunkültürü kendine özgü birtak›m niteliklerden oluflur. Sahip oldu¤umuz norm ve de-¤erler bütünü, herhangi bir kültürde ayn› ya da benzer bir biçimde olmayabilir.Örne¤in Amerikal›lar istridyeyi severek yerler ama salyangoz yemezler. Frans›zlarsalyangoz yer ama çekirge yemezler. Zulular çekirge yer ama bal›k yemezler. Mu-seviler ise bal›k yer ama domuz eti yemezler. Hintliler domuz yer ama dana eti ye-mezler. Ruslar ise dana eti yerler ama y›lan yemezler. Çinliler y›lan yer ama insanyemezler. Buna karfl›l›k Yeni Gine de yaflayan Yale Kabilesi üyeleri ise insan etiniçok lezzetli bulurlar. Görüldü¤ü gibi kültürel farkl›l›klar o kadar genifl bir biçimdeyer al›rlar ki her toplumda ayn› biçimde ortaya ç›kan bir norm bulmak imkans›zölçüde zordur.

Bugün dünya yüzünde yaflayan yaklafl›k 6 milyar insan belirli bir biyolojik türolan “Homosapiens”e aittir. Buna ra¤men insanlar aras›ndaki farkl›l›klar bizleri ba-zen flafl›rtmakta, üzmekte, rahats›z etmekte bazen de hayran b›rakmaktad›r. Bu fark-l›l›klara flöyle bir göz att›¤›m›zda bunun yaflam biçimi ile ilgili oldu¤unu görüyoruz.Örne¤in Çinliler cenaze törenlerinde beyaz elbise giyerlerken Avrupal› insanlar si-yah giymektedirler. Çinliler 4 rakam›n› u¤ursuz bulurken, ‹ngiltere’de yaflayanlar 13rakam›n› u¤ursuz kabul ederler. ‹nsanlar›n birbirleriyle karfl›laflt›klar› zaman öpüflmeâdetleri vard›r. Bu da kültürler aras›nda büyük farkl›l›k gösterir. Avrupa’da birçok in-san halk aras›nda birbirlerini öpebilir, buna karfl›n Çinliler gizlice öpüflürler, Frans›z-lar halk aras›nda iki kere öpüflürler (yani iki yana¤›ndan bir kere öperler) Belçikal›-lar ise üç kere yanaklar›ndan öperler, buna karfl›n Nijeryal›lar hiç öpüflmezler, Rus-lar ise erkek erke¤e dudaklar›ndan öperler. Ülkemizde de erkek erke¤i iki yana¤›n-dan öper, ancak kad›nlar çok yak›n olmad›kça öpülmezler. Evlenme törenlerinebakt›¤›m›zda da farkl›l›klara rastlar›z. Kuzey Amerika’da çiftler dü¤ün sonras› birbir-lerini öper, Koreliler karfl› karfl›ya gelerek dizlerinin üzerine e¤ilirler, Kamboçya’daise damat gelinin yana¤›na burnu ile dokunur. Dünya yüzünde ne kadar çok seya-hat edilirse bu tür farkl›l›klara o kadar çok rastl›yoruz (Macionis ve Plummer, 1997:98). K›saca hepimiz ayn› biyolojik türden olmakla birlikte, insano¤lu bu dünyadabirbirinden son derece farkl› düflünce, fikir, yaflam biçimlerine, farkl› nezaket, kaba-l›k, güzellik, çirkinlik, do¤ru ve yanl›fl standartlar›na sahip olmaktad›r. Bu tür farkl›-l›klar kültür kavram› içinde dile getirilmektedir. Bu farkl›l›klar baz› toplumlar içindo¤ru ve de¤erli, baz›lar› için ise aptalca fikirlermifl gibi görülür. Ancak toplumlar›yak›ndan tan›d›¤›m›z zaman kültürün de kal›plaflm›fl oldu¤unu görürüz. Örne¤ingelenekler birbirlerini destekleyerek birbirlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki de-¤ifliklik, di¤er gelenekleri de etkiler ve de¤iflmeye neden olur.

Toplumbilimciler bu olaya, yani kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir biçim-de birbirlerine ba¤lanmas›na kültürel birleflme (entegrasyon) ad›n› vermektedir.Kültürleraras› farkl›l›klar kadar kültür içinde olan çeflitlilikler de kültür aç›s›ndanönem tafl›r. Bunlar çok çeflitli olmakla beraber temel farkl›l›k, içindeki norm ve de-¤erlerde yatar. Kültür içindeki farkl›l›klar geleneksel, endüstrileflmemifl toplumlardadaha az; endüstrileflmifl, geliflmifl toplumlarda daha çoktur. Geleneksel toplumlar bi-lindi¤i gibi küçük, üyelerinin benzer ifller yapt›¤›, benzer biçimde yaflad›¤›, benzerde¤erlere sahip oldu¤u toplumlard›r. Bu nedenle de kültür de¤iflmeleri yavaflt›r. Mo-dern toplumlar ise büyük, farkl› nüfuslar›n yaflad›¤›, bireylerin farkl› meslekleri yap-t›¤› toplumlar olmalar› nedeniyle de¤iflmeye daha aç›klard›r ve kültür farkl›l›klar› da-ha yo¤undur. Ancak, ne kadar farkl›l›k olursa olsun yine de her kültür tesadüfi ele-


Kültürün bütün parçalar›n›nherhangi bir biçimdebirbirlerine ba¤lanmas›nakültürel birleflme denir.

mentlerin oluflturdu¤u bir bütün de¤ildir. Kültür bir birleflmedir, her parças› birbiriy-le anlaml› bütünler oluflturur ve birbirini tamamlar bir nitelik tafl›r. fiimdi bu temelfarkl›l›klara de¤inelim.

Bask›n Kültür Sosyolojide iki temel kavram kültürleraras› farkl›l›klar› anlamada bizlere yard›mc›olur: bask›n kültür ve alt kültür.

Bask›n kültür formu (dominant culture), o toplum içindeki temel kurumlardanen çok deste¤i alan ve temel inanç sistemlerini oluflturan kültürdür. Bask›n kültürbir toplum içindeki tek kültür olmamakla beraber, toplum içindeki insanlar taraf›n-dan o toplumun kültürü olarak inan›lan ve ço¤unlu¤un paylaflt›¤› kültürdür. S›k-l›kla bask›n kültür o toplum içindeki di¤er kültürlerin standart olarak saptad›¤› veyarg›lad›¤› kültürdür (Andersen ve Taylor, 2010: 64). Özellikle geliflmifl ve komp-leks toplumlarda tek bir bask›n kültürü belirlemek veya izole etmek çok zordur.Genelde orta s›n›f›n paylaflt›¤› de¤erler, çeflitli al›flkanl›klar ekonomik kaynaklarbask›n kültürü oluflturur. Bu kültür, o toplumun televizyon kanallar›, moda endüs-trisi, modern Avrupai gelenekler, örne¤in fast food zincirleri, profesyonel spor ta-k›mlar› taraf›ndan desteklenen ve ayn› zamanda da bunlardan etkilenen kültürdür.Ancak, bu kültürün de¤erlerini paylaflmayan, birçok alt kültürlerin oldu¤unu göz-den uzak tutmamak laz›md›r.

Alt Kültür Amerika’daki rodeo kovboylar›, emekliler, aç›k denizlerde petrol platformlar›nda ça-l›flanlar, çeteler, uyuflturucu ba¤›ml›lar› sosyologlar›n deyimiyle birer alt kültürdür.Alt kültürler, içinde bulundu¤u toplumun bir parças› olup kendilerini di¤er gruplar-dan ay›ran özgün de¤er farkl›l›klar› olan gruplard›r. Di¤er bir deyiflle, bask›n kültüriçinde yaflayan, kendine özgü niteliklere sahip kültürlerdir. Alt kültür üyeleri toplum-daki ortak kültürü önemli ölçüde paylaflmas›na ra¤men gündelik yaflam içinde fark-l› inanç, pratik ve tarzlar› kabul ederler (Gökalp, 2009: 103). Toplumlar büyüyüpkarmafl›klaflt›kça alt kültürlerin say›s› da artmaktad›r. Alt kültürleri oluflturan çeflitlibiçim ve yollar mevcuttur. Genelde alt kültürler ya o kültürün bir parças›n›n karfl›-laflt›¤› bir sorundan dolay› veya sahip oldu¤u bir imtiyaz nedeniyle oluflurlar. Bazenortak bir yafl (gençlik, yafll›l›k), bölge (Alpler), etnik bir köken (Boflnaklar, Ermeni-ler, ‹spanyol kökenli Amerikal›lar), meslek (itfaiyeciler, AKUT üyeleri), özür (iflitmeve görme engelliler) gibi nedenlere dayal› olarak da alt kültürler oluflabilir. Baz› altkültürler ortak bir hobiyi paylaflt›klar› (hackerlar), baz›lar› da toplum d›fl›na itilmele-rinden dolay› (uyuflturucu ba¤›ml›lar›, hükümlüler) alt kültürü olufltururlar (Schaefer,2003: 72). Alt kültür üyelerinin di¤er alt kültürlere etnosentrik tutumlar› vard›r. Yanikendi alt kültürlerini yüceltip di¤er kültürleri afla¤›larlar. Alt kültürler aras›ndaki fark-l›l›klar artt›kça bu gruplar aras›ndaki çat›flmalar›n derecesi de artar.

Alt kültürlere sizler de çevrenizi izleyerek örnekler bulunuz ve neden alt kültür olarak ni-teledi¤inizi belirtiniz.

Karfl›t Kültür Karfl›t kültür bir alt kültür olup de¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndan için-de yaflan›lan kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içerir. Bu gruplar toplumunsahip oldu¤u, hatta gurur duydu¤u norm ve de¤erleri reddederek karfl›t tutum vedavran›fllara sahiptirler. Örne¤in bugün Amerika’da yayg›n olarak görülen Hare


Bask›n kültür, toplumiçindeki en güçlü gruplar›nsahip oldu¤u kültürdür.

Alt kültür, bir çeflit kültürgruplar› olup de¤er venormlar› bask›n kültürdenfarkl› olan kültürlerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

De¤er, norm ve yaflam biçimiaç›s›ndan içinde yaflad›¤›kültüre ters düflen tutum vedavran›fllar› içeren kültürlerkarfl›t kültür ad›n› al›r.

Krishna Hareketi bu tür bir karfl›t kültürdür. Çünkü hem din hem de¤er hem deyaflam biçimleri ve giyiniflleri aç›s›ndan içinde yaflad›klar› kültürün de¤erlerine z›tbir tutum içindedirler. Karfl›t kültürler özellikle gençler aras›nda yayg›n olarak gö-rülür. Çünkü yirmi yafl›nda bir gencin yeni kültürel standartlara uyumu daha ko-layken altm›fl yafl›nda bir insan›n yeniliklere uyumu kolay de¤ildir. Yafll›lar, için-de yaflad›¤› bask›n kültüre art›k etnosentrik duygularla ba¤lanm›fllard›r. Ayn› fle-kilde karfl›t kültüre bir örnek de 1960’l› y›llarda görülen hippiler verilebilir. Bugruplarda o y›llarda yayg›n olan baz› kültürel de¤er ve normlara karfl› ç›karak hü-manizm, bar›fl, aflk, romantizm gibi temel de¤erlere a¤›rl›k vermifller, yeni slogan,giyim, kuflam biçimleriyle toplumun benimsenen tutum ve davran›fllar›na tersdüflmüfllerdir.

E¤er bir alt kültür bilinçli ve belirgin bir biçimde yaflad›¤› bask›n kültürün normve de¤erlerine karfl› ç›k›yorsa bu karfl›t kültür olarak adland›r›l›r. Ayn› flekilde, 11Eylül 2001 tarihindeki sald›r›da Amerikal›lar kendi kültürleri içerisinde yaflayan birterör örgütünün varl›¤›n› karfl›t bir kültür olarak nitelendirmifllerdir (Schaefer,2010: 60). Terörist hücreler dünyan›n her taraf›nda sadece o ülkenin d›fl›nda yafla-yan gruplardan de¤il, o ülkenin içinde yaflayan ancak politikalar›n› paylaflmayankarfl›t kültürlerinde deste¤ini alarak ac›mas›zca tahmin edilemeyecek bölge ve yer-lerde eylemlere giriflebilmektedirler. T›pk› ‹spanya ve 2005 Temmuz ay›nda Lon-dra’da üç metro istasyonuna ve bir çift katl› otobüse konulan bombalar›n patlat›l-mas› örne¤inde oldu¤u gibi. Bu patlamalarda 49 kifli yaflam›n› kaybetmifltir.

Yüksek Kültür ve Popüler Kültür Kültür içindeki birçok farkl›l›¤›n temeli toplumsal s›n›flara veya s›n›fsal farkl›l›kla-ra dayan›r (Macionis ve Plummer, 1997: 111). Gerçekten günlük konuflmalardakültür kavram› sofistike sanat biçimlerini öre¤in, klasik edebiyat›, müzik, dans veresmi ifade eder. Üniversite hocalar›n›, film yönetmenlerini, koreograflar› “kültür-lü” insan biçiminde ifade ederiz. Çünkü, bunlar yaflamlar›nda sanata düflkün, sa-natla iç içe olan insanlar olarak düflünülür. Bir toplumun ya da kültürün estetikolan, en güzel ya da parlak ürünlerini yüksek kültür olarak nitelendiriyoruz.


Yüksek kültür, insanyarat›c›l›¤›n›n estetikmükemmellik ile özdefl olanen üst düzey örneklerineiflaret eder (Gökalp, 2009:105).

Toplum içinde özel bir yaflambiçimi, zevkleri veal›flkanl›klar› olan küçük birelit grubun sahip oldu¤ukültüre yüksek kültürdenilir.

Resim 3.5

Yüksek kültürünörneklerinden biriolan binicilik sporu

Kaynak:http://www.baskf.org.tr/haber/binicilige-ilgi-artiyor.html

Bunun karfl›t› olan, büyük halk kitlelerinin benimsedi¤i yaflam biçimi, zevkler vee¤lence türlerini daha afla¤› veya daha de¤ersiz bulabiliriz. Örne¤in ve Mozart’›n mü-zi¤ini daha kültürlü, buna karfl›n, herhangi bir rock müzi¤ini ise daha afla¤›, kültür-süz olarak niteleyebiliriz. Veya iyi restoranda piflirilen yeme¤i, sokak köftecisinden;bir polo oyununu, pinpon oynamaktan daha iyi görebiliriz. Böylece, baz› kültürelkal›plar› baz› insanlara uygun görürken bir gruba ise uygun göremiyoruz. Veya bukal›plar, bu insanlar taraf›ndan kabul görmemekte ve benimsenmemektedir; örne¤intelevizyon seyretmek, maça gitmek, aile aktivitelerine kat›lmak, pikni¤e gitmek, ›z-gara köfte piflirmek, macera filmleri seyretmek, arabesk müzik dinlemek. ‹flte bu türhalk kitlelerinin benimsedi¤i, topumun büyük ço¤unlu¤unca kabul gören kültür ka-l›plar›na popüler kültür diyoruz. Ancak hemen ifade edelim ki bu ayr›m› yapmakher zaman kolay de¤ildir. Çünkü baz› gruplar iki grup içerisinde yer al›p iki türlü ya-flam biçimini ve kültür kal›plar›n› paylaflabilirler. Her iki kategorideki insanlar›n dabirbirlerinden çok farkl› yönleri olabilir. ‹kinci olarak yüksek kültürü yayg›n veyapopüler kültürden s›rf elit bir grubun, paraya, güce ve prestije sahip olan bir s›n›f›nkültürüdür diye üstün görebilir miyiz? Örne¤in keman›, halk müzi¤i enstrüman› olansazdan daha sütün bir alet olarak de¤erlendirmek mümkün müdür? Hay›r, çünkü herenstrüman›n çal›nd›¤› yer ve müzik türüne göre üstün olan nitelikleri vard›r.

Popüler kültür büyük ölçüde kültür endüstrisi ürünlerinden oluflur. Bu anlamdagenifl halk kesimlerinin tüketimi için üretilen ve yayg›n olarak tüketilen bir kültür-dür. K›saca, toplumda büyük ço¤unlukla taraf›ndan be¤enilen ve tercih edilen kül-türdür (Gökalp, 2009: 106). Bir toplumda yaflarken gördü¤ümüz, duydu¤umuz,sevdi¤imiz ve benimsedi¤imiz fleyler toplumun popüler kültürü ile ilgilidir. Popülerkültür, yaflad›¤›m›z günlük hayatt›r. Bu kültür; sporu, müzi¤i, hobilerimizi, televiz-yonu, sinemay›, kitaplar›, dergileri kapsar. Çünkü günlük yaflant›m›z› anlamland›rangerçekte bu sayd›klar›m›zd›r. Popüler kültür ayn› zamanda bizi geçmifle ba¤layanbir araçt›r. Bizi birbirimize ba¤layan, bizim için önemli olan insanlar›, yerleri, tarihi-mizi anlaml› k›lan ve yaflama ba¤layan bir araçt›r. Örne¤in Türk kültürü için ZekiMüren, Bat› kültürü için Elvis Presley çok önemli müzisyendirler. Bu popüler kül-türün iki flöhretli insan› bizleri e¤lendirmede önemli ifller baflarm›fllar ve flark›lar› y›l-larca dudaklar›m›zdan düflmemifl, kulaklar›m›zdan ç›kmam›flt›r. 1996’da Zeki Mü-ren’in, 1977’de ise Elvis’in ölümünden beri sanatç›lar›n kasetleri ve cd’leri artaraksat›lmakta ve insanlar onlar› dinlemeye devam etmektedirler. Hatta bu kiflilerin ha-yatlar› birer sinema ve tiyatro eseri olarak sergilenip halka tan›t›lmaktad›r.


Resim 3.6

Popüler kültürünörneklerinden birifutboldur.

Her toplumun popüler kültürü kendine özgüdür. Örne¤in, Japonlar›n popülerkültürünü “Manga” denilen komik el kitaplar› olufltururken, Rusya’da vatandaflla-r›n en sevdi¤i fley televizyon dizileridir. Ülkemizde de “Muhteflem Yüzy›l”, “ÖyleBir Geçer Zaman ki”, “Fatmagül’ün Suçu Ne?”, “Ad›n› Feriha Koydum” gibi dizilerfarkl› toplumsal kesimlerin yaflam tarzlar›n›, mücadelelerini, aflklar›n› anlatarak iz-leyicileri televizyon ba¤›ml›s› yapmaktad›r. ‹nsanlar›n bu dizleri izlemelerinin te-mel nedeni ise dizi kahramanlar› ile benzer bir yaflam biçimi paylaflmalar›, kendin-den birfleyler bulmalar› veya yaflad›klar› hayattan kaçmalar› olabilir. ‹nsanlar budizlerle s›k›c›, stresli korkutucu olan sosyo-politik yaflamdan bir türlü kaç›fl yolubulmaktad›r.

Popüler kültürümüzü oluflturan di¤er kültür kal›plar› sizce neler olabilir? Nedenleri ileaç›klay›n›z.

KÜLTÜRÜN D‹⁄ER PARAMETRELER‹: KÜLTÜR fiOKUVE KÜLTÜR BOfiLU⁄U KAVRAMLARI

Kültür fioku Bize aflina olmayan bir kültürel çevreye girdi¤imizde kendimizi yolunu flafl›rm›fl,belirsizlik ve korku içinde hissederiz. Bu durumdaki bir birey kültür floku yafl›yordemektir. Örne¤in bir Türk’ü Çin’deki bir restorana gitti¤inde aflina oldu¤u yemek-ler yerine, özel yemeklerin veya mönülerin köpek veya domuz etinden yap›lmas›onu flaflk›nl›k içerisinde b›rakabilir. Ayn› flekilde 1961’de Almanya ile Türkiye ara-s›nda yap›lan ifl gücü anlaflmas› ile çal›flmak üzere bu ülkeye giden iflçilerin yafla-d›klar› durumlar, kültür floku kavram›yla aç›klanabilir. Çünkü bu insanlar hiç al›fl›kolmad›klar› bir çevre, din ve dil kal›plar›, davran›fl ve yemek tarzlar›yla karfl›laflm›flve buraya uyum sa¤lamakta ciddi güçlükler yaflam›fllard›r. 2011 y›l›nda 50. y›ldö-nümünü yaflad›¤›m›z bu olay Sirkeci’den Almanya’ya kalkan bir trenle tekrar hat›r-lanm›fl ve o y›llarda Almanya’ya gidenler yaflad›klar›n› tekrar an›msam›fllard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Resim 3.7

Almanya’yaçal›flmaya gideniflçileri u¤urlama

Kaynak: http://www.haber50.com/almanyaya-ikinci-goc-dalgasi-yolda—534038h.htm

Hemen hepimiz bir dereceye kadar yaflad›¤›m›z kültürü oldu¤u gibi kabul edipiçsellefltirdi¤imiz için, baflka kültürlerin bu kal›plara uymad›¤›n› gördü¤ümüzdebundan rahats›z oluruz (Schaefer, 2010: 60). Ancak gerçek olan fley, bize göre uy-gunsuz olanlar›n o kültür aç›s›ndan son derece normal olan gerçekler ve yaflam bi-çimi olarak kabul görmesidir. Fakat bizim kültürümüze ait baz› kal›plar›n da o kül-türde flok yaratt›¤›n› unutmamak gerekir.

Faruk fien (editör) 50. Y›l›nda Göç T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 2011. Çeflit-li akademisyen, gazeteci ve sanatç›n›n Türklerin Avrupa’ya göçünü de¤erlendirdi¤i bu ki-tapta, Almanya’da yaflayan Türk göçmenlerin karfl›laflt›klar› sosyal, kültürel, dinsel, etnikve dilsel problemler irdeleniyor.

Kültür Bofllu¤u veya Kültürel Gecikme Kültürün de¤iflen toplumsal koflullara uyum sa¤lamas›nda yaflanan boflluk veyagecikmeleri William Ogburn (1886- 1959) kültür bofllu¤u veya kültürel gecikme(cultural lag) fleklinde adland›rm›flt›r. Ogburn, burada de¤iflme sürecinde ortayaç›kan uyumsuzluk durumlar›na dikkat çekmeye çal›flm›flt›r. Ona göre maddi kül-türde meydana gelen de¤ifliklikler belirli bir gecikmeyle manevi kültür taraf›n-dan (hukuk, töre, gelenek, görenek vs.) takip edilirken arada bir boflluk do¤-maktad›r (Gökalp, 2009: 112). Örne¤in ça¤›m›zda klonlaman›n baflar›l› bir biçim-de yap›ld›¤›n› hatta insanlar›n bile klonlanabilece¤ini bilmemize ra¤men, insanyaflam›na iliflkin kültürel de¤erlerin buna karfl› ç›kmas› ve direnç göstermesi kül-tür bofllu¤u ile aç›klanmaktad›r (Andersen ve Taylor, 2006: 75). Özellikle maddikültürün teknoloji boyutundaki de¤ifliklikler kültürel gecikmenin çarp›c› bir bi-çimde görülmesini sa¤lar. Buna bir baflka örnek bilgisayar suçlar›ndan da vere-biliriz. Türk Ceza Kanunu’nda bilgisayar suçlar›na iliflkin özel maddelerin zama-n›nda ç›kar›lmamas› bu suçtan mahkûm olanlar›n çok az bir ceza ile kurtulmala-r›n› sa¤lam›fl olabilir.

ETNOSANTR‹ZM VE KÜLTÜREL RÖLAT‹V‹ZM

EtnosantrizmEtnosantrizm, kiflinin kendi kültürünü temel almas› ve di¤er kültürleri kendi kül-türü aç›s›ndan de¤erlendirmesi veya yarg›lamas›d›r. Kültür taassubu veya ben-mer-keziyetçilik fleklinde de bilinen bu kavram, s›kl›kla kendi kültürünü yüceltme ve-ya baflka kültürleri küçümseme, ötekilefltirme ya da afla¤›lama fleklinde kendinigösterir.

‹nsano¤lu belirli bir kültürde do¤ar ve yaflam›n› sürdürür. Baflkalar›n›n kültürü-nü tan›mad›¤› için kendi norm ve de¤erlerini üstün görür. Her kültürde insanlarkendi ahlak anlay›fllar›n›, evlilik biçimlerini, giyim kuflamlar›n›, güzellik anlay›flla-r›n›, di¤erlerine göre daha do¤ru ve kesin olarak yarg›larlar. Örne¤in boks ve gü-refli en iyi spor, bo¤a güreflini ise vahflet olarak nitelendiren görüfl etnosantrik birdüflüncedir. Kendi kültürümüzde kedi ve solucan eti yenmez. Bu bize göre hembir vahflet hem de i¤renç bir durumdur. Baflka bir toplumda ise süt içilmez ve da-na eti yenmez. Bu ise bize göre bir ak›ls›zl›k örne¤idir. ‹flte bu da bir etnosantrikgörüfltür. Bu tür görüfller özellikle di¤er toplumlarla s›k› bir iliflki içinde yaflama-yan, yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yayg›n olarak görülür. An-


Etnosantrizm bir kültürü birbaflka kültürün standartlar›aç›s›ndan yarg›lamak veyabir tak›m fleyleri belirli birgrubun bak›fl aç›s›ndangörme al›flkanl›¤›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



cak, modern toplumlarda da bu tür yaklafl›mlara rastlanmaktad›r. Bunun en büyüknedeni insan›n kendi kültürünü yans›z olarak de¤erlendirememesinden gelmekte-dir. Bu görüfl karfl›l›kl› anlay›fl ve hoflgörüyü reddeder. Hemen hepimiz içinde ya-flad›¤›m›z grubun do¤ru, uygun hatta di¤er gruplara üstün olan niteliklere sahip ol-du¤unu ö¤retilerek yetifltiriliriz. Sosyolog William Sumner (1906) içinde yaflad›¤›-m›z grubun her fleyin merkezi oldu¤unu, di¤er gruplar›n ise kendimizi de¤erlen-dirdi¤imiz referans gruplar›n› oluflturdu¤unu söyler. Etnosantrizm’in hem olumluhem de olumsuz yönleri vard›r. Olumlu yönü grup üyeleri aras›ndaki grup ba¤l›l›-¤›n› artt›rmas›d›r. Olumsuz yönünde ise zararl› ayr›mc›l›klara neden olup baflkalar›n›küçümsemeye ve d›fllamaya iten davran›fllara yol açmas›d›r (Özkalp, 2011: 97).

Bu nedenle kendi kültürümüz bizler için ne kadar anlaml› ve de¤erliyse baflkakültürlerin de onlara üyeleri için o kadar de¤erli ve anlaml› oldu¤unu düflünerekhareket etmek ve onlara empati ile yaklaflmak ben merkeziyetçili¤in bir çözümüolarak görülebilir. Günümüzde bir tür etnosantrik görüfl olan ise Avrupa merkez-cilik yani “eurosantrizm” olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu kavram ise Avrupal› olma-yan tarih ve kültürleri ve Avrupa d›fl›ndaki toplumlar› Avrupa ülkelerinin (Bat›’n›n)standartlar› aç›s›ndan de¤erlendirmek veya yarg›lamakt›r. Elbette bu görüflün dekendi içinde sak›ncalar› bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda:

• Avrupa d›fl›ndaki toplumlar› afla¤› olarak görmek, d›fllamak veya de¤ersizolarak nitelemek,

• Asya ve Afrika toplumlar›n›n kendi içinde göstermifl oldu¤u tarihi ve sosyalgeliflimleri görmemezlikten gelmek; afla¤›lamak ve onlar›n geliflimlerini Av-rupal› akademisyenlerin bak›fl aç›s› ile yarg›lay›p Avrupa’daki geliflimlerinyay›lmas› biçiminde de¤erlendirmek, say›labilir (http: rac.sagepub.com/con-tent/31/4/1.extract).

Kültürel Rölativizm Her kültürün kendi içinde önemli ve de¤erli oldu¤u düflüncesi bizi kültürel röla-tivist ya da kültürel görecelilik olgusuna getirir (Gökalp, 2009: 115). Her de¤er venorm, o kültür için anlaml›d›r veya anlaml› parçalardan oluflur. Bu görüfl her fleyiniçinde yaflan›lan kültüre göre anlafl›l›p yarg›lanmas› gerekti¤ini ileri sürer. Ayn› fle-kilde her kültürel uygulaman›n ahlaki aç›dan kabul edilemeyece¤ini ancak insan-lar›n neden bu flekilde davrand›klar›n›n yaflad›klar› kültür incelendikten sonra an-lam kazanaca¤›n› ifade eder. Örne¤in baz› Orta Do¤u ülkelerinde ve Güney Do¤uAfrika’da her y›l 2 milyon genç k›z, bayan sünneti veya klitoral sünnet denilen birgelene¤in etkisiyle büyük ac›lar çekmektedir. Herhangi bir anestezi uygulanmadanve baz› kalifiye olmayan insanlar taraf›ndan yap›lan bu uygulamaya insan haklar›derne¤i ve feminist örgütler büyük tepki göstermelerine ra¤men, bu uygulamaözellikle bekâretin çok önemli bir de¤er teflkil etti¤i bu ülkelerde k›za çeyiz veri-lebilmesi için gerekli bir uygulama olarak görülmektedir (Toubia and Izett, 1998;Amnesty International, 2004).


Kültürü yine o kültürünyap›s› içinde de¤eryarg›lar›n› kullanmadantan›maya ve anlamayakültürel rölativizm diyoruz.

Yazar Marlo Morgan’›n Aborijinlerle yaflad›¤› deneyimleri önce etnosantrik daha son-ra kültürel rölativist bak›fl aç›s›yla ele ald›¤› kitap: “Bir Çift Yürek” bir dönem çokokunan kitaplar listesinde ilk s›ralar› alm›fl, bir baflka deyimle popüler kültürün birparças› olmufltur.

Bat›’n›n kültürel bak›fl aç›s›ndan ise bu tür bir uygulama kad›na karfl› fliddet uy-gulamadan baflka bir fley de¤ildir. Birçok feminist örgüt bunu durdurmak için ulus-lararas› çal›flmalar yapmaktad›r. Öte yandan bunun durdurulmas› prati¤i Bat› kül-türünün bir baflka kültür üzerinde bask› kurmas› biçiminde görülerek elefltiri de al-maktad›r. Bu z›tl›klar henüz çözümlenmifl de¤ildir. Her ne kadar bu uygulama bi-zim kültürümüz aç›s›ndan vahflet biçiminde görülse de, o kültürde bir anlam tafl›-maktad›r. O kültüre göre geçerlidir. Bu nedenle bunu vahflet olarak nitelemek aca-ba o kültür aç›s›ndan ne kadar do¤rudur? Bu nedenle bu uygulaman›n dayanm›floldu¤u kültürel de¤erleri anlamadan bunu vahflet olarak de¤erlendirmek yanl›flolabilir. Elbette böyle bir düflünce bu uygulamay› hakl› ç›karmaz ancak, en az›n-dan neden uyguland›¤›n› anlamam›za ve ayd›nlanmam›za yard›mc› olur (Andersenve Taylor, 2006: 58). Kültürel rölativist görüfl böylelikle kültürü oluflturan parçala-r›n nas›l uyumlu hâle geldi¤ini, o parçalar› afla¤› veya yüksek olarak görmeden ya-ni de¤er yarg›larl›m›z› kullanmadan anlamak demektir. Ancak ço¤umuz bu tür biranlay›fl› tam olarak uygulayam›yoruz. Çünkü kültürü anlamak için takt›¤›m›z göz-lük bize hep kendi do¤rularl›m›z›n hakl›l›¤›n› göstermektedir. Bu flekilde kültürelrölativizm bu gözlü¤ü de¤ifltirmemizi, her zaman hakl› olmad›¤›m›z›, baflkalar›n›nkültürlerine de sayg›l› olmam›z› iflaret etmektedir.

Türkiye’den iflçi olarak Almanya baflta olmak üzere çeflitli Bat› ülkelerine giden birçokTürk’ün bu ülkelerde yaflad›klar›n› bir kez de etnosantrizm ve kültürel rölativizm kavram-lar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz.


Resim 3.8

Avustralya Yerlileri:Aborijinler

Kaynak:http://www.dusuncegezgini.com/Aborijinler.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

KÜLTÜREL DE⁄‹fiME VE DE⁄‹fiME KAYNAKLARI ‹nsano¤lu için en önemli gerçek, “Herfleyin geçici oldu¤u, her fleyin de¤iflti¤idir.”Dinozorlar bile bundan milyonlarca y›l önce bu dünyada var olmufllar, günümüz-de ise ancak fosilleri kalm›flt›r. Acaba insanl›k bir milyon y›l daha varl›¤›n› sürdü-rebilecek midir? Hiç kimse bilemez. Kesinlikle söyleyebilece¤imiz fley kültüre olanba¤l›l›¤›m›z›n sürdü¤ü ve yaflad›¤›m›z sürece insano¤lunun sürekli bir de¤iflimiçinde olaca¤›d›r (Macionis ve Plummer, 1997: 112).

Eski kültür kal›plar›n›n bir boyutundaki de¤iflme, kültürün di¤er parçalar›n›ndönüflümünü ve baflkalafl›m›n› gerektirir. Örne¤in, kad›n›n ifl gücüne kat›l›p çal›fl-ma hayat›na girmesi aile yaflam›nda ciddi paralel dönüflümlere neden olmufltur.Kad›n›n ekonomik özgürlü¤üne kavuflmas› aile içindeki statüsünü etkilemifl, aileiçinde sayg›nl›¤› artm›fl, eflleri ile anlaflamayan kad›nlar böylece boflanma imkân›-na kavuflmufl ve dünyada boflanma oranlar› artm›flt›r. Boflanma oranlar›n›n artma-s› dünya üzerindeki tek ebeveynli ailelerin oranlar›n›n artmas›n› etkilemifl, çocuk-lar sadece anne ve babalar›yla yaflamak zorunda kalm›fllard›r. Kad›n›n özgürlü¤ekavuflmas› ve gelir sahibi olmas› ayn› zamanda ileri yafltaki evlilik oranlar›n› dayükseltmifltir. Ayn› flekilde çal›flma yaflam›na giren kad›n, istedi¤i insanla tan›flarakseverek evlenme olas›l›¤›na kavuflmufl ve dünya üzerindeki ayarlanm›fl, anne ba-ba taraf›ndan düzenlenmifl evlilikler giderek azalm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, bir de¤ifl-me beraberinde birtak›m dönüflümleri de birlikte getirmifltir. Esas›nda kültür, top-lum içinde tutucu bir güce sahiptir. Bir nesil sahip oldu¤u gelenek ve göreneklerimümkün oldu¤unca muhafaza ederek baz› de¤erleri yeniden düzenleyerek gele-cek nesillere aktar›r. S›kl›kla insanlar kültürel de¤iflime karfl› ç›karlar çünkü al›flm›flolduklar› yaflam biçimlerinden, yerleflik kal›plar›ndan kolay vazgeçmek istemezler.Ancak, yukar›da da belirtti¤imiz gibi her fley de¤iflti¤i gibi kültür de de¤iflir.

Kültürel de¤iflimi etkileyen üç önemli kaynak vard›r. Bunlar:• Toplumsal koflullar• Keflif ve icatlar (discovery and invention)• Yay›lma (diffusion) d›r.De¤iflmenin önemli bir nedeni toplumsal koflullar›n de¤iflmesidir. Ekonomik

faktörler, nüfus art›fl› veya azal›fl›nda gözlemlenen de¤iflmeler ve di¤er dönüflüm-ler de¤iflimi etkilemektedir. Örne¤in bir ülkeye d›flar›dan gelen göçmen nüfusunartmas› farkl› kültürlerin yaflama biçimleri, dil ve inanç farkl›l›klar› mevcut kültürelyap›y› etkiler. Bu, radyo ve TV yay›nlar›ndan, al›flverifl merkezlerinde sat›lan mal-lar›n çeflitlerine kadar farkl›l›klar yarat›r. Be¤enmeyip burun k›v›rd›¤›m›z fleylerezamanla al›fl›r ve benimseriz.

‹catlar ve keflifler yaflamam›z› kolaylaflt›rarak bizleri bilmedi¤imiz fleylerden ha-berli k›lar. Telefonun 1876’da G. Bell taraf›ndan icad›, uça¤›n 1903 y›l›nda bulunu-flu, ‹kinci Dünya Savafl›’nda radar›n keflfi insanlar›n yaflam›nda inan›lmaz kolayl›k-lar getirmifltir. Bugün modern bir mutfakta kulland›¤›m›z bulafl›k makinalar›, mik-rodalga f›r›nlar, meyve s›kma, hamur kar›flt›rma makinalar› özellikle çal›flma haya-t›ndaki kad›n›n iflini kolaylaflt›rarak ifl yükünü hafifletmektedir. Son y›llardaki bel-ki de en büyük bulufllardan biri bilgisayarlard›r. Bilgisayarlar ve internet teknoloji-si bilgiye ulaflmam›z› kolaylaflt›rarak istedi¤imiz bilgileri saniyeler içerisinde ekra-n›m›za tafl›maktad›r. Özellikle, bundan yirmi y›l önce genifl yer turtan, ilk bulun-duklar› zaman büyük bir salonu kapsayacak kadar büyük olan bu aletler dizüstüve tablet bilgisayarlar haline dönüflmüfl giderek a¤›rl›klar› azalm›fl ve yaflam›m›zabüyük kolayl›klar getirmifltir. Teknolojik kefliflerin h›z›na yetiflmek çok h›zl› ve di-


Kültür statik de¤il, dinamikbir olgudur. ‹nsanlar›nfiziksel ve toplumsalçevredeki de¤iflmeleregöstermifl oldu¤u tepkilersonucu geliflir ve farkl›lafl›r(Schaefer, 2010: 75).

namik olmas› nedeniyle zorlaflm›fl, bu nesiller aras›nda büyük farklar ortaya ç›kar-m›fl, bir nesil bir önceki neslin dünyas›n› anlayamaz hâle gelmifltir. Birçok keflfinalt›nda yatan fley, bilimsel araflt›rmalard›r. ‹flletmelerin araflt›rma ve gelifltirmeyeay›rd›klar› zaman ve paran›n artmas›, beraberinde yeni keflifleri de ortaya ç›kar-maktad›r. Dünyada özellikle t›p konusunda yap›lan bulufllar, cerrahi yöntemleri,önleyici t›p hizmetleri ve insan vücudunun bilinmeyen yönlerinin keflfedilmesi,hastal›klarla daha etkili bir mücadeleyi ve tedaviyi beraberinde getirmektedir.

Kültürel de¤iflmeye neden olan üçüncü faktör, yay›lmad›r. Yani ortaya ç›kanyeniliklerin çok k›sa sürede bir toplumdan bir topluma geçerek kullan›m alan› bul-mas› ve yayg›nlaflmas›, de¤iflimde önemli bir nedendir. Ça¤›m›zda iletiflim tekno-lojilerinin büyük bir h›zla geliflimi bir buluflun veya bir olay›n saniyeler içerisindedünyada duyulmas›n› h›zland›rmaktad›r. Bu nedenle her yeni bulufl genifl bir böl-geyi ve kullan›m alan›n› kapsayacak bir biçimde h›zla yay›lmaktad›r. Hatta dünya-da global bir kültür oluflmaktad›r, diyebiliriz. Bugün Bat›da gördü¤ümüz, yedi¤i-miz, içti¤imiz seyretti¤imiz her fley dünyan›n her yerinde olmaya bafllam›flt›r. Biranlamda dünya küçülmekte ve bir küresel köye dönüflmektedir. Bugün internet vetelevizyon olmak üzere medyan›n kürsel düzeyde kapsama alan› tahminlerin öte-sindedir. Reklamlar›n› izledi¤imiz, Coca Cola, Nike, Levis’s, Burger King, Mc Do-nalds, Hotpoint gibi örnekler bile bu h›zl› yay›l›m için yeterlidir. Küresel markala-r›n bu h›zl› yay›l›m› ve baflar›s› genel olarak Bat›, özel olarak da Amerika’n›n ege-menli¤indeki bir kültürün küreselleflmesine iflaret etmektedir. Küresel kültürün ge-liflmesi ekonomi ve tüketim temelli bir kültürün yayg›nlaflmas›n› h›zland›rmaktad›r.Dünyada baz› gruplar ve kültürler böyle bir ayr›ma karfl› ç›karak direnmekte vekendi etnik ve kültürel kimliklerini korumak için mücadele vermektedirler.



Kültür ve kültürün özelliklerini, kültürel farkl›l›kla-

r› ve kültürel birleflme kavramlar›n› tan›mlamak.

‹nsano¤lu geliflmifl beyin yap›s› sayesinde yaflam-da canl› kal›p bir kültür yaratabilir. Kültür, birtoplumda yaflayan insanlar›n bütün ö¤rendiklerive paylaflt›klar›n› kapsayan bir kavramd›r. Dav-ran›fl bilimlerinin inceledi¤i hemen her fley birkültür taraf›ndan biçimlendirilir. Zamanla kültü-rün koydu¤u kurallar bizim bir parçam›z hâlinegelir.Kültürün befl temel özelli¤i vard›r. Bunlar:• Paylafl›l›r.• Kal›tsal de¤ildir, ö¤renilir.• Oldu¤u gibi kabul edilir.• Semboliktir, dil arac›l›¤›yla tafl›n›r.• Yer ve zamana göre de¤iflir.Günümüzde her toplumun kültürü kendine öz-gü niteliklerden oluflur. Günümüzde yaklafl›k 6milyar insan farkl› yaflam biçimleri ile farkl› kül-türlerin üyesidirler. Her bir kültürü bir arada tu-tan norm, de¤er ve diller birbirinden farkl›l›klartafl›r. Bu farkl›l›klar baz› toplumlar için do¤ru vede¤erli baz›lar› için ise aptalca fikir ve düflünce-ler olarak görülür. Ancak toplumlar› yak›ndan ta-n›d›¤›m›zda kültürün de kal›plaflm›fl oldu¤unugörürüz. Kültürün bütün parçalar›n›n herhangibir biçimde birbirlerine ba¤lanmas›na kültürelbirleflme denir. Kültür bir birleflmedir ve her par-ças› birbiriyle anlaml› bütünler oluflturur.

Kültürü oluflturan de¤er ve norm kavramlar›n›

aç›klamak.

Kültür, norm ve de¤erlerle bir anlam kazan›r.Norm, yapt›r›m› olan yerleflik davran›fl kurallar›-d›r. De¤er ise hangi toplumsal davran›fllar›n iyi,do¤ru ve istendik oldu¤unu belirten paylafl›lanölçüt veya fikirlerdir. De¤erler böylece kültürelyaflant›m›za rehberlik ederler.

Alt kültür, karfl›t kültür, bask›n kültür, popüler

kültür, yüksek kültür ve kültür floku kavramlar›-

n› aç›klamak.

Alt kültür bir çeflit kültür gruplar› olup de¤er venormlar› farkl› olan kültürlerdir. Yani bask›n kül-tür içinde yaflayan kendine özgü niteliklere sa-hip kültürlerdir. Örne¤in gençlik, yafll›l›k ve et-

nik köken gibi. Karfl›t kültür de bir alt kültür olupde¤er, norm ve yaflam biçimleri aç›s›ndan içindeyaflan›lan kültüre ters düflen, benimsenmeyendavran›fllar› içerir (Hippiler gibi). Bask›n kültürise toplum içerisindeki en güçlü gruplar›n sahipoldu¤u kültür demektir. Bask›n kültür toplumunço¤unlu¤unca paylafl›lan kültürdür. Toplumdabüyük halk kitlelerinin benimsedi¤i, toplumunbüyük ço¤unlu¤unca kabul gören kültür kal›pla-r›na ise popüler kültür diyoruz. Popüler kültür,kültür endüstrisi ürünlerinden oluflur ve bir ölçü-de halk taraf›ndan tüketilen kültürdür. Spor, mü-zik, televizyon ve sinema gibi. Toplum içindeözel bir yaflam biçimi, zevkleri ve al›flkanl›klar›olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kültüreyüksek kültür denilir. Kültür floku ise bize ya-banc› olan, aflina olmayan bir kültüre girdi¤imizzaman hissetti¤imiz duygular ve flaflk›nl›kt›r.

Etnosantrizm ve kültürel rölativizm kavramlar›-

n› tan›mlamak.

Bunlar kültürün kendi içindeki farkl›l›klard›r.Etnosantrik görüfl baflkalar›n›n kültürünü bire-yin kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesidemektir. Kültürel rölativist görüfl ise kültürükendi kal›plar› içinde anlamak, önyarg›l› olma-mak demektir.

Kültürel de¤iflme ve de¤iflmeyi etkileyen faktörle-

ri aç›klamak.

Dünyada her fley de¤iflti¤i gibi kültür de dinamikbir kavram olmas› nedeniyle sürekli de¤iflmekte-dir. Eski kültür kal›plar›n›n bir boyutundaki de-¤iflme, kültürün di¤er parçalar›nda da dönüflümve baflkalafl›m sa¤lar. Kültür insan›n fiziksel vetoplumsal çevredeki de¤iflmelere gösterdi¤i tep-kiler sonucu geliflir ve farkl›lafl›r. Kültür de¤ifli-mini etkileyen üç önemli kaynak:• Toplumsal koflullar,• Keflif ve icatlar ve • Yay›lma’d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi kültürün özelliklerinden bi-ri de¤ildir?

a. Kültür paylafl›l›r.b. Kal›t›m yoluyla geçer.c. Oldu¤u gibi kabul edilir.d. Semboliktir.e. Yer ve zamana göre de¤iflir.

2. ‹nsanlar›n deneyimlerini, fikirlerini ve bilgileriniaç›klamada yard›mc› olan en önemli kültür unsuru afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. De¤erb. Normc. Gelenekd. Dile. Jestler

3. Kültürün belirledi¤i yerleflik davran›fl kurallar›na nead verilir?

a. De¤er b. Kurum c. Örfd. Norme. Kanun

4. Formal normlar afla¤›dakilerden hangi biçimde orta-ya ç›kar?

a. Hikayelerb. Ritüellerc. Kanunlard. Giyim kuflam tarzlar›e. Adetler

5. Kiflinin kendi kültürünü temel gösterge olarak al›pdi¤er kültürleri kendi kültür aç›s›ndan de¤erlendirmesi-ne ne ad verilir?

a. Karfl›t kültürb. Etnosantrizmc. Kültür flokud. Kültür bofllu¤ue. Kültürel birleflme

6. Normlar› adet (folkways) ve örfler (mores) fleklindes›n›fland›ran sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir?

a. M. Weberb. R. Dahrendorfc. E. Durkheimd. A. Comtee. W. G. Sumner

7. Bir grubun davran›fl standartlar›n› oluflturan ve gün-lük yaflam› yöneten kültür kal›b› afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Âdetb. Örfc. Gelenekd. De¤ere. Yapt›r›m

8. Normlar›n ö¤renildi¤i sürece ne ad verilir?a. Küreselleflmeb. Endüstrileflmec. Toplumsallaflma d. Kurumsallaflmae. Gruplaflma

9. ‹çinde bulundu¤u toplumun bir parças› olup kendi-lerini di¤er gruplardan ay›ran özgün de¤er farkl›l›klar›-n› olan kültürlere ne ad verilir?

a. Bask›n kültürb. Popüler kültürc. Yayg›n kültürd. Karfl›t kültüre. Alt kültür

10. Toplum içinde özel bir yaflam biçimi, zevk ve al›fl-kanl›klar› olan küçük bir elit grubun sahip oldu¤u kül-türün ad› nedir?

a. Alt kültürb. Karfl›t kültürc. Popüler kültürd. Yüksek kültüre. Halk kültürü



Kültür fioku: Yanomamö Kabilesi

Alüminyumdan yap›lan motorlu bir tekne çamurlu Ori-noca nehrinin sular›n› yararak Güney Amerika’n›n yo-¤un tropikal ya¤mur ormanlar›na do¤ru düzenli bir bi-çimde ilerlemektedir. Bu botun içinde olan antropologNapoleon Chagnon üç gün süren bir yolculu¤un ard›n-dan, dünyan›n teknolojik olarak en ilkel kabilelerindenbiri olan Yanomamö’lerin yaflad›¤› bu bölgeye varmaküzeredir. Afla¤› yukar› 12. 000 Yanomamö da¤›n›k biryerleflim içinde Brezilya ile Venezuella aras›ndaki s›n›rbölgesinde yaflamaktad›r. Bu kabilelerin yaflam› bizimyaflant›m›zla karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde farkl›d›r. Bukabilelerin insanlar› üzerlerine neredeyse hiçbir fley giy-mez, elektri¤i olmayan, herhangi bir ulafl›m arac›n›nbulunmad›¤›, modern hayat›n ürünlerinden uzak biryaflam sürmektedirler. Geleneksel silahlar› ise sadeceavlanmada kulland›klar› ok ve yayd›r. Bu kabilenin d›fldünya ile iliflkileri hemen hiç yoktur. Bu nedenle Chag-non onlara ne kadar yabanc›ysa, onlar da Chagnon’a okadar uzak ve yabanc›d›r. Ö¤leden sonra saat 2:00’yedo¤ru Chagnon neredeyse ulaflmak istedi¤i yere ulafl›r.Son derece yak›c› günefl ve nemli hava neredeyse da-yan›lmaz bir haldedir. Antropologun elbiseleri terdens›r›ls›klamd›r. Yüzü ve elleri ise etraftaki çeflitli böcek-lerin ›s›rmas› nedeniyle fliflmifl durumdad›r. Ancak, na-diren bir insan›n yaflayaca¤› bir tecrübeyi yaflay›p hiçkimseye benzemeyen bu insanlarla yüzyüze gelece¤iiçin heyecan içindedir. Chagnon’un kay›¤› Yanomamököyünün k›y›s›na yanafl›rken kalbi h›zl› biçimde çarp-maktayd›. Yak›nlardan birtak›m sesler ve faaliyetlerinvarl›¤› hissedilmekteydi. Chagnon ve rehberi teknedeninip köyün içlerine do¤ru ilerlemeye bafllad›lar. Köyedo¤ru a¤açlar›n alt›ndaki çal›lardan zorlukla yürümeyeçal›fl›rken durduruldular. Chagnon bundan sonra neleroldu¤unu flu flekilde dile getirir:“Kafam› kald›r›p etraf›ma bakt›¤›mda nefesim kesildi.Afla¤› yukar› 12 neredeyse ç›plak, ter içinde garip adam-lar oklar› yaylar›na tak›lm›fl bir vaziyette bize bak›yor-lard›. Büyük miktarda yeflil tütünden yap›lm›fl bir yap›fl-kan alt difllerinin ve dudaklar›n›n aras›nda yerlefltiril-miflti. Bu onlar› daha korkunç gösteriyor, burun delik-lerinden akan yeflilimsi sümüksü madde yere daml›yor,gö¤üslerine yanaklar›na yap›fl›yordu. Ayn› anda afla¤›yukar› bir düzine aç köpek bacaklar›ma sald›r›yor etra-f›mda dairler çiziyor ve beni yiyecekleri yemek olarakgörüyorlard›. Elimdeki deftere sar›larak, çaresiz ve ac›k-

l› bir biçimde öylece dondum kald›m. Daha sonra çürü-yen bitkilerin kokusuna benzer i¤renç bir koku ve pis-lik nedeniyle neredeyse kusacak hale geldim. Gerçek-ten çok korkmufltum. Bu onlar› ziyarete gelen, dost ol-maya çal›flan, birlikte yaflamaya çabalayan bir kimseyekarfl› nas›l bir karfl›lamayd›?” (Chagnon, 1997: 11-12).Çok flükür kabile üyeleri rehberi tan›d›lar ve silahlar›n›indirdiler. En az›ndan o gün ö¤leden sonray› onlarlabirlikte geçirebilecekti. Chagnon çaresizli¤i nedeniyleflaflk›nl›k içindeydi. Bu yer yaklafl›k bir buçuk y›l bo-yunca onun evi olacakt›. Kendine insan kültürü yerineniye fizi¤i seçmedi¤ini düflündü.

Kaynak: Macionis ve Plummer, 1997: 100.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün Özellikleri” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürü Oluflturan Parça-

lar: Dil, Norm ve De¤erler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etnosantrizm” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alt Kültür” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yüksek Kültür ve PopülerKültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


”

“


S›ra Sizde 1

Kültür ve toplum genelde ayr› bir biçimde tan›mlan-makla birlikte aralar›nda yo¤un bir iliflki vard›r. Kültürüolmayan bir toplum olmayaca¤› gibi, toplum da insan-lardan olufltu¤u için kültürün oluflabilmesi ve geliflebil-mesi için topluma ihtiyaç vard›r. Ancak toplumlar›n ge-lifltikçe çok kültürlü bir yap›ya ulaflt›¤›n› unutmay›n›z.Türk toplumunun gelenek, görenek, âdet ve inançlar›onun kültürel yap›s›n›n olufltururken örne¤in, DedeKorkut Hikâyeleri, Nasreddin Hoca f›kralar› gibi, bütünbunlar›n halk taraf›ndan nesillerin nesile aktar›ld›¤›n›unutmay›n›z.

S›ra Sizde 2

“Dünya hakk›ndaki görüfllerimizi etkileyen fley kullan-d›¤›m›z dildir.” Kulland›¤›m›z dilin kelime gramer yap›-s› dünyam›z› alg›lamada önemli bir rol oynar. Dil keli-me hazinesi gelifltikçe daha iyi iletiflim kurar, dünyay›daha iyi anlar›z. Evet kat›l›yorum.

S›ra Sizde 3

Uymak zorunda oldu¤umuz tüm kanun, anayasa, yö-netmelik ve yapt›r›mlar buna örnek verilebilir. En basi-ti, trafik kurallar›; bunlara uyulmad›¤› için her y›l binler-ce can kayb› oluyor. Âdet ve örfler geleneklerin deva-m›n› sa¤layarak toplumda informal bir düzen oluflturur.‹nsanca yaflamay› bunlarla ö¤reniyoruz.

S›ra Sizde 4

Sa¤l›k, temizlik, kendini gelifltirme, çevre, tek efllilik,bilim, baflar› gibi de¤erler önem kazanm›flt›r. Tutucu-luk, ba¤nazl›k, afl›r› milliyetçilik, bilimd›fl› kalma, silahtutkunlu¤u gibi de¤erlerin önemi azalm›flt›r.

S›ra Sizde 5

Mahalle çeteleri, dilenciler, evsizler buna örnek olufltu-rabilir. Çünkü, bu toplumun temel de¤erlerini paylafl-malar›na ra¤men, kendine özgü bir yaflam biçimi hattaargo bir dilleri bulunur.

S›ra Sizde 6

Televizyondaki bilgi yar›flmalar›, yeni ç›kan popüler birsanatç›n›n cd’si, Topkap› Müzesi buna örnek olarak ve-rilebilir. Çünkü bizlerin yaflam›n› doldurur, onlarla mut-lu oluruz.

S›ra Sizde 7

Bu iflçiler oradaki kültüre yabanc› olduklar› için hergördükleri ve yedikleri onlara ters gelmifl ve bu kültürüetnosantrik bir bak›flla de¤erlendirmifllerdir. Zamanla okültürle birlikte yaflay›nca o kal›plar›n çok da yanl›fl ol-mad›¤›n› anlayarak, onu kültürel rölativist bak›fl aç›s›y-la o kültüre uygun kal›plar olarak benimsemifllerdir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAmnesty International (2004). website: www.am-

nesty.org.

Andersen, L. M., Howard F. Taylor (2006). Sociology,

Thomson Wadsworth.Chagnon, Napoleon A. (1997). Yaunomamo! The Fi-

erce People, 5th edi. New York: Holt, Rinehart andWinston.

Eagleton, T. (2005). Kültür Yorumlar›, (Çev. Ö. Çelik)‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

Edgar, E ve P. Sedgwick (2007). Kültürel Kuramda

Anahtar Kavramlar, (Çev. M. Karaflahan) ‹stan-bul: Aç›l›m Kitap.

Eurocentrism (http://rac.sagepub.com/conte-net31/4/1.extract)

Gans, H. J. (1999). Popüler Kültür ve Yüksek Kültür,

(Çev. E. Onaran ‹ncirlio¤lu) ‹stanbul: YKY Yay›nla-r› (2005).

Gordon, Raymon G. Jr. (2005). Ethnologue: Language

of the World, 15 th ed. Dallas, TX: SIL International.Gökalp, E. (2009). “Kültür” Sosyolojiye Girifl, içinde

(edi. Nadir Su¤ur) Eskiflehir Anadolu Üniv. AÖF Ya-y›nlar› No: 1031.

Harding, S. G. (1998). Is Science Multicultural? Post-

colonialism, Feminism and Epistomologies,

Bloomington IN: Indiana University Press.Macionis, John J. and K. Plummer (1997). Sociology,

(Global Introduction) Prentice Hall Europe.Özkalp, E. (2008). “Kültür” Davran›fl Bilimlerine Gi-

rifl, içinde (ed. E. Özkalp) Anadolu Üniv. AÖF Ya-y›nlar› No: 722.

Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Ekin Kitabevi.Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition, McGraw

Hill, International Edi.Sumner, William G. (1906). Folkways, New York: Ginn.Toubia, Nahid and Susan ‹zett (1998). Female Genital

Mutation: An Overview, Geneva: World HealthOrganization.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Global anlamda aileyi tan›mlayabilecek,Aile yap›lar› hakk›nda bilgi sahibi olup, çekirdek ve genifl aileyi tan›mlayabi-lecek,Sosyolojik kuramlar›n aileye bak›fl aç›lar›n› aç›klayabilecek,Aile ve evlilik biçimlerini tan›mlayabilecek,Günümüz aile yap›s›ndaki farkl›l›klar› ve boflanman›n neden ve etkileriniaç›klayabilecek,Toplumsal grup ve grup türlerini tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Aile• Birincil Grup• Çekirdek Aile• ‹ç Grup

• Boflanma• D›fl Grup• Grup

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

N

Davran›fl Bilimleri-I Aile ve ToplumsalGruplar

• A‹LE KAVRAMI VE GLOBAL B‹RBAKIfi

• A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹• ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE

ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹• A‹LE KURUMUNU AÇIKLAYAN

SOSYOLOJ‹K KURAMLAR• EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹• GÜNÜMÜZ A‹LES‹NDE

FARKLILIKLAR • TÜRK TOPLUMUNDA A‹LE YAPISI• TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP

TÜRLER‹• GRUP TÜRLER‹


A‹LE KAVRAMI VE GLOBAL B‹R BAKIfiAile bütün di¤er kurumlar içinde en eski ve en temel kurumlardan biridir. Bütüntoplumlarda her birey bir aile grubunun içinde do¤ar, orada yaflar, kendi toplumu-nu tan›r ve onun bir parças› olarak hayat›n› sürdürür. Aile ve evlilik biçimleri geç-miflten günümüze her kültürde farkl›laflarak karfl›m›za ç›kar. Hatta ayn› toplumiçinde bile farkl›l›klara rastlan›r. Ancak, bütün bu farkl›l›klara karfl›n aile hemenher kültürde mevcuttur. Bu nedenle aile evrensel bir kurumdur.

Dünyan›n geliflmifl ülkelerinde büyük bir grup insana nas›l bir ailede yafl›yor-sunuz sorusunu sordu¤umuz zaman acaba nas›l cevaplar al›r›z? Birço¤u boflanm›flbir aileden geldiklerini söylerken, bir k›sm› tek ebeveynli bir aileden, bir k›sm› iseebeveynlerinin ikinci evliliklerinden olan çocuklar› olduklar›n› söyleyeceklerdir.Hollanda, Danimarka, ‹sveç gibi baz› ülkelerde efl cinsel evliliklere müsaade edi-lirken, geleneksel bir aileye sahip kültürlerde de bu tür evliliklere s›cak bak›lma-maktad›r. Ayr› cinsten olan anne ve babalar›n biyolojik çocuklar› onlarla ayn› evipaylaflabilmektedir. Dünyan›n bir baflka bölgesine bakt›¤›m›z zaman, örne¤in Ti-bet’te bir kad›n›n birden fazla erkekle evlilik yapt›¤›n›, buna karfl›n Madagaskar’daerke¤in birçok kad›nla evlenebilece¤ini görmekteyiz. Bütün bu örnekler kültürdenkültüre farkl›l›klar› yans›tmaktad›r. Ancak aile, toplumsal bir kurum olarak her kül-türde mevcuttur. Bunun da ötesinde ailenin kompozisyonunun, akrabal›k iliflkile-ri ve otorite kal›plar›n›n evrensel oldu¤unu söyleyebiliriz (Schaefer, 2010: 313).

Ça¤›m›zda aile kavram› o kadar farkl›laflm›fl bir durumdad›r ki art›k ideal ailededi¤imiz baban›n d›flar›da çal›fl›p evin ekmek paras›n› kazand›¤›, annenin evdeçocuklar› ile ilgilendi¤i ve ev ifllerini yapt›¤› kültürel bir norm olan aile yap›s› gi-derek de¤iflmektedir. Özellikle Bat›da az say›da aile bu normu paylaflmaktad›r.Günümüzde aile yeni de¤iflimlerle ve biçimlerle karfl›m›za ç›k›p geleneksel yap›-daki ailelerle rekabet etmektedir. Yani ailede bir kifli çal›fl›p gelir sa¤lamakta veyaço¤unlukla kar›-koca birlikte çal›fl›p yaflam mücadelesi vermektedir. Toplumsal ya-p›da olan de¤iflmeler aileyi de etkilemekte, onlar› bask› alt›na al›p farkl› aile türle-rinin oluflmas›na neden olmaktad›r.

Aile kurumunun insanlar›n yaflam›nda ve iliflkilerinde son derece önemli bir et-kisi vard›r. Ço¤umuz bize sevgilerini veren, her türlü sorunumuzu paylaflan bir ai-leden geliyoruz. Bu aile yap›s› üyelerine devaml›l›k, koruma ve bak›m sa¤lamak-tad›r. Bilindi¤i gibi dünyaya yeni gelen bir bebek çok zay›f ve bak›ma muhtaçt›r.Dünyaya en ilkel gelen canl› olmas› nedeniyle insan yavrusunun yaflam›n› sürdü-

Aile ve Toplumsal Gruplar

rebilmesi, aile içinde gördü¤ü bak›m ve s›cakl›¤a ba¤l›d›r. Bu iki temel fonksiyon,yani neslin devaml›l›¤›n› sa¤lama ve onlar› topluma kazand›rma, ailenin vazgeçil-mez görevleri aras›ndad›r. Günümüzde aile insan›n mutlulu¤unun en önemli birparças› olarak görülürken zaman zamanda üyelerine mutluluktan çok üzüntü ve-ren bir kurum olarak da görülebilmektedir. Aile içi çat›flmalar, kad›na ve çocu¤afliddet bunun en göze çarpan örnekleridir.

Günümüzde aile iliflkileri insan›n özel ve mahrem bir alan›n› oluflturmakla be-raber, ailenin bir kurum olmas› nedeniyle kamusal bir alan›n da parças›n› olufltu-rur. Çünkü, kamusal politikalar aileyi do¤rudan veya dolayl› bir biçimde etkileye-bilmektedir. Ayn› flekilde aile yaflam› da insanlar›n di¤er kurumlar içindeki davra-n›fllar›na etki edebilmekte, mutlulu¤unun veya mutsuzlu¤unun ve stresinin nede-nini oluflturabilmektedir. Aile yaflam› bugün aç›kça birçok yerde, politikadan ifldünyas›na, mahkeme salonlar›ndan mutfak ve oturma odalar›na kadar her yerdetart›fl›lmaktad›r (Andersen and Taylor, 2006: 391).

Sosyologlar aileyi tan›mlarken onu bir toplumsal kurum olarak ifade ederler.Toplumsal de¤iflmelerin aileyi nas›l etkiledi¤ini ve ailenin de toplum içindeki bi-reylerin deneyimlerini nas›l farkl›laflt›rd›¤›n› incelerler. Genelde insanlar ailenin ençok aile üyelerinin kiflilikleri taraf›ndan flekillendirildi¤ine inan›rlar. Bireylerin kifli-likleri aile iliflkilerini etkilerken, kiflilikleri de aile içinde yaflad›klar› deneyimlerlebiçimlenir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Aile bir toplumsal kurum olarak yer-leflik bir sosyal sistemdir ve sürekli bir de¤iflim gösterir. Ayn› zamanda da de¤ifli-me dirençlidir. Hatta toplumsal de¤iflmenin en h›zl› oldu¤u dönemlerde bile nis-peten düzenli bir yap› gösterir. Aile üzerinde çal›flt›¤›m›z zaman ailenin belirli ka-l›plar içinde organize oldu¤unu ve varl›¤›n› sürdürdü¤ünü görürüz. Çünkü, top-lumsal kurumlar hergün yeniden icat etti¤imiz fleyler de¤ildir. Toplum içinde ya-flayanlar bu kurumlara uyumlu geliflmeler sa¤lad›¤› ölçüde ortaya ç›karlar. Böyle-ce kurumlar bireylerin davran›fl tarzlar›n› flekillendirir ve yönlendirirler. Örne¤inülkemizde insanlar›n hem eflleriyle hem de kuma veya metresleriyle ayn› evde ya-flamalar›na veya çocuklar›n ebeveynlerinden ayr› yerde oturmalar›na müsaadeedilmez. Çünkü, bu toplumun aile yap›s›n›n kurumsal etkisi böyle bir uygulamayaonay vermez. Böylece kurumlar hem aile yap›s›n› flekillendirir hem de ailedenolan beklentilerimizi belirlerler.

Aile, toplumdaki di¤er kurumlarla da s›k› bir etkileflim içerisindedir. Kurumlarbirbirleriyle bir sarmal olufltururlar. Bir kurumdaki de¤iflme di¤er kurumlar› da et-kiler. Örne¤in içinde yaflad›¤›m›z küresel krizi ele ald›¤›m›z zaman ekonomidekide¤iflmelerin aileye de yans›yaca¤›n› ve bunun azalan istihdam oranlar›yla kendi-ni gösterdi¤ini söyleyebiliriz. Çünkü flirketlerin krize girmesiyle ilk baflvuracaklar›önlem iflçi ç›karmak olmaktad›r. Aile üyelerinin istihdam statüleri yani bir iflinin ol-mas› ve onun sa¤lad›¤› gelir bireyin aile içindeki pozisyonunu belirler. ‹flinden ç›-kar›lan aile üyesinin geliri yok oldu¤u gibi bu durum onun aile içindeki sosyal sta-tüsünü de etkiler. ‹flsiz kalan aile reisi, aile üyelerinin taleplerini karfl›lamada zor-lanmas›yla aile içinde çat›flmalar ve sosyal dinamiklerde de¤iflmeler meydana ge-lir. Art›k çocuklar›n›n ve eflinin gözünde baba eski otorite ve statüsünü kaybede-bilir. Ayn› flekilde dinî de¤erlerdeki de¤iflmeler de aile davran›fllar›n› etkileyebilir.Örne¤in çocuk say›s›, evlilik, boflanma, cinsel davran›fllar de¤iflen de¤erlerle fark-l›laflabilir (Andersen and Taylor, 2006: 392).

Görüldü¤ü gibi aile nedir fleklinde sordu¤umuz bir soru farkl› biçimlerde kar-fl›m›za ç›kmaktad›r. Bugün birçok insan aile denildi¤i zaman dar bir anlay›flla evliolan çiftlerin, evlenmemifl çocuklar›yla birlikte yaflad›klar› kurum olarak anlamak-


tad›rlar. Bu, sadece aile türlerinden bir tanesidir ve ça¤›m›zda en yayg›n aile türü-dür. Sosyologlar bu aileye çekirdek aile ad›n› vermektedirler. Çekirdek aile den-mesinin nedeni bu ailenin merkezi veya çekirdek bir rol üstlenip daha büyük ailegruplar›n›n oluflmas›na verdi¤i destekten dolay›d›r. Gerçekten bugün kendi toplu-mumuzda da aile nedir denilince akla ilk önce büyük ço¤unlu¤un tercihi olan butür aile gelmektedir. Amerika’da en yayg›n aile biçimi boflanmalar›n artmas›yla or-taya ç›kan tek ebeveynli ailelerdir (Bureau of the Census, 1996; Mc Falls, 2003: 23).

Aile içindeki akrabal›k iliflkileri ve akraba say›s›n›n (örne¤in büyük anne, bü-yük baba, amcalar, halalar, torunlar›n) artmas› ve ayn› evde oturmalar›yla ortayaç›kan aileye ise genifl aile (extended family) denilmektedir. Bu tür ailenin çekir-dek aileye k›yasla baz› üstünlükleri vard›r. Özellikle ailenin kriz durumlar›ndaölüm, boflanma, hastal›k ve do¤um gibi hallerde aile üyelerinin birbirlerine vermifloldu¤u duygusal destek ve ifl paylafl›m› nedeniyle aile üyelerinin üzerindeki ifl yü-kü azalmakta, bu da duygusal ba¤l›l›¤› artt›rmaktad›r. Buna ilave olarak genifl aileçekirdek aileye k›yasla daha büyük bir ekonomik birimi oluflturmaktad›r. Bu ailee¤er bir küçük iflletmeyi çal›flt›r›yorsa (örne¤in bir çiftlik veya market) her bir ila-ve aile üyesi aileye ve iflletmeye katk› sa¤lad›¤› gibi, zarar da verebilir (Schaefer,2010: 313).

Ailenin iki yayg›n biçimine k›saca de¤indikten ve farkl›l›klar› gördükten sonraacaba aileyi nas›l tan›mlayabiliriz? Geleneksel olarak aile birbirine evlilik, do¤umveya evlat edinme yoluyla ba¤l›, birlikte yaflayan, aralar›nda resmi ve hukuki iliflki-ler olan, çocuk yetifltirme ve dünyaya getirme sorumlulu¤u olan, toplumca onayla-nan cinsel iliflkileri sürdüren ekonomik ve sosyal bir birimdir (Gough, 1984: 83-89).Hemen belirtelim ki her aile bu flartlar› tafl›mayabilir. Örne¤in boflanma sonucu ai-le ayn› evi paylaflmayabilir. Ebeveynler çal›flma nedeni ile mevsimlik iflleri için aile-lerini geçici olarak di¤er aile üyelerine b›rak›p baflka yerlere gidebilirler. Sosyal bi-limciler bu farkl›l›klar› da göz önüne alarak daha genifl tan›mlar da yapm›fllard›r. Ai-le günümüzde daha genifl anlamda birincil bir grup ve ekonomik bir biçim olaraknitelendirilip birbirlerine grup bilinciyle ba¤l› görevleri aras›nda birbirlerine ve ço-cuklar›na bak›m ve koruma sa¤layan, aidiyet duygusu gelifltiren ve bunu grup için-de koruyan bir birim fleklinde de tan›mlan›r (Lamanna and Riedmann, 2003: 10).

Görüldü¤ü gibi aile, tan›mlanmas› güç bir kavramd›r. En genel anlamda ailekan, evlilik ve evlat edinme yoluyla iliflki halinde olan ve genellikle ortak bir me-kân› paylaflan toplumsal bir birimdir (Bozkurt, 2008: 260). Ailede evlilik ve kan ba-¤›, hem anne babalar›n çocuklar›na karfl› sorumluluklar›n› hem de efllerin birbirle-rine karfl› yükümlülüklerini garanti alt›na al›r. Bu nedenle efllerin birbirlerine veçocuklar›na karfl› baz› görevleri bulunur. Bu görevleri yerine getiren aile gelecekaç›s›ndan baflar›l› olur. Evlilik töreni bunu resmilefltirir ve ailenin meflru çocuklaryapmalar›na izin verir. Ça¤dafl anlamda ailenin oluflabilmesi için evlilik kurumunaihtiyaç vard›r. Çiftlerin aile oluflturabilmeleri, meflru çocuklar dünyaya getirebilme-leri evlilik denilen kurumla gerçekleflir. Baflka bir deyiflle evlilik, çiftlerin çocukyapmak ve yetifltirmek için karfl›l›kl› olarak yapt›klar› toplumca onaylanan bir söz-leflmedir. Evlenme; kar› ve kocan›n birbirleri, çocuklar›, akrabalar› ve genel olaraktoplum karfl›s›ndaki haklar›n›, ödevlerini ve ayr›cal›klar›n› tan›mlayan resmi kural-lardan meydana gelir.

Her aile akrabal›k iliflkileri içersinde yaflam›n› sürdürür. Aile; çevresi çeflitli biçim-lerde iliflkide bulundu¤umuz amca, day›, teyze, hala, eniflte, bald›z, bacanak gibi ak-rabal›k ve h›s›ml›k sistemiyle sar›l›d›r. Geleneksel tar›m toplumlar›nda bu iliflkiler da-ha yo¤un iken, kentsel yap›da gittikçe zay›flamaktad›r. Bireyler birbirlerini ölüm, ni-

874. Ünite - A i le ve Toplumsal Gruplar

Anne, baba ve evlenmemiflçocuklardan oluflan aileyeçekirdek aile denmektedir.

Genifl aile, anne, baba,çocuklar ve yak›nakrabalar›n biraradayaflad›klar› aile tipidir.

Aile, bireylerin sosyaliliflkilerinin gerçekleflti¤ievlilik, kan ba¤› veyasoy-sop iliflkilerine dayal› birsistemdir.

Evlilik bireylerin cinseliliflkilerini meflrulaflt›ran vetoplumca onaylanan birsözleflmedir.

flan, evlilik gibi belirli günlerde görebilme hatta birbirleriyle tan›flma olana¤› bulmak-tad›rlar. Ça¤dafl endüstriyel yaflam bu tür iliflkileri k›s›tlay›c› bir rol oynamaktad›r.

Akrabal›k iliflkileri de kültürler aras›nda büyük farkl›l›klar gösterir. Baz› toplum-larda çok efllilik bir norm olarak ortaya ç›karken, baz› toplumlarda evlilik ebeveyn-ler veya ara bulucular taraf›ndan düzenlenerek yap›l›r (Croll, 1995). Akrabal›k ilifl-kileri üyelere s›k s›k belirli sorumluluk ve yükümlülükler verir. Bir yak›n akraba-m›z›n sünnet veya evlilik törenine kat›lamad›¤›m›z zaman üzüntü ve piflmanl›k du-yar›z. Bir ölçüde kendimizi akrabalar›m›za karfl› sorumlu ve yard›ma haz›r hissede-riz. Her ne kadar bu konuda özgür olsak da bu sorumluluklar› yerine getiremedi-¤imiz zaman üzülürüz. Bu aç›dan akrabal›k iliflkileri kültürel aç›dan ö¤renilip yanibiyolojik veya evlilik yoluyla belirlenmez. ‹nsanlar bu iliflkilerin önemini yaflaya-rak, hissederek ö¤renirler. Ayr›ca zorla da benimsetilemez.

Aile ve akrabal›k aras›ndaki iliflkileri yaflad›¤›n›z aileyi örnek alarak de¤erlendiririz.

A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹Aile, yap› olarak en genel biçimde küçük veya çekirdek aile; büyük veya gelenek-sel aile kavramlar› ile s›n›fland›r›labilir. Çekirdek aile; yap› olarak anne, baba veevli olmayan çocuklardan oluflur. Bu tür aile modeli flehir ailesi, modern aile, ça¤-dafl ve demokratik aile terimleri ile de an›l›r. Çekirdek ailenin en önemli özelli¤iüyeleri aras›nda çok yak›n iliflkilerin olmas›d›r. Her üye di¤erlerinin mutlulu¤u içinher türlü özveriyi gösterebilir. Gere¤inde can›n› verir, hatta organlar›n› çocuklar›-n›n yaflamas› için ba¤›fllayabilir. Bu tür ailenin üye say›s› s›n›rl› ve azd›r. Küçük ai-lenin sadece iki kuflaktan oluflmas›, bu ailenin s›n›rl› bir geliflim e¤ilimine sahip ol-du¤unu göstermektedir. Bafllang›çta sadece evli çiftlerden oluflan, sonra çocuk sa-y›s› artt›kça nüfus bak›m›ndan geliflen, çocuklar›n yetiflip ifl sahibi olmalar›yla veevden ayr›lmalar›yla bafllang›ç noktas›na dönen bu aile modelinin geliflimi s›n›rl›olmaktad›r.

Çekirdek AileÇekirdek aile, modern sanayi toplumlar›n›n özelli¤idir. Bu toplumlarda çekirdek ai-lenin egemen oluflunun nedeni, mülkiyet, hukuk, bireysel mutluluk ve herkesinkendi hayat›n› yaflamak istemesi gibi temel toplumsal idealler; co¤rafi ve toplumsalhareketlilik gibi alanlara yans›yan bireysel felsefenin geliflmesidir (Kongar, 1999).

Bireyin karfl›laflabilece¤i beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin görevleriaras›na girmifl, birey ailesine eskisi kadar ba¤l› ve muhtaç olmaktan ç›km›flt›r. Buaile tipinde dayan›flma, çok büyük ölçüde ana-baba ile çocuklar aras›ndaki arka-dafll›¤a ve efllerin birbirlerine olan ba¤l›l›¤›na dayal›d›r.

Çekirdek aile içindeki dayan›flma, çocuklar›n aile içinde bulundu¤u y›llarda da-ha canl›d›r. Daha sonra, arkadafl gruplar›n›n co¤rafi ve toplumsal hareketlili¤in et-kileriyle çocuklar aileden uzaklafl›nca dayan›flma da azalmaktad›r.

Akrabal›k iliflkileri, ana baba soyu akrabalar›n büyük bir a¤›rl›k tafl›mad›¤› yada her iki taraf akrabalar›n›n da eflit olarak tan›nd›¤› bir sistemde, kar› ve kocan›nana-babas›n›n ailesi, çekirdek aile üzerinde bir hak iddia edemezler.

Çekirdek aile, kar› ve kocan›n ana-baba ailesinin yan›nda olmayan yeni ve ba-¤›ms›z bir yerde kuruludur. Fiziksel uzakl›k, ana baba ailesinin çekirdek aile üze-rindeki etkisini daha da azalt›r. Efl seçimi efllerin kendi kararlar›na ba¤l›d›r. Evlen-me yafl› efllerin kendi kendilerini geçindirebilecek, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› ka-zanabilecek yaflta olmalar› ile s›n›rl›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Çekirdek ailenin en önemliözelli¤i üyeleri aras›nda çokyak›n iliflkilerdir ve her üyebir di¤erinin mutlulu¤u içinher türlü özveriyi gösterir.

Çekirdek aile, kad›n erkek eflitli¤ine önem verildi¤i bir yap›ya sahiptir. Birçokuygulamada bu eflitlik hukuki yapt›r›mlarla desteklenmesine karfl›n, erke¤in ayr›-cal›kl› göründü¤ü baz› konular hâlâ söz konusudur. Ancak, kad›n erkek eflitli¤i gi-derek daha demokratik bir yap›ya do¤ru yönelmektedir. Aile bu nedenle bask›c›de¤ildir. Üyelerin düflünce ve söz özgürlüklerine yer veren hoflgörülü bir aile tipi-dir. Ailenin her üyesi kendine özgü bir dünya görüflüne sahip olabilir (Özkalp,2008: 113).

T›pk› genifl ailenin ortaya ç›k›fl›nda oldu¤u gibi çekirdek aile de ekonomik vetoplumsal koflullar›n ortaya ç›kard›¤› bir aile biçimidir. Bat› toplumlar›nda endüs-trileflme öncesi aile ekonomik bir birimdir ve aile üyeleri genifl bir evde oturarakmallar›n üretim ve da¤›t›m›ndan sorumludur. Üretim genelde aile içinde yap›l›r vebuna tüm aile üyeleri kat›l›r. Her aile üyesi bu aflamada yaflamsal bir öneme sahip-tir. Kad›nlar ev ifllerinden sorumlu oldu¤u gibi erkek üstünlü¤ünün egemen oldu-¤u bir toplumda ayn› zamanda da toprakda ücretsiz iflçi veya ücretsiz hane emek-çisi olarak çal›flmaktad›rlar. Erkek, kad›n ve çocuklar›n yapt›klar› ifller farkl› olmak-la birlikte, bunlar ekonomik bir üretim biçimi olarak birbrilerine karfl›l›kl› olarakba¤›ml›d›rlar.

Endüstrileflme ile ücretli emek ortaya ç›km›fl ve ekonomi aile içi üretimden na-kit paraya ve endüstriyel üretime ba¤l› hâle gelmifltir. Ailelerin geliri evin d›fl›ndaçal›fl›larak kazan›lan ücrete ba¤›ml›d›r. Zamanla erkek ailenin geçimini sa¤layankifli hâline gelmifl ve aile ise ona ba¤›ml› kiflilerden oluflmufltur. Bu flekilde baba-n›n veya erke¤in toplum içindeki yeri daha sayg›n bir hâle gelirken, kad›n endüs-triyel iflletmelerde de erke¤e ba¤›ml› ve ondan daha düflük ücret kazanm›flt›r. Böy-lece özellikle iflçi s›n›f› aras›nda evde çal›flmayan bir efle sahip olmak imtiyazl› birdurum hâline gelmifltir. Bir di¤er deyimle eflinin çal›flmas›n› gerektirmeyecek ölçü-de para kazanan kifli önemli bir statü elde etmifltir.

Endüstrileflmenin bir di¤er sonucu ise aile ve ifl yerinin birbirinden ayr›lmas›d›r.Ücretli emek, fabrikalarda veya piyasada çal›flmaya bafllay›nca iflçilerin çal›flma ye-ri haneden ç›karak endüstriyel yaflama gelince bu ortam, kad›na ikili bir sorumlu-luk yüklemifltir. Kad›n bir yerde ev ifllerini yürüten ücretsiz ev kad›n›, bir yanda dad›flar›da ücretli çal›flan iflçi hâline dönüflüp ikili bir rol üstlenmifltir. Kad›n›n aileiçinde yerine getirdi¤i birçok görev görünmez hâle gelince, aile içerisindeki statü-sü de düflmeye bafllam›flt›r (Andersen and Taylor, 2006: 397). Böylece sanayileflmeile birlikte aile yap›s› da çekirdek aile hâline dönüflmeye bafllam›fl ve endüstriningereksinimlerini karfl›layacak bir duruma gelmifltir.

Ailenin iki boyutu vard›r. Birincisi içinde do¤up yetiflti¤imiz ailedir (Family oforientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras b›rak›r. Örne¤in annenizin ad›,baban›z›n ad›, baban›z›n mesle¤i, yapt›¤› ifl gibi sorulara verdi¤iniz cevaplar, sizindo¤du¤unuz aileye iliflkindir. Kimli¤inizi ve ait oldu¤unuz yeri belirler. Bir de ken-dinizin evlenerek kurdu¤unuz bir aile vard›r. Bunu kendi çaban›zla oluflturursu-nuz. Bu aile, evlenen çiftlerin çocuk sahibi olmalar› ile birlikte oluflan ailedir (Fa-mily of procreation) (Henslin, 1997: 429).

Geleneksel Genifl Aile Genifl aile; geleneksel aile, köy ailesi, eski aile, tar›m ailesi kavramlar›yla da tan›-n›r. Di¤er bir deyiflle bu ailenin yap›s› içinde büyükanneler, babalar, amcalar, ha-lalar, torunlar yer al›r. Bu ailede akrabal›k ba¤lar› çok kuvvetlidir. Gelenek ve gö-reneklere ba¤l›l›k temel bir kurald›r. Genellikle geçimini tar›mdan sa¤layan k›rsalbölgelerde yayg›nl›k gösterir. Baz› toplumlarda anne üstünlü¤ü, baz› yerlerde ise


Genifl aile ayn› çat› alt›ndayaflayan ekonomikkaynaklar›n› paylaflan ikidenfazla neslin bir aradabulundu¤u ailedir.

baba soyunun üstünlü¤ü görülür. En yafll› üye ailenin reisidir. Di¤er üyeler onunotoritesine ba¤l›d›rlar. Genifl aile toplumda devletin yapamad›¤› baz› görevleri üst-lenerek tar›m toplumunda büyük bir önem tafl›r. Ancak, zamanla kentleflme ve en-düstrileflme süreçleri ile etkinli¤i azal›r. Ogburn bu tür ailenin görevlerini flu flekil-de s›ralamaktad›r:

• Biyolojik görev: Neslin devam›n› sa¤lamakt›r.• Ekonomik görev: Aile üyeleri gereksinimlerini aile içinde karfl›lamaya ça-

l›fl›r. Ekonomik bir ifl bölümü vard›r. Gelir aile reisinde toplan›r. • Koruyuculuk: Aile üyelerinin d›fltan gelecek maddi ve manevi zararlara

karfl› korunmas›d›r.• Psikolojik görev: Aile üyelerinin davran›fllar›, duygusall›klar›, aile üyeleri

aras›nda sevgi ba¤›n›n kurulmas› ile ilgili bir görevdir.• E¤itim: E¤itim ve ö¤retim aile içinde yap›l›r. Belirli bir meslek dal› için ço-

cuk aile içinde yetiflir.• Aile bofl zamanlar›n› de¤erlendirmekle görevlidir.• Dini görev: Dini bilgileri vermek aile büyüklerinin görevleridir.• Prestiji sa¤lama: Büyük aile, üyelerinin toplum içindeki statüsünü belirler.

Ailenin statüsüne çocuk da zamanla ortak olur.Bu aile tipinde aile, kiflilerden önce gelir. Kiflinin hareketleri, içinde bulundu¤u

genifl ailenin kontrolündedir (Gökçe, 1990: 217). Ailede yaflayan üyelerin özelli¤i-ne ba¤l› olarak bu aile dikey veya yatay genifl aile fleklinde olabilir.

Dikey genifl aile; baba, o¤ul, torun gibi üç kufla¤›n bir arada yaflad›¤› bir ailemodelidir. Evli o¤ulun efl ve çocuklar›yla birlikte yaflad›¤› bu aile özellikle ülke-mizde k›rsal kesimde oldukça yayg›nd›r.

Yatay genifl aile; bütün akrabal›k iliflkilerinin yer ald›¤› aile tipidir. Ana, babave çocuklar›n yan› s›ra, büyükanne, büyükbaba, amca, hala, day›, teyze gibi akra-balar bir arada yaflar (Kayhan, 2010: 11).

Genifl ailenin iki önemli özel biçimi birleflik aile ve kök ailedir.Birleflik aile (Joint Family) ana, baba, erkek çocuklarla evlenmemifl k›zlar ve

evlenen o¤ullar›n eflleriyle çocuklar›ndan oluflur. Otorite en yafll› erkektedir, mül-kiyet ortakt›r. Hindistan’da yayg›n olarak görülen aile modelidir.

Kök aile ise (Stem Family) Frederic Le Play taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Bu ai-le, ana, baba, çocuklar, evlenmifl en büyük o¤ul ve onun ailesinden meydana ge-lir. Baba ailenin reisidir. Baba öldükten sonra sorumluluk evli büyük o¤ula geçer.Aile bir arada oturur di¤er kardefller, evleninceye kadar büyük o¤ula ba¤l› kal›rlar.

Genifl ailenin modern yaflant›da yerine getirdi¤i fonksiyonlar›n neler olabilece¤ini düflü-nünüz.

Genifl aile sosyal tabakalaflmada yayg›n olarak iki önemli katmanda s›kl›klagörülür. Bunlardan birincisi kentsel bölgede yaflayan fakirler aras›ndad›r. Çünkübu aileler birbirlerine ekonomik ve sosyal bir destek sa¤layarak ayakta kal›rlar.Burada akrabal›¤›n yerini yak›n dostlar alabilir. Yani akraba olarak nitelediklerikimseler kan ba¤› ile ba¤l› olmayan insanlar olabilir. E¤er baz› dostlar ailenin sos-yal deste¤ine yakinen kat›l›yorlarsa bu insanlar da ailenin bir parças› olarak nite-lendirilir (Stock, 1974). Özellikle Amerika’da siyahlar aras›nda bu tür bir yard›m-laflma s›kl›kla görülür.

Genifl aile biçimi ayn› zamanda sosyo ekonomik skalan›n en üst gelir grupla-r›nda da yayg›nd›r. Belirli statüye sahip zengin aileler genelde malikânelerde ya-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

flar. Örne¤in, Amerikan eski baflkanlar›ndan Kennedy ailesinin Massachusets’dekimalikâneleri bir toplum merkezi olarak akrabalar› bir araya toplayan bir fonksiyongörür (Baca Zinn and Eitzen, 2002). Elitler aras›nda genifl aile yap›s› aileden gelenzenginli¤i korumaya çal›fl›rken fakirler aras›nda ise ekonomik yaflam› sa¤lamaya,ailenin hayatta kalmas›na katk›da bulunur (Andersen and Taylor, 2006: 396).

ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹‹nsano¤lu, hayvan evcillefltirmeye ve tar›mla u¤raflmaya bafllamadan önce, toplu-mun ekonomisi avc›l›k ve toplay›c›l›¤a dayanmaktad›r. Çekirdek aileler, sürülerinibesleyerek, s›k s›k yer de¤iflerek, devaml› olarak bir yerde kalmamaktad›r. Ancakhayvanlar› evcillefltimeyi ve topra¤› sürüp, ekip biçmeyi ö¤renmeleri ile art›k sürü-lerin arkas›ndan gitme gere¤i ortadan kalkm›fl ve insanlar belli bir toprak parças›üzerinde yaflama ve üretme olana¤› elde etmifllerdir.

Belirli bir arazi üzerinde yerleflme ve çiftlikle ilgili etkinlikler, örne¤in topra¤›ekip biçme çok say›da insan›n bir arada yaflama ve çal›flmas›n› zorunlu k›lm›flt›r.Böyle bir yaflam tarz› önceleri geleneksel genifl ailenin varl›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r.Ancak tar›mdan endüstriyel yaflama geçifl ve endüstriyel yaflam›n gerekli k›ld›¤›de¤iflmeler zamanla ailenin küçülmesine ve çekirdek bir yap›ya dönüflmesine ne-den olmufltur. K›rsal bölgelerden daha iyi yaflam ve çal›flma flartlar›na ulaflmakamac›yla bafllayan kente göç, bir baflka deyiflle co¤rafi hareketlilik bu tür bir gelifl-meyi kolaylaflt›rm›flt›r. Daha önce kentsel bölgelerde yaflayanlar için ifl de¤ifltirmeveya baflka endüstriyel yerlere daha iyi olanaklar için gitme, do¤al bir süreçtir. An-cak bu tür bir co¤rafi hareketlilik aile üyeleri aras›nda mevcut iliflkiyi etkilemifl veüyelerin birbirleriyle olan görüflme ve birlikte olma s›kl›klar› giderek azalm›flt›r.Özellikle yak›n akrabalar aras›nda oluflan bu tür uzakl›klar zamanla ailenin küçül-mesine veya izole olmas›na neden olmufltur. Hâlbuki endüstrileflme öncesi, geniflailelerin önemli bir görevi yafll›lara ve hastalara bakmakt›r. Endüstrileflme ile bir-likte oluflan özel bak›m evleri, hükümet programlar› ve çeflitli sigortalar art›k yafll›üyelerin kendi çocuklar›n›n yan›nda yaflamalar›na gerek kalmadan varl›klar›n› sür-dürmelerine yard›mc› olmufltur. Art›k aile üyeleri birbirlerine eskisi kadar ba¤›ml›de¤illerdir. Özellikle emeklilik hakk›na ve belirli bir yafll›l›k gelirine sahip olanlariçin bu daha da geçerlidir (Özkalp, 2008: 116).

Böylece endüstrileflme sürecine ba¤l› oluflumlar, ailenin küçülmesine ve kendikendine yetecek bir düzeye gelmesine neden olmufltur. Parsons, bu tür aileye izo-le olmufl çekirdek aile ad›n› vermektedir. Bu ailenin en önemli özelli¤i endüstriyelkoflullara çok iyi uyum sa¤lamas›d›r. Çünkü aile nerede ifl varsa oraya gidecek veherhangi bir kimseye ba¤l› kalmadan co¤rafi hareketlilik imkan›na sahip olacakt›r.Her ne kadar endüstriyel toplumlarda aile üyeleri farkl› yerlerde otursalar da, buüyeler aile iliflkilerinde eskiden oldu¤u kadar izole ve kopuk de¤illerdir. Çünkümodern ulafl›m araçlar› ve iletiflim kolayl›klar›, aile üyeleri aras›ndaki iliflkileri ko-laylaflt›rmaktad›r. Parsons’a göre izole olmufl çekirdek aile ile endüstri toplumun-daki ekonomik sistem aras›nda yap›sal bir iliflki vard›r. Çünkü, çekirdek aile yuka-r›da da belirtildi¤i gibi bu tür bir ekonomik sistemin (kapitalist üretim tarz›n›n) ih-tiyaçlar›n› karfl›lamak için yap›lanm›flt›r.

Endüstri toplumundaki co¤rafi hareketlilik, yaln›zca akrabal›k ba¤lar›n› zay›f-latmakla kalmam›fl, aile taraf›ndan yerine getirilen ifllevlerin birço¤u kendi konu-lar›nda uzmanlaflm›fl di¤er kurumlara aktar›lm›flt›r. Örne¤in ailenin e¤itim fonksi-yonu okullara, din fonksiyonu dinî kurumlara b›rak›lm›flt›r. Bu nedenle aile ken-di içinde ihtisaslaflm›fl özel bir görevi yerine getirmektedir. O da çocuklar›n ihti-


yaç duydu¤u sevgi ve flefkati onlara vermek ve çocuklar›n toplumsallaflmas›n›sa¤lamaktad›r. Ailenin ekonomi ve sanayileflme ile iliflkisi çerçevesinde kentsel vek›rsal aile birbirinden farkl›laflmaktad›r (Kark›ner, 2009: 131). Akrabalar birbirle-rinden ayr› bölge ve flehirlerde yaflasalar da ulafl›m ve iletiflim kolayl›klar› bu ba-¤›n ortadan kalkmas›n› veya zay›flamas›n› engellemektedir. Ayr›ca metropolitanbölgelerin geliflmesi, üniversite say›lar›n›n artmas› çocuklar›n evden ayr›lmalar›n›da zorunlu k›lmamaktad›r. Günümüz çekirdek aile üyeleri kendileri arzu ettiklerisürece birbirleriyle iletiflimlerini s›klaflt›rabilme olanaklar›na sahiptirler. Yap›lanaraflt›rmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen çocuklar›na çeflitli yard›mlar yapa-rak bu iliflkileri kuvvetlendirme yolunda çaba harcad›klar›n› göstermektedir. Ör-ne¤in, E. Litwak ailenin küçüldü¤ünü, ancak geleneksel aile iliflkilerinin modernkent toplumunda da geçerli oldu¤unu savunur. Bu nedenle bu tür aileye modifi-ye olmufl genifl aile ad›n› verir.

Küçük ailenin ülkemizde izole olmufl bir yap›ya dönüflmesi sizce de geçerli midir? Bu tar-t›flmaya kat›l›yor musunuz? Nedenleri ile aç›klay›n›z.

A‹LE KURUMUNU AÇIKLAYAN SOSYOLOJ‹KKURAMLARAilenin son derece karmafl›k bir yap›da olmas› nedeniyle aileyi tek bir bak›fl aç›-s›ndan anlamak neredeyse imkâns›zd›r. Gerçekten aile, de¤iflmenin ve düzenlili-¤in kayna¤› m›d›r? Aile, birbirleriyle uyumlu birtak›m iliflkilerin düzenli bir orga-nizasyonu mudur yoksa farkl› güç ve çat›flmalar›n kayna¤› m›d›r? Yeni aile türlerinas›l ortaya ç›kmakta ve insanlar bu iliflkilerin aileyi ne flekilde etkileyece¤ini na-s›l tart›flmaktad›rlar?

Aile üzerinde çal›flan sosyologlar aileyi üç temel yaklafl›m içinde ele almakta-d›rlar. Bunlar; fonksiyonalist, çat›flma ve sembolik etkileflim kuramlar›d›r. Son y›l-larda feminist bak›fl aç›s› da sosyolojide giderek önem kazanmaktad›r.

Fonksiyonalist Yaklafl›mAile, her zaman toplum içinde önemli bir kurum olmufltur. Aile içinde do¤up or-talama 20-25 yafllar›na kadar burada yaflamakta ve temel özelliklerimizi kazanmak-tay›z. Daha sonra evlenip kendi kurdu¤umuz aile içinde yaflant›m›z sürmektedir.Boflanma oranlar›ndaki afl›r› yükselmelere ra¤men, olgunluk ça¤›m›z da yine biraile kurumu ve iliflkileri içerisinde geçmektedir.

Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya ç›kan bir kurumolmas›na ra¤men, insano¤lu sadece biyolojik bir varl›k de¤ildir. ‹nsan›n temel ni-teli¤i onun sosyal bir canl› olmas›d›r. Bu nedenle aile, fonksiyonalist bak›fl aç›s›n-dan, toplumda di¤er kurumlar taraf›ndan baflar› ile yap›lmayan baz› fonksiyonlarüstlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdi¤i fonksiyonlar azalmakta, baflka ku-rumlar taraf›ndan baz› görevleri üstlenilmekte ise de aile yine de çok önemli baz›görevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda onun varl›¤›n› vegeçerlili¤ini üstün k›lar.

Bundan 70 y›l önce William F. Ogburn, ailenin yerine getirdi¤i alt› önemli fonk-siyonu flu flekilde s›ralam›flt›r (Ogburn and Tibbits, 1934). Bunlar;

• Neslin devam›n› sa¤lamak,• Koruma,• Toplumsallaflma,• Cinsel davran›fllar› düzenlemek,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

• Sevgi ve arkadafll›k,• Toplumsal statü sa¤lamak veya sosyal yerlefltirmedir.Neslin Devam›: Toplumun devaml›l›¤› ona yeni üyeler kat›lmas›yla oluflur. Ona

belirli ve düzenli biçimde yeni üyeler kazand›rmak ailenin temel bir fonksiyonudur.Bak›m ve Koruma Sa¤lama: Bireylerin temel ihtiyac› s›cakl›k, yiyecek, bar›n-

ma ve bak›md›r. ‹flte aile bireyin bu temel ihtiyaçlar›n› karfl›layan do¤al bir çevreoluflturur. Bu çevre içerisinde yetiflen birey hayatta canl› kalabilir ve kendisi de za-manla kendi çocuklar›na ayn› do¤al çevreyi sunar. Bu gereksinimler baflka kurum-lar taraf›ndan karfl›lanabilirse de aile ortam› bunlar› en uygun biçimde sa¤layanyerdir. ‹nsan yavrusunun çok uzun süreli bir bak›m ve ekonomik güvenli¤e gerek-sinimleri aileleri taraf›ndan karfl›lan›r. Bak›m ve koruma sa¤lama hemen tüm kül-türlerde ailenin nihai sorumlulu¤udur.

Toplumsallaflma: Küçük ailenin fonksiyonlar›n› aç›klarken de belirtti¤imiz gi-bi, insan› insan yapan belirli vas›flar›n kazan›lmas›, topluma uygun davran›fllaredinme, toplumsallaflma süreciyle önce ailede gerçekleflir. Örne¤in; dilin, de¤erle-rin, normlar›n, inançlar›n ve kültürün kazan›lmas›nda ailenin önemli pay› vard›r.Ebeveynler ve akrabalar, çocuklar› gözetir ve onlara toplumun de¤er, norm ve kül-türünü aktar›rlar.

Cinsel Davran›fllar› Düzenlemek: Hiçbir toplum bireylerin birbirlerini tan›mla-malar›n› tesadüfe b›rakmad›¤› gibi, cinsel davran›fllar› da bireyin özel bir tercihi ola-rak görmez. ‹flte, aile ve evlilik kurumu bireylerin cinsel davran›fllar›n›n düzenlendi-¤i ve tatmin edildi¤i önemli bir kurumdur. Dolay›s›yla cinsel davran›fllar, bireyin öz-gürce, istedi¤i zaman ve istedi¤i yerde yap›lan davran›fllar de¤il, özellikle aile içindedüzenlenen davran›fl biçimleridir. Cinsel normlar toplumdan topluma de¤iflebilece¤igibi ayn› toplum içinde de zamanla farkl›lafl›r. Suudi Arabistan ve Danimarka’ya bak-t›¤›m›z zaman bu iki ülkedeki tutucu ve özgün yaklafl›mlar› görebiliriz. Ancak, cin-sel davran›fllar›n standartlar› en iyi biçimde aileler taraf›ndan düzenlenir.

Sevgi ve Arkadafll›k: ‹deal bir aile, üyelerine s›cak ve flefkatli bir ortam sa¤lar.Onlar›n güvenli¤ini ve tatmin duygular›n› artt›r›p yard›mc› olur. Bireylerin enönemli ihtiyaçlar› s›cakl›k, yiyecek, bar›nma oldu¤u kadar, sevgi, flefkat ve anlay›fl-t›r. Ça¤›m›zda aile içinde yetiflmek demek; sevgiyle büyümek, sevgi görmek vesevgi göstermek demektir. Bu duyguyu görmedi¤imiz zaman, buna sahip olama-y›z. Bu da ancak, aile içerisinde verilir. Özellikle bebeklik ça¤›nda anne s›cakl›¤›ve flefkati birey için hayati bir önem tafl›r. Ailenin birçok fonksiyonu bugün baflkakurumlarca sa¤lansa bile sevgi en temel fonksiyonlar›ndan biri olarak kalacakt›r.Ailemizden; bizi anlamas›n›, bizimle yak›ndan igilenmesini ve ihtiyac›m›z oldu¤uzaman yan›m›zda olmas›n› bekleriz.

Sosyal Yerlefltirme: Aile içinde olan meflru do¤um, bireye toplum içerisindesa¤lam bir yer sa¤lar. Ailemizden edindi¤imiz materyal zenginlikler kadar önemlibaflka bir fley de bize verdi¤i sosyal statüdür. Yani ailemizin sahip oldu¤u sosyalde¤erler, zenginlik, topumsal s›n›f, din, zamanla bize bir miras olarak kal›r. Birey-ler bu de¤erleri toplumda bir basamak olarak kullanarak yükselirler. Di¤er birdeyiflle ailemizden bize kalan sosyal miras ve statü bize de geçerek devaml›l›k ka-zan›r. Ailelerin sahip oldu¤u varl›k ve kaynaklar çocuklar›n yeteneklerini gelifltir-melerine, f›rsatlar› de¤erlendirmelerine, yüksekö¤retim yapmalar›na destek olur.

Fonksiyonalist kuramc›lar zamanla di¤er kurumlar›n ailenin yerine getirdi¤i ba-z› fonksiyonlar› üstlenece¤ini ileri sürerler. T›pk› okullar›n, ailenin toplumsallaflmafonksiyonuna katk›da bulunmas› gibi. Böylece, ailenin fonksiyonlar›n›n azalaca¤›-n› bunun da toplumun organizasyonunda daha ciddi sorunlara yol açaca¤›n›, çün-


kü art›k ailenin üyelerini toplumun birleflimine (integrasyonuna) yeterli katk›dabulunamayaca¤›n› savunurlar. Aile, üyelerini bir araya getirmede zorland›¤› ölçü-de toplumsal bozukluklar›n da artaca¤› ileri sürülmektedir. Bu bozukluklar ise bo-flanma oranlar›n›n yükselifli, tek ebeveynli ve kad›n›n aile reisi oldu¤u aile tipleri-nin art›fl› biçiminde kendini göstermektedir (Andersen and Taylor, 2006: 399).

Görüldü¤ü gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birçokyönden elefltirilse de aile, yeri doldurabilecek bir kurum de¤ildir. Toplumda bufonksiyonlar› aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek baflka bir kurum bulun-mamaktad›r.

Çat›flma Kuram›Fonksiyonalist kuram, toplumun düzenlili¤i ve devam› aç›s›ndan ailenin rolleriniirdelemektedir. Çat›flma kuramc›lar› ailenin toplumda önemli fonksiyonlar yüklen-di¤ini kabul etmekte ancak her fleyi aç›kl›kla ortaya koymad›¤›n› ileri sürmektedir-ler. Çat›flma kuramc›lar›na göre de aile önemli bir kurumdur. Ancak, aile içerisin-de kapitalist topluma benzer bir biçimde birtak›m eflitsizlikler söz konusudur. Ku-rama göre, ailede erke¤in kad›n üzerinde egemen oldu¤u bir sistem mevcuttur.Hatta aile içinde bir güç mücadelesi söz konusudur. Genelde erkek ev ifllerini yap-mamakta direnmekte, kad›n d›flar›da çal›flsa bile ev ifllerini yürütme sorumlulu¤u-nu üstlenmektedir. Bat›da yap›lan çal›flmalarda kad›n yemek piflirme iflinin %81’ini, temizlik ifllerinin % 78’ini yerine getirirken, erkekler bu iflleri eflleriyle yarayar›ya bölüfltüklerini düflünmektedirler. Erkeklerin yapt›klar› küçük katk›lar, onlarabüyük görünmektedir (Galinsky et al. 1993). Görüldü¤ü gibi genelde ev iflleri tekyönlü olarak yerine getirilmektedir.

Kad›n›n sekiz saat çal›fl›p birinci vardiyay› bitirdikten sonra evine dönmesiylebirlikte onun için ikinci bir vardiya bafllamaktad›r. Bu vardiyada temizlik, yemekve çocuk bak›m› hizmetleri yürütülmektedir. Bu nedenle de kad›nlar haftal›k çal›fl-malar›nda erkeklere k›yasla ortalama on befl saat fazla mesai yapmaktad›rlar. Buda kad›n›n aile içinde erkeklerden daha fazla çal›flt›¤›n›, buna karfl›n bir ücret ta-lep etmedi¤ini ancak erke¤e göre daha fazla y›prand›¤›n› göstermektedir.

‹nsanl›k tarihinde ve birçok toplumda erkek, ailede üstün bir otoriteye ve gücesahip olmufltur. Hatta 1800’lü y›llara de¤in kad›n ve çocuklar erke¤in yasal mülki-yetinde olmufllard›r. 1960’l› ve 70’li y›llardaki feminist hareketlerle birlikte erke¤ingücü bir miktar azal›p eflitlikçi aile yap›s› yayg›nlaflsa da erkek birçok toplumda üs-tün ve güçlü bir karakterdir.

Marksist görüflte aile ile ilgili temel al›nan kaynak F. Engels’in “Ailenin ÖzelMülkiyeti ve Devletin Kökeni” isimli kitab›d›r (1884; 1942). Engels’e göre üretimgüçlerinin ortak olarak sahiplenildi¤i dönemde aile var olmuyordu. Özel mülkiye-tin ortaya ç›kmas›yla birlikte tek eflli çekirdek aile geliflmifltir (Kark›ner, 2009: 130).Devlet özel mülkiyet sistemini korumak için yasalar yaparken tek eflli evlili¤in ku-rallar›n› da dayatt›. Tek eflli çekirdek aile özel mülkiyetin miras olarak paylafl›m so-runlar›n› çözdü, zira mülkiyetin sahibi olan erkekler mallar›n›n kendi soyundançocuklara geçmesini istediler. Özel mülkiyetten mahrum olan kad›n, erkek taraf›n-dan kontrol alt›nda tutuldu (Ecevit, 1994: 7). Engels evlilikte efllerin birbirlerinekarfl›t duygular içinde oldu¤unu ve erke¤in kad›n üzerinde bir bask› unsuru oldu-¤unu ileri sürmektedir. Bu durum, kapitalist ile proleterya aras›ndaki iliflkiye ben-zetilebilir. Bugün birçok toplumda kad›n, erke¤in bir mal› olarak görülmektedir.Kad›n evli de¤il ise babas›n›n, evli ise kocas›n›n mal› olarak görülmektedir. 1960’l›y›llarda Amerika’da bile kad›n›n kocas›ndan izin almadan ifle girmesi, araba kirala-mas›, bankadan borç para almas› mümkün de¤ildi. Çünkü, kad›nlar›n yeteneksiz


oldu¤una dair yayg›n bir kan› mevcuttu. Ancak, endüstrileflme süreci ile birlikte butür geleneksel uygulamalar de¤iflmeye bafllam›flt›r.

Kad›n hareketi ve demokratikleflme süreci, kad›nlar lehine birçok olumlu gelifl-meyi birlikte getirmifltir. Yine de çat›flma kuramc›lar›, sosyal ekonomik, politik vehukuki eflitsizliklerin kad›nlar›n aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini korudu¤u-nu savunmaktad›rlar.

Çat›flma kuramc›lar›na göre kad›n›n ezilmiflli¤inin ard›nda yatan faktör temelde nedir?

Sembolik Etkileflim Kuram›Sembolik etkileflim kuramc›lar› aile içindeki iliflkilerin de¤iflti¤ini ve yeniden ta-n›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Bu kuramc›lara göre aile içerisindeki davran›fl-lar› anlamak için aile üyeleri aras›ndaki mevcut iliflkilere ve üyelerin bu iliflkilerinas›l anlamland›rd›¤›na bakmak gerekir. Aile içerisinde sembolik etkileflim kuram-c›lar›n kulland›¤› hemen tüm kavramlar› göstermek olas›d›r. Örne¤in toplumsallafl-ma, ayna benlik, rol alma, referans grubu ve sembolik etkileflim gibi.

Toplumsallaflma birincil grup olan ailede bafllar. Aile normalde aras›nda yak›niliflkiler olan, birbirini gözeten ve kollayan insanlardan meydana gelir. Bu tür birçevrede çocuk di¤er insanlarla iliflki kurarak inanç, norm, de¤er ve sembolleri ö¤-renir. Paylafl›lan anlamlar gelifltikçe, çocuk kendini baflkalar›n›n gözüyle görmeyeve de¤erlendirmeye bafllar. Büyüklerle olan iliflkiler onun kiflilik geliflimini etkilerve insan olarak toplumsal karakterlerin ö¤renilmesini h›zland›r›r. Bu görüfl, mikrodüzeydeki aile iliflkileri üzerinde odaklan›r ve kar›-koca ve çocuklar aras›ndaki ilifl-kilere bakar. Genelde aile üyelerinin, çiftlerin veya evlilik d›fl› yaflayan partnerleriniliflkilerini inceler. Örne¤in Amerika’da siyah, beyaz ve çift ebeveynli aileler üze-rinde yap›lan çal›flmalarda araflt›rmac›lar, çocuklar›yla daha yakinen ilgilenen ba-balar›n (onlara kitap okuyan, ev ödevlerine yard›m eden veya televizyon seyret-melerini engelleyen) çocuklar›n›n daha az davran›flsal problemleri oldu¤u, di¤erçocuklarla iyi geçindi¤i ve daha sorumlu oldu¤u saptam›fllard›r (Mosley and Thom-son, 1995).

Sembolik etkileflimciler, aile içindeki iliflkilerin devaml› de¤iflti¤ini ve yenidentan›mlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Yeni evli çiftler aylar hatta y›llar harcayarakyeni iliflki ve rollerini ö¤renir ve test ederler. Zaman geçtikçe bafllang›çtaki iliflkilerfarkl›lafl›r, hatta efllerin kiflilik ve kendilik kavramlar› farkl›lafl›r. Çocu¤un do¤umuyeni bir uyum sürecini gerekli k›lar. Ailelerin görüflleri çocuk say›s›, çocu¤un ye-tifltirilmesi hatta e¤itimi konular›nda de¤iflmeye bafllar. Çocuk, aile için özveridebulunulacak tek faktör olarak de¤erlendirilip her fley onun do¤rultusunda geliflme-ye u¤rar. Bu iliflkilere yeni üyelerin kat›lmas›, durumu daha da karmafl›k bir hâlesokar. K›saca kar› ve koca evlilikte farkl› köflelerde yer alarak evlili¤i farkl› biçim-de alg›layabilirler.

Feminist Bak›fl Aç›s›Kad›n›n çal›flmas› geleneksel aç›dan aile yaflam›n› ilgilendirdi¤i için feminist sosyo-loglar da aileye bir toplumsal kurum olarak ciddi biçimde odaklanm›fllard›r. Özel-likle kad›n›n d›flar›da çal›flmas›n›n çocuklar›n bak›m ve aile içi görevlerini nas›l et-kiledi¤i konusunda ciddi çal›flmalar yapm›fllard›r. Örne¤in kad›n›n evde yafll›larabakmas› ikinci vardiya olarak nitelendirilmifltir (Hochschield, 2005).

Feminist sosyologlar ayn› zamanda etkileflimci yaklafl›m›n vurgulad›¤› ancakonlar taraf›ndan daha az ilgilenilen konular üzerinde de durarak aile yaflam›n› ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

kad›n› çal›flm›fllard›r. Örne¤in Amerika’da kar› kocan›n birlikte çal›flt›¤› ailelerdekad›nlar›n geliri bazen erkeklerden daha fazla olarak saptanm›flt›r. 2005 y›l›nda 58aile üzerinde yap›lan bir çal›flmada kad›nlar›n % 26’s› erkeklerden daha fazla parakazand›¤›n› belirtirken 1981 y›l›nda bu oran % 16 olarak saptanm›flt›r. Bu durum-da kad›n›n aile içindeki durumu, kar› koca iliflkileri feministlerin ilgilendi¤i konu-lar aras›ndad›r (Wills and Risman, 2006).

EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹Genelde aile, küçük aile ve genifl aile olarak s›n›fland›r›lmas›na karfl›n bunlar›nkendi içinde farkl›laflt›¤›n›, hatta her kültürde geçmiflten gelece¤e farkl› aile biçim-lerine rastland›¤›n› daha önce de belirtmifltik. Ancak aile kal›plar› tesadüfi ve de-¤iflken de¤ildirler. Sosyologlar aile ve evlilik biçimlerini befl temel kategoriye ay›-rarak incelemektedirler. Bunlar;

• Efl say›s›,• Grup iliflkileri,• Çiftlerin yerleflim yeri,• Otorite iliflkileri,• Soy ve secere iliflkileridir.fiimdi bunlar› s›rayla aç›klamaya çal›flal›m.Efl Say›s›na Göre: Evlilikler tek eflle olabilece¤i gibi çok eflle de olabilir. Erke-

¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤ine monogami; kad›n›n veya erke¤in birdenfazla efli olmas›na ise çok eflli evlilik veya poligami denir. Çok eflli evlilik karfl›m›-za iki biçimde ç›kabilir. Bunlar, erke¤in birden fazla kad›nla evlili¤i olan poligini(poligyny) ve kad›n›n birçok erkekle evlili¤i olan poliandri (polyandry) dir. Ancak,ça¤›m›zda geçerli olan evlilik biçiminin monogami yani tek eflle evlilik oldu¤unuvurgulamakta fayda vard›r. Poliginiye taraftar olan ülkelerde bile bu konu sorun-lar ortaya ç›kartmaktad›r. Ancak, çok zengin insanlar bu toplumlarda çok eflle ev-lilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak, Hindistan’da Toda kabilesinde rastlan-maktad›r. Çünkü burada erkek nüfusu çoktur, herkese yetecek kadar kad›n olma-mas›, kad›n› birden fazla erkekle evlili¤e götürmektedir.

Dünya genelinde yap›lan araflt›rmalarda birçok toplumda geçmiflte ve günü-müzde poligaminin, monogamiye k›yasla daha çok tercih edilen bir evlilik oldu¤ugörülmüfltür. Antropolog George Murdock (1949, 1957) 565 toplum üzerinde yap-t›¤› incelemede, toplumlar›n % 80’inde çok eflli evlili¤i en çok tercih edilen bir bi-çim olarak saptam›flt›r. Çok eflli evlilik özellikle 20. yy.’dan sonra giderek azalmagöstermifltir. Afrika’da befl ülkede erkeklerin % 20’sinin hâlâ daha çok eflli evlili¤itercih ettikleri bulunmufltur. Erke¤in çok kad›nla evlili¤i olan poligini Murdock ta-raf›ndan en yayg›n evlilik biçimi olarak saptanm›flt›r. Burada erkek genelde k›zkardefllerle ve daha önce evlenmifl tecrübeli kad›nlarla tercihen evlenmektedir. Er-ke¤in çok kad›nla evlili¤i bir statü sembolü olarak geliflmemifl toplumlarda yer al-maktad›r. Kad›n›n çok erkekle evlili¤i olan poliandri ise genelde çok ender ve fa-kir toplumlarda görülmektedir (Schaefer, 2010: 314).

Grup ‹liflkilerine Göre: Baz› sosyal gruplar üyelerinin d›flar›dan evlenmeleri-ne izin verirken baz› gruplar izin vermezler. Buna göre evlilikler egzogami yanigrup d›fl›nda evlenme ve endogami ayn› sosyal grup içinden evlenmeler olmaküzere ikiye ayr›l›r. Baz› dini gruplar, ›rklar hatta etnik gruplar, üyelerinin kendiüyeleri d›fl›nda evlenmelerine müsaade etmezler. Bunun nedeni önyarg›l› olmala-r› oldu¤u gibi, baflkalar›yla yeterince iliflki kurmamak da olabilir. Grup dayan›flma-s›n› bozmamak için de bu tür evliliklere müsaade edilmeyebilir. Örne¤in Ameri-


ka’da siyahlar ve Yahudiler aras›nda endogamiye s›kl›kla rastlan›r. Dünyan›n bir-çok ülkesinde endogami genelde yayg›nd›r. Örne¤in Amerika’da yaz›l› bir normolmamakla birlikte insanlar›n kendi grubundan, kendi ›rk, etnik ve din gruplar›n-dan insanlarla evlenmesi beklenir ve d›flardan evlenmeler kabul görmez ve destek-lenmez. Endogami biçimindeki evlilikler genelde grubun ba¤l›l›k gücünü, derece-sini artt›r›r ve gençlere hep kendilerinden biriyle evlenmeleri önerilir. Egzogami,evlili¤i belirli gruplar›n d›fl›na tafl›maktad›r. Yani kendi çekirdek ailesinin ve akra-balar›n›n d›fl›nda evlilik yapmak ve efl seçmek anlam›ndad›r.

Çiftlerin Yerleflim Yerine Göre: Yeni evlenen çiftler, nerede oturacaklard›r?Bu sorunun cevab› genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karfl›m›za üçyerleflim biçimi ç›kmaktad›r. Birincisi baba taraf› veya onun yan›nda yerleflmedir.Buna patrilokalite denir. ‹kincisi kad›n›n taraf› veya kad›n›n ebeveynleri ile otur-mad›r ki buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen çiftlerher iki taraf› da reddederek onlardan ayr› kendi bafllar›na yaflamay› tercih etmek-tedirler ki buna neolokalite veya ev açma denir.

Otorite ‹liflkilerine Göre: Kar›-koca aras›ndaki otorite kal›b›n› tayin eden fak-tör genelde efllerin kiflilikleridir. Ancak genelde efller, çevrelerindeki toplumsalnormlara uygun davran›rlar. Genelde bütün toplumlarda koca otoritesinin üstün-lü¤ü görülür, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy), yani ka-d›n›n otoritesinin üstünlü¤üne çok az rastlan›r. Ancak birçok toplumda özellikle evifllerini ilgilendiren konularda kad›n›n sözü daha çok dinlenilmesine ra¤men oto-rite yine erkektedir. Son ortaya ç›kan bir iliflki sistemi egaliteryan, yani eflitlikçi oto-ritedir. Burada kar› ve kocan›n afla¤› yukar› eflit söz haklar› bulunmaktad›r.

Yeni evlendi¤inizi ve ailenizle ilgili gelecek aç›s›ndan baz› kararlar almak du-rumunda oldu¤unuzu düflünün. Siz ve efliniz flu tür sorunlarla karfl› karfl›ya kalabi-lirsiniz. Nerede yaflayaca¤›z? Evimizi nas›l döfleyece¤iz? Evde yeme¤i kim piflire-cek, al›flverifli, temizli¤i kim yapacak? Akflam yeme¤ine hangi arkadafl›m›z› davetedece¤iz? Her durumda bu konular üzerinde birisinin karar vermesi gerekir. Bukararlar› verme gücü veya otoritesi kime aittir? Birçok ülkede bu kararlar evin rei-si veya erkek taraf›ndan verilir. Ama her toplumda karar verici güç kültürel norm-lar çerçevesinde de¤iflebilir. E¤er bütün kararlar› erkek veriyorsa buna patriyarkidiyoruz. Erke¤in egemen oldu¤u toplumlarda örne¤in ‹ran’da en yafll› erkek bü-tün kararlardan sorumludur. Ancak kad›nlar da aile içerisinde sayg› ve sevgiylean›l›r ve buna uygun muamele görür. Bu tür toplumlarda kad›n›n boflanma talepetmesi erke¤e k›yasla çok zordur. Özellikle kad›n›n çal›flmad›¤› ortamlarda, erke-¤e ekonomik ba¤›ml›l›¤›n fazla oldu¤u ülkelerde, kad›n›n boflanmas› çok dahazordur. Buna karfl›n matriyarki yani kad›n›n otoritesinin üstünlü¤ü çok yayg›n de-¤ildir. Güney Amerika’da yerli kabileler aras›nda göze çarpan bu iliflki türünde, er-kek savafl ve yiyecek bulmak amac›yla çok uzun süreler evden ayr›lmak zorundaoldu¤u için sorumluluk ve otorite kad›na geçer (Farr, 1999).

Soy ve Secere ‹liflkilerine Göre: Burada da konu aile reisi öldü¤ü zaman mi-ras›n nas›l paylafl›laca¤›d›r. Burada soy iliflkilerine göre üç biçim karfl›m›za ç›kmak-tad›r; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hâkimiyeti ve üstünlü¤ü,matriliniyal (matrilineal) ana soyunun üstünlü¤ü ve bilateral yani her iki taraf›n mi-rastan eflit hak almas›n› öngören sistemdir. Patriliniyal sistemde ana soyunun akra-balar›, matriliniyal sistemde ise baba soyunun akrabalar› akraba olarak kabul edil-mezler. Bilateral sistemde her iki taraf›n da akrabalar› tan›n›r ve mirastan pay almahakk› do¤ar. Tablo 4.1’de bu ö¤rendi¤imiz kavramlar› da içerecek bir biçimde ge-leneksel ve modern ailenin özellikleri karfl›laflt›r›lmaktad›r.


Dünyada en yayg›n olannormlardan biri ensestnormudur. Hemen hertoplumda bulunan bu norm,aile üyeleri aras›ndaki iliflkive evliliklerin yasaklanmas›anlam›nda gelir. Kenditoplumumuzda ve Bat›toplumlar›nda bu kavramkendi çekirdek ailemiziçindeki cinsel iliflki veevlilikleri yasaklar. Yanikendi çocuklar›m›zla ve baz›ülkelerde birinci derecedenkuzenlerle evlenmek bunorma ters düflendavran›fllard›r.

GÜNÜMÜZ A‹LES‹NDE FARKLILIKLARGünümüz modern çekirdek ailesi en h›zl› de¤iflen kurumlar aras›ndad›r. Böyleceyeni aile biçimleri de¤iflen yap›ya göre ortaya ç›kmakta ve farkl›laflmaktad›r. Ailesosyal iliflkilerin merkezini oluflturmakta ve de¤iflen toplumsal koflullara paralelolarak gelece¤ini flekillendirmektedir.

Ailede birçok de¤iflim olmakta, günümüz modern ailesi geçmifle k›yasla gide-rek küçülmektedir. Yaflam süresinin uzamas›yla birlikte, çocuk dünyaya getirmeve yetifltirme insan yaflam›n›n küçük bir bölümünü oluflturmaktad›r. Ailenin parça-lanmas›n›n bir zamanlar en büyük nedeni ebeveynlerden birinin ölümü iken gü-nümüzde bu olgunun nedeni boflanmalard›r. Geçmiflte ölümlerin ço¤u kad›nlar›ndo¤umu s›ras›nda gerçekleflmekteydi ve erkekler bu nedenle tekrar evlenecek ve-ya çocuklar›na bakacak bir efl talep ediyorlard›. Ayn› flekilde yine geçmifle bak›ld›-¤›nda eflin ölümü ile bazen erkekler de tek bafllar›na çocuklar›n› yetifltirmek duru-munda kal›yorlard›. Bugün bu e¤ilim tersine gerçekleflmektedir. Çünkü kad›nlareflin ölümü veya boflanma sonucu çocuklar›n› tek bafllar›na yetifltirmek ve aile rei-si olmak durumunda kalmaktad›rlar (Rossi and Rossi, 1990). Bundan otuz k›rk y›löncesine k›yasla günümüzde evli çiftler daha küçük bir oran› oluflturmakta, özel-likle Bat›da tek ebeveynli ailelerin say›s› giderek artmakta, boflanm›fl ve hiç evlen-memifl insanlar›n say›s› genel nüfus içinde giderek daha büyük oran› oluflturmak-tad›r (Fields and Casper, 2001).

Tek Ebeveynli AilelerGünümüzde aile yaflam›ndaki en büyük de¤iflikliklerden biri tek ebeveynli ve ge-nelde kad›n›n aile reisi oldu¤u ailelerin say›s›n›n giderek artmas›d›r. Amerika’da do-¤an çocuklar›n büyük bir k›sm› yaflamlar›n›n bir bölümünü tek ebeveynle geçirmekdurumundad›rlar. Özellikle Afrika kökenli Amerikal› ve ‹spanyol kökenli Amerika-l› ailelerde bu çok daha yayg›nd›r. Esas›nda Amerika’da her türlü ›rklar aras›nda tekebeveynli aileler görülmektedir (Fields and Casper, 2001). Bunun iki temel nedenibulunmaktad›r. Birincisi evlilik d›fl› do¤an çocuklar, ikincisi ise boflanma oranlar›n-daki art›flt›r. Bir di¤er önemli neden ise evli çiftlerden birinin ölümüdür. 2007’de butür ailelerin oran› beyazlar aras›nda % 29, ‹spanyol kökenlilerde % 31, Afrika kö-kenli ailelerde ise Amerika’da % 58 oran›nda saptanm›flt›r (Bureau of the Census,2008: 56). Yine 2007 y›l›nda Amerika’da yap›lan bir çal›flmada yirmili yafllardakigenç Amerikal›larda gerçekleflen do¤umlar›n % 45’i evlilik d›fl›d›r (Ventura, 2009).

Karakteristikler Geleneksel Aile Modern Aile

Aile Yap›s› Genifl (Çok say›da üye) Çekirdek (Az say›da üye)

‹liflkilerin Dayana¤› Kanba¤› Evlilik Ba¤›

Secere ve mirastan payPatriliniyal (Erkek üstünlü¤ü)Matriliniyal (Kad›n üstünlü¤ü)

Bilateral (Eflit hak)

Otorite ‹liflkileriPatriyarki (Baba otoritesi)Matriyarki (Ana otoritesi)

Demokratik

Yerleflim YeriPatrilokalite (Baban›n evi) Matrilokalite (Annenin evi)

Neolokalite (Ba¤›ms›z)

Efl say›s›

Monogami (Tek efl)Poligami (Çok efl)Poligini (Çok kad›nla evlilik)Poliandri (Çok erkekle evlilik)

Monogami (Tek efl)


Tablo 4.1Geleneksel veModern AileninTemelKarakteristikleri

Kaynak: Shepard,1996: 377; Schaefer,2010: 121.

Bu tür tek ebeveynli ailelerin ve çocuklar›n yaflant›s› kaç›n›lmaz olarak gelenekselflehirdeki aileye k›yasla çok daha zordur. Bu aileler genelde yoksulluk içinde yaflar-ken çift ebeveynli aileler daha mutlu ve güvenlidirler. Tek ebeveynli ailelerde ya-flam daha streslidir ve bu, hem duygusal hem de ekonomik anlamdad›r. Özelliklegenç annelerin ebeveyn oldu¤u ailelerde bu sorunlar daha fazlad›r. Kazand›klar› k›-s›tl› bir gelirle çal›flmak ve ayn› zamanda da çocuklar›n› yetifltirmek durumunda ka-lan aileler ciddi finansal zorluklarla karfl›laflmaktad›rlar. En büyük avantajlar› ise ka-d›nlar›n aile reisi oldu¤u aileler do¤al olarak daha iyi sosyal iliflkiler gelifltirmekte,erkeklerin ebeveyn oldu¤u aileler ise daha izole bir yaflant›ya sahip olmaktad›r. Ço-cuklar›n okullar› ile meflgul olmak, sosyal hizmet kurumlar› ile iliflki kurmak genel-de kad›nlar taraf›ndan daha iyi bir biçimde gerçekleflirken erkekler bu tür iliflkiler-de daha zay›f kalmaktad›r (Schaefer, 2010: 324).

Evlenmeden Birlikte YaflamaGençler aras›nda evlenmeden birlikte yaflama ve cinsel iliflki Amerika’da en yay-g›n e¤ilimlerden biri olarak karfl›m›za ç›kmakta ve son yirmi y›l içinde 7 misli art›flgöstermektedir (Bumpass, 1995). Bu oran›n gelecekte daha da artaca¤› tahminedilmektedir. Bu olgu ülkemizde çok yayg›n olmamakla birlikte, üniversiteli genç-ler aras›nda az da olsa gözlemlenmektedir. Ayn› flekilde Amerika’da Afrikal› Ame-rikal› ve Amerikan yerlileri aras›nda en yüksek oranda, Asyal› Amerikal›lar aras›n-da ise en düflük oranda görülmektedir (Peterson, 2003).

Evlenmeden birlikte yaflama Avrupa’da da son derece yayg›n olarak görülmek-te ve genel e¤ilim “Aflka evet, evlilik belki” slogan› benimsenmektedir. ‹zlanda’daçocuklar›n % 62’si, Fransa, ‹ngiltere ve Norveç’te ise yaklafl›k % 40’› evlenmedenbirlikte yaflama sonucu oluflan tek ebeveynli ailelerde dünyaya gelmektedir (Schae-fer, 2010: 138). Amerika’da yap›lan bir araflt›rmada, birlikte yaflama üniversite ö¤-rencilerinde iki misli fazla olarak saptanm›flt›r. Yine 2003 nüfus say›m›na göre evliolmayan çiftlerin % 45’i bir veya birden fazla çocuk sahibidir. Genel anlay›fl›n d›-fl›nda “birlikte yaflayan çiftler asla evlenmez” kan›s›na ra¤men, araflt›rmac›lar Ame-rika’da evlenmeden birlikte yaflayan çiftlerin yaklafl›k yar›s›n›n daha önce evlenmiflolduklar›n› saptam›fllard›r (Fields, 2004). Bu olgular bize evlenmeden birlikte yafla-ma olgusunun dünya çap›nda yeni bir hayat tarz› oldu¤unu göstermektedir. Arafl-t›rmalar, evlenmeden birlikte yaflayanlar›n aras›nda daha eflitlikçi iliflkilerin var ol-du¤unu, ev ifllerinde de t›pk› evli çiftlerde oldu¤u gibi bir ifl bölümünün gerçek-leflti¤ini göstermektedir (Sanchez v.d. 1998; Barber and Axinn, 1998).

BoflanmaGeleneksel toplumlarda boflanma yayg›n de¤ilken özellikle endüstrileflmifl top-lumlarda oran çok yüksektir. Bu tür bir e¤ilimin temel nedenleri, geleneksel aileyigüçlü k›lan, ekonomik, dinsel ve e¤itsel ba¤lar›n zay›flam›fl ve de¤erlerini yitirmiflolmas›nda yatar. Ailenin birçok fonksiyonlar›n› baflka kurumlara devretmesi, aile-nin görevlerini azaltm›fl, üyeler aras›ndaki duygusal ba¤lar›n da giderek zay›flama-s› ailenin parçalanmas›na neden olmufltur.

Boflanmalar, boflanma oran› denilen bir kavramla ölçülür (Divorce rate). Buoran bir y›l içinde her 1000 nüfustan boflanan insan say›s›n› gösterir. Acaba boflan-malar ne kadar yayg›nd›r ve insanlar neden boflanmaktad›rlar? Gerçekten bu hiç dekolay cevaplanabilecek bir soru de¤ildir. Medyada s›k s›k evlenen iki çiftten birisi-nin boflanma sonucu ayr›ld›¤›n› duymaktay›z. Bugün Amerika Birleflik Devletle-ri’nde evlilik oranlar› nas›l yükselifl içerisindeyse, boflanma oranlar› da ayn› e¤ilimi


Boflanma, taraflardanbirinin veya her ikisininkendi arzusu ile toplumdageçerli norm veya âdetleregöre evlilik birli¤inin sonaerdirmesidir.

göstermektedir. Dünyan›n birçok ülkesinde boflanma oranlar› 1960’l› y›llarda artma-ya bafllam›fl, 1980’li y›llarda ise dura¤an hâle gelmifltir. Ancak boflanmalar›n artma-s›, evlili¤in azalmas› veya ondan uzaklafl›lmas› demek de¤ildir. Amerika’da boflanançiftlerin % 63’ü yeniden evlenmektedir. Kad›nlar, erkeklere k›yasla daha az orandayeniden evlenmektedirler. Çünkü boflanmalar sonucu çocuklar›n velayeti geneldeanneye verildi¤i için kad›n›n yeniden efl bulabilmesi erke¤e k›yasla biraz daha güçolmaktad›r (Saad, 2004). Amerika’da 2004 y›l› boflanma oran› binde dört olarak sap-tanm›flt›r. Evlenme oran› ise binde 8,4 fleklindedir (U.S. Cencus Bureau, 2004). Esa-s›nda evlilik nas›l do¤al bir süreç ise boflanma da evlilik kurumunun sonudur. Ger-çekte, boflanmalar›n artmas›n›n ard›nda yatan temel faktör son 100 sene içerisindeboflanmalar›n toplumsal kabulündeki de¤er ve inançlar›n farkl›laflmas›nda yatmak-tad›r. Özellikle kad›nlar›n çal›flma yaflam›na girmeleri ve artan özgürlük ve hak ara-y›fllar› burada etkili olan faktörler aras›ndad›r. Art›k insanlar mutsuz evliliklere ta-hammül etmek durumunda de¤illerdir. Daha da önemlisi büyük dinî gruplar›n daboflanmaya olan olumsuz bak›fl aç›lar›n› de¤ifltirmeleri ve boflanmay› bir günah ola-rak görmemeleri de önemli bir faktördür (Schaefer, 2010: 326). Tablo 4.2, Türki-ye’de y›llara göre evlenme ve boflanma say›lar›n› vermektedir.

Tablo 4.2’ye bak›ld›¤›nda ise, Türkiye’de y›llara göre evlenme ve boflanma sa-y›lar› aras›nda çok önemli farkl›l›klar vard›r. En fazla boflanma 2005 y›l›nda gerçek-leflirken evlenme say›s› sürekli artmaya devam etmifltir.

Tablodan da görüldü¤ü üzere Türkiye’de aldatma veya aldat›lma en önemli bo-flanma nedeni olarak görülürken, dayak ve kötü muamele yaln›zca kad›nlar›n %17’si taraf›ndan boflanma nedeni olarak görülmektedir. Oysa fliddet günlük yaflam-da yayg›n olarak görülen olgulardan birisidir (Kark›ner, 2009: 134).

Aile ve boflanma karmafl›k bir etkileflimdir. Bu konuda çal›flanlar bunu hem bi-reysel hem de toplumsal nedenlerle aç›klmaya çal›flmaktad›rlar.

Boflanma nedenleri Kad›n Erkek

Aldatma/aldat›lma 31,8 34,8

Sorumsuzluk ve ilgisizlik 21,0 20,0

Dayak/kötü muamele 17,0 -

‹çki/kumar 12,2 3,6

Efllerin ailelerine karfl› sayg›s›z davranmas› 3,9 14,5

Terk etme 0,7 -

Çocuk olmamas› 1,4 0,8

Evin geçimini sa¤layamama 1,1 1,4

Yüz k›zart›c› suç 1,3 1,0

Çocuklara karfl› kötü muamele 0,3 1,3

Eflin ailesinin kar›flmas› 0,3 0,4

Di¤er 9,0 22,2

Türkiye 2003 2004 2005 2006 2007

Boflanma 92637 91022 95895 93489 94219

Evlenme 565468 61357 641241 636212 638311


Tablo 4.2Türkiye’de Y›llaraGöre Evlenme veBoflanma Say›lar›(2003-2007)

Kaynak:www.tuik.gov.tr

Tablo 4.3Türkiye’de BoflanmaNedenleri (2006)

Kaynak: Aile Yap›s›Araflt›rmas› (2006)Türkiye ‹statistikKurumu(www.tuik.gov.tr)

Bireysel NedenlerBireysel nedenlerin bafl›nda, erken yaflta evlenmeler gelmektedir. Erken yaflta ev-lenme erken boflanmalara neden olmaktad›r. ‹kinci olarak evlilik süresinin uzun-lu¤u bir faktördür. Yani uzun y›llar beraber yaflama, boflanma oranlar›n› olumluyönde etkileyip çiftlerin boflanmalar›n› engellemektedir. Amerika’da genellikle ev-lili¤in alt›nc› y›l›ndan sonra boflanmalar artmaktad›r. Ancak erken boflanmalar ev-lili¤in ikinci veya üçüncü y›l›nda gerçekleflmektedir. Bu da bafllang›çta evlilik ka-rar›n›n verilmesindeki hatadan kaynaklanm›fl olabilir. Di¤er bir deyiflle, dikkatlicedüflünmeden verilen bir evlilik karar› k›sa sürede olumsuz iliflkiler nedeniyle bo-flanmalara neden olmaktad›r.

Boflanma oranlar› özellikle alt sosyal ekonomik statüdeki gruplarda yayg›n ol-du¤u gibi külterel aç›dan da farkl›l›klara rastlan›lmaktad›r. Yaflam sürelerindeki ar-t›fl da boflanmalarda etkili olabilmektedir veya evlili¤in süresine etki edebilmekte-dir. Efllerden birinin ölümüyle ortaya ç›kan parçalanmalar›n yerini bugün erkenboflanmalar almaktad›r (Andersen and Taylor, 2006: 411). Mutsuz evliliklerde bo-flanma genelde ac› verici ve finansal aç›dan riskli bir olay olarak görülürken, bu-gün art›k olumlu bir seçenek olarak nitelendirilmektedir. Eskiden çocuklar›n mut-lulu¤u aç›s›ndan çiftler mutsuz olsa da birlikte oturmay› sürdürmekteydiler. Ancakbügun bu düflünce geçerlili¤ini kaybetmifltir.

Toplumsal NedenlerBoflanmalar özellikle toplumlar›n ekonomik refah dönemlerinde art›fl göstermek-te, buna karfl›n durgunluk ve savafl dönemlerinde azalmakta hatta durmaktad›r.Refah ve zenginlik insanlar› yaflamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlardanuzak tutmakta, e¤lence ve iyi vakit geçirme nedeni ile birlikte olma aile düzeninisars›p boflanmalara sebep olmaktad›r. Kad›nlar›n çal›fl›p kazanmas› ve ekonomikba¤›ms›zl›¤›n› elde etmesi, uyumsuz bir evlili¤i sürdürmektense boflanma tercihiniartt›rmakta ve ailede çözülmeler meydana gelmektedir. Bu da boflanma oranlar›n›artt›r›c› bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Son olarak boflanma ve evlilik konusundaki de¤er ve tutumlar›n de¤iflmesi deboflanmalar› artt›r›c› bir neden olmaktad›r. Di¤er bir deyiflle evlenmeden birlikteolma olas›l›¤›n›n artmas› ve hamile kalmadan bir iliflkinin sürdürebilmesi olanakla-r› çiftleri etkilemekte bunun sonucunda boflanmalar artabilmektedir.

Boflanmalar›n günümüzde aile üzerinde yans›tt›¤› en önemli denebilecek olumsuz etkilerdaha çok aile içinde kimler üzerinde hissedilmektedir? Neden?

TÜRK TOPLUMUNDA A‹LE YAPISIOsmanl› toplumunun geleneksel ataerkil genifl ailesi, Atatürk devrimlerinin de¤ifl-tirmeyi amaçlad›¤› kurumlardan biridir. Osmanl› aile hukuku da fleriata dayal› Me-celle taraf›ndan düzenlenmifl idi. Mecelle, erke¤in çok eflli evlili¤ine izin veren vekad›na özgürlük tan›mayan bir yap›ya sahipti. Erkek, evlili¤in bafl› idi ve istekleritart›fl›lmazd›. Türkiye’de kad›nlar›n yasalar karfl›s›nda erkeklerle eflit kabul edilme-sine dönük geliflmelerin, bugün kad›n haklar› konusunda oldukça geliflmifl Bat›l›ülkelerden çok önce bafllad›¤› bilinen bir gerçektir. Kanun önünde kad›n ve erkek-lerin eflit kabul edilmesini ön gören 1924 Anayasas›’ndan bafllayarak, 1926 y›l›ndaMedeni Kanun’un kabulüyle de evlilikten miras haklar›na kadar pek çok konudaTürkiye Cumhuriyeti kad›nlara döneme göre büyük haklar tan›m›flt›r. Sonras›nda,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n da tan›nmas›yla kad›nlar›n yasalar karfl›s›ndaerkeklerle eflit kabul edilmesine iliflkin önemli ilerlemeler sa¤land›¤› aç›kt›r (Altun,2009: 57-60).

Ülkemizde ailenin yap›sal de¤iflimi yukar›da da belirtildi¤i üzere hukuksal gü-dümlemeler ile desteklenmifltir. Ülkenin sanayileflme ve kentleflme süreçleriyle bir-likte aile yap›s› da zamanla bu yap›ya uygun de¤iflmelerden geçmifltir. Bugünkütoplum yap›s›n›n bir ögesi olarak ça¤dafl çekirdek aile yap›s› ortaya ç›km›flt›r. Buyap› anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan bir ailedir.

Türk toplumunda aile yap›s› üç ayr› çevrede incelenebilir. Bunlar; köy (k›rsal),gecekondu ve flehir ailesidir.

K›rsal Aile Köyde egemen olan aile Timur’a göre kar› koca ve çocuklardan oluflan çekirdekailedir. K›rsal kesimde, aile ortalama aileden biraz daha kalabal›kt›r. Çekirdek aile-yi ikinci olarak geleneksel genifl aile izler. Ayn› çat› alt›nda birden çok evli çiftinyaflad›¤› bu aile yap›s›ndan baban›n egemenli¤i ve soy çizgisinde geniflleme görü-lür. Aile ile birlikte yaflayanlar genellikle baban›n akrabas›d›r.

K›rsal alanda çekirdek aile yap›s›na karfl›, ayn› çat› alt›nda yaflayan aileler kay-naklar›n› bir araya getirerek birbirlerini destekleme e¤ilimine sahiptirler. Yeni ev-lenen gençler genellikle kocan›n ana babas›na yak›n bir yere tafl›n›rlar. Burada ba-ba evlad›na bazen arsa sa¤layarak, bazen de parasal yönden bir yard›mda bulunur.Bu da, özellikle gencin ifl bulamad›¤› durumlarda o¤ulun babaya olan ba¤›ml›l›¤›-n› artt›c› yönde bir etki yapar. Böylece ayr› çat›lar alt›nda yaflamakla birlikte k›rsalalanda akrabalar ekonomik ve toplumsal bir birlik olma niteli¤ini sürdürürler. Ki-mi durumda gençler, yafllan›p çal›flamayacak olan yafll›lar›n özellikle ebeveynleri-nin bak›m›n› da üstlenirler (Hinderick and K›ray,1970: 187-188).

Baban›n ölümünden sonra topra¤›n bölünmesi, yeni evlenen gençlerin geniflaileden kopmas›na ve kente göç olgusunun bafllamas›na yol açar. Fakat kente göçedilen durumlarda bile, köyde kalanlar›n iflleyebilecekleri büyüklükte bir topra¤›nb›rak›lmas›na çal›fl›ld›¤› görülür. Bütün de¤iflmelere karfl›n, köy ailesi tar›msal üre-tim yapan bir birim olma niteli¤ini korumaktad›r. Topra¤›n bölünmesi pazar eko-nomisi ile bütünleflme kentlere göç gibi ögeler, köy ailesini oldukça etkiliyorsa datar›msal üretim biçimi de¤iflmedikçe, bu alanlarda yaflayan ailelerin geleneksel ya-p›s›nda önemli de¤ifliklik beklemek olana¤› yoktur (Kongar,1976: 405-407).

Aile bir sosyal yap›, evlilik ise bu sosyal yap›y› oluflturman›n meflru bir yoludur.Günümüzde evlilik, aile kurman›n tek ve meflru yolu olarak kabul edilir. Aile bir-li¤inin kurulmas› olan evlenme, toplumumuzda her zaman en önemli sosyal alg›-lardan biri olarak görülmüfl ve kabul edilmifltir. Türk kültürü, evlenme geleneklerive törenleri aç›s›ndan oldukça zengin tarihi bir mirasa sahiptir. Geleneksel uygu-lamalar›n bir bölümü, de¤iflen toplum ve bölgeye ba¤l› olarak terk edilse de önem-li bir bölümü yaflat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Günümüzde örneklerine rastlad›¤›m›zçeflitli geleneksel evlenme flekilleri mevcuttur. Bunlar;

• Görücü usulü ile evlenme,• K›z kaç›rma,• Otura kalma,• Beflik kertmesi,• Berder evlilik, • Tay geldi evlilik, • Levirat ve Sorarat’t›r.


Görücü usulü ile evlenme, evlenme ça¤›na gelmifl bir erke¤e evlenece¤i eflininailesi taraf›ndan seçilmesidir. Bu görevi de genelde erke¤in annesi yapar. Bu ça-baya akraba ve komflular da ara bulucu olarak kat›l›r.

K›z kaç›rma en eski evlenme geleneklerinden biridir. K›z kaç›rma genelde iki-ye ayr›l›r:

Zorla kaç›rmada k›z›n kendi arzusu d›fl›nda bir erkek taraf›ndan zorla veya hi-leyle kaç›r›lmas›d›r. Bu durum sorunsald›r. Devreye polis ve mahkemeler girer.Hatta kan davalar›n›n nedenlerinden birisidir. Kaç›ran kifli Türk Ceza Kanunu’nagöre hüküm giyebilir.

Anlaflarak kaçmada ise birbirine seven ancak ailelerinin evlenmelerine izinvermedi¤i gençler anlaflarak kaçarlar. Kaçt›¤› tarihte k›z›n yafl›n›n küçük olmas› veailenin savc›l›¤a flikâyeti ile erkek cezaland›r›labilir.

Beflik kertmesi birbirleriyle iyi anlaflan iki dost aile bazen bu dostlu¤u akrabal›-¤a dönüfltürmek bazen de ekonomik ç›karlar nedeniyle çocuklar henüz befliktey-ken söz keser veya söz al›p verirler. ‹leride çiftler anlaflamad›¤› zaman sorunlar ç›-kabilmektedir. Beflik kertmesinde erkek çocuk büyük, k›z çocuk küçük olabilir.Ancak, çocuklar›n iki yafl›n› doldurmam›fl olmas› gerekir. Beflik kertmesinin bozul-mas› önemli bir kay›p say›lmaz (Do¤an, 2000: 204).

Otura kalma evlenecek k›z›n erke¤in ailesi taraf›ndan istenmedi¤i zaman k›z›nerke¤in ailesinin evine gidip oturmas› ile ortaya ç›kar. Genelde k›z reddedilmez veailelerin anlaflmas› ile sonuçlan›r.

Berder evlilik iki ailenin karfl›l›kl› olarak k›z al›p vermesi fleklinde gerçekleflenbir uygulamad›r. Amaç büyük ölçüde bafll›k sorununu ortadan kald›rmak ve mas-raftan kaçmakt›r.

Tay geldi evlilik dul bir kad›n›n eski eflinden olan çocuklar›n› da al›p dul bir er-kekle ya da dul bir erke¤in önceki eflinden olan çocuklar›n› da alarak dul bir ka-d›nla evlenmesidir. Kad›n ve erke¤in beraberinde getirdi¤i çocuklar tay olarak ni-telendirilir (Kayhan, 2010: 46).

Levirat dul kad›n›n ölmüfl olan kocas›n›n erkek kardefli ile evlili¤idir (Gelin-ka-y›nbirader). Ölen eflin geride kalan efl ve çocuklar›n›n korunmas› ve miras›n bö-lünmemesi nedeniyle yap›l›r.

Sorarat ise kar›s› ölen erke¤in bald›z› ile evlenmesidir. Ölen kad›n›n çocuklar›-na en iyi bakacak olan kifli teyze oldu¤u için bu yol tercih edilir.

Gecekondu AilesiSanayileflme ve göç olgusu sonucu toplumumuzda ortaya ç›kan bir aile tipidir. Buailede de egemen olan tip çekirdek ailedir. Bu ailenin kimi nitelikleri k›rsal aileyiand›r›r. Her ne kadar kad›n ve çocuklar geleneksel genifl aileye oranla daha çoközgürlü¤e sahipseler de baban›n aile içindeki denetimi gecekondu ailesinde sonderece güçlüdür. Örne¤in çocuklar›n ifl seçme özgürlü¤ü daha fazlad›r ama bütünönemli kararlar baba taraf›ndan verilir. Evlenme yafl› k›rsal aileden biraz daha yük-sektir. Bafll›k önemini korumaktad›r. Dinsel nikâh›n yerini, medeni nikâh alm›fl ol-makla birlikte dinsel gerekler de yerine getirilir.

Bu ailenin temel niteliklerinden biri akrabalar›ndan kopmufl görünmesidir. Ak-rabalar›ndan para-hizmet yard›m› göremeyen bu tip aile, yaflam›n› sürdürebilmekiçin zor bir u¤rafl› vermektedir. Aile bafl›n› sokacak bir yer bulur bulmaz hemenifl aramaya bafllar. Bazen de erkek önce gelip ifl ve konut bulduktan sonra ailesi-ni getirir. Ailenin giyim, kuflam, yemek, günlük yaflam al›flkanl›klar›n›n de¤iflme-


ye bafllamas›, erke¤in kentsel nitelik tafl›yan ifle girmesinden sonra ortaya ç›kar(Kongar, 1975: 405-407).

Köyden kente göç, tar›mdan sanayiye ve hizmetlere geçifl anlam›n› tafl›makta-d›r. Kente göç, ailenin içinde bulundu¤u tüm iliflkileri de¤ifltirir. Gecekondu ailesibir taraftan k›rsal ailenin al›flkanl›klar› tutumlar› ve de¤er yarg›lar›yla çevrili, di¤ertaraftan kent yaflant›s›n›n etkisi alt›nda kalan bir aile tipidir (Gökçe, 1991: 388).Bafllang›çta genifl aile biçiminde bir yap›s› vard›r. Ancak kuflaklar de¤ifltikçe çekir-dek aileye do¤ru geliflme gösterirler.

Gecekondu ailesi art›k kendisini köydeki komflular›yla de¤il, kentin en üst taba-kalar›nda yaflayan gruplarla karfl›laflt›rmaktad›r. Kentsel yaflam›n olanaklar›ndan ya-rarlanmak ister. Bütün bunlar›n sonunda bu aile h›zla kentsel de¤erleri benimser.Çok çal›fl›r, yeni beceriler ö¤renir, çocuklar›n› yüksek ö¤retime yöneltir (Yasa,1966:130-131). Türkiye’de gecekondu aileleri kentsel ekonomi içerisinde zamanla kal›c›ve temel ögeler hâline gelirler. Yüksek gecekondulaflma oran› bu tür yap›n›n da gi-derek artmas›na yol açar. Kentsel çevreye uyumu artt›kça, ailenin al›flkanl›klar›, tu-tumlar› ve yaflama bak›fl aç›lar› da de¤iflir (Özkalp, 2010: 138).

Kentsel Aile Türkiye’de kentsel aile de çekirdek yap›ya sahiptir. Ancak geliflmifl ülkelerden bi-raz daha farkl› niteliklere sahiptir. Baba, ailede egemendir; para, baban›n elindetoplan›r. Aile reisi birçok üyenin çal›flt›¤› hâllerde toplanan geliri ihtiyaç nispetin-de da¤›t›r. Paran›n kar›-koca taraf›ndan ortaklafla yönetilme oran› giderek yayg›n-laflmaktad›r. Büyük kentlerde ortalama evlenme yafl› erkek için 28, kad›nlar içinse24’tür. Bunun nedeni de ifl edinmek için gerekli olan uzun ö¤retim y›llar›d›r. Bafl-l›k gelene¤i kentlerde görülmez. Buna karfl›l›k evlenme s›ras›nda çiftler hem evle-rinin döflenmesinde hem de evlilikte ailelerinden yard›m görürler. Örne¤in niflantöreni k›z ailesinin, dü¤ün töreni ise erke¤in ailesinin sorumlulu¤undad›r. Yeni ev-lenen gençler yafll› kuflaklar taraf›ndan çeflitli biçimlerde desteklenir. Kimi zamanevin kiras›na yard›m edilir. Kimi zamanlarda ise do¤rudan mal ve para yard›m› ya-p›l›r. Özellikle çocuk do¤duktan sonra yard›mlar artar, torun sevgisi ve özlemi za-man zaman babaanne veya anneannenin toruna bakmas›na, ev iflleriyle ilgilenme-sine kadar var›r. Ancak uzun süreli birlikte oturma pek görülmez (Kongar, 1976:410). Kentsel ailenin gelecek için beklentileri yüksek oldu¤undan bu durum kad›-n›n da çal›flmas›n› zorunlu hâle getirmektedir. Efllerin her ikisinin de çal›flmas› herne kadar çocuk için baz› sorunlar yaflatsa da kad›nlar genelde çal›flmay› yüksek biroranda tercih etmektedirler.

H›zl› bir de¤iflme temposu içinde Türk ailesi de pay›n› almakta ve gelenekselgenifl aile yerini özellikle kentlerde çekirdek aileye b›rakmaktad›r. Ancak Bat›n›nçekirdek ailesindeki de¤iflmeleri Türk ailesinde ayn› oranda görmüyoruz. Türk ai-lesi k›rsal kesimde yine geleneksel yap›n›n izlerini tafl›rken bu yap›n›n baz› özel-liklerini kentsel yap›da da görebiliyoruz. Böylece toplumsal yap›daki de¤iflmelerzamanla her üç aile türünü de etkileyerek onlar›n, yap›ya uyum sa¤lamalar›na veberaberindeki de¤iflmelere katk› sa¤lamaktad›r.

Türk ailesinin temel yap›s›, bu anlat›lanlar eflli¤inde ne türdür? Bu yap›n›n gelecekte de-¤iflme göstermesini bekliyor musunuz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TÜRLER‹Hepimiz hayat›m›z boyunca düzenli olarak bir gruba dahil olmufluzdur. Aile üye-lerimiz, arkadafllar›m›z, tak›m üyeliklerimiz, meslek gruplar›m›zla düzenli iliflkileri-miz bulunmaktad›r. Hemen her toplumda hepimiz aile, arkadafll›k ve belirli bir iflgrubunun üyesiyiz. Hepimiz en do¤al olarak bir aile grubunun içine do¤uyoruz.Bu grup içerisinde temel kültür ögelerini ö¤reniyor, zamanla okula bafll›yor, arka-dafll›klar ediniyor ve günümüzü onlarla birlikte geçiriyoruz. Daha ileri yafllardaokul yaflam› bitiyor, çal›flma hayat›na giriyoruz. Burada çeflitli sorumluluklar al›pyine ifl arkadafllar›m›z ve tak›m üyeliklerimizle çeflitli ifller baflar›yoruz. Bunun d›-fl›nda çeflitli hobilerimiz nedeniyle birçok grubun üyesiyiz. Da¤c›l›k, müzik, bilgi-sayar, bisiklet gibi çeflitli bofl zaman etkinliklerimizde de hep insanlarla birlikteyiz.Baz›lar›na daha yak›n baz›lar›na daha uza¤›z. Kardefllerimizle yak›n ama kuzenle-rimizle onlar kadar yak›n iliflki içinde de¤iliz. Baz› arkadafllar›m›zla daha yak›n sos-yal iliflkiler içindeyken baz›lar›yla sosyal iliflkilerin gerekli k›ld›¤› kadar bir yak›n-l›k içindeyiz. Böylece yaflam›m›z yüzlerce grup içerisinde geçmektedir.

Ne yaparsak yapal›m, amac›m›z ne olursa olsun, örne¤in çal›flmak, oynamak,çocuk yetifltirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup içinde gerçeklefl-mektedir. ‹nsan›n di¤er insanlarla kurdu¤u iliflki pratik de¤il, daha çok psikolojikbir ihtiyaca yöneliktir. E¤er insanlar uzun müddet baflkalar›ndan ayr› olarak yaflar-larsa, sonuçta baz› psikolojik rahats›zl›klarla karfl›laflmaktad›rlar. Bu nedenle savafl-ta bile insanlar› otuz günden fazla tek bafl›na bir hücrede hapsetmek Cenevre Ant-laflmas›na göre suç teflkil etmektedir.

Grup Nedir?Ço¤umuz grup denildi¤i zaman belirli say›da insan›n gevflek bir biçimde olufltur-du¤u insanlar› anlar›z. Örne¤in befl kiflinin bir asansörü paylaflmas›, yüzlerce insa-n›n bir sanatç›n›n konserini izlemesi gibi. Ancak sosyolojik anlamda grup bu de-¤ildir. Grup üyeli¤ini paylaflan insanlar aras›nda birliktelik duygusu, ortak amaçlar,kollektif normlar, do¤rudan ve dolayl› bir iletiflim, paylafl›lan hak ve yükümlülük-ler yer al›r.

Grup konusunda en önemli nokta, grup üyelerinin birbirlerine karfl› duyduk-lar› aidiyettir. Bu karakteristik, grubu tesadüfen bir araya gelmifl y›¤›nlardan ay›-ran en önemli noktad›r. Böylece grup üyeleri aras›nda belirli iliflkiler bulunan vebelirli bir süreklili¤i olan insanlardan meydana gelir. Y›¤›n ise birbirleriyle bir ilifl-kide bulunmayan, kendini o gruba ba¤l› hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan,geçici bir nedenle bir araya gelmifl insanlard›r. Örne¤in, k›rm›z› ›fl›kta bekleyeninsanlar, uçakta bilet kontrollerini yapt›ran kifliler, tren veya otobüs yolcular› gi-bi. Ancak, bazen y›¤›nlar grup hâline dönüflebilirler. Örne¤in, otobüs kuyru¤un-da beklerken insanlar aras›nda bir etkileflim yoktur; fakat kuyrukta bekleyenler-den birisi bay›l›p yere düflünce bekleyen kifliler ona koflarak yard›m etmeye çal›-fl›rlar. Böylece bir grup oluflumu gerçekleflebilir. Çünkü aralar›nda bu kifliye yar-d›m etmek için bir etkileflim olmaya bafllar. Cankurtaran veya doktor ça¤›rmak,kiflinin üstünü örtmek, kanayan bir yeri varsa bast›rmak gibi. Ancak, tek yönlü biriletiflimde grup oluflumunun do¤mas›nda yeterli de¤ildir. Bir grubun varl›¤›ndansöz edebilmek için bu etkileflim çerçevesinde baz› de¤er, norm ve ideolojileringenifl anlamda özel ve duygusal ortam›n ve birlefltirici manevi ögelerin var olma-s› gerekir. Baflka bir grup örne¤ini 11 Eylül 2001 ikiz kulelere yap›lan uçak sald›-r›s›nda da görebiliriz. Bilindi¤i gibi uçaklardan ikisi ikiz kulelere çarparken 92


Grup birbirleriyle düzenliiliflkide bulunan en az ikiveya daha fazla kiflidenoluflan, belirli beklenti veamaçlar› paylaflaninsanlard›r.

uçufl numaral› uçak ise Beyaz Saray’a do¤ru yönelirken bafllang›çta birbirlerini ta-n›mayan yolcular bir araya gelerek k›sa bir süreli¤ine de olsa grup ve aidiyet duy-gusu oluflturmufllar ve pilot kabinine ve uçak korsanlar›na sald›rarak uça¤› Pen-silvanya üzerinde bir çiftli¤e düflürmüfllerdir. Bu durumda yolcular›n hepsi yafla-m›n› kaybetmifl ancak kendi ülkeleri ad›na büyük bir vatanseverlik örne¤i göster-mifllerdir (Andersen and Taylor, 2006: 140).

Grupla ilgili bir di¤er kavram ise kategoridir. Toplumsal kategori ise biraz da-ha farkl› bir anlam tafl›r. Kategori benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlar-dan oluflur. Yani birbirleriyle konuflmayan ancak ortak karakteristlikleri olan in-sanlar grup de¤il bir kategoridir. Örne¤in akademik yaflamda gözlük takan insan-lar, boyu 1.90’› geçen kiflilerin oluflturdu¤u kategori gibi. Kategoriler yafl, cinsiyet,gelir veya ›rksal olabilir. Kategoriler aras›nda da ortak de¤erler, ilgiler veya sorun-lar oluflarak gruplar›n geliflmesine neden olabilirler. Kad›n haklar› örgütleri, kimse-siz çocuklar› koruma derne¤i veya foto¤raf derne¤i gibi.

Birçok toplumbilimci Merton’un standart toplumsal grup tan›m› üzerinde birle-flirler. Bu tan›ma göre grup, birden fazla say›da insan›n kendileri ve baflkalar› tara-f›ndan grup olarak nitelendirmedikleri sürece bu toplulu¤u grup olarak düflüne-meyiz. O hâlde kiflilerin grup oluflturduklar›n›n bilincinde olmalar› da gruplaflmasürecinde önemli bir faktördür.

Gruplar›n oluflmas›nda mekânsal yak›nl›k da önemlidir. Örne¤in arkadafl grup-lar› genellikle ayn› mahalle ya da komflu çocuklar›ndan oluflur. Zamanla mekânsalyak›nl›k önemini kaybeder ve davran›fllardaki benzerlikler önem kazan›r. Örne¤inokullarda kurulan çeteler bu flekilde ortak davran›fl gösteren kimselerden oluflur.Ayn› flekilde insanlar kendileri gibi olan, benzer özellikler gösteren ve birbirlerininilgilerini çekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluflturabilirler.

Grup üyelerinin birbirleriyle kurduklar› etkileflimlerin sonucu grubun iç yap›s›oluflmaya bafllar. Her grubun kendi içinde s›n›rlar›, normlar›, de¤erleri, üyelerinbelirli rol ve statüleri vard›r. Baz› gruplarda bu yap› çok kat› ve aç›kt›r. Örne¤in,her üyenin resmi bir pozisyonu oldu¤u gibi, uymas› gerekli normlar yaz›l› bir bi-çimde kendisine bildirilir. Di¤er bir grupta ise bu yap› çok daha gevflek ve esnekolabilir. De¤er ve normlar› geçici oldu¤u gibi çok kesin de olmayabilir. Rol ve gö-revler üyelerin antlaflmalar›na göre de¤iflebilir. Örne¤in, orduda rol ve statüler çokbelirgin ve kat› bir biçimde oluflurken üniversitedeki da¤c›l›k kulübünün üyeleriaras›nda bu rol ve statüler daha esnektir (Özkalp, 2008: 96).

Grup üyeleri, benzer yaflta ve s›n›fta olduklar› gibi benzer ilgilere de sahiptir-ler. Üyeler aras› iliflkiler s›klaflt›¤› ölçüde grup üyelerinin benzerlikleri artt›¤› gibinorm ve de¤erleri paylaflmalar› ve benimsemeleri de yayg›nlafl›r.

Grup ile y›¤›n ve kategori tan›mlar›n› gözden geçirerek aralar›nda ne gibi farklar oldu¤u-nu tart›fl›n›z.

Örne¤in üniversitede bir müzik grubunun üyesi oldu¤unuzu düflünün. Bu gru-bun kendi aralar›nda oluflturduklar› belirli de¤er ve normlar› vard›r. Bütün üyelerflark› söyleme becerilerini gelifltirip programlarda solist olmak ister. Birçok gruptaoldu¤u gibi flark› söylemek, formal ve informal bir birlikteli¤i gerektirir. Grubunüyeleri s›k s›k bir araya gelip repertuarlar›n› prova ederler. Provalar› yöneten birkoro flefi seçerler ve bu kifli ayn› zamanda grubun çevresi ile iliflkileri yönetir. Ay-n› zamanda baz› grup üyeleri grubun içinden informal bir baflka kifliyi seçerek onakoçluk görevi verirler. Bu kifli gruba yeni kat›lanlara veya düflük performansl› ki-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

flilere baz› enstrumanlar eflli¤inde prova verir, eksiklikleri giderir ve bunlar› konse-re haz›rlar. Hocan›n solistik görevi vermedi¤i kifliler bazen küserek grubu terk ede-bilirler. Ama grupla uzun y›llardan beri çal›flanlar›n performanslar› ve dayan›flma-lar› süreklilik tafl›r. Uzun y›llardan beri birlikte olmakla grup üyelerinin aidiyetduygular› geliflmektedir.

Sosyolojik araflt›rma ve analizlerde gruplar çok önemlidir. Çünkü, gruplar top-lumun kültürünü gelecek nesillere aktar›rlar. Birbirimizle iliflki kurdu¤umuz ölçü-de kendi düflünce ve duygular›m›z› baflkalar›na aktar›r›z. Bunlar aras›nda konufltu-¤umuz dilden, sahip oldu¤umuz de¤erlere hatta giyim kuflam biçimimize ve boflzaman faaliyetlerine kadar birçok fley yer al›r (Schaefer, 2010: 121).

GRUP TÜRLER‹ Grup sosyolojideki en önemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birçokgrup çeflidinden söz ederler. Bunlar; birincil ve ikincil grup, iç ve d›fl grup, refe-rans grubu ve elektronik etkileflim gruplar›d›r. fiimdi bunlar› k›saca aç›klayal›m.

Birincil GruplarSosyolojide çeflitli s›n›fland›rmalar› olmas›na karfl›n en yayg›n ve temel olan› Char-les Horton Cooley taraf›ndan yap›lan “birincil grup” ayr›m›d›r. Bunun d›fl›nda ka-lan gruplar da ikincil gruplar olarak nitelendirilmektedir. Cooley birincil gruplar›yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma dostluk ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u grup-lar olarak tan›mlar (Cooley, 1962: 24). Birincil gruplar›n üyeleri üyelik ve bizlikduygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavram›yla herhangi bir olaya yaklaflt›klar›için grup dayan›flmas›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r. Yüzyüze iliflkilerin yo¤un ol-du¤u bu gruplarda üye say›s› azd›r. Cooley ancak, az say›da grubun bu tan›ma uy-gun oldu¤unu saptam›flt›r. Bunlar da; oyun grubu, komfluluk, akrabal›k gibi grup-lard›r. Bu gruplar içerisinde sosyal yaflam›n ne oldu¤unu ö¤renirler. Cooley birin-cil gruplar› “insan neslinin bak›ld›¤›, korundu¤u yerler” olarak nitelendirir. Bu yö-nüyle de grup üyeleri aras›nda güven verici iliflkiler kurulur. Birincil iliflkilerin ensaf biçimini ailede görmekteyiz. Çünkü, aile üyeleri, birbirlerinden hiçbir ç›karbeklemeksizin her türlü fedakarl›¤› yapabilirler. Bu iliflkiler içersinde insanlar›n yada grup üyelerinin yapt›¤› bir hata ba¤›fllanabilir.

Birincil gruplar›n bireylerin kiflilikleri ve kendilikleri üzerinde çok güçlü bir et-kileri vard›r. Ayn› flekilde arkadafl gruplar›n›n, kendi yafl gruplar› üzerinde önemlibir bask› unsuru olduklar›n› da unutmamak gerekir. Örne¤in, sokak çeteleri böylebir birincil gruptur. Askerlik sürecinde e¤itim kamplar›nda oluflan duygular ve as-ker arkadafll›¤› da birincil gruplara bir di¤er örnektir.

Birincil gruplar her zaman küçüktürler, çünkü büyük say›daki üyeler aras›ndayo¤un bir iliflki kurmak çok güçtür. Bu nedenle büyük gruplar kendi aralar›nda ay-r›larak daha küçük gruplar› oluflturabilirler. Ancak, bu flekilde birbirleri aras›ndayo¤un iletiflim kurmak mümkün olabilir.

Birincil gruplar›n üç temel fonksiyonu vard›r. Birincisi yak›n iliflkiler yoluyladuygusal destek sa¤lar. Örne¤in, II. Dünya Savafl› s›ras›nda Alman ordusu her ge-çen gün say›lar›n›n azalmas›, yeterli ikmal almamas›na ra¤men bir türlü çözüleme-mifl ve ma¤lubiyeti kabul etmemifltir. Bunun en büyük nedenini yazarlar Alman or-dusunun ve çarp›flan birliklerinin aras›nda, mevcut birincil iliflkilerin sa¤laml›¤›naba¤lamaktad›rlar.

‹kinci önemli fonksiyon, birincil gruplar›n toplumsallaflma sürecine olan katk›-lar›d›r. Çocuklar için aile birincil gruptur. Onlar›n yetiflmesinde, kendilik gelifltir-


melerinde ve duygusal destek almalar›nda büyük bir öneme sahiptir. Aile ayn› za-manda çocuklar›n toplumsal kültürü ö¤renmelerinde ve toplumsal yaflama kat›l-malar›nda da etkin bir rol üstlenir.

Üçüncü olarak birincil gruplar uyumu kolaylaflt›r›r ve toplumsal kontrolü ola-nakl› k›lar. Bir toplumun devaml›l›¤› üyelerin mevcut norm ve de¤erleri benimse-mesine ba¤l›d›r. E¤er toplumun büyük bir ço¤unlu¤u bunlar› paylaflm›yor, karfl› ç›-k›yorsa, oluflan anomik ortam ile toplum çöker. ‹flte birincil gruplar yeni üyelerenorm ve de¤erleri grup bask›s› yoluyla ö¤reterek, onlar›n uyum sa¤lamalar›na yar-d›mc› olur.

‹kincil GruplarBirincil gruplarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ikincil gruplar daha büyük, nispeten geçici,benzerlik göstermeyen resmi gruplard›r. Bu gruplar›n üyeleri birbirleriyle belirli ç›-kar ve aktiviteleri aç›s›ndan iliflki kurarlar. Di¤er bir deyiflle etkileflimlerinde belir-li roller hâkimdir. Örne¤in ö¤renci, yönetici, müdür, flef iflçi gibi. Üniversitede bi-rinci s›n›f ö¤rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer örnektirler. Yaflamsürecince bu gruplara üyeli¤imiz devam eder. E¤itim al›rken, bankaya para yat›r›r-ken, iflyerinde çal›fl›rken, para harcarken geçici olarak bu gruplara üye oluruz.‹kincil gruplar daha çok resmi, bireysel iliflkilerin güçlü olmad›¤› ve karfl› anlay›fl›ngörülmedi¤i gruplard›r. ‹kincil gruplar daha çok ifl yerlerinde meslekleri ile ilgilibelirli anlay›fllara sahip olan insanlar aras›nda geçerlidir.

‹kincil gruplar insanlar›n duygusal yaflamlar›nda çok önemli yeri olan gruplarde¤ildir. Örne¤in bir üniversitedeki tüm ö¤renciler, bürokratik organizasyonlardave flirketlerde çal›flanlar hep ikincil gruplard›r.

Bu gruplar aras›ndaki yüz yüze iliflkiler çok k›s›tl›d›r. Sadece belirli rol ve gö-revlerle ilgili olarak bir araya gelip iliflki kurarlar. Örne¤in bölüm müdürü, dan›fl-man ve memur aras›ndaki iliflkilerde oldu¤u gibi. ‹kincil gruplar küçük ya da bü-yük olabilir. Herhangi bir küçük grup bafllang›çta ikincil bir gruptur ancak zaman-la üyeler aras›ndaki iliflki artar, üyeler birbirlerini daha iyi tan›r ve bizlik duygusugeliflirse bu grup birincil gruba dönüflebilir. T›pk› bir üniversitede oluflturulan birseminer grubu gibi. Seminer üyeleri bafllang›çta ikincil bir grup iken, e¤er aralar›n-daki etkileflim artar yak›nlaflma ve paylaflma s›klafl›rsa bu grup birinci gruba dönü-flebilir. fiirketler, büyük fabrikalar, hükümet bakanl›klar› gibi ikincil gruplar içindeher zaman birincil gruplar olabilir.

Birincil gruplar› daha çok geleneksel ve endüstri öncesi toplumlarda yayg›nolarak bulurken, örne¤in köydeki akrabal›k iliflkileri gibi, ikincil gruplar daha çokmodern endüstriyel toplumlarda görülürler. Bu toplumlarda insanlar›n iliflkileri bü-yük bir ço¤unlukla ikincil gruplarda geçmektedir. Yani belki bir daha hiç karfl›lafl-mayaca¤›m›z insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca yönelik iliflkiler kurmak-tay›z. ‹kincil iliflkilerin geliflmesi, ikincil gruplar›n oluflumunu artt›r›rken moderntoplumlar›n ayr›lmaz bir parças›n› oluflturmaktad›r.

Birincil Gruplar ‹kincil Gruplar

Genelde küçük az say›da üye Genelde büyük ve üye say›s› çok

Genelde uzun süreli De¤iflken, genelde k›sa süreli

Daha yak›n ve yüz yüze iliflkiler kuvvetli Karfl›l›kl› anlay›fl ve yak›n iliflkiler k›s›tl›

‹liflkilerde duygusal bir derinlik bulunmas› Yüzeysel iliflkiler

Destekleyici ve dostça Daha resmi ve kifliselli¤in olmad›¤› gruplar


Tablo 4.4Birincil ve ‹kincilGruplar›nKarfl›laflt›r›lmas›


‹ç ve D›fl GruplarGrup, kendi üyeleri aç›s›ndan ve grubun di¤er gruplarla kurdu¤u iliflkiler aç›s›n-dan özel bir anlam tafl›r. ‹nsanlar bazen di¤er gruplara karfl› düflmanca duygular ta-fl›d›¤› gibi bazen de gruba di¤er gruplardan bir tehdit gelebilir. Özellikle de gruptoplumla kültür ve ›rk aç›s›ndan farkl›l›k tafl›rsa bu gibi düflmanl›klar daha da be-lirginleflir. Sosyologlar bu ay›r›m› “biz” ve “onlar” kavramlar›yla bütünlefltirip, iç ved›fl gruplar olarak ay›rmaktad›rlar. ‹ç ve d›fl grup kavramlar› Amerikal› sosyologWilliam Graham Sumner taraf›ndan yap›lm›flt›r.

‹ç gruplar “bizlik duygu”suna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ranbelirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl gruplar ise bizim grubumuzun d›fl›n-da olan herhangi bir alternatif grup olup üyesi olmad›¤›m›z, bizim için çok önemtafl›mayan, hatta bazen ona karfl› çok iyi duygular beslemedi¤imiz gruplard›r.

Di¤er bir deyiflle bir grubun di¤er bir gruba karfl› duydu¤u düflmanca diyebile-ce¤imiz duygular, kendi gruplar› için bir benlik oluflturabilir. E¤er bireyler kendigruplar›na ba¤l›l›k duyuyorlar ise bu onlar›n iç grup olduklar›na (in-groups) e¤erdi¤er gruplara dostane olmayan bir tav›r içindeyseler bu gruplar onlar için d›fl grup(out-group) olma özelli¤i tafl›r.

‹ç gruplar etnosantrik duygular› da pekifltirirler. Çünkü iç grup için kendi ara-lar›nda olan her fley en iyi ve uygundur. D›fl gruplarda olanlar ise kötü ve taham-mül edilmezdir.

‹ç ve d›fl gruplar aras›ndaki çat›flma bazen sald›r› hatta vahflet biçiminde olabi-lece¤i gibi politik düzeyde de olabilir. Örne¤in, Amerika’da 1999 y›l›nda Colara-do’da Colombine Lisesinde iki ö¤renci okullar›ndaki ö¤rencilere sald›rarak 15 kifli-nin ölümüne neden olmufllard›r. Sald›r›y› yapan kifli okuldaki ö¤renciler taraf›ndanbir d›fl grup üyesi olarak nitelendirilen Trençkot Mafyas›na üye oldu¤u ve iç grupoluflturan bir di¤er grup taraf›ndan d›fllanan bir kifli olarak nitelendirilmifltir (Schae-fer, 2010: 122). Esas›nda benzer sorun ve sald›r›lar birçok ülkede de yaflanmakta-d›r. Arkadafllar› taraf›ndan d›fllanan, ço¤unlukla kiflisel ve aile problemleri olangençlik ça¤›ndaki ö¤renciler, kendi gruplar›ndan gelen bask›lar veya medyan›n et-kisi ile bu tür sald›r›larda bulunup kendi s›n›f veya okul arkadafllar›na sald›r›lar ya-pabilmektedirler.

‹ç grup üyeli¤inin bir sonucu, kendinizi di¤erlerinden farkl› k›lan ayr›cal›¤›m›zve üstünlük duygumuzdur. Yani iç grup üyeleri kendilerini d›fl gruplara k›yasla da-ha üstün görürler. ‹ç grup üyelerine üstünlük sa¤layan herhangi bir özellik ise, d›flgrup için kabul edilmez bir davran›flt›r. ‹ç ve birincil gruplar üyelerinin davran›flla-r›n› ve düflüncelerini etkileyerek onlar› yönlendirirler.

Kendinizi bir d›fl grubun üyesi olarak nitelendirerek, bu bak›fl aç›s›ndan kendi üyesi oldu-¤unuz iç grubun bir de¤erlendirmesini yap›n›z.

Referans GrubuReferans grubu kavram› Herbert Hyman (1942) taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Refe-rans grubu bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i, örnek ald›¤› gruplar-d›r. Gerek birincil gerekse de iç gruplar insanlar›n düflünce ve davran›fllar›n› dra-matik bir biçimde etkilerler. Örne¤in lisede okuyan bir ö¤renci girmek istedi¤i birhip-hop müzik grubuna ve onun dünyas›na girmesiyle birlikte kendi davran›fllar›-n› grubunkiyle benzer hâle getirecek biçimde kal›plaflt›r›r. Örne¤in bu grubunüyeleri gibi giyinmeye, onlar›n dinledi¤i müzi¤i dinlemeye, DVD’lerini almaya, on-lar›n gitti¤i mekânlara gitmeye bafllar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Referans gruplar› insanlar için bir rol modeldir veya rol modelin genellefltiril-mifl bir çeflididir (Andersen and Taylor, 2006: 142). Esas›nda referans gruplar› in-sanlar›n etkileflim hâlinde oldu¤u grup anlam›nda de¤illerdir. Bir spor star›n›n,müzik grubunun, bir subay›n veya bir ünlü yöneticinin davran›fl kal›plar›n› be-nimseyip ona benzemeye çal›flmak, onunla özdeflim kurmak anlam›nda bir iliflki-dir. Yani bu kiflileri bir rol modeli olarak görüp ona benzemek, onun gibi olmakbiçimindedir.

Referans gruplar›, insanlar› gelecekte yerine getirecekleri rollerine de haz›rlar.Buna gelece¤e dönük toplumsallaflma diyoruz. Örne¤in üniversitede finans oku-yan bir ö¤renci, kendi konusuyla ilgili ünlü dergileri okuyarak (Wall Street Jour-nal, Kapital gibi), ünlü flirketlerin senelik bilanço ve raporlar›n› inceleyerek, ser-maye piyasalar›n›n gündelik raporlar›n› medyada izleyerek kendini gelecektekimesle¤ine haz›rlar. Bu ö¤renci finans konusunda analizler yapan kiflileri de ken-dine referans grubu olarak seçer çünkü onlar gibi baflar›l› olmak istemektedir. Ya-flant›m›z de¤ifltikçe, yafl›m›z ilerledikçe, yeni statüler kazand›kça referans grupla-r›m›z da farkl›lafl›r. Hatta zaman zaman bireyin birkaç referans grubunu örnek al-d›¤› da görülür.

Elektronik Etkileflim Gruplar›fiimdiye kadar standart sosyolojik grup türlerinden söz edildi. 1990’lardan sonra,teknolojik geliflmeler do¤rultusunda yepyeni bir grup tipi oluflmaya bafllad›. Dün-ya bilgisayar teknolojisinin ak›l almaz ilerleyifli ile internet denilen bir geliflim or-taya ç›kt›. ‹nternet binlerce bilgisayar›n dünya çap›nda birbirine ba¤land›¤› bir bil-gisayar a¤›d›r. ‹nternet içinde yepyeni gruplar “usenets” olarak tan›mlan›p birbir-leriyle her konuda bilgi al›flveriflinde bulunan insanlardan oluflmaktad›r. Bu konu-lar at yar›fl›ndan, sosyolojiye, Kuantum fizi¤inden, avc›l›¤a kadar de¤iflebilmekte-dir. Bu insanlar birbirlerini görmeden s›rf teknoloji sayesinde birbirlerine gönder-mifl olduklar› mesajlar ile iletiflim kurup yak›n iliflkiler gelifltirmekte, dostluklarkurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan baz›lar› yukar›daverdi¤imiz grup tan›m›na iliflkin uygun özellikler de tafl›maktad›rlar. Böylece kur-mufl olduklar› iliflkiler ile bir aidiyet duygusu ve süreklilik göstermektedirler. Çün-kü her gün birbirlerine mesaj gönderip iliflkileri s›klaflt›rma hatta yeni üyeler bul-ma çabas›ndad›rlar. Baz› gruplar ise sahip olduklar› ay›rdedici özellikleri, ilgileriveya bilgileri ile farkl›l›k tafl›maktad›rlar. Hatta bu nedenle bir iç grup karakteris-ti¤ine sahiptirler.

Ayn› anda her yerde bulunan bilgisayar a¤lar›n›n, fiziki mekândan ba¤›ms›z “si-ber uzay”da insanlar› bir araya getirmesiyle oluflmufltur. Siber uzay kavram› bugünsay›lar› yüz milyonlar› bulan internet kullan›c›lar›n›n bir araya geldi¤i yer anlam›n-da kullan›lmaktad›r.

‹nternet topluluklar› (sanal cemaatler) üzerinde çal›flan Rheingold’a göre butopluluklarda insanlar flakalar yapar, bilimsel tart›flmalara kat›l›r, ticaret hatta çeflit-li gelece¤e dönük planlar yaparlar. Duygusal iliflkileri paylafl›r, afl›k olur, arkadaflbulur onlar› kaybederler (Rheingold, htpp://www.well.com.user.her.ucbook.in-del.html) oyun oynar, flört ederler. Bu tür sanal cemaatlerde veya internet toplu-luklar›nda sanatla u¤rafl›r, gerçek hayatta ne yap›l›yorsa onu yaparlar. Burada in-sanlar yüz yüze iliflkilerinde birbirlerine söyleyemeyecekleri fleyleri söyler, yapa-mayacaklar› fleyleri yapmaya çal›fl›rlar. Birçok insan için sanal dünya büyük çeki-


‹nternet gruplar› veyatopluluklar› insan veteknolojinin bir arayagelmesinden do¤mufltur.

cili¤e sahiptir (Bozkurt, 2008: 163). ‹nternet gruplar› özellikle fiziki engeller nede-niyle, grup iliflkilerinin d›fl›nda kalm›fl insanlar için yeni bir imkân sunmaktad›r.

Bilgisayar teknolojisi art›k bizim, toplumdan izole olmufl insan tipinden uzak-laflt›r›p yeni dünyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmam›z› elektronik olarakkolaylaflt›rmaktad›r. Bazen bu gruplara “Elektronik birincil grup”da denilmektedir.Çünkü her ne kadar sanal ortamda tan›flm›fl olsalar da bu insanlar günlük iletiflims›kl›¤›, paylaflt›klar› kiflisel bilgi, birbirlerine olan ba¤l›l›klar› ve yak›nl›klar› aç›s›n-dan birincil grup özelli¤i tafl›yabilmektedirler. Yak›n bir gelecekte bu tür gruplar,bilgisayar a¤lar›n›n daha da genifllemesiyle yaflant›m›zda daha çok yer almaya bafl-layacaklard›r. Ancak her teknolojide oldu¤u gibi bunlar›n yanl›fl kullan›m›, aldat-macalar› insanlar›n ciddi birtak›m sorunlar yaflamalar›na neden olmaktad›r. Özel-likle porno siteleri çok küçük yafllardaki çocuklar› etkileyerek, merak duygusu ileerken birtak›m tecrübeler yaflamalar›na neden olmakta ve ciddi davran›fl sorunla-r›na neden olabilmektedir.



Global anlamda aileyi tan›mlamak.

Aile bütün di¤er kurumlar içinde eski ve en te-mel kurumlardan biridir. Aile ve evlilik biçimlerigeçmiflten günümüze de¤in her kültürde farkl›la-flarak ortaya ç›kar. Toplumsal yap›da olan de¤ifl-meler aileyi de etkilemekte, onlar› bask› alt›naal›p farkl› aile türlerinin oluflmas›na neden ol-maktad›r. Aileyi bir kurum olarak ele ald›¤›m›zzaman ailenin belirli kal›plar içinde organize ol-du¤unu görürüz. Bugün birçok insan aile denil-di¤i zaman dar anlamda evli olan çiftlerin, evlen-memifl çocuklar›yla yaflad›klar› yer olarak anla-maktad›rlar. Bu ise aile türlerinden sadece birisi-dir. Sosyologlar bu aileye çekirdek aile demekte-dirler. Özellikle Amerika gibi geliflmifl toplumlar-da bu aile 20. yy.’a kadar en yayg›n aile biçimiolarak saptanm›flt›r. Daha sonra kad›n›n aile içe-risindeki statüsünün de¤iflimi ile boflanmalar›nartmas› dünyada tek ebeveynli ailelerin giderekartmas›na neden olmufltur.

Aile yap›lar› hakk›nda bilgi sahibi olup çekirdek

ve genifl aileyi tan›mlamak.

Geleneksel olarak aile; birbirlerine evlilik, do-¤um veya evlat edinme yoluyla ba¤l›, birlikte ya-flayan, aralar›nda resmi ve hukuki iliflkiler olan,çocuk yetifltirme ve dünyaya getirme sorumlulu-¤u olan, toplumca onaylanan cinsel iliflkileri sür-düren ekonomik ve sosyal bir birimdir. Çekirdekaile anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan olu-flur. Genifl aile, içindeki akraba say›s›n›n artmas›ve ayn› evde oturmalar› ile ortaya ç›kan bir aile-dir. Bu aile özellikle kriz durumlar›nda birbirleri-ne vermifl olduklar› duygusal destek ve ifl payla-fl›m› nedeniyle önemli bir fonksiyon görür. Ör-ne¤in do¤um, ölüm, niflan ve dü¤ün törenlerin-de bu dayan›flman›n örneklerini görürüz.

Sosyolojik kuramlar›n aileye bak›fl aç›lar›n› aç›k-

lamak.

Aile üzerinde çal›flan sosyologlar üç temel yakla-fl›m aç›s›ndan aileyi ele al›rlar. Bunlar; fonksiyo-nalist, çat›flma ve sembolik etkileflim kuramlar›-d›r. Son y›llarda feminist bak›fl aç›s› da giderekönem kazanmaktad›r. Fonksiyonalist kurama gö-re aile, toplum içinde vazgeçilmez olan baz› gö-revleri yerine getirir. Örne¤in neslin devam›n›sa¤lama, koruma, toplumsallaflma, cinsel davra-n›fllar› düzenlemek, sevgi ve arkadafll›k sa¤la-mak, toplumsal statü ve sosyal yerlefltirme yap-mak gibi. Bunlara göre bu fonksiyonlar en iyi bi-çimde aile içinde yerine getirilir. Çat›flma kuram-c›lar› ailede bir eflitsizli¤in oldu¤unu ve erke¤inkad›n› sömürdü¤ü bir düzenin varl›¤›ndan sözederler. Hatta aile içinde bir güç mücadelesi var-d›r. Marksist görüflte aile ile ilgili temel al›nan F.Engels’in “Ailenin Özel Mülkiyeti ve Devletin Kö-keni” adl› eserinde devletin özel mülkiyet siste-mini korumak için yasalar yaparken tek eflli evli-li¤in kurallar›n› da dayatt›¤› ifade edilir. Özelmülkiyetten mahrum olan kad›n, erkek taraf›n-dan kontrol alt›nda tutulur. Çat›flma kuramc›lar›,sosyal, ekonomik, politik ve hukuki eflitsizlikle-rin kad›nlar›n aleyhine olacak flekilde mevcudi-yetini korudu¤unu savunurlar. Sembolik etkile-flim kuramc›lar› ise mikro düzeydeki aile iliflkile-ri üzerinde odaklan›r ve kar›-koca ve çocuklararas›ndaki iliflkilere bakar. Sembolik etkileflimkuramc›lar› aile içindeki iliflkilerin devaml› de-¤iflti¤ini ve yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini sa-vunurlar. Feminist kuramc›lar ise kad›n›n d›flar›-da çal›flmas›n›n çocuklar›n bak›m ve aile içinde-ki görevlerini nas›l etkiledi¤i konusunda ciddiçal›flmalar yapm›fllard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Aile ve evlilik biçimlerini tan›mlamak.

Sosyologlar aile ve evlilik biçimlerini befl temelkategoriye ay›rarak incelerler. Bunlar; efl say›s›,grup iliflkileri, çiftlerin yerleflim yeri, otorite ilifl-kileri, soy ve secere iliflkileridir. Efl say›s›na göretek eflli ve çok eflli evlilikler söz konusudur (Mo-nogami ve poligami). Erke¤in birden fazla ka-d›nla evlili¤ine poligini, kad›n›n çok erkekle ev-lili¤ine poliandri denir. Grup iliflkilerine göre en-dogami (grup içi) ve egzogami (grup d›fl›ndan)evlenmeler söz konusudur. Egzogami evlili¤i be-lirli gruplar›n d›fl›na veya ailenin d›fl›na tafl›mak-tad›r. Yani kendi çekirdek ailesinin veya akraba-lar›n›n d›fl›nda birisiyle evlenmektedir. Çiftlerinyerleflim yerine göre ise baba taraf› (patrilokali-te) ana soyu ve taraf› (matrilokalite) veya ba¤›m-s›z ev açma (neolokalite) olarak karfl›m›za ç›kar.Otorite iliflkilerine göre ise koca otoritesinin üs-tünlü¤ü (patriyarki) kad›n otoritesinin üstünlü¤ü(matriyarki) ve eflitli (egaliteryan) iliflkileri görü-yoruz. Soy ve secere iliflkilerinde ise evlilik üçflekilde karfl›m›za ç›kar, bunlar baba soyunun üs-tünlü¤ü (patriliniyal) ana soyunun üstünlü¤ü(matriliniyal) ve bilateral yani mirastan her iki ta-raf›n eflit hak almas›d›r.

Günümüz aile yap›s›ndaki farkl›l›klar› ve boflan-

man›n neden ve etkilerini aç›klamak.

Burada tek ebeveynli aileler, evlenmeden birlik-te yaflama, efl cinsel evlilikler ve boflanma olgu-su üzerinde durulmufltur. Modern çekirdek aileen h›zl› de¤iflen kurumlar aras›ndad›r. Günümüz-de boflanma veya eflin ölümü ile giderek evin re-isinin kad›n oldu¤u aileler art›fl göstermektedir.Ayn› flekilde evlenmeden birlikte yaflamak, hattaçocuk sahibi olmak da giderek yayg›nlaflmakta-d›r. Bu durum özellikle Amerika ve Avrupa’daçok yayg›nd›r ve özellikle gençler aras›nda gö-rülmektedir. Boflanma, taraflardan birinin veyaher ikisinin arzusu ile toplumda geçerli norm veâdetlere göre evlili¤inin sona erdirilmesidir. Bo-flanmalar›n artmas›n›n ard›nda yatan temel fak-tör, boflanmalar›n toplumsal kabulündeki de¤erve inançlar›n farkl›laflmas›nda yatmaktad›r. Art›kinsanlar mutsuz evliliklere tahammül etmek du-rumunda de¤illerdir.

Toplumsal grup ve grup türlerini tan›mlamak.

Grup, birbirleriyle düzenli iliflkide bulunan en aziki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklen-ti ve amaçlar› paylaflan insanlard›r. Grup konu-sunda en önemli nokta, insanlar›n birbirlerinekarfl› sahip olduklar› aidiyet duygusudur. Y›¤›nise birbirleriyle iliflkide bulunmayan, kendini ogruba ba¤l› hissetmeyen, aidiyet duygusu olma-yan geçici bir nedenle bir araya gelmifl insanlar-d›r. Bilinen en önemli grup, Cooley’in ortaya at-t›¤› birincil grup kavram›d›r. Birincil grup yüzyüze iliflkilerin yard›mlaflma, dostluk ve sevgiba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplard›r. En güzelörne¤i aile, arkadafll›k gibi gruplard›r. ‹kincil grupise birincil grubun d›fl›nda kalan, daha büyük,nispeten geçici, benzerlik göstermeyen, resmîgruplard›r. Di¤er bir grup ayr›m› olan iç ve d›flgruplar ise, W. G. Sumner taraf›ndan ileri sürül-müfltür. ‹ç grup “bizlik” duygusuna sahip oldu-¤umuz ve bizi di¤er gruplardan ay›ran belirginözelliklerimizin oldu¤u gruplard›r. D›fl grup isebizim grubumuzun d›fl›nda olan, üyesi olmad›¤›-m›z bizim için önem tafl›mayan, ona karfl› olum-suz duygular besledi¤imiz gruplard›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Anne-baba ve evlenmemifl çocuklardan oluflan aile-ye ne ad verilir?

a. Genifl aileb. Ana ailesic. Kök ailed. Baba ailesie. Çekirdek aile

2. ‹ç ve d›fl grup kavram› kim taraf›ndan ileri sürül-müfltür?

a. Murdockb. Litwakc. Hymand. Sumnere. Schaefer

3. Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlendirdi¤i ör-nek ald›¤› gruba ne ad verilir?

a. ‹ç grupb. D›fl grupc. Referans grubud. Birincil grupe. Sanal grup

4. Aile iliflkilerinin zamanla de¤iflti¤ini ve yeniden ana-liz edilmesi gerekti¤ini savunan, rol ve benlik kavram-lar› üzerinde duran teorik yaklafl›m›n ad› nedir?

a. Feminist kuramb. Çat›flma kuram›c. Sembolik kuramd. Fonksiyonalist kurame. Marksist kuram

5. Ça¤dafl anlamda aile oluflturabilmek ve meflru ço-cuklara sahip olabilmek için gerekli olan fley afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Yerleflim yerib. Çocuklarc. Gelird. Evlilik kurumue. Otorite iliflkileri

6. Aile üyelerinin kendi aile ve akrabalar›n›n d›fl›ndanbirisiyle evlenmesine ne ad verilir?

a. Endogamib. Patrilokalitec. Egzogamid. Matriyarkie. Patriyarki

7. Evlenen çiftlerin ana soyunun yan›nda oturmalar›naveya yerleflmelerine ne ad verilir?

a. Patriyarkib. Egaliteryanc. Matrilokalited. Endogami e. Egzogami

8. Afla¤›dakilerden hangi düflünür özel mülkiyetin or-taya ç›kmas›yla birlikte tek eflli çekirdek ailenin ortayaç›kt›¤›n› ileri sürmüfltür?

a. Engelsb. Murdockc. Litwakd. Hymane. Spencer

9. Afla¤›dakilerden hangi düflünür erke¤in çok kad›nlaevlili¤i olan poliginiyi en yayg›n görülen evlilik olarakifade etmifltir?

a. Litwakb. Parsonsc. Cooleyd. Murdocke. Durkheim

10. “Aflka evet, evlilik belki” slogan› ne tür bir aileselfarkl›l›¤› Avrupa’da ifade etmektedir?

a. Tek eflle evlilikb. Efl cinsel evlilikc. Evlenmeden birlikte yaflamad. Tek ebeveynli evlilike. Çekirdek aile evlili¤i



Bir efl, birçok koca: Nyinba Toplumu

Nyinba kültürü, Nepal ve Tibet’te bulunan bir tar›m top-lumu olup Himalayalar›n, uzak vadilerinde denizden9000 fit yükseklikte varl›klar›n› sürdürmektedir. Dünya-n›n birçok ülkesinden gelen araflt›rmac›lar Himalayalaragiderek dünyada kad›n›n çok eflle evlili¤inin görüldü¤übu ender ülkede gözlemlerde bulunmaktad›rlar. Fizikselolarak zorluklar›n yafland›¤› Himalayalarda poliandrison derece uyumlu bir evlilik türü olarak yer almakta-d›r. Çünkü, toprak ve iklim koflullar›, düzgün bir ürünal›namay›fl› hasat yapmay› güçlefltirmektedir. Burada ta-r›m, emek yo¤un bir biçimde yap›lmakta ve birçok Nyin-bal› tar›m iflçisi toprakta çal›flarak ailelerinin geçiminisa¤lamaya çal›flmaktad›r. Bu nedenle burada tipik evli-lik, üç erkek kardeflin bir tek kad›nla evlenmesi sonucuoluflmakta ve ancak, bu flekilde toprak için yeterli ifl gü-cü sa¤lamaktad›r. Bu yolla yiyece¤in son derece k›s›tl›oldu¤u bu toplumda yaflam sürdürülebilmektedir.Nyinba toplumuna d›flar›dan bakan bir kifli, kad›nlar›nailede otoriteye sahip oldu¤unu ve herfleyin kad›n odak-l› oldu¤unu düflünür. Ancak bu toplumda otorite ve mi-ras erke¤in veya erkek evlad›n egemenli¤indedir. Aile-de erkek çocu¤un do¤umu sevinçle karfl›lan›p kutlan-makta, k›z çocuklar ise babas› kim olursa olsun bir ha-yal k›r›kl›¤› yaratmaktad›r. Bu toplumda babal›k önemlibir konu de¤ildir çünkü hane üç erkek kardefl taraf›n-dan paylafl›lmaktad›r. Ailenin reisi ailedeki en yafll› er-kek kardefltir. Bu kardefl eflini kendi genifl ailesinin d›-fl›ndan seçer. Herhangi bir eflin üstünlü¤ü ve tercihi ge-nelde bu toplumda hofl karfl›lanmaz. Burada sorumlu-luk kad›na kalmaktad›r. Her kocay› düzenli görmek vedönüflümsel olarak birlikte olmak kad›n›n görevidir. Ge-nelde sabah kahvalt›s›nda kad›n o gece kiminle birlikteolmak istedi¤ini iflaret eder. Herhangi bir kar›fl›kl›¤a yervermemek için kal›nacak kocan›n ayakkab›lar› kad›n›nyatak odas›n›n önüne konur. Dünyan›n birçok toplu-munda bir tür bir evlilik toplumsal normlara uygun düfl-mez. Ayn› flekilde Nyinba toplumunda da poliandri herzaman geçerli de¤ildir. E¤er ailenin bir tek erkek çocu-¤u varsa bu kifli monogamik bir evlilik yapmak duru-mundad›r. E¤er kad›n çocuk do¤uram›yorsa veya çocuksahibi olam›yorsa ikinci bir efl al›n›r. Bu da genellikle oeflin k›z kardefl veya kuzenidir. Bunlar da ailede hiçbirsorun yaratmadan benimsenir ve evlilik sürer.

Kaynak: Zeitzen, Miriam Kokt ve Dguard (2008). Poly-

gamy: A Cross Cultural Analysis. Oxford, EnglandBerg R.T. Schaefer, 2010: 314 içinde.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile Kavram› ve Global BirBak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Grup Türleri” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Grup Türleri” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile Kurumunu Aç›klayanSosyolojik Kuramlar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl “Aile Nedir?” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evlilik Biçimleri ve Analiz-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evlilik Biçimleri ve Analiz-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile Kurumunu Aç›klayanSosyolojik Kuramlar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evlilik Biçimleri ve Analiz-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Ailesinde Farkl›-l›klar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Genelde yaflad›¤›m›z aile anne, baba ve evlenmemiflçocuklardan oluflan çekirdek ailedir. Bu ailede iliflkilerk›rsal kesimin ailesi olan geleneksel genifl ailede oldu-¤u gibi çok s›k ve yak›n de¤ildir. Aile ancak dü¤ün, ni-flan, ölüm gibi kriz dönemlerinde bir araya gelir, etkile-flimde bulunurlar. Özellikle aileler aras›ndaki co¤rafiuzakl›k bu iliflkileri etkiler.

S›ra Sizde 2

Genifl aile modern yaflamda özellikle kriz dönemlerin-de aile üyelerini birbirlerine ba¤lay›c› bir fonksiyon gö-rür. Ölüm, dü¤ün, do¤um gibi dönemler ailenin zorgünleridir. D›flar›dan destek yerine aile üyelerinin bir-likteli¤i bu krizin çabuk atlat›lmas›nda yard›mc› olur.

S›ra Sizde 3

Endüstrileflme süreci ile ailenin co¤rafi hareketlili¤i so-nucu üyelerin birbirlerinden ayr› kalmas› ile aile iliflki-lerinde bir zay›flama söz konusu olabilir. Ancak tekno-lojik geliflmeler ile iletiflim ve ulafl›m kolayl›klar› iliflki-lerin tekrar güçlenmesini sa¤layabilir.


”

“Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

Çat›flma kuramc›lar› bunun özel mülkiyetle ve erkekegemenli¤ine ba¤l› olarak aç›klar. Kad›n evlenmedenönce babas›, evlendikten sonra ise kocas› taraf›ndansömürülmektedir.

S›ra Sizde 5

Boflanmadan en çok etkilenen, çiftlerden çok çocuklar-d›r. Ancak yap›lan araflt›rmalarda bozuk aile düzeniiçinde yaflamak çocuklar üzerinde çok daha y›prat›c›etkiler yapabilmektedir. Ancak, yine de boflanmalar›nçocuklar üzerinde birçok olumsuz etkilerinin oldu¤unuunutmayarak, evliliklerin bafllang›c›nda çok dikkatlidavranmak zorunda oldu¤umuzu unutmamal›y›z.

S›ra Sizde 6

Türk kültüründe genelde kentsel aile yap›s›nda çekir-dek aile yayg›n bir karakter gösterir. K›rsal kesimde iseyine çekirdek aile yayg›n olmakla birlikte gelenekselgenifl aile de ikincil önemli bir aile olarak görülmekte-dir. Özellikle, teknoloji ve kentleflmenin çok geliflmedi-¤i tar›msal bölgelerde baba otoritesinin yayg›nl›¤› veçok efllilik, varl›¤›n› hala daha sürdürmektedir.

S›ra Sizde 7

Grup birbirleriyle düzenli bir iliflki içinde sürekliki¤iolan ve belirli norm ve kurallarla birbirine ba¤l› olarakniteleyip, ba¤l›l›k veya aidiyet duygusuna sahip olaninsanlardan oluflur. Y›¤›n ise geçici olarak birlikte olan,aralar›nda sürekli ve düzgün iliflkiler olmad›¤› gibi ba¤-l›l›k duygusundan da yoksun olan insanlard›r (Maç se-yircileri gibi).

S›ra Sizde 8

Kendimizi bir d›fl grup üyesi olarak nitelendirdi¤imizzaman, her fleyden önce içinde bulundu¤umuz iç gru-bun baz› özelliklerini benimsedi¤inizden kendimizi d›fl-lanm›fl olarak hissederiz. Bu nedenle karfl› oldu¤umuzde¤erler bütünü ile karfl› karfl›ya kal›r›z. Acaba bu de-¤erleri bir iç grubun üyesi oldu¤umuz için grup bask›s›sonucu mu benimsedik yoksa gerçekten bu de¤erlereinan›yor muyuz? Buna karar vermek durumunday›z. Bunedenle her iç grup kendini “biz” duygusu ile tan›mla-d›¤› için, baflkalar› ise “onlar”, yani bizim d›fl›m›zdaoland›r. Yani d›fl gruptur. Bu nedenle benimsedi¤imizde¤erle karfl› karfl›ya kalabiliriz.

Altun, A. (2009). “Türkiye’de Kad›na Yönelik fiiddetleMücadele ve Devlet”, Türkifl, Ocak-fiubat, No: 383,s.57-60.

Andersen, M. L. and H. F. Taylor. (2000). Sociology,

Thomson Wadsworth.Arendell, T. (1998). “Divorce American Style”, Contem-

porary Sociology, 27. May, s. 226-228.Arma¤an, ‹. (1988). Toplumbilim, ‹zmir: Bar›fl Yay›nlar›.Baca Zinn, M. and S. Eitzen. (2002). Diversity in Ame-

rican Families, 4th edi., New York: Harper Collins.Barber, J. S. and W. G. Axinn. (1998). “Gender Role At-

titudes and Marriage Among Young Women”, Soci-

ological Quarterly, Vol.39, Winter, s.11-31.Bozkurt, V. (2008). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bur-

sa: Ekin Yay›nlar›.Bumbass, L. (1995). “Forum II Pattern, Couses and Con-

sequences of Out of Wedlock Childbearing, WhatCan Goverment Do?”, Focus, Vol. 17, No:1, s. 41-45.

Cooley, C. H. (1962). Social Organization, New York:Schocken Books Inc.

Croll, E. (1995). Changing Identities of Chinese Wo-

men, London: Zed Books.Do¤an, ‹. (2000). Sosyoloji, ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k.Doob, C. B. (1991). Sociology, 3. Edi.Ecevit, M. (1994). “Ça¤dafl Kuram: Aile ve Kad›na ‹lifl-

kin Baz› Kavramsal ‹liflkiler”, Aile ve E¤itim XVIII.

E¤itim Toplant›s›, Türk E¤itim Derne¤i.Eitzen, S. B. and M. B. Zinn. (2004). In Conflict and

Order, 10 th edi., Boston, MA: Allyn and Bacon.Engels, F. (1942). The Origin of the Family, Private

Property, and the State. New York: InternationalPublishing (First published in 1884).

Farr, Grant M. (1999). Modern Iran, New York: McGraw Hill.

Field, J. and L. M. Casper. (2001). “American Familiesand Living Arrangements”, Current Population

Reports, Washington D.C.: U.S. Census Bureau,March.

Fields, J. (2004). “American Families and Living Arran-gements: 2003”, Current Population Reports, P-20, no.553, Washington D.C.: US Government Prin-ting Office.

Furstenberg, F. (1998). “Relative Risk: What is the Fa-mily Doing to Our Children?”, Contemporary So-

ciology, 27, May, s.223-225.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Galinsky, E. et al. (1993). The Changing Workforce:

Highlights of the National Study, New York:Families and Work Institute.

Giddens, A. (2000). Sosyoloji, Ankara: Ayraç Yay›nevi.Giddens, A. (1989). Sociology, New York: Polity Press.Goode, W. J. (1984). The Family, Englewood Clifs,

Prentice Hall, Inc.Gough, K. (1984). “The Origin of the Family”, s. 83-89

in Women A Feminist Perspective, 3rd edi., (Ed.Jo Freeman), Polo Alto, CA: Magfield.

Gökçe, B. (1990). Aile ve Aile Tipleri üzerine Bir ‹n-

celeme, Aile Yaz›lar› 1 içinde (edit. B. Dikeçligil, A.Çi¤dem) Aile Araflt›rma Kurumu Yay›nlar›.

Gökçe, B. (1976). “Aile ve Aile Tipleri Üzerinde Bir ‹n-celeme”, H. Ü. Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi,

C.8, s.1-2, Ekim.Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3 rd edi., Allyn and

Bacon.Hinderick, J. and M. K›ray. (1970). Social Stratificati-

on as an Obstacle to Development, A Study of

Four Turkish Villages, New York: Preager.Hochschield, A. R. (2005). The Commercialization of

Intimate Life: Notes From Home and Work,

Berkley: Union of California Press.Hyman, Herbert H. (1942). “The Psychology of Status.”

Archives of Psychology, 269, pp. 5-91.Kark›ner, N. (2009). “Kad›n Aile ve Toplum”, Sosyolo-

jiye Girifl, (Editör. Nadir Su¤ur) AÖF Yay›nlar›, No:1031.

Kayhan, Ü. (2010). “Aile Tan›m›, Önemi ve ÖzellikleriTarihsel Geliflim ve Aile Tipleri”, Aile Yap›s› ve ‹lifl-

kileri, (edi. Sezen Ünlü) AÖF Yay›nlar›, No: 897.Kongar, E. (1976). ‹mparatorluktan Günümüze

Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, ‹stanbul: CemYay›nevi.

Lamanna, M. A. and A. Reidman. (2003). Marriage and

Families: Making Choices in a Diverse Society,

Belmont C. A: Wadsworth.Lauer, J. and R. Lauer. (1992). In Marriage and The

Family in a Changing Society, 4. Edi, (Ed. JamesM. Henslin), New York: Free Press.

Mc Falls, J. A. Jr. (2003). “Population: A Lively Introduc-tion”, Population Bulletin, 58, December.

Miller, S. (1997). “The United Consequences of CurrentCriminal Justice Policy”, Talk Presented a Rese-

arch on Woman Series University of Delaware,

Newark B.E. in Andersen and Taylor, 2006.Murdock, G. P. (1949). Social Structure, New York:

Mac Millan.

Murdock, G. P. (1957). “World Ethnographic Sample”,American Anthropologist, Vol. 59, August, ss.664-687.

Özkalp, E. (2008). Davran›fl Bilimlerine Girifl, Eski-flehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.

Özkalp, E. (2010). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Ki-tabevi.

Peterson, K. S. (2003). “Unmarried With Children: ForBetter or Worse”, U.S.A. Today, August, 18, s. 1A-8A.

Robertson, I. (1988). Sociology, 3. Edi., New York:Worth Publisher.

Rossi, A. S. and P. H. Rossi (1990). Of Human Bon-

ding: Parent Child Relations Across the Life Co-

urse, New York: Aldine de Gruyter.Saad, Lydia. (2004). “Divorce Doesn’t Lost”, Gallup Poll

Tuesday Briefing, March 30 (www.gallup.com).Sanchez, L., W. D. Manning and P. J. Smock. (1998).

“Sex Specialized or Colloborative Male Selection?Union Transitions Among Cohabiters”, Social Sci-

ence Research, 27, September, s. 280-304.Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12th edi., Mc Graw-

Hill.Shepard, J. M., H. L. Vass (1996). Sociology, 3. Edi.,

West Publishing Co.Stinnet, N. (1992). “Strong Families”, In Marriage and

the Family in a Changing Society, 4. Edi., JamesM. Henslin Edited, New York: Free Press.

Stock, C. (1974). All Our Kin: Strategies for Survival

in a Black Community, New York: Harper Colop-han Books.

Straus, M., R. Gelles and S. Steinmetz (1980). Behind

Closed Doors: Violance in the American Family,

Garden City N.Y: Double Day.Timur, S. (1972). Türkiye’de Aile Yap›s›, Ankara: H.Ü.

Yay›nlar›.Ventura, S. M. (2009). “Changing Patterns of Non Mari-

tal Childbearing in the United States”, NCHS Data,

Brief, No:18, May.Wallerstein, J. S. and Joan B. Kelly (1992). “How Chil-

dren React to Parental Divorce”, In Marriage and

the Family in a Changing Society, 4. Edi., (JamesM. Henslin Edited), New York: Free Press.

Wills, J. B. and B. J. Risman (2006). “The Visibility of Fe-minist Thought in Family Studies”, Journal of Mar-

riage and the Family, Vol.68, August, ss. 690-700.Yasa, ‹. (1966). Ankara’da Gecekondu Aileleri, Anka-

ra: Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Bakanl›¤› Sosyal Hiz-metler Genel Müdürlü¤ü.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Küresellik, küresel, küreselleflme ve küreyellik kavramlar› aras›ndaki farklar›aç›klayabilecek,Küreselleflmenin elefltirisini yapabilecek,Toplumsal yap› ve kurumlar aras›nda iliflki kurabilecek, Di¤er toplumsal kurumlar ve ekonomi aras›ndaki farklar› saptayabilecek, Küreselleflme ve kapitalizm aras›nda iliflki kuran farkl› sosyolojik yaklafl›mlar›de¤erlendirebilecek,Kad›n›n çal›flma yaflam›ndaki sorunlar›n› tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Küreselleflme• Ekonomi• Kapitalizm

• Sosyalizm• Kad›n• Ayr›mc›l›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNN

N

Davran›fl Bilimleri-I Küreselleflme veEkonomi Kurumu

• KÜRESELLEfiME ‹LE ‹LG‹L‹KAVRAMLAR

• TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR• KAP‹TAL‹ZM‹N KÜRESELLEfiMES‹


KÜRESELLEfiME ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR Küreselleflme kavram› günümüzde en s›k kullan›lan kavramlar›n bafl›nda gelir vepek çok yönden baflta sosyoloji olmak üzere di¤er sosyal bilimleri ilgilendirir. Dün-ya ölçe¤indeki ekonomik, politik ve ideolojik dönüflümleri izlemek için önemli biraraçt›r. Ulrick Beck’i izleyerek bu kavrama aç›kl›k kazand›rmakta yarar vard›r. Çün-kü literatürde “globalism” (globalisme), “globalite” (globality) ve “globalleflme/kü-reselleflme” (globalization) gibi farkl› kullan›mlar bulunmaktad›r (Sar›bay, 2000):

i. Globalism/ Küresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlaflt›rmayla kül-tür, siyaset, sivil toplumun tümünün ekonomik yap› taraf›ndan belirlendi¤isavunulur. Di¤er bir ifade ile ekonomiye indirgenmifl tek bir yap›n›n, pazarhâkimiyeti alt›nda ifllemesini anlat›r.

ii. Globalite/ Küresel: “Dünya Toplumu” anlay›fl›na iflaret eder. Ülkelerin çokboyutlu iliflkiler içinde ba¤›ml›l›klar›n› gösterir.

iii. Globalleflme/ Küreselleflme: Globalleflme ise bir süreçtir. Uluslarüstü ak-törler taraf›ndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu süreçte ekonomi, kül-tür, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana görülürler.Ancak gerçekte durum hiç de öyle de¤ildir.

iv. Küreyellik (glokalleflme): An›lan kavramlardan sonra ortaya ç›kan bir ye-ni kavram daha vard›r. Buna küresel ve yerel (local) kelimelerinden üretildi-¤i için “küreyellik/ glokalleflme” (glocalization) veya “kültürel globalleflme”denilmektedir. Bu asl›nda belirli bir kültüre özgü olan›n yayg›nlaflmas›d›r.Bu kavram›n Japon kaynakl› oldu¤u ve kendine özgü olan ile evrensel ola-n› çok iyi ba¤daflt›ran ifl kültüründen esinlenerek üretildi¤i bilinmelidir. Ör-ne¤in Amerikan toplumundaki hamburger kültürü dünyan›n her yerine ya-y›lm›flt›r ve art›k buna “Mc Donaldlaflt›rma (Mc Donaldization) denilmekte-dir (Ritzer, 1998). Ayn› flekilde birçok yerel sigara, yemek, müzik, giyim tar-z› yayg›nlaflmaktad›r. Örne¤in herkes kot pantolonu her yerde giymektedir.

Appadural (1993) ve Sar›bay (1998)’a göre glokalleflme yaratan kültürel mekân-lar (space) bulunmaktad›r ve bunlar› befl bafll›k alt›nda toplamak mümkündür:

i. Etno-mekân: Göçmen ve mülteciler, mevsimlik iflçiler ve turistlerin yafla-d›klar› mekânlar. Bunlar içinde yaflad›¤›m›z dünyay› de¤ifltiren insanlar›nyaflad›¤› mekânlar olarak önem kazan›r.

ii. Tekno-mekân: Tüm mevcut teknolojilerin, ileri olanlar da dâhil olmak üze-re, tüm s›n›rlar› aflarak oluflturduklar› mekânlard›r.

Küreselleflme ve Ekonomi Kurumu

Küreselleflme k›sacadünyadaki iflletme veinsanlar›n birbirlerineba¤lanmas›n› ifade eden birkavramd›r.

iii. Finans-mekân: Uluslararas› para hareketlerinin gerçekleflti¤i borsa türümekânlard›r.

iv. Medya-mekân: Televizyon ve radyo olmak baflta olmak üzere tüm bilgile-rin elektronik olarak üretildi¤i ve yay›ld›¤› mekânlard›r.

v. Zihinsel -mekân: Ayd›nlanmadan bu yana üretilen düflünce ve ideolojile-rin, örne¤in eflitlik, adalet, özgürlük ve demokrasi gibi fikirlerin yay›ld›¤›mekânlar.

Küreselleflme sürecinin tarihsel geliflimini araflt›r›n›z.

Günümüzde glokalleflme yaratan ve fiziki yerleflim/ topra¤›ndan kopar›lm›fl(deterritorialized) mekânlardan da söz edilmektedir. Bunlar birbirleriyle kuflkusuzetkileflim içindedir. Ayr›ca kendini sanal ortamlarda serbestçe ifade etme olana¤›-na da sahiptirler. Art›k burada “küresel sanallaflma” söz konusudur (cyberspace)demek daha do¤rudur. Öte yandan, bu tür kullan›mlar daha önce tarihsel ya da za-man/ tarih boyutunda de¤iflme ile ilgilenen sosyolojinin mekân (space) ile de ilgi-lenmeye bafllad›¤›n›n iflaretleridir. Zaman ve mekân›n birlikte önem tafl›d›¤› ise ilkönceleri Giddens (1991)’›n “Yap›laflma Kuram›”nda ortaya konmufltur. Giddensküreselleflmeye diyalektik olarak bakm›flt›r. Ona göre, “küreselleflme varl›k ileyoklu¤un kesiflmesi, toplumsal olaylarla toplumsal iliflkilerin belli mesafede yerelba¤lamsall›klarla kar›flmas›d›r” (Giddens,1990).

Küresel Kuflatma Karfl›s›nda ‹nsan, (der. Mustafa Arma¤an). ‹stanbul: Ufuk (2004).

Ayr›ca Giddens küreselleflmeyi modernli¤in bir sonucu olarak görmüfltür.Giddens’›n bu düflüncelerini elefltirenler de bulunmaktad›r. Örne¤in Roland Ro-bertson (1998)’a göre, basitçe modernli¤in bir sonucu olarak görülemez; aksineküreselleflme modernli¤i haz›rlayan bir kofluldur. Ayr›ca Giddens, küreselleflmeyerine küresel terimini kullanmad›¤› için elefltirilmifltir. Çünkü küresellik mo-dernli¤in yayg›nlaflmas›n› kolaylaflt›ran bir durumdur. Genifl anlamda co¤rafiolarak uzak uygarl›klar›n iç içe geçmesini göstermede uygun terminolojidir (Ro-bertson,1992).

Öte yandan modernlik genel anlamda kurumlar›n ve temel tecrübelerin bir örnek/homojen olmas› anlam›n› tafl›r. Burada Giddens’in modernlik ile küreselleflme ara-s›nda kurdu¤u iliflki problemlidir. Çünkü o, küreselleflmeyi modernli¤in bir sonucuolarak görmektedir. Oysa küreselleflme bir yandan kültürel birli¤i sa¤larken bir yan-dan da farkl›l›klar› derinlefltirmekte, en az›ndan su yüzüne ç›kmas›na olanak tan›mak-tad›r. Nitekim küreselleflme sürecinde, homojenlik ve heterojenlik, evrensellik ile öz-gücülük (particularisme) gibi ikili karfl›tl›klar diyalektik olarak bir arada bulunabilir.Hatta küresellik bunu ideolojik olarak teflvik eder görünür. Asl›nda olay›n gerçe¤i,ekonomik olarak homojenlik (kapitalizm) karfl›s›nda kültürel ço¤ulculu¤a izin veril-mesidir. ‹nsanlar›n “tüketim toplumu” nda sadece tüketme e¤ilimlerinin artt›r›lmas› te-mel hedeftir. Tüketilen fleylerin benzer veya farkl› olmas› ise detaydan ibarettir.

Jonathan Friedman (1992), küresel/ global olan ile ilgili olarak iki farkl› görü-flün bulundu¤una iflaret eder:

i. Kültürel Sosyoloji Yaklafl›m›: Daha çok edebiyat alan›ndaki farkl› araflt›r-malar› birlefltiren ve Birmingham çevresinden esinlenen yaklafl›md›r. Buyaklafl›m insan topluluklar› aras›nda oldu¤u kadar, maddi ve manevi ö¤eleraras›nda da giderek artan ba¤lant›lar, al›flverifller ve hareketlerin fark›na va-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



J. Friedman, kültürelsosyolojik ve küreselsistemler olmak üzereküresel olan iki farkl› görüflüifade eder.

r›lmas›na dayan›r. Ronald Robertson ve ifllevselci sistem kuramc›s› TalcottParsons bu kategoride yer al›rlar.

ii. Küresel Sistemler Yaklafl›m›: Bu yaklafl›m daha önce küresel tarihsel po-litik iktisat olarak ortaya ç›km›flt›r. Dünya Sistem Yaklafl›m› olarak da bilinenbu bak›fl, kültüre de¤inmemesi yüzünden elefltirilmifltir. Bu yaklafl›m dahaçok politik iktisat alan›yla s›n›rl›d›r. Ancak daha sonra bu alan, kültür vekimlik konular› da kat›larak geniflletilmifltir.

Küreselleflme ElefltirisiKüreselleflme literatüründe önde gelen bir isim olan Ronald Robertson’a göre kü-reselleflme tart›flmalar›n› yapanlar iki grup halinde s›n›flanabilir:

i. Birörneklefltiriciler/ Homojenlefltiriciler: Bunlar›n bafl›nda A. Giddensgibi Marksistler gelmekle beraber baz› ifllevselciler de bu kategoride yer al›r.Bilimsel ve realist bir epistemoloji taraftar›d›rlar. Özne olan bilim adam› nes-ne olarak d›fl dünyay› inceler. Sosyal bilimcilerin önemli bir k›sm› bu türyaklafl›m› benimser. Modernist bir yaklafl›md›r.

ii. Farkç›laflt›r›c›lar/ Heterojenlefltiriciler: Edward Said ve Stuart Hall en önem-lilerdir. Onlar daha çok derin yorumsama/ hermeneutik yaparlar. Bu yaklafl›m›daha çok kültürel çal›flma yapanlar benimser. Post-modern bir yaklafl›md›r.

Jonathan Friedman (1992)’a göre, küreselleflme söyleminin önemli bir k›sm›modernitenin ideolojik ürünüdür. Bu konudaki tart›flmalar›n önemli bir bölümü deemperyalizm elefltirisi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Tek merkezli kültürel hegemonya-n›n, örne¤in Amerikan de¤erlerinin, tüketim ürünlerinin ve yaflam biçimlerininçevre ülke kültürlerinin içine s›zarak yayg›nlaflmas›, yani kültürel emperyalizm flid-detle elefltirilmifltir. Çünkü kültürel farklar›n silinip gitmesi endiflesi vard›. Yaln›zekonomik olarak çevre konumunda olan ülkelerde de¤il, Avrupa’da bile bu kay-g›lara rastlanmakta, Amerika’n›n hamburger ve kola kültüründen çekinilmektedir.

Öte yandan küreselleflme kuramc›s› olarak Ronald Robertson (1992) bir küre-selleflme modeli önerir. O, küreselleflmeyi nesnel ve öznel bileflenler olarak formü-le eder. Küreselleflme bu ba¤lamda, dünyan›n küçülerek bask›lanmas›n›/ s›k›flt›r›l-mas›n› (compression) ifade eden bir terimdir. Ona göre bu bask›lanma süreci ye-ni olmay›p insanl›k tarihinde çok gerilere kadar uzan›r. Bu küçülme ve bask›lan-ma fikri ise parçalar aras›ndaki mesafenin azalmas›yla sonuçlan›r. Robertson’a gö-re küresel sistemde en önemli olgu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›kt›r. Ona göre hepimizde“daha büyük bir sistemin parças› oldu¤umuz bilinci”, yani tikelcilik (particularis-me) geliflir. Düflüncelerinde T. Parsons’›n izlerini tafl›yan Robertson, tikelcilik veevrenselcili¤in karfl›l›kl› geliflimini izler. Ona göre tikelcilik yay›larak evrensellefl-mektedir. Ayr›ca yerel de küresel bir üründür. Örne¤in geçen yüzy›lda ulus dev-letlerin karbon kopya gibi ço¤almalar› küresel kültürün bir yans›mas›d›r.

Robertson (1992)’un görüflleri birçok yönden elefltirilmifltir. Örne¤in Friedman(1992), Harvey’den yararlanarak zaman ve mekânda küçülmenin ve bask›lanma-n›n ya da tazyik alt›nda kalarak s›k›flman›n, salt bilimsel geliflme veya tarafs›z tek-nolojik evrimden kaynaklanmad›¤›n› söyler. Bu süreçlerin; sermaye birikiminin,dünya ekonomik stratejilerinin ve özgül toplumsal yap›lar›n etkisiyle ortaya ç›kt›-¤›n› savunur. Robertson’un tüm ekonomik, siyasal, toplumsal ögeleri, bütününparças› oldu¤umuzun bilincine varma ile anlatmas›n›n s›¤l›¤›na dikkatleri çeker.Ona göre yerelleflen benzerlikler, küresel toplumsal güç ve koflullar›n ürünüdür.

Ali Yaflar Sar›bay, Global Bir Bak›flla Politik Sosyoloji, ‹stanbul: Alfa (2000).

1215. Ünite - Küresel leflme ve Ekonomi Kurumu

Küresel köy kavram›,Kanadal› düflünür M. McLuhan taraf›ndan ilk kezkullan›lm›flt›r. Özellikleelektronik iletifliminyayg›nlaflmas›yla birlikte,dünyan›n küçük bir toplulukgibi olaca¤› anlam›nagelmektedir. Örne¤in,dünyan›n pek çok farkl›yerindeki insanlar, televizyonprogramlar› yoluyla ayn›haber olaylar›n›izlemektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Öte yandan post-modern düflünceleri ile tan›nan Zygmunt Bauman (1997) dadâhil olmak üzere küreselleflmenin zenginler ve fakirler aras›nda tabakalaflmay›daha da keskinlefltirerek kutuplaflmaya yol açt›¤› de¤erlendirmesini yapanlar çok-tur. Ayr›ca, küreselleflme ile emperyalizm aras›nda iliflki kurarak yap›lan baz› elefl-tirilere de kulak vermek gerekmektedir. Türkiye’nin önemli politik iktisatç›lar›ndanKorkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)’ten esinlenerek “emperyalizm ne-den art›k sol ayd›nlar›n söyleminde yer alm›yor” sorusunu sormakta ve bu kavra-m›n yerini küreselleflmenin ald›¤› sonucuna varmaktad›r. Bu durumda küresellefl-menin, emperyalizmin yerini alma süreci üzerinde durmak yerinde olacakt›r. Bilin-di¤i üzere Patnaik (2000) emperyalizmi, dünyay› belirleyen ekonomik iliflkilerinbütünü olarak tan›mlamakta ve dünyada yaflanan tüm dönüflümleri bunun sonucuolarak görmektedir. Onun ve Boratav (2000)’›n itiraz›, tüm bu dönüflümlerin art›kküreselleflme ile aç›klanmaya bafllamas›d›r. Çünkü bu durum ayn› olgunun farkl›iki biçimde anlat›lmas› ve dolay›s›yla çarp›t›lmas› ile sonuçlanmaktad›r.

Boratav (2000)’a göre küreselleflme terminolojisini kullananlar, emperyalizmterminolojisini kullananlardan bafll›ca üç aç›dan farkl›lafl›rlar:

i. Yap›sal ba¤›ml›l›k yerine karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k terimini kullan›rlar. Dünyan›neflitsiz ve hiyerarflik yap›ya sahip oldu¤unu görmezden gelerek her fleyinkarfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤a sahip bir denge içinde cereyan etti¤ini savunurlar.

ii. Merkeze çevre ekonomilerinden sistematik olarak aktar›lan de¤erler göz ar-d› edilerek herkesin eflit olarak yararland›¤› bir sistem yaklafl›m› sunarlar. Pi-yasa iliflkilerinin genifllemesiyle daha adil bir kaynak da¤›l›m›na ulafl›laca¤›savunulur. Geliflmifl merkez ile çevre ülkeleri aras›ndaki bölüflüm mücade-leleri gündeme getirilmez.

iii. Piyasan›n eflitsiz güçler aras›nda olufltu¤unu elefltiren yaklafl›m terk edilerekpiyasaya güven yaklafl›m› pekifltirilir. Piyasa elefltirilerden uzak tutularak fe-tifllefltirilir. Buna Fanatik Güven Yaklafl›m› da denilir. Böyle bir sistemdedevletin rolü hemen hemen hiç yoktur.

Boratav’›n hakl› olarak ileri sürdü¤ü gibi, 21. yüzy›lda da geçmiflteki tüm eflit-sizlikler artarak sürdü¤ü hâlde küreselci yaklafl›m›n emperyalizm kavramlaflt›rma-s›na egemenli¤i, onun üstünlü¤ünden kaynaklan›yor olamaz. Hele hele ba¤›ml›l›kve sömürü iliflkilerini görmezden gelen bir yaklafl›m›n yeterli gibi sunulmas› müm-kün de¤ildir. Ancak Marksizm’in emperyalizm üzerindeki elefltirileri geçerlili¤inikoruyor olsa da, daha muhafazakâr güçlerin dünya egemenli¤ini ele geçirmifl ol-malar› yüzünden ifllevini yerine getiremez hale geldi¤i de aç›kt›r. Burada umutla-r›n› yitiren ayd›nlar›n teslimiyetçi tutumlar›na da önemli bir elefltiri söz konusudur.Ancak birçok küreselleflme karfl›t› yeni toplumsal hareket günümüzde küresellefl-meye ciddi elefltiriler getirmektedirler.

Küreselleflme Karfl›t› Yeni Toplumsal HareketlerAlan Touraine (1998)’e göre sosyal hareketler toplumdaki mevcut ba¤›ml›l›k vebask›lama sistemini dönüfltürmeyi amaçlayan eylemlerdir. Bu anlamda sa¤l›ks›zgörülen bir durum ya da ögenin, bu bir de¤er, kural veya tabiiyet iliflkisi olabilir,kültürel olarak sorgulanmas› ve sonucunda sosyal iliflkilerin yeniden inflas›d›r. Buyüzden sosyal hareketler politik hareketlerden farkl›d›rlar. ‹ktidar› ele geçirme ta-lebinde bulunmazlar. Ancak mevcut sisteme meydana okurlar ve bu meydan oku-ma s›ras›nda politik sistemle mücadele ederken ortaya ç›karlar. Toplumda “meflru-luk krizi” (Habermas, 1971) ortaya ç›kt›¤›nda örne¤in toplumda ataerkillik sorgu-lanmaya bafllad›¤›nda feminist hareketler de ortaya ç›kar. Ancak bafllang›çta bu


sorgulama tam yap›lmadan baz› görüfller ithal edilebilir. Baflka ülkelerdeki hare-ketlerin izlenmesi ço¤u zaman söz konusudur. Örne¤in 1968’de Fransa’da ortayaç›kan ö¤rencilerin bafllatt›¤› özgürlük ve bar›fl hareketi dünyaya yay›lm›flt›r. ABD’desanayide çal›flan kad›n iflçilerin sömürülmesi sonucunda ortaya ç›kan Feminizm deayn› flekilde sanayileflmemifl ülkelerde de yay›lm›flt›r. Küreselleflme karfl›t› hareket-ler ise çok daha farkl› bir yap›ya sahiptir.

Küreselleflme karfl›t› hareketlerin temeli 1990’l› y›llarda emperyalizme ve tekel-lere karfl› direnifl olarak at›lm›flt›r. Yeni-liberal görüfllere karfl› “Yeni Bir DünyaMümkündür” slogan› etraf›nda örgütlenilmifltir. Dünyan›n çok de¤iflik k›ta ve ülke-lerinde ortaya ç›km›flt›r. Çok çeflitli aktörleri bir araya getirmifltir. Birbirinden fark-l› talep ve yaklafl›mlar› bar›nd›rmas› temel özelli¤idir. Ayn› zamanda genifl ölçüdegenç kesim taraf›ndan desteklenmifltir. Çok say›da ba¤›ms›z tekil örgütün bir ara-ya gelmesine yol açm›flt›r. Birbirinden çok uzak mesafelerde olan insanlar iletiflimteknolojilerinden yararlanarak ve a¤lar kurarak önemli küreselleflme yanl›s› zirvetoplant›lar›n› protesto etmifllerdir. Zirve topluluklar› 2001’de Brezilya’da; 2004’teHindistan’da; 2005’te tekrar Brezilya’da; 2006’da Pakistan ve Mali’de; 2007’de Ken-ya’da; 2009’da yine Brezilya’da toplanm›flt›r. 2011’de ise Senagal’in Dakar kentin-de yap›lmas› planlanm›flt›r. Ayr›ca Dünya Sosyal Formu (DSF)’nun, binlerce örgütve aktivisti bar›nd›ran ve adeta Enternasyonalist hareketi ça¤r›flt›ran bir yap›ya sa-hip olmas› önemlidir.

Küreselleflme Karfl›t› Hareketin çeflitli aflamalardan geçti¤i söylenebilir:i. Birinci aflama: Fransa’da Le Monde Diplomatigue dergisi çevresinde ku-

ramsal temeller at›lm›flt›r. 1999’da ABD’de Seattle’da büyük bir protesto gös-terisi düzenlenmifltir. Daha sonralar› da Dünya Ticaret Örgütü Bakanlar Ku-rulu, Dünya Bankas›, Geliflmifl Yediler (G7) toplant›lar› sürekli protesto edil-mifltir.

ii. ‹kinci aflama: Anti-Küresel Hareketin Alternatif/ Alter-Küreselci Hareketedönüflmesidir. Küreselleflme yanl›lar› Davos toplant›lar› yaparken, anti küre-selciler alternatif olarak ilk toplant›lar›n› Brezilya’da Porto Allegre kentindeyapm›flt›r. “Sosyal Forum” olarak an›lan toplant›lar hareketin örgütsel yap›-s›n› da ortaya ç›karmaya bafllam›flt›r. Bu yap›n›n temel özelli¤i herhangi birhiyerarfli ve karar mekanizmas›n›n olmamas›, herhangi bir örgüt disiplinin-den ba¤›ms›z olmas›d›r. Alter-Küreselci aflamaya gelinmesinin önemi, sade-ce protesto gösterileriyle yetinilmeyip alternatif projeler gelifltirme potansi-yeline sahip olundu¤unun gösterilmesidir.

iii. Üçüncü aflama: Maalesef üyeler aras›nda baz› anlaflmazl›klar ç›km›fl ve ta-raflar birbirini mahkemeye vermifltir. Güven bunal›m› yüzünden ortaya ç›-kan çat›flma birçok üye kayb›na yol açm›flt›r.

Geliflmifl Yediler (G 7) ülkelerinin hangileri oldu¤unu araflt›r›n›z.

TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLARBir toplumsal sistem içinde insan iliflkileri toplumsal kurumlarla düzenlendi¤indeortaya “toplumsal yap›” ç›kar. Yap›, sistem özelli¤i gösterir ve bir bölümündeki de-¤iflmeler di¤erlerini de etkiler. Bu ba¤lamda toplumsal kurumlar nas›l davran›laca-¤›n› belirleyen “toplumsal kurallard›r” veya bunlar›n birleflimden oluflur. Örne¤inekonomi veya siyaset birer kurum olarak ekonominin ve siyasetin nas›l yap›laca-¤›na dair genel ilke kurallar› belirler. Söz gelimi yolsuzluk ve rüflvetin ahlak d›fl› ol-du¤u gibi kurallar koyar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Buradan aç›kça görüldü¤ü gibi toplumsal yap› kavram›n›n en önemli bileflenitoplumsal kurumlard›r. Temelde alt› toplumsal kurum vard›r: aile, ekonomi, siyaset,e¤itim, din ve sa¤l›k. Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da eklenmektedir.Tablo 5.1 ve 5.2 temel ve di¤er toplumsal kurumlar›n özelliklerini göstermektedir.

Kurumlar aras› karfl›laflt›rma yap›ld›¤›nda baz› ortak özelliklere sahip oldu¤ugörülür. Örne¤in hepsi toplumda belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak üzere ortaya ç›km›fl-t›r. Nitekim Parsons (1961) toplumsal yap›da temel dört ifllev ve bunlar› yerine ge-tiren kurumlar› bir model halinde ortaya koyar:

i. Bütünlefltirme ifllevi: Aile ve e¤itim toplumda bu ifllevi gören temelkurumlard›r.

ii. Yönlendirme ifllevi: Siyaset kurumu, siyasal parti örgütleri arac›l›¤›yla buifllevi yerine getirir.

iii. Uygulama ifllevi: Toplumda ekonomi kurum olarak üretim, tüketim, bölü-flüm vb. iliflkileri düzenler.

iv. Koruma ifllevi: Din kurumu bazen çat›flmaya da yol açsa da ifllevselciler ta-raf›ndan olumlu ifllevi ön plan ç›kart›l›r. Çünkü kurum olarak din, tüm in-sanlar aras›nda eflitlik ve adaleti kurmak üzere kurallar koyar.

ToplumsalKurumlar

Karfl›lad›klar›Temel ‹htiyaçlar

Grup/Örgütsel Yap›lar›

Sahip Olduklar› Baz› Temel De¤erler

Yerine GetirdikleriBaz› Roller

Koyduklar›Baz› Kurallar

A‹LE

Üremenin düzenlenmesi,Çocuklar›n korunmas› ve toplumsallaflma.

Akrabalar, Akrabal›kgruplar›.

Cinselsadakat,düzenliiliflkiler,büyüklere sayg›.

Baba, anne,çocuk, amca,hala, yenge, büyükanne vebaba v.b.

Bakaca¤›n kadar çocu¤a sahip ol, eflevefa göster.

E⁄‹T‹M

Bilgi ve becerileri kuflaktan kufla¤a aktarmak.

Herderecedenokullar, ö¤retmen sendikalar›, ö¤renci kulüpleri, dernekler

Akademik dürüstlük, baflar›, sakinolmak.

Ö¤retmen, ö¤renci, okul yöneticisi, ö¤renci dernekbaflkanl›¤›, s›n›fbaflkanl›¤›.

Ev ödevini yap,dersini haz›rla,Arkadafllar›ndankopya çekme veya onlar› ihbar etme.

D‹N

Ölümden sonraki yaflamla ilgilidüflünceler, çile ve kay›plar›n anlam›, Tanr› ileiletiflime geçmek.

Cami/kiliseve sinagog cemaati, ba¤›flkurulufllar›,dinsel dernekve vak›flar.

Tanr› için Kuran, ‹ncilve Tevrat okumak.

Peygamber,imam, rahip,haham, ö¤retmen, misyoner, din de¤ifltiren.

‹badete kat›l,para ba¤›flla,ö¤retiyi izle.

EKONOM‹Mal ve hizmetlerinüretimi ve da¤›t›m›.

Bankalar, sendikalar,flirketler, iflletmeler.

Para kazanma,zaman›nda faturalar› ödeme, etkinüretim.

‹flçiler, çal›flanlarsat›c›lar,kredi verenler,borçlular, dan›flmanlar.

Kâr›n› maksimize et.Müflteri daimahakl›d›r. Çokçal›fl.

S‹YASETGüç ve otoritehiyerarflisi kurmak.

Siyasal partiler ve parlamento.

Ço¤unluk kural›. Kutsalgüven göstermekiçin oykullanmahakk›.

Cumhurbaflkan›,baflbakan, milletvekili,seçmen, aday.

Tek oy hakk›var. Oy vermek hemayr›cal›k hemde hakt›r.

SA⁄LIK

Hasta ve rahats›zlar› tedavi etmek,bak›m sa¤lamak.

Hastaneler, klinikler, eczaneler, sigorta flirketleri.

Hipokrat yemini, sa¤l›¤›korumak, doktorun tavsiyelerineuymak.

Hekim, hemflire, hasta,eczac›, Sigortac›.

Hastalar› suistimal etme. Mümkünolan iyi sa¤l›khizmetini ver.


Toplumsal yap› incelemelerisadece makro düzeyde vesistem tan›m› ileiliflkilendirilerek yap›lmaz.Ayr›ca mikro düzeyde deincelenebilir çünkü gündelikyaflamdaki iliflkiler degelifligüzel ortaya ç›kmazlar.Bu düzeyde de belirlikurallar ve düzen vard›r.Örne¤in nas›l konuflmayabafllanaca¤›, nas›lyürünece¤i, nas›l yemekyenece¤i, nas›l insanlar›nbirbirine tan›flt›r›laca¤› hepkurallara ba¤lanm›flt›r. Bugündelik yaflamdatoplumsal gerçe¤in nas›linfla edildi¤i, nas›lsürdürüldü¤ününincelenmesi SembolikEtkileflim olarakadland›r›lan kuramsalsosyolojik yaklafl›m›nalan›na girer.

Tablo 5.1Temel toplumsalkurumlar veözellikleri


Ekonominin neden temel bir toplumsal kurum oldu¤unu tart›fl›n›z.

Bir Sosyal Kurum Olarak EkonomiAl›flverifllerin yüz yüze yap›ld›¤› pazar, anlam›n› çoktan geride b›rakarak mal vehizmetlerin de¤ifl tokufl edildi¤i mekanizma anlam›n› kazanm›fl olsa da “piyasa”(/market) sosyolojik aç›dan çok önemlidir. Nitekim bu piyasa/ pazara art›k ekono-mi denilmekte ve insanlar›n tüm iliflkileri bu piyasa ya da ekonomi taraf›ndan be-lirlenmektedir. Hatta daha çokças› da kâ¤›t üzerinde ad› “serbest piyasa ekonomi-si” olan ekonomik sistem taraf›ndan tüm insanlar›n refah› etkilenmektedir. Ekono-mik dalgalanmalar fiyat hareketlerini, borsay›, iflsizlik ve yoksullu¤u hatta ne sat›nalaca¤›m›z› ve almayaca¤›m›z› belirlemektedir.

‹nsanlar aras›nda eflitsizli¤in kökeni, üretimden elde edilen kâr›n adil olarakpaylafl›lmay›p sermayedar›n elinde toplanmas›ndan kaynaklan›r. ‹nsanlar›n do¤aile olan en temel iliflkisi üretim iliflkisidir. Bu nedenle eflitsizliklerin nas›l do¤du¤u-nu sanayi öncesi toplumlardan itibaren incelemek gerekir (Henslin, 2001):

i. Sanayi öncesi toplum (preindustrial society): ‹nsan gruplar› “avc›” (hun-ting) ve “toplay›c› “d›r (gathering). Sadece ihtiyaç duyulan yiyecekler, bar›n-mak ve ›s›nmak için çal› ç›rp› toplan›r. Buna “geçimlik ekonomi” (subsisten-ce economy) denir. Sürekli yeni yerlere göç ederek ihtiyaçlar karfl›lan›r. Za-man içinde hayvan besleme ve bitki yetifltirme keflfedilerek ö¤renilince in-sanlar belirli yerlerde yerleflmeye bafllar ve “bahç›vanl›k” (horticulture) ya-parlar. “Tar›m toplumu” (agricultural society) denilen dönem bafllar. Art›k

Di¤er Toplumsal Kurumlar

Karfl›lad›klar›Temel

‹htiyaçlar

Grup/Örgütsel Yap›lar›

Sahip Olduklar›

Baz› TemelDe¤erler

Yerine GetirdikleriBaz› Roller

Koyduklar›Baz› Kurallar

Hukuk Sosyal düzenimuhafaza etmek.

Polis, mahkemelerve hapishaneler.

Suçlulu¤u kan›tlanana kadar masumiyet.

Hâkim,savc›,polis, avukat, mübaflir, gardiyan.

Sorguda do¤ruyu söyle. Kan›t gösterme kural›na uy.

Bilim Çevreyi yönetmek.

Yerel, devlet,bölge, ulusalveuluslararas›dernekler.

Tarafs›z,nesnelaraflt›rma,araflt›rma bulgular›n› yay›nlamak.

Biliminsanlar›,teknisyen veyöneticiler.

Bilimsel yöntem kurallar›na uy. Bütün araflt›rma sonuçlar›n›saklamadanpaylafl.

Ordu

Düflmandankorunmak, ulusalç›karlar›desteklemek.

Ordu,donanma,sahil güvenlik, jandarma.

“Ülkesi için can›n›vermekonurdur.” Ölesiye çarp›flmak.

Asker, acemi,erat, subay,mahkûm, casus.

Savafla haz›rol. Üstlerineitaat et.Emirlerisorgulama.

Kitle ‹letiflim/ Medya

Bilgiyiyaymak,Kamuoyu oluflturmak,olaylar› rapor etmek.

Televizyon a¤lar›, radyo istasyonlar›, yay›nevleri.

Zaman›nda, güvenilir,genifl kitlelerehitap eden, özgür yay›nyapmak.

Gazeteci, yazar, editör,haberci,Yay›nc›.

Güvenilir, dürüst ve zaman›nda yararl› ol.


Tablo 5.2Di¤er toplumsalkurumlar veözellikleri


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

sürekli besin peflinde koflmak yerine, yerleflik hâle geçerler ve artan zaman-lar›nda silah veya giyecek yaparlar. Hatta zamanla silah yapan, giyecek ya-pan, yiyecek yapan olarak aralar›nda ifl bölümüne giderler. ‹flte bu kendigeçimleri d›fl›nda üretim yapanlar, bunlar› di¤er ihtiyaç maddeleri ile de¤ifl-tirirler ve ilk kâr veya art› ürün (surplus) amaçl› ticaret böyle bafllar. Bu du-rum yine ilk olarak insanlar aras›ndaki “eflitsizliklere” (inequality) kaynakl›keder. Daha sonra saban›n (plow) icad› ise tar›m toplumun geliflmesine yolaçar ve dolays›yla eflitsizliklerin artmas›n› h›zland›r›r.

ii. Sanayi toplumu (industial society): 1765 y›l›nda buhar makinesinin kefl-fi ile sanayi toplumu bafllar. Buhar gücü ile çal›flan makinelerin yap›lmas› ilesanayi üretimi ve kârlar/art› ürün (surplus) daha önceki hiçbir dönemle kar-fl›laflt›r›lamayacak derecede artar. Bunun sonucunda sadece ayn› ülke için-de de¤il ülkeler aras› eflitsizlikler de artar ve ba¤›ml›l›k iliflkilerini gelifltirir.Kötü çal›flma koflullar›nda iflçiler sömürülür ve emeklerine iflveren taraf›n-dan el konulur. Art›k ihtiyaçlar için de¤il, daha fazla tüketim için üretilmek-tedir. ‹nsanlar›n yaflam e¤ilimleri de¤iflir, refah göstergesi olarak tüketimebafllan›r. Thorstein Weblen (1912) buna “gösteriflçi tüketim” (conspicuousconsumption) der. Ayr›ca, çok çal›flt›klar› ve kazand›klar› halde harcamayanve tasarruf ederek biriktirenler Weber’e göre Protestanlard›r ve onlar kapi-talizmin ortaya ç›kmas›na yol açarlar. Weber’in “Protestan Ahlâk› ve Kapita-lizmin Ruhu” adl› eserinde kurdu¤u bu iliflkinin daha sonra çok elefltirildi¤ibelirtilmelidir.

Eflitsizliklerin çok eski zamanlara dayand›¤›n› belirledikten sonra dünyadakimevcut ekonomik sistemleri incelemek ve aralar›ndaki farklar› k›saca sergilemekuygun olacakt›r:

Kapitalizm‹çinde yaflayanlar için oldukça ola¤an gelen kapitalist sistemin belirli özelliklerivard›r:

i. Üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti vard›r.ii. Bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne üretilece¤ine ken-

dileri karar verirler.iii. Kâr amac› gütmek çok önemlidir. En az maliyetle en fazla kâr› elde etmek

hedeflenir.iv. Piyasada rekabet, sat›n almak ve satmak isteyenler aras›nda yap›l›r. Asl›nda

serbest piyasada mal ve hizmetlerin serbestçe rekabet edece¤i düflünülürsede bu gerçek de¤ildir. Piyasaya devletin müdahalesi söz konusudur. Bu ne-denle refah veya devlet kapitalizmi denilir.

Sosyalizm Sosyalizm, kapitalizme karfl›t bir ekonomik sistem olarak baz› temel özellikleresahiptir:

i. Üretim araçlar›nda toplumun ortak mülkiyeti söz konusudur.ii. Merkezî planlama vard›r. Neyin ne kadar nerede üretilece¤ine devlet karar

verir.iii. Mallar›n üretimi paylafl›m›nda kâr amac› güdülmez.iv. Rekabet yoktur.Ne kapitalizm ne de sosyalizmin saf flekillerine dünyada rastlanmaz. Örne¤in

sosyalizmde teknokratlar daha iyi ücret ile çal›fl›p refahtan daha yüksek pay alm›fl-


Kapitalizm eme¤in al›n›psat›lmas› ile ortaya ç›km›flbir rejim sistemidir.

lard›r. Gerek kapitalizm gerekse sosyalizm, eflitsizlikleri artt›rd›¤› için son dereceelefltiri al›r. Bu nedenle geliflmifl sanayi toplumlar›nda, örne¤in ABD’de devlet; ifl-sizlere sigorta ve yard›m, vergi indirimi, ucuz konut ve ücretsiz sa¤l›k hizmeti, kâramac› gütmeyen pek çok yafll› ve çocuk bak›m› hizmeti, asgari ücretin belirlenme-si ve bunun alt›nda iflçi çal›flt›rman›n yasaklanmas›, emeklilikte sosyal güvenlik gi-bi baz› iyilefltirici tedbirler almak zorunda kalm›flt›r. Ayn› flekilde 1989’da BerlinDuvar›’n›n çökmesinden sonra merkezî planlaman›n pek de uygun olmad›¤› sonu-cuna var›lm›flt›r. Örne¤in Rusya’da piyasa koflullar›na göre daha esnek bir ekono-miye geçmek zorunda kal›nm›flt›r. Çin de sosyalizm yerine serbest piyasa ekono-misine geçmeye çal›flmaktad›r. Çin, topraklar›n› ulus ötesi sermaye ve teknolojiyeaçarak, iflçilerinin yeni piyasa sisteminde yetiflmesini ve böylelikle piyasaya uyumsa¤lamas›n› hedeflemektedir.

Kapitalizmi sosyalizmden ay›ran özellikler nelerdir?

KAP‹TAL‹ZM‹N KÜRESELLEfiMES‹Ça¤›m›z küreselleflme ça¤› olarak da adland›r›lmakta ve kapitalizm küreselleflmek-tedir. Bu nedenle bu olgunun daha dikkatli olarak analizi gerekmektedir. Ancakbu konuda ‹fllevselci ve Çat›flmac› Sosyolojik yaklafl›mlar farkl› görüfller ileri sür-mektedir. Hem ekonomi kurumunun hem de ça¤›m›z›n sorununun daha iyi anla-fl›lmas› aç›s›ndan her iki yaklafl›ma ayr› ayr› yer verilmifltir (Henslin, 2001).

‹fllevselcilere Göre Kapitalizmin Küreselleflmesi‹fllevselci yaklafl›ma göre ifl ve çal›flma, sosyal dayan›flman›n temelidir. Durkheimtaraf›ndan da belirtildi¤i üzere geleneksel toplumlarda “mekanik dayan›flma”, mo-dern toplumlar ise “organik dayan›flma” vard›r. Kentlerde artan nüfus sonucu orta-ya ç›kan ifl bölümü insanlar›n birbirine ba¤›ml› olmas›na yol açar. Örne¤in taksi veotobüs floförleri greve giderlerse ulafl›m durur. Ayn› flekilde günümüzde küreselölçekte, uluslararas›nda ifl bölümü ve ba¤›ml›l›k ortaya ç›km›flt›r. Küresel boyuttadev flirketler kapitalist sistemde güç kazanm›flt›r. Onlar›n müdahalesi sistemi iflle-mez hâle getirebilecek güçtedir. Bu dev flirketlerin bir özelli¤i de sahipleri ile yö-neticilerinin ayr› olmas›d›r. Bunlara “korparasyonlar” (corparations) denilmektedir.Bunlar›n binlerce hissedar› vard›r. Buna ra¤men vergisini ödeyen, kâr ve zararlar›-n› paylaflan bir yap›ya sahiptirler. Ulus ötesi dev flirketlerin kötü yönetildi¤inde u¤-ran›lan zararlar ölçüsüzdür. Ancak ifllevselciler bunu göz ard› ederler. Onlara göretüm dünya kuzey ve güney veya do¤u ve bat› olarak ikiye bölünmüfltür ve birbi-rine ba¤›ml›d›r. Amerika’da yaflayan bir otomobil sahibi bile Japon arabas› kullan›-yorsa Tokyo’daki fabrikan›n üretimine ba¤›ml›d›r. Buna “küresel ifl bölümü” denil-mektedir. ‹fllevselciler serbest piyasada elde edilen kârlar›n büyüklü¤ünden etki-lenmekte ve daha ucuza üretilen mallar›n tüketiminin dünyadaki herkesin yarar›-na oldu¤unu düflünmektedir. Baz› ülke yöneticileri de bu zihniyeti tafl›rlar. Ucuzaithal edilen mallar sayesinde toplumun tepkisini frenlerler. Ancak küresel ifl bölü-münün olumsuz etkileri de vard›r. Örne¤in bir mal›n daha ucuza gelmesi nedeniy-le ithal edilmesi, o sektörde çal›flan iflçilerin iflsiz kalmas›na yol açmaktad›r. Bunakarfl›l›k ‹fllevselciler geliflen yüksek teknolojinin hizmet sektörlerinde yeni ifl alan-lar› açt›¤›n› söylerler. Güneyde yaflayan yoksul ülke çal›flanlar›n›n da düflük ücret-le de olsa ifl bularak refahlar›n›n görece yükseldi¤ini iddia ederek tabloyu olumlugörmekte ›srar ederler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Sosyalist ülkeler kapitalistözelliklere yelken açarken,kapitalist ülkeler de sosyalrefah› sa¤lamak üzeresosyalist programlargelifltirmektedirler. Buna“Yak›nlaflma Kuram›”(convergence theory) ad› daverilmektedir.

Dünya Bankas› da buzihniyeti destekleyen böylebir kurulufltur. Küreselkapitalizmi desteklemek içinyoksul ülkelere krediler verir.

Çat›flmac›lara Göre Kapitalizmin KüreselleflmesiÇat›flmac› Yaklafl›m ise güç/iktidar (power) da¤›l›m› üzerinde durur. Küresel kapi-talizm sayesinde iflçilerin nas›l daha fazla sömürüldü¤ünü ve istismar edildi¤ini an-lat›r. “‹ç çember” (inner circle) (Useem,1984) taraf›ndan yönetilen dev flirketlerinkendi aralar›nda rekabet etseler de ç›karlar söz konusu oldu¤unda nas›l birlefltik-lerine dikkati çeker. Bu dev flirketlerin yöneticileri küresel kapitalizmin muhafazave sürdürülmesinde ortak hareket ederler. Âdeta birbirine “kilitlenmifl” olarak dav-ran›rlar (interlocking directorates). Kuflkusuz bu dev flirketlerin ço¤u ABD’dedir.Kuzeyin merkezi olarak ABD, dünyadaki di¤er ekonomik iliflkileri belirleyecek gü-ce ulaflm›flt›r. ‹flçiler ifllerini kaybettikçe bu flirketlerin kâr› artmaktad›r.

Korporasyonlara dayal› kapitalizm demek dev flirketlerin kapitalizme hükmet-mesi demektir. Bu flirketler kendi ülkelerinde “monopol” olamazlarsa di¤er ülke-lerden ortaklar bularak “oligopol” hâline dönüflmektedirler. Daha sonra siyasetede girmekte ve kendilerine destekleyen politikac›lara ulaflmaktad›rlar. Abartma gi-bi görünse de ABD’de yönetim bu biçimde ifllemektedir. Nitekim C.W. Mills (1964)“iktidar seçkinleri” derken uzun y›llar önce bu dev flirketlerin gücünü görmüfltür.Bir yanda sermaye, di¤er yanda sermayeyi destekleyen politikac›lar ve ordu sözkonusu seçkinleri temsil etmektedir. Sonuç olarak dev flirketlerin ç›karlar› ile tepe-deki siyasal liderlerin amaçlar› birbiriyle yak›nlaflmaktad›r. Örne¤in, GeorgeBush’un baflkan oldu¤u dönemde Condoleezza Rice hem ABD’nin d›fl iflleri baka-n› hem de Texas’taki petrol flirketlerinin hissedar›yd›. Bu ulus ötesi flirketlerin tümdünya politikas›n› yönlendirme gücü bar›fl yerine savafl endüstrisinin de ifltah›n›kabartt›¤›ndan, yak›n dönemde dünyaya bar›fl gelmesi kolay de¤ildir.

Küresel kapitalizm hakk›nda bir örnek de dünyaca ünlü kot pantolon firmas›Levis (Levi Strauss Co.)’in 1989’da en yüksek kar›n› elde etmesinin hemen ard›n-dan 1990 da, ABD’nin Texas eyaletinde bulunan fabrikas›n› bir gecede kapatmas›ve Costa Rica’da yenisini açmas›d›r. Bunun üzerine ayn› gün Texas’ta 1500 Meksi-ka kökenli kad›n iflçi önceden haber verilmeden iflten at›lm›flt›r. Levis bu flekildeABD’deki 24 fabrikas›n› kapatm›fl ve baflka ülkelerde eme¤in çok ucuz oldu¤u yer-lerde açm›flt›r. Nitekim Nike gibi çok ünlü bir ayakkab› firmas›, Matel gibi çok bü-yük bir oyuncak markas› hep fabrikalar›n› uzak do¤uya Endonezya’ya, Malezya’yaveya Çin’e tafl›m›fllard›r. Türkiye’de de bu e¤ilimleri gözlemek mümkündür. Baz›firmalar Bulgaristan’a baz›lar› Çin’e fabrikalar›n› tafl›m›fllard›r.

Baflka bir örnek ise, ifl yeri felaketlerine duyars›zl›k sonucu birçok iflçinin ölme-sidir. Örne¤in yine ABD’de 1991’de North Carolina’da tavuk çiftli¤inde çok büyükbir ulus ötesi flirket olan Imperial Food’un üretim tesislerinde tavuklar çal›nmas›ndiye kilitlenen kap›lar yüzünden 54 iflçi ç›kan yang›ndan kaçamayarak ölmüfltür. ‹flgüvenli¤i kurallar›na uyulmam›fl, yeterli müfettifl tayin edilmemifltir. 180.000 iflçiyekarfl›l›k 27 müfettiflin güvenlik sa¤lamas› mümkün olmam›flt›r. Ülkemizde de ma-den iflçileri sürekli grizu patlamas›ndan hayatlar›n› kaybetmektedirler. ‹fl güvenli¤ikoflullar›na uyulmamas› yayg›nd›r. Nitekim ‹stanbul’da flehrin ortas›nda depolanangaz tüpleri infilak etmifl, onlarca çal›flan hayat›n› kaybetmifltir.

Küresel kapitalizmin sosyolojik aç›dan önemli iki örne¤i de kufl ve domuz gri-bi salg›nlar›nda herkesin gözü önünde yaflanm›flt›r. ‹lk olarak 2005/2006 kufl gri-binde kanatl› hayvanlar›n aç›kta dolaflmas›na izin verilmeyerek binlercesi imhaedilmifl ve bu durum entegre tesislerde tavuk ve yumurta üreten büyük flirketlerinyarar›na, fakir halk›n aleyhine olmufltur. Yoksul çiftçi veya köylü aileler ucuz pro-tein kayna¤›ndan olurken büyük flirketler kârlar›na kâr katm›fllard›r. 2009 domuz


gribi olay›nda ise, ulus ötesi dev ilaç firmalar› Dünya Sa¤l›k Örgütüne dahi s›zm›flve sahte pandemi (salg›n) riski yaratarak milyonlarca doz afl› satm›fllard›r. Bu ko-nuda Türkiye’de de baflta sa¤l›k personeli olmak üzere birçok kifliye risk tafl›yanafl›lar yap›lm›fl, daha sonra da sat›n al›nan çok say›da afl› imha edilmifltir.

Küreselleflme Emperyalizm, Yerelcilik ve ‹flçi S›n›f›. (der. E.Ahmet Tonak) Ankara: ‹mge(2000).

Kad›n ve Çal›flma Yaflam›Ekonomik eflitsizliklerin en genifl olarak gözlendi¤i yer kad›n istihdam›d›r. Bu ko-nuda çok çeflitli uygulamalar› de¤iflik derecelerde gözlemek mümkündür. Bunla-r›n ço¤u ayn› zamanda etnisite ile birlikte gözlenmektedir. Cinisyete dayal› ayr›m-c›l›k afla¤›daki maddelerle özetlenebilir:

i. ‹zole ederek ayr›mc›l›k yapma (isolate discrimination): Bir ifl yerindebir beyaz erkek yöneticinin kendi bafl›na, bu yönde örgütsel bir politika ol-mad›¤› halde kad›n veya göçmen erkeklere ifl vermemesi ve daha kalitesizde olsa beyaz erkek iflçileri tercih etmesidir.

ii. Küçük grup ayr›mc›l›¤› (small group discrimination): Bir grup erkek yö-neticinin yine kendi bafllar›na, bu yönde bir örgüt politikas› olmad›¤› hâlde ka-d›nlar› sevmedikleri için ifl yerlerinde onlar›n yükselmesini engellemeleridir.

iii. Do¤rudan kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k (direct institutionalized discrimi-nation): Bir ifl yerinde aç›k bir örgüt politikas› olarak ayr›mc›l›k yap›lmas›-d›r. Örne¤in baz› görevlerin erkekler için tan›mlanmas› ve buralara kad›nçal›flt›r›lmamas› dolay›s›yla cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k yap›lmas›d›r.

iv. Dolayl› kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k (indirect institutionalized discrima-ination): Toplumdaki ifl bölümünde baz› ifllerin erkeklere baz›lar›n›n ka-d›nlara ait oldu¤una dair yerleflmifl uygulamalar›n sürdürülmesidir. Örne¤infiziksel güç gerektiren ifllerin erkeklere ait oldu¤u, polis ve askerler gibi cer-rahlar›n da erkek; çocuk hastal›klar› uzmanlar›n›n, ö¤retmen ve hemflirele-rin kad›n olmas› gibi.

Her toplumda dolayl› kurumlaflm›fl ayr›mc›l›k yayg›nd›r. Örne¤in, ABD’de sek-reterlerin % 98’i kad›n iken mühendislerin sadece % 8,3’ü kad›nd›r. En yüksek ka-d›n istihdam› ilkokul ö¤retmenli¤i (% 85) ve hemflireliktedir (% 94). Yöneticileraras›nda da erkekler kad›nlardan daha fazlad›r.

Kad›n ve erkekler aras›nda yap›lan ayr›mc›l›klar konusunda birçok örnek hikâ-yeleflmifltir. Bunlardan birine göre, kad›nlar kendilerini aptal ve gereksiz bulan biryöneticiyi atlatmak için, fikirlerinin erkek bir çal›flan taraf›ndan üst yöneticiye su-nulmas›n› sa¤larlar. Kad›nlar taraf›ndan sunulmufl olsayd› reddedilece¤i kesin olanproje, erkeklere ait oldu¤u düflüncesiyle hemen uygulamaya konulmufltur. Bu türuygulamalar kad›nlar›n sorunlarla bafl etme stratejileri gelifltirdiklerini gösterse bi-le, ataerkil zihniyet alt›nda çal›flman›n verimi düflürmemesi mümkün de¤ildir.

Bir baflka örnekte ise, ABD’de II. Dünya Savafl› s›ras›nda çok say›da kad›n, üre-tim sektörü denilen reel sektörde istihdam edilmeye bafllanm›fl iken savafl sonras›,kad›nlara yerlerinin evi oldu¤u ça¤r›s› yap›lm›flt›r. Çünkü savafltan dönen erkekle-re yeni ifl alan› aç›lamam›fl ve kad›nlara ifllerini terk etmelerinin toplum refah› içindaha iyi olaca¤› telkin edilmifltir.

Son y›llarda güçlü ataerkil yap› içinde özellikle de görece daha yoksul ve yok-sun hanelerin yaflad›¤› gecekondu mahalleleri, küçük kent merkezleri ve merkezînitelikteki köylerde kad›nlar›n güçlendirilmesi amac›yla çal›flmalar yap›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Türkiye’de baz› mesleklerdeörne¤in ö¤retim üyeleriaras›nda kad›nlar›n fazlaolmas› gibi baz› istisnalarara¤men kad›n istihdam›ndaayr›mc›l›k çok büyüktür.Örne¤in, 2008 verilerinegöre, Türkiye’deki emekgücünün sadece % 24.8’inikad›n istihdam›oluflturmaktad›r. Asl›ndak›rsal kesimde kad›nlar›n %90’n›n›n ücretsiz aile iflçisiolarak çal›flt›¤›n› göz ard›etmemek gerekmektedir.Nitekim, bu yüzden kentselkesimde kad›n istihdam› %18’lere düflmektedir.

Geleneksel yap› içinde kad›nlar›n bak›fl aç›lar›nda toplumsal cinsiyetçi fark›ndal›kgelifltirmek temel hedeftir. Kad›n›n güçlenmesi, ayn› zamanda h›zla büyüyen so-runlar olarak yoksulluk (Parveen & Leonhauser, 2004) ve kalk›nma sorunu (Cla-ros-Lopez & Zahidi, 2005) olarak da görülmektedir. Çünkü toplumun yar›s›n› olufl-turan bir sosyal grubun ekonomik, sosyal ve politik alanda karfl› karfl›ya kald›¤› s›-n›rl›l›klar toplumun genelini de ilgilendiren bir eflitsizlik ve ayr›mc›l›k sorunudur.Kad›n odakl› politikalar gelifltirmenin toplumun genelinin ç›karlar›na da hizmetedece¤i unutulmamal›d›r (Çabuk Kaya, 2011). Afla¤›daki tablo temel ve di¤er top-lumsal kurumlar›n özelliklerini göstermektedir:

Yasal güçlendirmePolitik

güçlendirme

Ekonomik

güçlendirme

Sosyal

güçlendirme

• insan haklar›n›n korunmas›na yönelik yasal düzenlemelerin güçlendirilmesi

• yerel mahkemelerdekad›n haklar› ile ilgili dava say›s› vesonuçlar›

• yerel mahkemelerde,boflanm›fl ve dulkad›nlar›n haklar› ileilgili dava say›lar› vesonuçlar›

• kad›na yönelikfliddetin artmas›/azalmas›

• yerel mahkemelerdek ikad›n hâkim, avukat,savc› say›lar›n›n artmas›/azalmas›

• yerel kollukgücündeki kad›n polis oran›

• yerel meclis ve karar vermeorganlar›ndaki kad›nyüzdesi

• yerel hükümet içinde karar verme gücüne sahip kad›nlar›n yüzdesi

• kay›tl› oy verme potansiyeline sahip kad›n yüzdesi

• sendika içinde kara verme gücüne sahip kad›n yüzdesi.

• sendikaya üye olan kad›n yüzdesi

• gösteri ve politik kampanyalara kat›lan kad›nlar›n say›s›

• istihdam edilen ya da iflten ç›kar›lan kad›n say›s›ndaki de¤iflimler

• ücret karfl›l›¤› olmayan aktivitelere harcanan zaman (hane içi bak›m iflleridahil)

• kad›n ve erkek aras›ndaki ücret farkl›l›klar›

• kad›n taraf›ndan kontrol edilen mülk oran› ve bunun erkek taraf›ndan kontrol edilen kaynaklara oran›

• kad›n reisli hanelerde sa¤l›k ve e¤itim için belirlenen ayl›k bütçe

• ba¤›ms›z olarak küçük bütçeli harcama yapabilme olas›l›¤›

• hükümet ya da di¤er örgütlenmelerden kredi alabilmeyüzdesi

• yerel kurumlardaki kad›n say›s› (dinî dernekler, kad›n dernekleri, gelir getirici gruplar, akraba gruplar› gibi) ve güç da¤›l›m›n›n cinsiyete göre da¤›l›m›

• kad›n›n kendi beden sa¤l›¤› konusundasöz sahibi olmas› (do¤um, hamile kalma, kürtaj, çocuksay›s› gibi)

• kendi çevresi içinde ve d›fl›nda ba¤›ms›z olarak gezebilme, hareket edebilmeolas›l›¤›.


Tablo 5.3GüçlendirmeAlanlar›

Kaynak: ÇabukKaya, 2011.


Küresellik, küresel, küreselleflme ve küreyellik kav-

ramlar› aras›ndaki farklar› aç›klamak.

Küreselleflme; ekonomik, politik ve ideolojik dö-nüflümleri izlemek için önemli bir araçt›r. Ayr›caliteratürde “globalism” (globalisme), “globalite”(globality) ve “globalleflme/küreselleflme” (globa-lization) gibi farkl› kullan›mlar bulunmaktad›r.Globalism/Küresellik: Neo-liberalizm temelli birkavramlaflt›rmayla kültür, siyaset, sivil toplumuntümünün ekonomik yap› taraf›ndan belirlendi¤isavunulur. Di¤er bir ifade ile ekonomiye indir-genmifl tek ve düz bir yap›n›n, pazar hâkimiyetialt›nda ifllemesini anlat›r. Globalite/Küresel: “Dün-ya Toplumu” anlay›fl›na iflaret eder. Ülkelerin çokboyutlu iliflkiler içinde ba¤›ml›l›klar›n› gösterir.Globalleflme/Küreselleflme: Globalleflme ise birsüreçtir. Uluslar üstü aktörler taraf›ndan belirle-nen bir sistemi ifade eder. Bu süreçte ekonomi,kültür, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgen-meksizin yan yana görülürler. Ancak gerçekte du-rum hiç de öyle de¤ildir. An›lan kavramlardansonra ortaya ç›kan bir yeni kavram daha vard›r.Küresellik (glokalleflme): Buna, küresel ve yerel(local) kelimelerinden üretildi¤i için “küreyellik/glokalleflme” (glocalization) veya “kültürel glo-balleflme” denilmektedir. Bu asl›nda belirli bir kül-türe özgü olan›n yayg›nlaflmas›d›r. Bu kavram›nJapon kaynakl› oldu¤u ve kendine özgü olan ileevrensel olan› çok iyi ba¤daflt›ran ifl kültüründenesinlenerek üretildi¤i de ayr›ca bilinmelidir.

Küreselleflmenin elefltirisini yapmak.

Post-modern düflünceleri ile tan›nan ZygmuntBauman (1997) da dâhil olmak üzere küresellefl-menin zenginler ve fakirler aras›nda tabakalafl-may› daha da keskinlefltirerek kutuplaflmaya yolaçt›¤› de¤erlendirmesini yapanlar çoktur. Ayr›caküreselleflme ile emperyalizm aras›nda iliflki ku-rarak yap›lan baz› elefltirilere kulak vermek ge-rekmektedir. Türkiye’nin önemli iktisatç›lar›ndanKorkut Boratav (2000), Probhat Patnaik(1997)’ten esinlenerek “emperyalizm neden art›ksol ayd›nlar›n söyleminde yer alm›yor” sorusunusormakta ve bu kavram›n yerini kürselleflmenin

ald›¤› sonucuna varmaktad›r. Bu durumda küre-selleflmenin, emperyalizmin yerini alma süreciüzerinde durmak gerekmektedir. Boratav(2000)’a göre küreselleflme terminolojisini kulla-nanlar, emperyalizm terminolojini kullananlar-dan bafll›ca üç aç›dan farkl›lafl›rlar. Ancak bunla-r›n en önemlisi piyasan›n eflitsiz güçler aras›ndaolufltu¤unu elefltiren yaklafl›m terk edilerek, pi-yasaya güven yaklafl›m› pekifltirilir. Piyasa eleflti-rilerden uzak tutularak fetifllefltirilir. Buna fanatikgüven yaklafl›m› da denilir. Böyle bir sitemdedevletin rolü hemen hemen hiç yoktur. Ayr›caumutlar›n› yitiren ayd›nlar›n teslimiyetçi tutumla-r›na da önemli bir elefltiri söz konusudur. Ancakbirçok küreselleflme karfl›t› yeni toplumsal hare-ket günümüzde küreselleflmeye ciddi elefltirilergetirmektedirler.

Toplumsal yap› ve kurumlar aras›nda iliflki

kurmak.

Bir toplumsal sistem içinde insan iliflkileri top-lumsal kurumlarla düzenlendi¤inde ortaya “top-lumsal yap›” ç›kar. Yap›, sistem özelli¤i gösterirve bir bölümündeki de¤iflmeler di¤erlerini deetkiler. Bu ba¤lamda toplumsal kurumlar nas›ldavran›laca¤›n› belirleyen “toplumsal kurallar-d›r” veya bunlar›n birleflimden oluflur. Örne¤inekonomi veya siyaset birer kurum olarak eko-nominin ve siyasetin nas›l yap›laca¤›na dair ge-nel ilke kurallar› belirlerler. Söz gelimi yolsuzlukve rüflvetin ahlak d›fl› oldu¤u gibi kurallar ko-yarlar. Buradan aç›kça görüldü¤ü gibi toplumsalyap› kavram›n›n en önemli bilefleni toplumsalkurumlard›r. Temelde alt› toplumsal kurum var-d›r: Aile, ekonomi, siyaset, e¤itim, din ve sa¤l›k.Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya daeklenmektedir. Toplumsal yap›n›n anlafl›lmas›n-da önemli olan alt› kavram vard›r. Bunlar s›ra-s›yla kurum, kültür, statü, pozisyon, rol, s›n›f,gruptur. Bunlar› bilmek ö¤renciye avantajlar sa¤-lar. Kurumlar aras› karfl›laflt›rma yap›ld›¤›nda ba-z› ortak özelliklere sahip oldu¤u görülür. Örne-¤in hepsi toplumda belirli ihtiyaçlar› karfl›lamaküzere ortaya ç›km›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Di¤er toplumsal kurumlar ve ekonomi aras›nda-

ki farklar› saptamak.

Parsons (1961) toplumsal yap›da temel dört ifllevve bunlar› yerine getiren kurumlar› bir model ha-linde ortaya koyar: i. Bütünlefltirme ifllevi: Aile ve e¤itim toplum-da bu ifllevi gören temel kurumlard›r. ii. Yönlendirme ifllevi: Siyaset kurumu, siyasalparti örgütleri arac›l›¤›yla bu ifllevi yerin getirir. iii. Uygulama ifllevi: Toplumda ekonomi ku-rum olarak üretim, tüketim, bölüflüm vb. iliflki-leri düzenler. iv. Koruma ifllevi: Din kurumu bazen çat›flma-ya da yol açsa da ifllevselciler taraf›ndan olumluifllevi ön plan ç›kart›l›r. Çünkü kurum olarak din,tüm insanlar aras›nda eflitlik adaleti kurmak üze-re kurallar koyar.

Küreselleflme ve kapitalizm aras›nda iliflki kuran

farkl› sosyolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirmek.

‹fllevselci yaklafl›ma göre ifl ve çal›flma sosyal da-yan›flman›n temelidir. Durkheim taraf›ndan dabelirtildi¤i üzere, geleneksel toplumlarda “meka-nik dayan›flma”, modern toplumlar ise “organikdayan›flma” vard›r. Kentlerde artan nüfus sonucuortaya ç›kan ifl bölümü insanlar›n birbirine ba-¤›ml› olmas›na yol açar. Örne¤in taksi ve otobüsfloförleri greve giderlerse ulafl›m durur. Ayn› fle-kilde günümüzde küresel ölçekte, uluslar aras›n-da ifl bölümü ve ba¤›ml›l›k ortaya ç›km›flt›r. On-lara göre tüm dünya kuzey ve güney veya do¤uve bat› olarak ikiye bölünmüfltür ve birbirine ba-¤›ml›d›r. ‹fllevselciler geliflen yüksek teknolojininhizmet sektörlerinde yeni ifl alanlar› açt›¤›n› söy-lerler. Güneyde yaflayan yoksul ülke çal›flanlar›-n›n da düflük ücretle de olsa ifl bularak refahlar›-n›n görece yükseldi¤ini iddia ederek tabloyuolumlu görmekte ›srar ederler. Çat›flmac› Yakla-fl›m ise güç/iktidar (power) da¤›l›m› üzerinde du-rur. Küresel kapitalizm sayesinde iflçilerin nas›ldaha fazla sömürüldü¤ünü ve istismar edildi¤inianlat›r. “‹ç çember”(inner circle) taraf›ndan yö-netilen dev flirketlerin kendi aralar›nda rekabetetseler de ç›karlar söz konusu oldu¤unda nas›lbirlefltiklerine dikkati çeker. Bu dev flirketlerin

yöneticileri küresel kapitalizmin muhafaza vesürdürülmesinde ortak hareket ederler. Âdetabirbirine “kilitlenmifl” olarak davran›rlar (inter-locking directorates). Kuflkusuz bu dev flirketle-rin ço¤u ABD’dedir. Kuzeyin merkezi olarakABD, dünyadaki di¤er ekonomik iliflkileri belir-leyecek güce ulaflm›flt›r. ‹flçiler ifllerini kaybettik-çe bu flirketlerin kar› artmaktad›r.

Kad›n›n çal›flma yaflam›ndaki sorunlar›n›

tart›flmak.

Ekonomik eflitsizliklerin en genifl olarak gözlen-di¤i yer kad›n istihdam›d›r. Bu konuda çok çeflit-li uygulamalar› de¤iflik derecelerde gözlemekmümkündür. Kad›n ve erkekler aras›nda yap›lanayr›mc›l›klar konusunda birçok örnek verilebilir.Bunlardan birine göre kad›nlar kendilerini aptalve gereksiz bulan bir yöneticiyi atlatmak için fi-kirlerinin erkek bir çal›flan taraf›ndan üst yöneti-ciye sunulmas›n› sa¤larlar. Kad›nlar taraf›ndansunulmufl olsayd› reddedilece¤i kesin olan proje,erkeklere ait oldu¤u düflüncesiyle hemen uygu-lamaya konulmufltur. Bu tür uygulamalar kad›n-lar›n sorunlarla bafl etme stratejileri gelifltirdikle-rini gösterse bile, ataerkil zihniyet alt›nda çal›fl-man›n verimi düflürmemesi mümkün de¤ildir.Bir baflka örnekte ise, ABD’de II. Dünya Savafl›s›ras›nda çok say›da kad›n üretim sektörü deni-len reel sektörde istihdam edilmeye bafllam›fliken, savafl sonras› kad›nlara yerlerinin evi oldu-¤u ça¤r›s› yap›lm›flt›r. Çünkü savafltan dönen er-keklere yeni ifl alan› aç›lamam›fl ve kad›nlara ifl-lerini terk etmelerinin toplum refah› için daha iyiolaca¤› telkin edilmifltir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi “Dünya Toplumu” anlam›-na gelir?

a. Globaliteb. Globalizmc. Globalleflmed. Glokalizasyone. Glokalizm

2. Glokalizm /küreyellik hangi kelimelerden türetil-mifltir?

a. Küresel ve küresel olmayanb. Küresel ve yerelc. Küresel olmayan ve yereld. Küresel ve genele. Küresel ve elefltirel

3. Küreseleflmeyi modernli¤in bir sonucu olarak görendüflnüür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. E. Durkheim b. K. Marxc. F. Hegeld. A. Giddense. A. Comte

4. Korkut Boratav günümüzde küreselleflmenin hangikavram›n yerini ald›¤› iddias›ndad›r?

a. Sosyalizmb. Kapitalizmc. Emperyalizmd. Sanayileflmee. Modernleflme

5. Küreselleflme karfl›t› yeni toplumsal hareketlerin te-mel özelli¤i nedir?

a. Politik hareket olmas›b. Politik hareketlerden farkl› olmas›c. Yerel olmas›d. Kapitalizmi savunmas›e. Ütopik olmas›

6. Patrick’e göre dünyay› belirleyen ekonomik iliflkile-rin bütünü afla¤›daki tan›mlardan hangisi ile iliflkilidir?

a. Sosyalizmb. Pozitivizmc. Feminizmd. Emperyalizme. Marxizm

7. Kapitalizm ve sosyalizmin ortak yönleri nelerdir?a. Sanayi toplumuna dayanmalar›b. Tar›ma dayanmalar›c. Ticarete dayanmalar›d. Hizmete dayanmalar›e. Ortak mülkiyete dayanmalar›

8. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalizmin özellikleri ara-s›nda yer almaz?

a. Üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti olma›sb. Bireylerin sermaye, toprak ve makinalara sahip

olmas›c. Bireylerin ne üretecekleirne kendileri karar ver-

mesid. Merkezi bir planlama olmas›e. Kâr amac› gütmenin ve daha fazla kâr elde et-

menin önemli olmas›

9. Çat›flmac› yaklafl›m›n temel konusu afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Sermaye kullan›m›b. Üretim araçlar›na sahip olmac. Küresel iflbölümünün artmas›d. Ortak mülkiyetin kullan›m›e. Güç/iktidar da¤›l›m›

10. Afla¤›dakilerden hangisi cinsiyete ba¤l› ayr›mc›l›kkonular› aras›nda yer almaz?

a. ‹zole ederek ayr›mc›l›k yapmab. Küçük grup ayr›mc›l›¤›c. Do¤rudan kurumlaflm›fl ayr›mc›l›kd. Dolayl› kurumlaflm›fl ayr›mc›l›ke. Sosyo-ekonomik yap›ya dayal› ayr›mc›l›k



Çat›flma Çözümlemesi

fiiddete dayanan çat›flmaya baflvurmamak ve insana say-g› göstermek çat›flmalar›n çözümlenmesinde temel kal-k›fl noktas› olarak görülebilir. fiiddete baflvurmadan say-g› içinde davrand›¤›m›zda çat›flmalar›n çözümlenece¤iüzerinde fazla durulmasa da bu onun önemsiz ya da il-gisiz oldu¤unu göstermez. Son y›larda çat›flma çözüm-lemesi literatüründe, çat›flmac› kültürün karfl›s›nda fark-l› bir kültür ve gelenek olarak Mahatma Gandhi (1869-1948)’den söz edilmeye bafllanm›flt›r. Hatta kapsam-l›/esasl› çat›flma çözümlemesi yaklafl›m›n›n bar›flç› gös-teriyi içermesi gerekti¤i de düflünülmektedir. Mahatma Gandhi’nin yaklafl›m›, 1920’li y›llarda ‹ngilizsömürgecili¤ine karfl› Hint pasif direniflini simgeler vedaha sonra Güney Afrika’daki ›rkç›l›k karfl›t› hareketle-re de temel oluflturmas› ile tan›n›r. M.Gandhi’nin bar›fl temelli önemli mesajlar›ndan baz›örnekler flunlard›r:“Göze göz difle difl düflüncesi dünyay› kör edecek.” “Güç fiziki kapasiteden de¤il, boyun e¤meyen irade-den gelir.”“Adaletsiz rejimi, adaletle y›k›n›z ve alk›fllar önüne kan-s›z elle ç›k›n›z.”“ Basit yafla ki baflkalar› da var olabilsin.”“Haks›zl›kla tüm insanlar seni takip edece¤ine, adaletlehareket edip tek bafl›na kal daha iyi.”“Her sabah kalkt›¤›m zaman kendime flöyle söz veri-rim: Dünya üzerinde vicdan›mdan baflka kimsedenkorkmayaca¤›m. Kimsenin haks›zl›¤›na boyun e¤meye-ce¤im. Adaletsizli¤i adaletle y›kaca¤›m.”“Sevgi insanl›¤›n, fliddet hayvanl›¤›n kanunudur.”“fiiddet göstermeme, inanc›m›n birinci maddesidir.”“Zay›f insanlar affedemezler. Affetmek güçlülere hasbir özelliktir.”Tamamen bar›fl, anlay›fl ve sevgi üzerine kurulu olanbu mesajlar›n tüm insanlar için ö¤retici oldu¤unu kabuletmek gerekir. Özellikle insanlara sevgi ve sayg› göster-mek, insan olman›n vazgeçilmez kofluludur. Bu neden-le bar›fl içinde y›k›c› çat›flma ortamlar›na düflmeden ya-flamay› ö¤renmek ve ö¤retmek gerekmektedir.

Kaynak: Kasapo¤lu, 2011.

Oyun Kuram›

Çat›flma tipleri ile onun çözümlenmesi aras›nda zorun-lu olarak iliflki kurmak gerekmektedir. Pazarl›k ve sos-yal oyunlarda (games) etkili stratejiler konusunda ol-dukça genifl bir literatür bulunmaktad›r. Önemli olanbelirsiz koflular alt›nda taraflar pazarl›k ederken, mev-cut oyun ve pazarl›k stratejisi seçenekleri aras›ndan enussal olan› seçebilmektir. Bu nedenle sosyolojinin “Ras-yonel Seçim Kuramlar›ndan” (Rational Choice Theories)yararlan›lmaktad›r. Bu kuram insanlar›n amaçlar›na erifl-mek için etkili tercihlerde bulunduklar›n› ve dolay›s›ylaak›lc› olduklar›n› varsayar. Kuflkusuz kaynaklar s›n›rs›zolmad›¤› için k›t kaynaklar ve sürekli de¤iflen ihtiyaçlarkarfl›s›nda insanlar de¤erlendirmeler yaparak tercihler-de bulunmak zorundad›r. Sosyolojik olmakla birlikte ik-tisat ile yak›ndan iliflkili olan bu kuram›n temel önerme-si “Her fleyin bir bedeli vard›r veya her fley için bir fiyatvard›r” fleklindedir. Sonuç olarak 1960’l› y›llarda temeleserleri verilmeye bafllayan ve Al›flverifl Kuram› olarakda tan›nan bu kuram insanlar› k›tl›k dünyas›n›n rasyo-nel karar al›c›lar› olarak görmektedir. Çünkü ünlü sos-yolog Simmel’in de belirtti¤i gibi, “‹nsanlar aras›ndakiiliflkiler büyük ölçüde bir fleyler vermek ve bunun kar-fl›l›¤›nda bir fleyler almak temeli üzerine kuruludur.”Son y›llarda Ak›lsal Seçim Kuram›na yönelik ilgi artm›fl-t›r. Öyle ki, Amerika’da bu konuda bilimsel bir dergi ç›-kar›lmaya bafllanm›flt›r. Toplumsal sistemlerin, son de-rece mikro düzeyde bir ak›lc› bireysel davran›fl kuram›temelinde ele almak e¤ilimi giderek artmaktad›r.Burada gözden kaç›r›lmamas› gereken en önemli nok-

ta, Rasyonel Seçim Kuram›na dayand›r›larak gelifltirilenbu tür pazarl›k ve oyunlar›n daha çok ekonomik vematematiksel temelli modeller olmalar›na karfl›l›k, am-pirik olarak uygulamalar›n›n s›n›rl›l›¤›d›r. Literatürde busosyal çat›flma ve oyun çeflitleri “Çat›flma ÇözümlemeBiçimleri” olarak an›lmaktad›r. Di¤er bir ifade ile sosyalproblemlerin ortaya konmas›nda ve aç›klanmas›nda“Oyun Kuram›” bir araç olarak kullan›lmaktad›r. Bura-da temel nokta oyunlar›n da gerçek yaflamdan örnekle-re dayanmas› ve belirli bir oyundaki oyuncular›n strate-jilerini izleme yoluyla, gerçek yaflamda da insanlara, si-yasal partilerin veya devletlerin nas›l davranacaklar›n›öngörebilme f›rsat›n› tan›mas›d›r. Bu nedenle Oyun Ku-ram› hakk›nda k›sa bilgi ve ona dayal› bir örnek ver-mek uygun olacakt›r.


”

“Okuma Parças›


“Oyun Kuram›” asl›nda iki veya daha fazla kat›l›mc›aras›ndaki stratejik etkileflimin incelenmesinde kullan›-lan analitik bir araçt›r. Birbirine güvenmeyen taraflararas›ndaki karmafl›k sosyal iliflkiler s›ras›nda, belirli risk-ler alarak taraflar›n iflbirli¤i yapabileceklerini basit say›-sal model arac›l›¤›yla göstermeye çal›fl›r. Bu oyunlar vi-deo oyunlar›ndan farkl› olarak daha soyut ve varsay›m-sal/hipotetik olarak çok genifl bir yelpazedeki sosyalortamlara uygulanabilir özelliktedir. Gerçek yaflam ko-flullar›na uyarlamak üzere kullan›lan oyun kuram› tipikolarak befl bileflenden oluflmaktad›r:i. Oyuncular

ii. Her oyuncunun sahip oldu¤u stratejiler

iii. Oyuncular›n davran›fl›n› yöneten kurallar

iv. Oyunun belirli bir noktas›nda oyuncular›n yapt›k-lar› seçimler sonucunda elde edece¤i yarar veya u¤ra-flaca¤› zarar anlam›nda ç›kt›lar

v. Her oyuncunun olas› her ç›kt›ya karfl›l›k bekledi¤iödeme/bedel (pay-off)Bu kurama göre, her oyuncunun her ortamda kendineen fazla yarar sa¤layacak stratejiyi arayaca¤› kabul edi-lir. Ayr›ca gündelik yaflamda birçok sorun veya konu-nun basit bir oyun gibi görülebilece¤ini varsayar. Buoyunlarda genelde iki kiflinin birbirine karfl›t konumdabulunmas› söz konusudur. Birisinin daha fazla ç›kar el-de etmesi di¤erinin fazla ödemede bulunmas›n› gerek-tirir. Karfl›l›kl› en az zarara u¤raflmas› veya en fazla ya-rar elde edilmesi, her iki taraf›nda stratejilerini koordi-ne etmelerine ba¤l›d›r. Aksi takdirde karfl›l›kl› olaraködenen bedel artabilir. Ayn› ç›kt›n›n paylafl›lmas› ve-rimsiz sonuç elde etme anlam›na gelir. Tüm bunlar›göstermek için kullan›lan oyunlar›n en bilineni “Mah-kûmlar›n ‹kilemi Oyunu”dur (The Prisoner’s DilemmaGame).Bu oyuna göre, hapishanede ayn› suçu ifllemifl iki tu-tuklu bulunmakta ve yöneticiler birbiriyle görüflme-yen mahkûmlara itiraf etmelerini sa¤lamak üzere ayn›teklifi ayr› ayr› götürmektedir. Burada amaç tutuklula-r›n birbirinden habersizken, hangi ak›l yürütmelerdebulunarak, kendileri için en az bedel ödemeyle so-nuçlanacak stratejiyi seçebileceklerini nazari olarakgöstermektir. Yöneticiler oyun gere¤i tutuklulara fluönerilerde bulunurlar:i. Hiçbiriniz itiraf etmezseniz, elde delil bulunmad›¤›

için ikiniz de çok az bir ceza alacaks›n›z (örne¤in iki y›l).ii. Biriniz itiraf eder, di¤eri etmezse, yöneticilere yar-

d›mc› olmaktan dolay› itiraf edenin cezas›nda indirimegidilecek hatta serbest kalacak, di¤eri çok daha fliddet-le cezaland›r›lacakt›r (dokuz y›l gibi).iii. ‹kiniz de itiraf ederseniz, suç sabit olaca¤›ndan bir

miktar ceza ile kurtulacaks›n›z (örne¤in befler y›l ceza).Oyunda tutuklular›n, itiraf etmediklerinde en fazla ce-zay› yeme olas›l›¤› bulundu¤undan mutlaka itiraf› seçe-cekleri düflünülmektedir. Çünkü birbirlerine güvenme-dikleri için kendileri için en az ceza ile kurtulma olas›-l›¤› sa¤layan itiraf etmeme yolunu tercih etmeyecek veitiraf seçene¤ini kullanacaklard›r. Maalesef yaflam›n bir-çok alan›nda insanlar birbirine güvenemediklerinden;en uygun seçene¤i belirlerken, kazanma yerine en azkaybettirecek olan› seçmektedirler. Oyun kuram›ndan üretilen birçok önermenin ampirikçal›flmalarda kullan›lmas› mümkündür. Ancak buradakidi¤er kabullerle/say›tlarla birlikte temel nokta; pazarl›-¤›n ya da taraflar›n her ikisine de kazand›racak olan ta-leplerin kesiflme noktas›d›r. Di¤er bir ifade ile belirlikoflullarda taraflar›n kaybetmek yerine, bir flekilde ka-zançl› ç›karak en fazla yarar sa¤lamalar›n› olanakl› k›la-cak stratejiler bulunmaktad›r. Oyun Kuram› da, ak›lsalseçimlere dayanarak bunun gerçekleflme sürecini bizenazari olarak göstermektedir. Öte yandan psikologlar bireyin toplumdaki de¤erlereba¤l› olarak karars›z kald›klar› ortamlarda çat›flman›nyo¤unlaflaca¤› üzerinde durmaktad›rlar. Bu de¤erlerde-ki çat›flma asl›nda toplu pazarl›k veya oyun kuram›n-dan farkl› olarak çat›flma çözüm biçimlerine ihtiyaç ol-du¤unu bize göstermektedir. Burada çat›flman›n çö-zümlenmesi için de¤erlerde bir tür bütünleflmeye ihti-yaç vard›r. Bu da ancak çat›flan de¤erlerin ‘araçsallaflt›-r›lmas›’ ya da ikinci düzeyde de¤er haline dönüflümünükabul ile mümkün görünmektedir. Örne¤in, iki ba¤›m-s›z ulus, birbirine ters düflen ekonomik olmasa da fark-l› de¤erleri de¤iflmedi¤i için ticari anlaflma yapamayabi-lir. Ancak iliflki sadece ekonomi alan›nda s›n›rlanabilirve ekonomiye verilen de¤er en üstte yer al›rsa anlaflmasa¤lanabilir. Farkl› politik ve inanç sistemlerinden ülke-ler aras›nda ekonomi ile s›n›rl› iliflkiler olabilir. Bunasosyalist ve kapitalist ülkeler veya ‹slam veya H›ristiyanülkeler aras›ndaki s›k› ekonomik iliflkiler örnek olarakverilebilir.

Kaynak: Kasapo¤lu, 2011.


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ile ‹lgili Kav-ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ile ‹lgili Kav-ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Elefltirisi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Elefltirisi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz..

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Elefltirisi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Yap› ve Kurum-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Yap› ve Kurum-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalizmin Küreselleflme-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalizmin Küreselleflme-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n ve Çal›flma Yaflam›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Robertson, küreselleflme sürecinin tarihî geliflimi üze-rinde çal›flm›flt›r. Robertson’a göre kürselleflme süreci15. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r. 1400 ile 1750 y›llar› aras›n-da yeni ulusal topluluklar›n ortaya ç›k›fl›, modern an-lamda co¤rafya ve takvimin do¤uflu, bireycili¤in ve hü-manizmin önem kazanmas›, küreselleflme sürecinin ilkaflamas›na karfl›l›k gelmektedir. 1750 ile 1802 y›llar›uluslararas› iliflkilerin formalleflmeye bafllamas›, yurttaflve insanl›k kavramlar›n›n belirginleflmeye bafllad›¤› dö-nemdir.1870- 1920 y›llar› aras›nda ise ulus devlet kavra-m›n›n yerleflmesi, küresel iletiflimin h›zlanmas›, olimpi-yat oyunlar›, Nobel ödülleri gibi uluslararas› kürsel or-ganizasyonlar bafllam›flt›r. 1920 ve 1960 y›llar› aras›ndaküresel düzeyde savafllar ve çat›flmalar yaflanm›flt›r.1960- 1990 döneminde ise küresel kurulufllar›n say›lar›-n›n artmas›, kitle iletiflim sistemlerinin kürsel düzeydeyayg›nlaflmas›, dünya vatandafll›¤›, insan haklar› gibikavramlar›n yan›s›ra etnik, ›rka ve toplumsal cinsiyetedayal› yap›lar›n geliflmesi söz konusu olmufltur. Fakatbu aç›klamalar, Avrupa d›fl› toplumlar›n bu sürece etki-lerine yer vermemesi anlam›nda Avrupamerkezci oldu-¤u için elefltirilmektedir (Su¤ur, 1995; Su¤ur, 2010).

S›ra Sizde 2

Geliflmifl Yediler (G 7) ülkeleri A.B.D., Japonya, Alman-ya, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Kanada’d›r.

S›ra Sizde 3

Ekonomi kurumu toplumda mal ve hizmetlerin üreti-mi ve da¤›t›m› ile ilgili temel ihtiyaçlar› karfl›lar. ‹nsa-n›n yeryüzünde var oluflundan bu yana bu temel ihti-yaçlar farkl› toplumlarda farkl› biçimlerde karfl›lanma-ya çal›fl›lmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Kapitalizmde; üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti vard›r,bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve neüretilece¤ine kendileri karar verirler; kâr amac› gütmekçok önemlidir. En az maliyetle en fazla kâr› elde etmekhedeflenir. Piyasada rekabet, sat›n almak ve satmak is-teyenler aras›nda gerçekleflir. Asl›nda serbest piyasadamal ve hizmetlerin serbestçe rekabet edece¤i düflünü-lürse de bu gerçek de¤ildir. Piyasaya devletin müdaha-lesi söz konusudur. Bu nedenle refah veya devlet kapi-talizmi denilir. Sosyalizm, kapitalizme karfl›t bir ekono-mik sistem olarak flu temel özelliklere sahiptir: Üretimaraçlar›nda toplumun ortak mülkiyeti söz konusudur.Merkezî planlama vard›r. Neyin ne kadar nerede üreti-lece¤ine devlet karar verir. Mallar›n üretimi paylafl›m›n-da kâr amac› güdülmez. Rekabet yoktur.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAbbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social

Class, London: Tavistock.Appadurai, A. (1993). Disjuncture and Difference in the

Global Cultural Economy içinde Global Culture:

Nationalism, Globalization and Modernity, (Dr.M. Featherstone). London.

Arrent, H. (1958). The Human Condition, Chicago:University of Chicago Press.

Arma¤an, M. (2004). (der) Küresel Kuflatma Karfl›-

s›nda ‹nsan, ‹stanbul: Ufuk.Bauman, Z.(1999). Küreselleflme: Toplumsal Sonuç-

lar›, (çev. A.Y›lmaz) ‹stanbul: Ayr›nt›.Baumann, Z. (1997). Thinking Sociologically, Ox-

ford: Blackwell.Bash, H. H. (1995). Social Problems and Social Mo-

vements, New Jersey: Humanities.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Beck, U. (1992). Risk Society, London: Sage.Boratav, K. (2000). Emperyalizm mi? Küreselleflme mi?

içinde Küreselleflme: Emperyalizm Yerelcilik ‹fl-

çi S›n›f›, (der. E. A. Tonak). Ankara: ‹mge.Bozkurt, V. (2010). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bur-

sa: Ekin.Castels, M. (1996). Rise of Network Society, Oxford

Blackwell.Coser, L. (1956). The Fuctions of Social Conflict, Ge-

lencoe,Ill.: The Free Press.Coflkun, ‹. (1997). Modern Devletin Do¤uflu, ‹stan-

bul: Der.Çabuk Kaya, N. (2011). “Fark›ndal›k Yaratarak Kad›n›

Güçlendirme: Güneydo¤u Anadolu Bölgesinde BirKalk›nma Modeli” Sosyoloji Araflt›rmalar› Der-

gisi, 2: 118-143.Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in In-

dustrial Society, Stanford: Stanford UniversityPress.

Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological

Method, New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A

Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey:Prentice Hall.

Foucault, M. (1980). Power/ Knowledge, Selected In-

terviews and Other Writings 1971-1977, Brigh-ton: Harvester.

Friedman, J. (1992). “General Historical and CulturallySpecific Properties of Global Systems”, Review, 15:335-372.

Giddens, A. (1984). Constitution of Society, Cambrid-ge: Polity.

Giddens, A. (1990). The Consequences of Modernity,

Cambridge: Polity.Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity.Giddens, A. (2000). Elimizden Kaç›p Giden Dünya,

(Çev. O. Ak›nhay) ‹stanbul: Alfa. Henslin, J. M. (2001). Sociology: A Down to Earth

Approach, Boston: Allyn and Bacon.Hochschield, A. (1983). The Managed Heart: Com-

mercialization of Human Feeling, Berkeley: Uni-versity of California Press.

Kasapo¤lu, A. (2010). Sosyolojiye Girifl, Ankara: Uzem.Kasapoglu, A. (2011). Çat›flma Çözümlemesi, Ankara:

Uzem.

Laclau, E., Mouffe, C. (1985). Hegemony and Socia-

list Strategy: Toward a Radical Democratic Poli-

tics, London: Verso.Marx, K. (1978). Capital, (Çev. E.Mandel). New York:

Vintage Books.McLuhan, M. (2001). War and Peace in the Global

Village, New York: Ginsko.Merton, R.(1949). Social Theory and Social Structu-

re, Glencoe,Ill.,: Free Pres.Mills, C.W. (1956). The Power Elites, New York: Ox-

ford University Press.Özkalp, E. (2000). Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Ana-

dolu Üniversitesi.Parsons, T. (1951; 1967). The Social System, Glencoe,

Ill: The Free Press.Patnaik, P. (1997). “Imperialism” Revue Tiers Monde,

38-150.Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: Al-

fred A. Knoph.Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory

and Global Culture, London: Sage.Sar›bay, A. R. (2000). Global Bir Bak›flla Politik Sos-

yoloji, ‹stanbul: Alfa.Soraka, M. P., Bryjack, (1995). Social Problems: A

World at Risk, Boston: Allyn and Bacon. Storey, J. (1993). An Introductory Guide to Cultural

Theory and Popular Culture, New York: Whe-atsheaf.

Su¤ur, N. (1995). “Küreselleflme Üzerine Sosyolojik Bir‹nceleme”, Birikim Dergisi, Say›:73, May›s, sayfa56-65.

Tonak, E.A. (2000). (der) Küreselleflme: Emperya-

lizm Yerelcilik ‹flçi S›n›f›, Ankara: ‹mge.Topçuo¤lu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmoder-

nizm ve ‹slam, Küreselleflme ve Oryantalizm,

Ankara: Vadi.Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and

Economic Organization, (Çev. A. M. Hendelsonve T. Parsons). Glencoe. Ill: The Free Press.

Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmon-worth: Penguin.

Yeflildal, H. (2010). Toplumsal De¤iflme ve Küresellefl-me içinde Sosyolojiye Girifl, (ed. Nadir Su¤ur) Es-kiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1951.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal tabakalaflma kavram›n› tan›mlayabilecek, Mevcut toplumsal tabakalaflma sistemlerini aç›klayabilecek, Toplumsal tabakalaflma ile ilgili yaklafl›mlar› ve farkl›l›klar›n› aç›klayabilecek,Türkiye’de gelir eflitsizliklerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal Tabakalaflma • Çat›flma• Kast

• S›n›f• Eflitsizlik• Türkiye’de Eflitsizlikler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA

OLGUSU• TOPLUMSAL TABAKALAfiMA

S‹STEMLER‹ • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA

KURAMLARI • TÜRK‹YE’DE GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹

ToplumsalEflitsizlik veTabakalaflma


G‹R‹fi Dünya, yaklafl›k 193 ülkenin kent ve köylerinde yaflayan 6,6 milyar insana ev sa-hipli¤i yapmaktad›r. Dünyan›n durumunu kavramak için onu 1000 kiflinin yafla-d›¤› “global köy” olarak düflünelim. Bu köyde 200’ü Çinli olmak üzere 610 Asya-l›, 149 Afrikal›, 110 Avrupal›, 85 Latin Amerikal› ve Karayip Adalar›’ndan, 5 Avus-tralyal› ve Güney Pasifik Adalar›’ndan ve 45’i Amerika Birleflik Devletleri’ndenolmak üzere 50 Kuzey Amerikal› bulunmaktad›r. Bu yerleflim yerlerine bakt›¤›-m›zda baz› ürkütücü gerçeklerle karfl›lafl›r›z. Oldukça zengin olan bu köyde bir-çok mal ve hizmet bulunmaktad›r. Ancak bu köydeki kiflilerin birço¤u bu malla-r› sadece hayal edebilmektedirler, çünkü oldukça yoksuldur. Köydekilerin top-lam gelirinin % 80’i sadece 200 kifli taraf›ndan kazan›lmaktad›r. Ço¤u için en bü-yük problem yeterli yiyecek bulmakt›r. Her y›l, köyün çal›flanlar› herkese yetebi-lecek miktardan daha fazla yiyecek üretmesine ra¤men ço¤unlu¤u çocuk olmaküzere köydekilerin yar›s› yeterli yiyecek bulamamaktad›r. En kötü durumda olan200 kifli ise temiz içme suyuna ve güvenli bir bar›nma olana¤›na sahip de¤ildir.Güçsüz ve çal›flamayacak durumda olanlar öldürücü hastal›k riski ile karfl› karfl›-yad›r. Bu köy iyi üniversiteler dâhil olmak üzere birçok okula sahiptir. Bu köy-de yaflayanlar›n yaklafl›k 50’si üniversiteyi bitirebilmektedir ama yaklafl›k üçte bi-ri okuma-yazma dahi bilmemektedir (Macionis, 2008: 8). Bu bölümü okurkengeçen ilk 10 dakika içinde dünyada açl›ktan hasta olan veya zay›f düflmüfl 300kifli ölecektir. Bu bir günde 40.000 veya y›lda 15 milyon kiflinin açl›ktan ölmesidemektir (Macionis, 2008: 312).

Yukar›daki al›nt›da Macionis’in ifade etti¤i gibi, flu anda yaflad›¤›m›z dünya bireflitsizlikler dünyas›d›r. ‹nsanlar›n büyük bir oran› yoksulluk içinde yaflarken, kü-çük bir az›nl›k bolluk ve refah içinde yaflamlar›n› sürdürmektedir. Refah›n göster-gesi say›lan para, mal, sayg›nl›k, güç vs. eflit olarak da¤›lmamaktad›r. Baz›lar› bun-lara di¤erlerinden daha fazla sahip olmaktad›r. Bu ba¤lamda birtak›m sorular orta-ya ç›kmaktad›r:

• Toplumlarda neden eflitsizlikler veya tabakalar vard›r? • Eflit olarak da¤›lmayanlar nelerdir? • Toplumsal tabakalaflmay› belirleyen sosyal, kültürel, ekonomik ve politik

koflullar nelerdir? • Tabakalaflman›n devaml›l›¤› nas›l sa¤lan›yor? Bu bölümde bu sorulara cevap aran›rken konu ile ilgili tart›flmalara yer verilecektir.

Toplumsal Eflitsizlik veTabakalaflma

TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSUMacionis’e (2008: 252-253) göre bir toplumda yaflayan bireylerin hiyerarfli temelin-de s›ralanmas› sistemi olan toplumsal tabakalaflma dört ilke temelinde oluflur:

1. Toplumsal tabakalaflma basitçe bireylerin farkl›l›¤›n›n yans›mas› de¤il, top-lumun bir özelli¤idir. Birço¤umuz sosyal durumumuzun çabalar›m›z ve ye-teneklerimizle ilgili oldu¤unu ve kendi kaderimizi kontrol etti¤imizi düflü-nürüz. Ancak sistem sonuçta hepimizin yaflam›n› flekillendirmektedir.

2. Toplumsal tabakalaflma nesilden nesile geçmektedir. Ebeveynlerin kendisosyal konumlar›n› çocuklar›na nas›l geçirdiklerine bakt›¤›m›zda, tabakalafl-man›n bireyden çok toplumun bir özelli¤i oldu¤u görürüz. Özellikle gelifl-mifl ülkelerde sosyal hareketlilik yani sosyal hiyerarfli içindeki pozisyondabir de¤iflme görülebilmektedir. Bu hareketlilik afla¤› veya yukar› do¤ru ola-bilmektedir. Az say›da da olsa Christina Aguilera ve Michael Jordan gibi bi-reylerin baflar›lar›n› görmekteyiz. Baz› kifliler iflas, ifl kaybetme ya da hasta-l›k gibi nedenlerden dolay› daha afla¤› tabakalara düflebilmektedirler. Ancakço¤u insan›n sosyal konumu yaflam› boyunca ayn› kalmaktad›r.

3. Toplumsal tabakalaflma evrenseldir, fakat çeflitlidir. Toplumsal tabakalaflmaher yerde görülmektedir. Bununla beraber neyin eflit olmad›¤› ve nas›l eflitolmad›¤› toplumdan topluma de¤iflmektedir.

4. Toplumsal tabakalaflma sadece eflitsizlikleri de¤il, ayn› zamanda bu durumumeflrulaflt›ran inançlar› da kapsar. Herhangi bir eflitsizlik sistemi baz› kiflile-re sadece daha fazla imkânlar verilmesini sa¤lad›¤› gibi, bu düzenlemeninhakça oldu¤unu da belirtir.

Toplumsal tabakalaflman›n tüm sosyologlar taraf›ndan kabul edilen bir tan›-m› ve bu tan›m›n her yönü ile tatmin edici oldu¤unu söylemek güçtür. J. Turner(1978: 328) tabakalaflmay› flu flekilde tan›mlamaktad›r:

Tabakalaflma, bir sosyal sistemde k›t ve de¤erli kaynaklar›n statü pozisyonlar›-na ba¤l› olarak eflit olmayan da¤›l›m› ve her birinin de¤erli kaynaklar›n paylafl›m›s›ralamas›n›n afla¤› yukar› sürekli hâle geldi¤i süreçler olarak tan›mlanabilir. Bu ta-n›ma bakt›¤›m›zda üç önemli unsur ortaya ç›kmaktad›r:


Resim 6.1

Yoksulluk ve açl›klabafletme çabas›

Kaynak:http://www.esnafgazetesi.com/2010/12/yoksulluk-siniri-2-bin-826-lira/

1. K›t ve de¤erli kaynaklar,2. Eflit olmayan da¤›l›m ve3. S›ralaman›n göreli olarak sürekli hâle gelmesi.Toplumsal tabakalaflmay› aç›klamada önem tafl›yan di¤er kavramlar; eflitsizlik,

farkl›laflma ve hiyerarflidir. Toplumsal farkl›laflma (social differentiation) kavram›,“yafl, cinsellik, ›rk gibi dirimbilimsel ya da toplumsal s›n›flaflmaya yol açan türlüekinsel etkenler sonucu bireylerin ve toplumsal kümelerin birbirinden de¤ifliközellikler kazanma süreci” olarak tan›mlanabilir (Hançerlio¤lu, 1986: 143). Hiye-rarfli en genel anlam› ile “ögeleri önemine göre s›ralama/kademelendirme” veya“basamaklar zinciri” anlam›na gelmektedir. Sosyolojik olarak hiyerarfli (hierarchy)“yetkenin, en genifl ölçüde, en üst aflamalarda olmak üzere, de¤iflik önem s›ralar›aras›nda kat› ve kesin bir biçimde da¤›ld›¤› toplumsal örgütlenifl biçimi” (Hançer-lio¤lu, 1986: 22) olarak tan›mlanabilir. Sosyologlar, bireylerden çok sosyal katego-riler aras›ndaki farkl›l›¤› toplumsal farkl›l›k olarak kabul ederler. Farkl› sosyal ka-tegorilerdeki bireylerin hiyerarflik düzen içinde s›ralanmalar› kaynaklara ulaflmadafarkl›l›k yarat›r ve bu da toplumsal tabakalar›n ortaya ç›kmas›na neden olur. Top-lumdaki rol ve statü farkl›l›klar› tek bafl›na toplumsal tabakalaflmay› belirlemez, an-cak önemli bir etmendir. Önemli olan nokta yatay olarak var olan farkl›l›klar›n, çe-flitli nedenlerden dolay› dikey olarak s›ralanmas›d›r. Bu ba¤lamda, yatay olarak varolan farkl›l›klar›n dikey olarak hiyerarflik bir özelli¤e kavuflmas›yla toplumsal taba-kalaflman›n ortaya ç›kt›¤›n› söylemek mümkündür.

Tabakalaflma ile ilgili di¤er önemli bir kavram, eflitsizliktir. Eflitsizlik, toplumdakimaddi ve manevi olanaklar›n bireyler aras›nda eflit olmayan da¤›l›m›n› belirtir. Bunoktada flu soru ortaya ç›kmaktad›r: Bir toplumda bireyler aras›nda eflit olarak da¤›l-mayan nedir? Toplumsal tabakalaflma sistemleri incelendi¤inde flu sonuca var›labilir:

• Ekonomik olarak: servet,• Siyasal olarak: güç,• Toplumsal olarak: sayg›nl›k.Sosyologlar›n en büyük çabalar›ndan biri, toplumsal eflitsizli¤i anlamakt›r. Tur-

ner’›n (1997: 33) belirtti¤i gibi “asl›nda sosyolojinin merkezini, toplumsal eflitsizli-¤in güç, statü ve s›n›fa göre tan›mlanm›fl kaynaklar›n, özellikleri ve sonuçlar›yla il-gili bir soruflturma olarak tan›mlamak mümkündür.” Toplumsal eflitsizlik, sosyolo-jinin önemli bir konusu olmaya devam edecektir.

Sonuç olarak baz› ilkel toplumlar d›fl›nda tabakalaflman›n her toplumda var ol-du¤unu görmekteyiz. Ancak tabakalaflma sistemleri de¤iflmez de¤ildir ve tüm top-lumlarda ayn› flekilde görülmemektedir. Zamana ve topluma göre farkl› biçimler-de ortaya ç›kmaktad›r. Bu da tabakalaflman›n dinamik niteli¤i oldu¤unu göster-mektedir. Toplumsal tabakalaflma ayn› zamanda bir eflitsizlik sistemidir.

Toplumsal tabakalaflman›n temel özellikleri nelerdir ve toplumsal tabakalaflmay› nas›l ta-n›mlars›n›z?

TOPLUMSAL TABAKALAfiMA S‹STEMLER‹Bu bölümde mevcut tabakalaflma sistemleri incelenecektir.

Kast SistemiKast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir sosyal tabakalaflma sistemidir vesisteminin klasik örne¤i Hindistan’da görülmektedir. Bu tabakalaflma sistemininevrensel olmad›¤› ve ortaya ç›kt›¤› co¤rafya ve kültür ile iliflkili oldu¤u söylenebi-

1416. Ünite - Toplumsal Efli ts iz l ik ve Tabakalaflma

Sosyologlar tabakalaflmakavram›n› insanlar›n toplumiçinde sahip olduklar›pozisyona göreaç›klam›fllard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kast sisteminin en önemliözelli¤i, do¤umdan itibarentüm insanlar aras›ndagörevlerin, haklar›n,sorumluluklar›n ve gücünkesin kurallarla belirlenmiflolmas›d›r, yani kastlararas›ndaki farkl›l›klarbelirgindir vede¤ifltirilemezdir.

lir. Herfleyden önce kast sistemi kapal› bir sistemdir yani kiflinin içinde do¤du¤ukast gelecek yaflam›n› belirler ve baflka bir kasta geçme olana¤› yoktur.

Kast sisteminin oluflumuna iliflkin ilk belge M.Ö. 1100 tarihini göstermektedirve M.S. 1000. y›llarda Hindistan’da kast sisteminin yerleflti¤i ve flu flekli kazand›¤›söylenebilir:

1. Brahman (Rahipler ) 2. Kshatriyas (Savaflç›, asker, flef, soylular) 3. Vaishya (Tüccar, çiftçi ve zanaatkârlar) 4. Sudra (Köylüler ve hizmetkârlar) (Macionis, 2008)Bu kastlardan baflka, parya (sistem d›fl›nda olanlar) bulunmaktad›r. Bu sistemde

her kast üyesi ancak kendi kast›ndan biri ile evlenebilir. Her kast kendi içinde altgruplara ayr›lmaktad›r ve her birinin di¤erine göre rütbe s›ralamas› vard›r. Bu du-rum bütün kastlar için geçerlidir. Kast sisteminin nas›l ve neden ortaya ç›kt›¤› tarihiaraflt›rmalarla ortaya konmaya çal›fl›lmaktad›r. Hindistan’a özgü böyle bir tabakalafl-ma sisteminin iki bin y›l› aflan uzun bir zaman içinde varl›¤›n› sürdürmesindeki enönemli nedenlerden biri tar›ma dayanan bir ekonominin var olmas›d›r (Ergil, 1986;Macionis, 2008). Di¤er önemli bir etken ise Hindu dinidir.

Hinduizm’e göre insan, tanr› taraf›ndan yarat›lmam›flt›r; ruhu ebediyen var ol-mufltur ve olacakt›r. Bu dinde her varl›k kendi yolunu seçmekte özgürdür ve bu-nu duayla, inzivaya çekilme veya meditasyonla veya do¤ru davran›flla yerine geti-rebilir. Tap›naklarda tap›nmaya, kutsal metinlere ve guru disiplini gelene¤ineönem verilir. Hinduizm’e göre, her varl›k bütün karmalar› temizlenene kadar yeni-den bedenlenir (reenkarnasyon).

Her kast›n uygulad›klar› çok farkl› dini kurallar› ve ibadetleri vard›r. Tüm kast-lar›n, kendi özel yaflamlar›nda yapmakla yükümlü olduklar› sorumluluklar›, yerinegetirmeleri zorunlu yükümlülükleri bulunmaktad›r. Bu sorumluluklar›n yerine ge-tirilmemesi veya ihmal edilmesi ahlâka uygun kabul edilmez ve bu, toplumda is-tenmeyen bir durum yarat›r. Bireylerden istenen, ait oldu¤u kast›n gerektirdi¤i gö-revleri yerine getirmesi ve hayat›ndan memnun olmas›d›r (Ergil, 1986).

Hinduizm üç temel inanca dayan›r: 1. Yeniden do¤ufl, 2. Do¤ru ibadet ve davran›fl, 3. Kader. Bu sistemde do¤ru davran›fl›n iki önemli koflulu vard›r: • Brahmanlara sayg›l› olmak,• Kendi kast›n›n özgül görevlerini ve sorumluluklar›n› yerine getirmek. Bu inan›fl çerçevesinde her birey kendi kast›n› benimsemeli ve bu kast›n erek-

liliklerini yerine getirmelidir (Ergil, 1986). Birey kast›na uygun davran›fllarda bulu-nursa, bundan sonraki yaflam›nda daha üst bir kastta do¤abilir ancak kast›n›n gö-rev ve sorumluluklar›n› yerine getirmezse bundan sonraki yaflam›nda cezaland›r›-larak daha alt bir kastta do¤acakt›r. Bu inanç sistemi içinde birey, kendi konumu-nu sorgulamadan kast›n› kabul etmekte ve yaflam›n› sürdürmektedir.


Resim 6.2’de görülen sat›c› Vaishya’d›r. Bu kast›n üyeleri esnaflardan oluflur.Resimde görülen dükkânda sadece alüminyum kaplar sat›lmaktad›r. Pirinç veyapaslanmaz çelik için baflka dükkânlara gitmeniz gerekir.

Resim 6.3’de görülen çömlekçi Shudra kast›ndand›r ve bu kast›n içinde birçokgrup bulunmaktad›r. Bu gruplardan her biri çeflitli hizmetler sa¤lamaktad›r.

Kast sisteminin ay›rt edici özelliklerini ve Hindistan toplumunda hâlâ varl›¤›n› sürdürme-sinin temel nedenlerini aç›klay›n›z.


Resim 6.2

Esnafl›kla u¤raflanVaishyalar

Kaynak:Callaham, T. Andand Pavich, R.http://www.csuchico.edu/~cheinz/syllabi/asst001/spring98/india.htm

Resim 6.3

Çömlekçilikleu¤raflan bir Shudra

Kaynak:Callaham, T. Andand Pavich, R. http://www.csuchico.edu/~cheinz/syllabi/asst001/spring98/india.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S›n›f Sistemi Sanayileflme ile beraber toplum yap›s›nda birçok de¤ifliklikler gözlenmifltir. Mo-dern ekonomi, farkl› meslekleri bar›nd›rmas› nedeniyle çeflitli alanlarda yeteneklibireylere gereksinim duyar. Bu, hem bireyin do¤ufltan getirdi¤i özelliklere hem debaflar›s›na önem veren toplumsal tabakalaflma sistemi olan s›n›f sisteminin orta-ya ç›kmas›na neden olmufltur (Macionis, 2008).

Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir toplumsal tabakalaflma sistemiiken, s›n›f sisteminde bir bireyin pozisyonu sadece tesadüfen do¤du¤u ailesineba¤l› de¤ildir. Bireyin baflar›s›, çabas› ve yetenekleri hangi toplumsal tabakada ola-ca¤›n› etkileyebilir. Toplumsal hareketlilik nedeniyle, s›n›flar kast sistemindeki gi-bi kesin olarak tan›mlanamazlar ve s›n›flar aras›ndaki s›n›rlar çok aç›k de¤ildir.Kast sistemindeki gibi s›n›f, bireyin yaflam f›rsatlar›n› büyük ölçüde etkiler. Üst s›-n›fta yer alanlar; e¤itim, meslek sa¤l›k gibi toplumun kaynaklar›na daha kolay ula-flabilmektedirler. S›n›f çok boyutludur; yani servet, güç, prestij gibi birçok farkl›faktör katk›da bulunur. Karmafl›k s›n›f yap›s› içinde bir birey, bir s›n›fa atfedilentüm özelliklere sahip olmayabilir. Örne¤in, ünlü bir futbolcu prestije sahip olabilirancak güce sahip de¤ildir (Goodman, 1992).

Modern toplumlarda tabakalaflma sadece do¤ufltan gelen özelliklere göre de¤il,bir bireyin bilgi, beceri ve çabalar›n› da içeren yeterlilikler temelindedir. Meritok-rasi kavram› liyakat temelinde tabakalaflma sistemini aç›klar; yani kiflilerin bireyselüstünlü¤üne ve liyakata dayanan sistemdir. Meritokrasinin toplumda yayg›nlaflma-s› endüstri toplumlar›nda eflitlik flans›n› art›rm›flt›r (Macionis, 2008).

Kast ve s›n›f sistemi aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.

TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI Toplumsal tabakalaflma sosyologlar için önemli bir konu olmufltur ancak tabaka-laflman›n, eflitsizli¤in do¤as›, nedenleri sonuçlar› konusunda fikir birli¤i yoktur. Bubölümde, tabakalaflma ile ilgili kuramlara yer verilecektir.

Çat›flma Kuram›Bu bölümde önce çat›flma kuram›n›n önde gelen temsilcilerinden olan K. Marx’›nve daha sonra Marx’›n görüfllerinden etkilenen R. Dahrendorf’un tabakalaflma ileilgili görüfllerine yer verilecektir.

K. Marx ve S›n›f Çat›flmas›Çat›flma kuram›, toplumsal tabakalaflma sisteminin baz› kiflilere yarar sa¤larken ba-z› kiflileri ise dezavantajl› duruma soktu¤unu iddia eder. Bu yaklafl›m›n en önde ge-len temsilcisi K. Marx’d›r. Kinloch’a (1977) göre Marx’›n temel amac›, toplumlar›ntarihsel geliflmelerindeki de¤iflmelerin temelini ve toplumun temel ekonomik alt ya-p›s› ile toplumun normatif üst yap›s› aras›ndaki iliflkileri analiz etmektir. Marx’›n ta-bakalaflma ile ilgili görüfllerinde s›n›f ve çat›flma kavram› özel bir öneme sahiptir.

Üretici güçler denildi¤inde, toplum taraf›ndan yarat›lm›fl olan üretim araçlar›,öncelikle ifl aletleri ve maddi varl›klar› üreten insanlar anlafl›l›r. Üretim iliflkileriüretim sürecinde meydana gelen varl›klar›n de¤iflim ve da¤›t›m iliflkileridir. ‹nsan-lar›n üretim araçlar› karfl›s›ndaki durumlar›, onlar›n üretimde yerlerini, durumunuve emek ürünlerinin da¤›l›m tarz›n› belirler. Toplumsal s›n›flar›n ortaya ç›kmas›n›nnedeni üretim araçlar›n›n özel mülkiyetidir. Böylece, mülkiyet düzeninde var olanüretim iliflkileri her s›n›f›n toplum içindeki yerini belirlemedeki en önemli etkendir


S›n›f sistemi tabakalar aras›geçifle olanak sa¤layan aç›kbir sistemdir. Özelliklesanayileflmifl toplumlardatoplumsal hareketlili¤indaha çok görüldü¤ünüsöylemek mümkündür.Toplumsal hareketlilik,tabakalaflma sistemi içindebireylerin afla¤› veya yukar›s›n›flara geçiflini belirtir(Goodman, 1992).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Marx’a göre toplumsal s›n›folgusunun temel belirleyicisiözel mülkiyettir. ‹nsanl›ktarihi, bir s›n›flar savafl›tarihinden baflka bir fleyde¤ildir. Toplumsals›n›flar›n kayna¤›, bireylerintoplumsal üretim sürecindeiflgal ettikleri de¤iflik konumve yapt›klar› de¤iflik ifltearanmal›d›r.

(Antonia, 2003). Bu temelde, üretim araçlar›na sahip olanlar ve olmayanlar olarakiki temel s›n›f bulunmaktad›r. Bu iki s›n›f aras›ndaki çeliflkiler uzlaflmazd›r ve dev-rim sonucu s›n›fs›z topluma geçilecektir.

Marx, çat›flman›n evrenselli¤ini ve tüm toplumsal yap›larla olan sistemli iliflkisi-ni vurgulam›flt›r. Marx’a göre, “çat›flma olmadan ilerleme olamaz ve uygarl›¤›n bu-güne kadar izledi¤i yasa budur.” Toplumdaki s›n›flar aras› çat›flma, de¤iflmenin ne-denidir. Marx, do¤adaki çeliflkilerin nicel de¤iflmelerden geçerek nitel de¤iflmele-re neden oldu¤unu ve bunun toplum için geçerli oldu¤unu söylemifltir. Sonuç ola-rak, Marx’a göre de¤iflmenin dinami¤i s›n›flar aras›ndaki çat›flmad›r ve kapitalizminçeliflkileri toplumda dönüflüme yol açacakt›r. Toplumun maddi koflullar› üst yap›-y› flekillendirmektedir.

Marx’a göre toplumlar ilkel, köleci, feodal, kapitalist ve sosyalist - komünisttoplum olarak farkl› aflamalarla ilerlemektedir. ‹lkel toplumlar d›fl›nda, di¤er üre-tim biçimlerinde s›n›flar ve sömürü mevcut olmufltur. Komünist aflamada s›n›fs›ztoplum gerçekleflecektir. Görüldü¤ü gibi Marx’›n yaklafl›m›nda bireyler, ya üretimaraçlar›na sahiptir ya da bu araçlara sahip olanlara emeklerini satmak durumunda-d›rlar. Farkl› üretim biçimlerinde farkl› s›n›flar mevcut olmufltur. Örne¤in, feodalüretim tarz›nda aristokratlar topraklara sahipti, köylüler ise bu çiftliklerde çal›fl-maktayd›lar. Kapitalist üretim tarz›nda kapitalistler fabrikalara ve di¤er mallara sa-hip olurken (burjuvazi), iflçiler (proletarya) emekleri karfl›l›¤›nda bu ifl yerlerindeçal›flmaktad›rlar (Macionis, 2008).

Görüldü¤ü gibi Marx’›n toplumsal tabakalaflma ile ilgili aç›klamalar› s›n›flar›n özelmülkiyete sahip olup olmamalar› temeline dayan›r. Bu ba¤lamda s›n›flar, “ezen-ezi-len”, “sömüren-sömürülen”, “burjuva-proletarya” gibi kapitalist ekonominin geliflmesürecinde kesin bir kutuplaflman›n ortaya ç›kaca¤› Marx taraf›ndan belirtilmifltir. Marx,toplumsal yap›daki s›n›f iliflkilerini karfl›t kamplara bölünmüfl iki s›n›f›n çat›flmas› ola-rak kabul eder. Komünist Manifesto’da flu görüfller dile getirilmifltir: “Bizim ça¤›m›z,burjuvazinin ça¤›, bu ay›rt edici özelli¤e sahiptir ve s›n›fsal uzlaflmazl›¤› basitlefltirmifl-tir. Bir bütün olarak toplum, iki büyük düflman kampa, birbiriyle do¤rudan karfl› kar-fl›ya gelen iki büyük s›n›fa ayr›lmaktad›r: burjuvazi ile proletarya (Swingewood, 1998).

Marx’›n ikili s›n›f yorumu, sosyolojik gerçeklerle ba¤daflmad›¤›, basit bir yorum-lama oldu¤u ve ortaya ç›kan orta s›n›f gerçe¤ini aç›klayamad›¤› için elefltirilmektedir.Bu yorumun, Marx’›n özellikle Komünist Manifesto gibi yaz›lar›nda halk› etkilemekve onlar› ideolojik olarak bir amaca yönlendirmek iste¤i ile vurguland›¤› söylenebi-lir. Marx “Louis Bonaparte’›n 18 Brumaire’i” ve “Kapital” gibi eserlerinde bu yoru-mun aksine daha bilimsel bir yorum sunar. Swingewood’un (1998: 110) belirtti¤i gi-bi “Louis Bonaparte’›n 18 Brumaire’i”nde Marx, finans burjuvazisi, sanayi burjuvazi-si, küçük burjuvazi, proletarya, toprak sahipleri ve çiftçilerden söz eder. Marx’›neserleri incelendi¤inde, orta s›n›ftan bahsetti¤i görülmektedir. Orta s›n›flar, küçüküreticiler, küçük burjuvazi, “metalar›n dolafl›m›”yla u¤raflanlar (pazarlama, sat›n al-ma, sat›fl), dükkân sahipleri, toptanc›lar, denetçiler, muhasebeciler, yöneticiler vb.oluflmaktad›r. Marx’a yöneltilen ikinci önemli elefltiri ise s›n›f çat›flmas›n›n artaca¤› vebunun devrimle sonuçlanaca¤› hakk›ndaki iddias›n›n gerçekleflmedi¤idir.

Marx, tabakalaflma olgusunu tarihsel boyutta ele alm›fl ve aç›klamalar›nda eko-nomik farkl›l›klar›n üzerinde durmufltur. Marx’›n ça¤dafl sosyolojide toplumsal ta-bakalaflma ile ilgili kuramlarda etkisinin oldu¤u aç›kt›r.

Marx’a göre toplumsal tabakalaflmay› belirleyen temel etmen nedir? Marx’›n tabakalaflmaanlay›fl›na yöneltilen temel elefltiriler nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

R. Dahrendorf ve Çat›flman›n Kurumsallaflmas› Ça¤dafl çat›flma kuram›n›n önde gelen temsilcilerinden biri olan Dahrendorf’unamac› toplumun çat›flmac› bir kuram›n› oluflturmakt›r. Dahrendorf’a göre çat›flmakuram›n›n temel varsay›mlar› ise flunlard›r:

1. Her toplum, her zaman de¤iflme sürecinin içindedir; sosyal de¤iflme her za-man vard›r.

2. Her toplum her zaman çat›flmay› yaflar; sosyal çat›flma her zaman vard›r.3. Bir toplumdaki her öge de¤iflme ve bütünleflmeye katk›da bulunur. 4. Her toplum, üyelerinin bir k›sm›n›n di¤erlerinin üzerinde kurdu¤u bask›ya

dayan›r (Dahrendorf, 1959: 162).Dahrendorf’un teorisi k›smen Marx’›n teorisinin kabulü, k›smen reddi, k›smen

de yeniden formüle edilmesidir. Dahrendorf’a göre Marx’›n katk›lar› flunlard›r:1. ‹lki, Marx’›n toplumda çat›flman›n süreklili¤ini ortaya koymas›d›r. 2. Di¤eri ise, toplumsal çat›flmalar›n ç›kar çat›flmalar› olmas› nedeniyle iki gru-

bu karfl› karfl›ya getirdi¤ini belirtmesidir. 3. Yine Marx, çat›flman›n tarihin bafll›ca hareketlendiricisi oldu¤unu anlam›flt›r. Buna karfl›l›k Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son s›n›fl› toplumu oldu-

¤u fleklindeki görüfllerine kat›lmaz. Appelbaum (1970: 74) Dahrendorf’un bu konu-daki görüfllerini flu flekilde belirtir: “... Marx’›n s›n›f kuram›n›n felsefi ögeleri dedi¤iMarxist fizik ötesini aç›kça reddetti. Felsefi ögeler, görgül [ampirik] olarak kan›tlana-mayacak ya da reddedilemeyecek ögelerdir. Kapitalist toplumun tarihteki son s›n›ftoplumu oldu¤u ya da komünist toplumun insan özgürlü¤ünün tam olarak gerçek-leflmesini sa¤lad›¤› türünden önermeler tart›fl›labilir ve yads›nabilir, fakat bilimselyollarla yanl›fll›¤› kan›tlanamaz.”

Dahrendorf, Marx’›n yaflad›¤› dönemden günümüze kadar birçok de¤iflimin or-taya ç›kt›¤›n› belirtir. Marx’›n analiz etti¤i toplumun kapitalist toplum oldu¤unu,kendi inceledi¤i toplumun ise sanayi toplumu oldu¤unu ifade eder. Dahrendorf,bugün hâlâ kapitalist toplum yap›s›n› m› inceledi¤imizi sorar ve belirli bir toplumude¤il, sanayi toplumlar›ndaki çat›flma ve çat›flma biçimlerini incelemeyi hedefledi-¤ini belirtir. Dahrendorf, kapitalist toplum sanayi toplumunun bir biçimi oldu¤uiçin sanayi toplumu kavram›n› tercih eder (Giddens, 2005).

Dahrendorf’a göre, Marx’›n kapitalizmle ilgilendi¤i dönemde üretim araçlar›n›nsahibi ve kontrolü ayn› kimseler veya s›n›ftayd›. Kapitalist sisteme hâkim olan bur-juvazi, hem üretim araçlar›na hem de yönetime sahipti. Yirminci yüzy›lda üretimaraçlar›n›n sahipleri ile yönetimde bulunanlar farkl›laflm›flt›r. Kontrol edenler ve sa-hip olanlar›n ayr› olmas›yla, kapitalistlerden tamamen farkl› bir yönetici grup orta-ya ç›km›flt›r. Yöneticiler ile kapitalistler aras›nda birtak›m farkl›l›klar olmas›na ra¤-men roller ve pozisyonlarda dikkate de¤er bir benzerlik bulunmaktad›r. Bu ayr›-m›n çat›flma ve s›n›f yap›s›na etkisi olmufltur (Dahrendorf, 1959).

Dahrendorf’a göre günümüzdeki sanayi toplumlar›nda iflçi s›n›f› homojen biryap›ya sahip de¤ildir. Marx’›n döneminde iflçilerin ço¤u vas›fs›z ve e¤itimsizken,19. yüzy›l›n sonundan itibaren iflçi s›n›f›nda baz› farkl›laflmalar olmufl ve kalifiyeiflçiler ortaya ç›km›flt›r. Üretimdeki teknik bulufllar, yenilikler ve kompleks maki-nelerin kullan›m› gibi faktörler iflçi s›n›f›n›n homojen yap›s›n› de¤ifltirmifl ve on-lar›n içinde de bir hiyerarfliye yol açm›flt›r. Dahrendorf’a göre, geliflmifl sanayitoplumlar›nda vas›fl› iflçiler, yar›-vas›fl› iflçiler ve vas›fs›z iflçiler bulunmaktad›r.Bu üç grup sadece vas›fl› olmak yönünden ayr›lmaz, ayn› zamanda sosyal statü-leri aç›s›ndan da ayr›l›rlar. Di¤er önemli bir geliflme de yeni orta s›n›f gerçe¤idir.


Dahrendorf’a göre Marx’tanberi toplum yap›s›ndameydana gelen önemlide¤iflmeler flunlard›r:sermayenin bölünmesi, iflgücünün bölünmesi ve yeniorta s›n›f›n ortayaç›kmas›d›r.

Hem kapitalin hem de ifl gücünün bölünmesi, modern toplumlarda yeni orta s›-n›f olarak adland›r›lan bir toplumsal tabakan›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur(Dahrendorf, 1959).

Dahrendorf’un çat›flma kuram› ço¤ulcudur. Dahrendorf’a göre toplumsal yap›-y› anlamada hem uyum hem de çat›flma önemlidir. Toplumun, biri çat›flmay›, di-¤eri bütünleflmeyi yans›tan iki yüzlü (janus-faced) bir ilah oldu¤unu ileri sürer (Po-loma, 1979). Toplumlar hem uzlafl› hem de çat›flma olmadan var olamaz. Böylecebiz uzlafl›ya sahip olmad›kça çat›flmaya da sahip olamay›z. Örne¤in Frans›z ev ka-d›nlar› ile fiilili satranç oyuncular›n›n aras›nda bir iliflki olmad›kça, bir çat›flma içintemel olarak hizmet edecek bütünleflme olmadan yüksek derecede bir çat›flma ola-s› de¤ildir. Dahrendorf, Marx’›n s›n›f çat›flmalar›n›n devrimle sonuçlanaca¤› tezinekat›lmaz çünkü sanayi toplumunda çat›flmalar kurumsallaflm›flt›r. S›n›f çat›flmas›n›nteknikleri, metotlar›, silahlar› anlafl›lmakta ve kontrol alt›na al›nmaktad›r.

Dahrendorf’a göre ç›karlar aç›k veya gizli olabilir. Herhangi bir birlikteki ç›kar-lar çat›flmas› en az›ndan gizlidir ve ç›kar çat›flmas›nda yöneten veya yönetilenlerineylemde bulunmalar› gerekli de¤ildir. Dahrendorf, bilinçsiz rol beklentilerini gizliç›karlar olarak adland›r›r. Gizli ç›karlar›n bilinçli olmas› aç›k ç›karlar anlam›na gel-mektedir. Gizli ve aç›k ç›karlar aras›ndaki iliflkilerin analizini Dahrendorf çat›flmac›teorilerin temel görevlerinden bir olarak görür (Ritzer, 1983). Dahrendorf çat›flmay›aç›klarken gruplar›n özelliklerini belirler ve çat›flma gruplar› ç›kar gruplar›d›r.

Dahrendorf çat›flmac› teorisinde sanayi toplum yap›s›ndaki çat›flmay› aç›klama-y› amaçlam›flt›r. Kuram›nda otoriteyi temel al›r ve çat›flma kuram› ço¤ulcudur.Dahrendorf’un kuram› baz› yönlerden elefltirilmektedir. ‹lk olarak, Dahrendorf’unkuram› onun iddia etti¤i gibi Marksist fikirleri aç›k olarak yans›tmamaktad›r ve ya-p›sal-fonksiyonalizme yak›nd›r. Kuram› yap›sal-fonksiyonalizm gibi oldukça mak-ro bir kuramd›r ve sonuçta bireyin düflünce ve eylemlerini aç›klamak için çok faz-la bir fley sunmaz (Ritzer, 1983).

Dahrendorf ve Marx’›n görüfllerini karfl›laflt›r›n›z.

‹fllevselci Kuram Bu yaklafl›m›n temsilcileri, toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin toplumundevaml›l›¤›n› korumaya çal›flt›klar›n› vurgularlar. Tabakalaflma sistemi de e¤itim,aile gibi toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan bir alt sistemdir. Bu ba¤lamda ifllevselcikuram, tabakalaflma sisteminin toplumun devaml›l›¤›nda ve dengesini korumadanas›l bir öneme sahip oldu¤unu araflt›r›r. Bu yaklafl›m›n önemli temsilcilerinden T.Parsons, K. Davis ve W. Moore’un görüflleri ele al›nacakt›r.

T. Parsons ve Tabakalaflma Parsons’›n eserleri incelendi¤inde, onun bütünleflmifl ve genel bir teori kurmak is-tedi¤i aç›kt›r. Parsons’›n ilk teorik çal›flmalar›n›n sosyal eylem teorisinin etkisi al-t›nda oldu¤u görülür. Parsons’›n “The Structure of Social Action” (Sosyal EyleminYap›s›) adl› eseri Pareto, Durkheim, Weber ve Marshall’›n görüfllerinin bir sente-zidir. Parsons’a göre klasik ekonomistlerde oldu¤u gibi birey, serbest rekabetçiortamda ç›karlar›n› maksimize etmek için hareketini rasyonel olarak seçebilmek-tedir (Lidz, 2003). Parsons’a göre, “bir sosyal sistem iki veya daha fazla aktör ara-s›nda sosyo-kültürel düzeyde, herhangi bir etkileflim süreci taraf›ndan genelleflti-rilmifl bir sistemdir (Parsons and Smelser, 1971: 11). Parsons için etkileflimler ku-rumsallaflt›¤›nda, sosyal sistemin varl›¤›ndan söz edilebilir. Parsons’a göre bir sos-


Dahrendorf toplumsalçat›flmalar›n yap›salkayna¤›n› üretim araçlar›n›nmülkiyetinin eflit olmayanda¤›l›m›nda de¤il, otoritenineflit olmayan da¤›l›m›ndagörür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

yal sistem her zaman kurumsallaflm›fl bir de¤erler sistemi ile karakterize edilir vesosyal sistemin birinci zorunlu fonksiyonu de¤erler sistemini ve onun bütünlü¤ü-nü korumakt›r.

Parsons’a göre toplumsal tabakalaflma tüm toplumlarda yaflamsal bir iflleviyerine getirmektedir ve bu nedenle kaç›n›lmazd›r. Parsons’›n teorisinde fonksiyonkavram›n›n özel bir önemi vard›r. Parsons, herhangi yaflayan sistemin fonksiyo-nunu, sistemin bir ihtiyac›n› veya ihtiyaçlar›n› do¤rudan karfl›layan kompleks ak-tiviteler olarak tan›mlar. Parsons’a göre, fonksiyon kavram› bütün yaflayan sistem-ler için temeldir.

Parsons’a göre, bütün sistemlerde dört zorunlu fonksiyon vard›r ve sistemin ya-flamas› için fonksiyonlar›n karfl›lanmas› gerekir. Bütün sistemlerde bulunan zorun-lu dört fonksiyon flunlard›r: Adaptasyon, amac›n belirlenmesi, bütünleflme ve ka-l›plar›n korunmas›. Parsons ayr›ca dört zorunlu fonksiyon ile dört sistem (organiz-ma, kiflilik, kültür ve sosyal sistem) aras›ndaki iliflkileri aç›klar. Buna göre biyolo-jik organizma, adaptasyon; kiflilik, amac›n belirlenmesi; kültür, kal›plar›n korun-mas› ve sosyal sistem de bütünleflme fonksiyonunu karfl›lar.

Daha önce belirtildi¤i gibi, Parsons’a göre, tabakalaflma toplumsal sistem içinifllevseldir ve gereklidir. Toplumsal tabakalaflmada s›ralamadaki temel kriter, di¤er-lerinin de¤eridir. Di¤er bir deyiflle, tabakalaflma sistemi toplumun merkezi de¤er-lerine do¤rudan ba¤l›d›r. Pozisyonlardaki hiyerarfli bir statü s›ralamas›d›r (Bottero,2005). Her toplum kendini devam ettirmek ve ifllerli¤ini korumak gibi temel amaç-lar›na ancak bireylere farkl› görev vererek ulaflabilir. Bu toplumsal görevler top-lumdan topluma de¤iflebilmektedir. Di¤er önemli olan bir nokta da her toplumdabireylerin yerine getirdi¤i de¤iflik görevlerin eflde¤er olmamas›d›r. Hangi görevle-rin daha önemli oldu¤una uygun olarak hiyerarflik bir düzen ortaya ç›kar. Bunaba¤l› olarak bireylerin kendi aralar›nda bir farkl›laflma oluflur. Özetle her toplum,toplumsal ifllevlerini önemine göre s›ralar.

Parsons’›n toplumsal tabakalaflma anlay›fl› baz› yönlerden elefltirilmektedir. Par-sons toplumsal tabakalaflman›n toplumun bütünleflmesi aç›s›ndan katk›s›n› de¤er-lendirirken toplumsal tabakalaflman›n yaratt›¤› dinamizme yer vermemifltir. Taba-kalaflmay› de¤erler sistemi temelinde ele almas› da elefltirilmektedir.

K. Davis ve W. Moore Davis ve Moore, 1945 y›l›nda yay›nlad›klar› “Tabakalaflman›n Baz› ‹lkeleri” adl›eserlerinde ifllevselci bir tabakalaflma kuram› gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. K. Da-vis ve W. Moore (1945) toplumsal tabakalaflman›n toplumun iflleyifli için gerek-li oldu¤unu öne sürerler. Onlara göre, bilinen tüm toplumlarda tabakalaflmavard›r ve s›n›fs›z toplum bulunmamaktad›r. Tüm toplumlar evrensel bir özellikgösteren eflitsiz yap›lar› ile ay›rt edilmektedirler (Swingewood, 1998). Davis veMoore’un ifllevselci yaklafl›m›na göre toplum, statü ve rollerin kompleks bir bü-tünlü¤üdür.

Modern toplumlarda önem dereceleri farkl› olmakla beraber yüzlerce de¤i-flik ifl bulunmaktad›r. Camlar› silmek, telefona bakmak gibi baz› ifller hemen he-men herkesin yerine getirebilece¤i ifllerdendir. Organ nakli veya yeni bir bilgi-sayar›n tasar›m› gibi baz› ifller zordur ve bu iflleri yerine getirebilmek için uzuny›llar e¤itim gerekir. Davis ve Moore’a göre bir pozisyonun ifllevsel fonksiyonune kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla ödül vermektedir. Bu durum verim-lili¤i ve üretkenli¤i art›r›r çünkü daha iyi gelir, sayg›nl›k, güç elde etmek için bi-reyler daha iyi ve fazla çal›fl›rlar. K›saca, eflit olmayan ödül da¤›l›m› toplumun


Tabakalaflma bir toplumdakihâkim de¤erlerle do¤rudanba¤l›d›r ve ona göre ifller.Parsons’a göre sosyaltabakalaflma, bir sosyalsistemi oluflturan bireylerinfarkl›l›klar›na göres›ralanmas› ve toplumsalde¤erler temelinde birininüst di¤erinin alt olarakde¤erlendirilmesidir.

E¤er bir toplum ifllevlerini iyibir flekilde yerine getirmekistiyorsa bu statülere ennitelikli bireylerin sahipolmas›n› sa¤lamal›d›r.Toplumdaki en önemlipozisyonlar uzun ve yorucubir e¤itimi gerektirir. Bupozisyonlara eriflmek için azsay›daki birey emek ve çabagösterir.

tümüne fayda sa¤lar (Macionis, 2008: 262). “Tabakalaflma, toplumlar›n en önem-li görevlerin do¤ru biçimde en yetenekli kiflilerce yerine getirilmesini sa¤layanmekanizmas›n› oluflturmaktad›r. Bu aç›dan bireyler toplumsal yap›da öyle birflekilde motive edilir ve yerlefltirilir ki bunun kaç›n›lmaz sonucu toplumsal eflit-sizli¤in do¤mas›d›r. Tabakalaflma asl›nda eflitsizlik demektir” (Swingewood,1998: 293).

Davis ve Moore’a göre bir toplum eflitlikçi olabilir ancak bu, bir ifli herhangi bi-rinin yapmas›na olanak verebilir. Eflitlik, herhangi bir kifli ifli kötü yapsa bile o ifliiyi yapan kadar ödül verilmesini gerektirir. Böyle bir sistem, ifli en iyi flekilde ya-p›lmas› için bireyleri özendirmez ve toplumda verimlili¤in düflmesine neden olur(Macionis, 2008). Davis ve Moore’a göre, toplumlarda tabakalaflma sisteminin mev-cut olmas› toplumun daha iyi, verimli ve üretken olmas›n› sa¤lamaktad›r. Toplum-sal tabakalaflma toplumlar için sadece ifllevsel de¤il, ayn› zamanda gereklidir (Sa-unders, 1990).

Toplumsal tabakalaflma tüm toplumlarda görülmesine ra¤men, tabakalaflman›nbiçimi toplumdan topluma de¤iflmektedir. Tabakalaflma toplumun geliflmifllik dü-zeyine, kaynaklar›n k›tl›¤›na, özel niteli¤e sahip bireylere ne kadar ihtiyaç duyul-du¤u gibi faktörlere ba¤l› olarak farkl›laflmaktad›r. Baz› toplumlarda dinsel, baz›toplumlarda ekonomik veya siyasal görevlere daha üstün de¤er verilebilir.

Davis ve Moore tabakalaflma hakk›nda önemli görüfller ortaya koysalar bile, ba-z› yönlerden elefltirilmektedirler. M. Tumin’e göre en önemli sorunlardan biri, top-lumda verilen ödüllerin gerçekten birinin topluma yapt›¤› katk›y› ne kadar yans›t-t›¤›d›r. Y›lda 230 milyon dolar geliri olan Oprah Winfrey, ABD baflkan›ndan dahafazla kazanmaktad›r. Söylefli program› yapmak, A.B.D.’ni yönetmekten daha zormudur sorusu sorulabilir. Tumin, sosyal tabakalaflman›n kast elementinin bireyle-rin yeteneklerinin gelifltirmesine imkân vermedi¤ini Davis ve Moore’un ihmal etti-¤ini ileri sürer. Zengin çocuklar› yeteneklerini gelifltirme olana¤› sahipken yoksulçocuklar›n bu tür bir flans› bulunmamaktad›r. Di¤er bir nokta, tabakalaflma sadecetoplumda uyuma ve bütünleflmeye de¤il, ayn› zamanda çat›flmaya da neden ola-bilmektedir (Macionis, 2008).

Davis ve Moore’un toplumsal tabakalaflma ile ilgili görüfllerini ve yöneltilen elefltirileride¤erlendiriniz.

Tabakalaflma Kuramlar›n›n De¤erlendirilmesi Günümüz sosyolojisinde toplumsal tabakalaflma ile ilgili birçok kuram bulunmak-tad›r. Bu k›s›mda toplumsal tabakalaflmaya iliflkin gelifltirilmifl iki önemli kuram eleal›nm›flt›r. Bunlar çat›flmac› ve ifllevsel tabakalaflma kuramlar›d›r. ‹fllevselci yaklafl›-m› benimseyen sosyologlar, toplumsal tabakalaflma sisteminin toplumun geneldengesine nas›l bir katk›s›n›n oldu¤u üzerinde odaklanm›fllard›r. Onlara göre, top-lumsal eflitsizlikler ve tabakalaflma, toplumun kendi do¤as›ndan kaynaklanmakta-d›r ve toplumun varl›¤›n› sürdürmesi için gereklidir. Çat›flmac› kuramlar, toplum-daki eflitsizlikler ve bunun sonucu ortaya ç›kan çat›flma üzerinde durmaktad›rlar.Toplumsal tabakalaflma de¤iflmenin dinamik ögesidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Afla¤›daki tabloda bu iki kuram›n temel görüfllerinin karfl›laflt›rmas› yap›lm›flt›r.

TÜRK‹YE’DE GEL‹R Efi‹TS‹ZL‹⁄‹ Daha önceki bölümlerde gördü¤ümüz gibi toplumlarda bir tabakalaflma sistemi veeflitsizlikler bulunmaktad›r. Bugün hemen hemen dünyadaki tüm ülkelerin karfl›karfl›ya kald›¤› en önemli sorunlardan biri eflitsizlik ve yoksulluktur. Eflitsizliklerazalmay›p artarken bu durum ülkemiz için de geçerlidir. Türkiye’de özellikle 1980sonras› uygulanan ekonomik politikalar sonucu ekonomik anlamda eflitsizliklerinartt›¤› kabul edilen gerçeklerden biridir.

Gelir da¤›l›m› ülkedeki eflitsizliklerle ilgili bilgi sunmaktad›r. Toplumlarda varolan ekonomik eflitsizlikleri aç›klamada gelir da¤›l›m› tek bafl›na yeterli olmasa datoplumdaki ekonomik eflitsizlikler ve ne kadar adaletli oldu¤u hakk›nda fikir verir.Günümüz modern toplumlar›nda gelirin, insanlar›n temel ihtiyaçlar›n› karfl›lamadaen önemli kayna¤› oluflturdu¤u gerçe¤ini göz önüne al›rsak, bu da¤›l›m›n önemidaha da iyi anlafl›labilir.

Türkiye’de Toplumsal Eflitsizlik 2009 bafll›kl› araflt›rman›n sonuçlar›na göre, ka-t›l›mc›lar›n % 90’› hükümetin bireyler aras›ndaki gelir farklar›n› azaltmaktan yü-kümlü oldu¤unu ve % 91’i hükümetin iflsizlere geçinecekleri kadar gelir ba¤lamakzorunda oldu¤unu belirtmektedir.

TÜ‹K’in “Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas› 2010” sonuçlar›na göre, en yük-sek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 46,4 iken, en dü-flük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 5,8’dir. Buna göre,en zengin % 20’lik grubun toplam gelirden ald›¤› pay, en yoksul % 20’lik gruba gö-re 8 katt›r.

TÜ‹K’in araflt›rma sonuçlar›na göre, nüfusun % 16,9’u yoksulluk s›n›r›n›n alt›n-dad›r. Kentsel ve k›rsal yerler için ayr› ayr› hesaplanan yoksulluk s›n›rlar›na göre,kentsel yerlerde bu oran % 14,3 iken, k›rsal yerlerde % 16,6’d›r. Sürekli yoksullukriski alt›nda bulunanlar›n oran› ise % 18’dir. “Sürekli yoksulluk” oran›, dört y›l bo-yunca hanenin üyesi olan fertlerden en az üç çal›flmada yoksulluk riski alt›ndaolanlar fleklinde tan›mlanmaktad›r.


Çat›flmac› Tabakalaflma

Kuramlar›

‹fllevselci Tabakalaflma

Kuramlar›

Analiz düzeyi Makro Makro

Toplum Bütünleflmifl ve kaynaflm›fl

bir sistemdir.

Birbiri ile farkl›laflm›fl insanlar›n,

maddi ve iktidar avantajlar› için

mücadele ettikleri dinamik bir sistemdir.

Tabakalaflma

anlay›fl›

Toplumsal tabakalaflma toplum

üyeleri aras›nda sömürü ve

hakimiyet sa¤layan bir

mekanizmalar bütünüdür.

Toplumsal tabakalaflma toplum

üyeleri aras›nda bütünleflmeyi

sa¤layan bir mekanizmalar bütünüdür.

Tabakalaflma kime

hizmet eder?

Toplumsal tabakalaflma

toplumda baz› s›n›flar›n özel

ç›karlar›n› korumaya yarar.

Toplumsal tabakalaflma toplumun

tüm üyelerinin ortak ç›karlar›na

hizmet eder ve ifllevseldir.

Toplumsal

tabakalaflma

toplumda ödülleri

hakça m› da¤›t›r?

Hay›r. Toplumda ödüllerin eflit

olmayan da¤›l›m› sahip olanlar

ve olmayanlar› yarat›r ve sosyal

eflitsizli¤e karfl› bir tepki vard›r.

Evet. Eflit olmayan ödüller toplumda

daha çok çal›flmaya ve ekonomik

üretkenli¤e neden olur.

Tablo 6.1TabakalaflmaKuramlar›

Kaynak:Macionis’in (2008:268)s›n›flamas›ndanuyarlanm›flt›r.

Türkiye’de gelirin hakçapaylafl›lmad›¤› konusundayayg›n bir kan›bulunmaktad›r. A. Çarko¤luve E. Kalayc›o¤lu’nun“Türkiye’de ToplumsalEflitsizlik 2009” bafll›kl›araflt›rmalar›n›n sonuçlar›nagöre, kat›l›mc›lar›n%90’n›ndan fazlas›Türkiye’de kiflilerin gelirda¤›l›m› aras›ndaki fark›nçok büyük oldu¤unudüflünmektedir.

Tablo 6.3, Türkiye’nin gelir eflitsizli¤i aç›s›ndan di¤er OECD ülkelerine k›yaslanerede durdu¤unu ve 2000’li y›llar›n ortalar›nda Türkiye’nin 30 ülke içerisindeMeksika’dan sonra en eflitsiz gelir da¤›l›m›na sahip ülke konumunda oldu¤unugöstermektedir. Burada eflitsizli¤i ölçmek için gini katsay›s› kullan›lm›flt›r. Gini kat-say›s›, 0 ile 1 aras›nda de¤erler al›r. Bu katsay› 1’e eflit ise “tam eflitsizlik”, 0’a eflitise “tam eflitlik” söz konusudur. Gelir da¤›l›m›n› ölçmek için en çok kullan›lan öl-çütlerden biridir. Bu oran›n büyümesi gelir da¤›l›mdaki eflitsizli¤in artt›¤›n› göster-mektedir. Tablo 6.3 Türkiye genelinde gini katsay›s› 0,43 oldu¤unu ve k›yaslamayap›lan ülkeler içinde Türkiye’de gelir da¤›l›m›nda eflitsizli¤in önemli boyutlaraç›kt›¤›n› göstermektedir.


Yüzde 20’lik fert gruplar›Türkiye Kent K›r

2009 2010 2009 2010 2009 2010

Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

‹lk yüzde 20(*) 5,6 5,8 6,0 6,3 6,1 6,2

‹kinci yüzde 20 10,3 10,6 10,7 11,0 10,9 11,0

Üçüncü yüzde 20 15,1 15,3 15,0 15,3 15,9 15,7

Dördüncü yüzde 20 21,5 21,9 21,1 21,6 23,1 22,8

Son yüzde 20 (*) 47,6 46,4 47,3 45,7 44,0 44,3

Gini katsay›s›

Son yüzde 20/‹lk yüzde 20 (P80/P20)

0,415

8,5

0,402

8,0

0,405

7,9

0,389

7,3

0,380

7,2

0,379

7,1

Not:Gelir referans dönemleri bir önceki takvim y›l›d›r.(*) Fertler efl de¤er hanehalk› kullan›labilir gelirlere göre küçükten büyü¤e do¤ru s›ralana-rak 5 gruba ayr›ld›¤›nda; “‹lk yüzde 20’lik grup” geliri en düflük olan grubu, “Son yüzde20’lik grup” ise geliri en yüksek olan grubu tan›mlamaktad›r.

Tablo 6.2Türkiye’de Gelir veYaflam Koflullar›Araflt›rmas›, 2010

Kaynak:http://www.tuik.gov.tr

Efl de¤er hanehalk› kullan›labilir gelirlere göre s›ral› yüzde 20’lik gruplar,2009-2010

Gini katsay›s› Gini katsay›s›

Danimarka 0,23 Almanya 0,3

‹sveç 0,23 Güney Kore 0,31

Lüksemburg 0,26 Kanada 0,32

Avusturya 0,27 Yunanistan 0,32

Belçika 0,27 Japonya 0,32

Çek Cumh. 0,27 ‹spanya 0,32

Finlandiya 0,27 ‹rlanda 0,33

Hollanda 0,27 Yeni Zelanda 0,34

Slovakya 0,27 Britanya 0,34

Fransa 0,28 ‹talya 0,35

‹zlanda 0,28 Polonya 0,37

Norveç 0,28 ABD 0,38

‹sveç 0,28 Portekiz 0,42

Macaristan 0,29 Türkiye 0,43

Avusturya 0,3 Meksika 0,47

Tablo 6.3Çeflitli Ülkelerde GelirEflitsizli¤i

Kaynak: OECDiçinde Candafl, A.(2010) Türkiye’deEflitsizlikler: Kal›c›Eflitsizliklere GenelBir Bak›fl. Bo¤aziçiÜniversitesi SosyalPolitika Formu.

Daha önce belirtildi¤i gibi tüm toplumlarda eflitsizlikler mevcuttur ancak bueflitsizliklerin ne boyutta oldu¤u ülkeden ülkeye farkl›l›k göstermektedir. En yük-sek gelir grubunun gelirinin, en düflük gelir grubunun gelirine oran› temelinde birkarfl›laflt›rma yapmak ülkeler aras› gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i konusunda bir fikir ver-mektedir. Afla¤›daki tabloda Türkiye ve AB üye ülkelerinin en yüksek ve en düflük% 20’lik gelir gruplar›n›n gelirlerinin oran› temelinde yap›lan karfl›laflt›rma verilmifl-tir. Tablo 6.4’de görüldü¤ü gibi, en zengin ve en yoksul gelir gruplar›n›n ortalamagelirleri aras›ndaki fark 10 katt›r. ‹ki tablonun de¤erlendirmesi sonucu, gerek ginide¤erlerine göre, gerekse OECD üyeleri ve AB üye ülkeleri aras›nda en eflitsiz ge-lir da¤›l›m›na sahip olan Türkiye’de, en zengin ve en yoksul gelir gruplar›n›n ge-lirleri aras›nda yine OECD ve AB ülkelerinin tümünden daha büyük bir gelir uçu-rumu oldu¤u görülmektedir (Candafl, 2010).

Görüldü¤ü gibi Türkiye’de mevcut gelir da¤›l›m› bak›m›ndan ciddi eflitsizliklermevcuttur. Yoksullu¤u önleme konusunda birçok çal›flma yap›lmas›na ra¤men hâ-la önemli bir sorun olarak kalmaktad›r.

Türkiye’de gelir eflit olarak da¤›lmakta m›d›r? Gelir da¤›l›m›n› di¤er ülkeler ile k›yaslad›-¤›n›zda neler söyleyebilirsiniz?


Slovenya 3,1 Belçika 4,3

Macaristan 3,3 Romanya 4,6

Bulgaristan 3,6 H›rvatistan 4,6

Danimarka 3,6 ‹rlanda 5,0

Finlandiya 3,6 ‹spanya 5,1

Fransa 3,8 Britanya 5,3

Norveç 3,8 Estonya 5,9

Hollanda 4,0 Yunanistan 6,4

K›br›s 4,1 Portekiz 7,4

Lüksemburg 4,1 Türkiye 9,9

Avusturya 4,1

Tablo 6.42003 y›l› için ABülkeleri ve Türkiye’deen zengin yüzde20’lik gelirgrubunun gelirininen yoksul yüzde20’lik gelir grubunaoran›

Kaynak: Eurostatiçinde Candafl, A.(2010) Türkiye’deEflitsizlikler: Kal›c›Eflitsizliklere GenelBir Bak›fl. Bo¤aziçiÜniversitesi SosyalPolitika Formu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7


Toplumsal tabakalaflma kavram›n› tan›mlamak.

Toplumsal tabakalaflma kavram›n›n herkes tara-f›ndan kabul edilen bir tan›m› yoktur. J. Turnertabakalaflmay› flu flekilde tan›mlamaktad›r: Ta-bakalaflma, bir sosyal sistemde k›t ve de¤erlikaynaklar›n statü pozisyonlar›na ba¤l› olarakeflit olmayan da¤›l›m› ve her birinin de¤erli kay-naklar›n paylafl›m› s›ralamas›n›n afla¤› yukar› sü-rekli hâle geldi¤i süreçler olarak tan›mlanabilir.Toplumsal tabakalaflmay› aç›klamada önem ta-fl›yan di¤er kavramlar; eflitsizlik, farkl›laflma vehiyerarflidir.

Mevcut toplumsal tabakalaflma sistemlerini aç›k-

lamak.

Tabakalaflma sistemleri kast ve s›n›f sistemleriolarak ikiye ayr›labilir. Kast sistemi do¤um teme-linde ortaya ç›kan bir sosyal tabakalaflma siste-midir ve sisteminin klasik örne¤i Hindistan’dagörülmektedir. Her fleyden önce kast sistemi ka-pal› bir sistemdir yani kiflinin içinde do¤du¤ukast, gelecek yaflam›n› belirler ve baflka bir kas-ta geçme olana¤› yoktur. Kast sisteminin enönemli özelli¤i, do¤umdan itibaren tüm insanlararas›nda görevlerin, haklar›n, sorumluluklar›n vegücün kesin kurallarla belirlenmifl olmas›d›r yanikastlar aras›ndaki farkl›l›klar belirgindir ve de¤ifl-tirilemezdir. S›n›f sistemi ise toplumsal tabakalararas› geçifle olanak sa¤layan aç›k bir sistemdir.Özellikle sanayileflmifl toplumlarda toplumsal ha-reketlili¤in daha çok görüldü¤ünü söylemekmümkündür. Toplumsal hareketlilik, tabakalafl-ma sistemi içinde bireylerin afla¤› veya yukar› s›-n›flara geçiflini belirtir.

Toplumsal tabakalaflma ile ilgili yaklafl›mlar› ve

farkl›l›klar›n› aç›klamak.

Toplumsal tabakalaflma toplumbilimciler içinönemli bir konu olmufltur ancak tabakalaflma-n›n, eflitsizli¤in do¤as›, nedenleri ve sonuçlar›konusunda fikir birli¤i yoktur. Çat›flmac› ve ifl-levsel tabakalaflma kuramlar› ele al›nm›flt›r. Çat›flma kuram›n›n önde gelen temsilcileri K.Marx ve R. Dahrendorf’dur. Çat›flma kuram›,toplumsal tabakalaflma sisteminin baz› kiflilereyarar sa¤larken baz› kiflileri ise dezavantajl› du-

ruma soktu¤unu iddia eder. Marx’a göre top-lumsal s›n›f olgusunun temel belirleyicisi özelmülkiyettir. ‹nsanl›k tarihi, bir s›n›flar savafl› ta-rihinden baflka bir fley de¤ildir. Toplumsal s›-n›flar›n kayna¤›, bireylerin toplumsal üretim sü-recinde iflgal ettikleri de¤iflik konum ve yapt›k-lar› de¤iflik iflte aranmal›d›r.Dahrendorf’un kuram› k›smen Marx’›n kuram›-n›n kabulü, k›smen reddi, k›smen de yenidenformüle edilmesidir. Dahrendorfa’a göreMarx’›n katk›lar› flunlard›r: ilki, Marx’›n toplum-da çat›flman›n süreklili¤ini ortaya koymas›d›r.Di¤eri ise, toplumsal çat›flmalar›n ç›kar çat›fl-malar› olmas› nedeniyle iki grubu karfl› karfl›yagetirdi¤ini belirtmesidir. Yine Marx, çat›flman›ntarihin bafll›ca hareketlendiricisi oldu¤unu an-lam›flt›r. Buna karfl›l›k Dahrendorf, kapitalisttoplumun tarihin son s›n›fl› toplumu oldu¤ufleklindeki görüfllerine kat›lmaz. Dahrendorf’unçat›flma kuram› ço¤ulcudur. Dahrendorf’a göre,toplumsal yap›y› anlamada hem uyum hem deçat›flma önemlidir. Dahrendorf, Marx’›n s›n›fçat›flmalar›n›n devrimle sonuçlanaca¤› tezinekat›lmaz çünkü sanayi toplumunda çat›flmalarkurumsallaflm›flt›r. S›n›f çat›flmas›n›n teknikleri,metotlar› ve silahlar› anlafl›lmakta ve kontrolalt›na al›nmaktad›r. ‹fllevselci tabakalaflma kuram›n›n temsilcileri,toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin top-lumun devaml›l›¤›n› korumaya çal›flt›klar›n› vur-gularlar. Tabakalaflma sistemi de e¤itim, aile gi-bi toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan bir alt sis-temdir. Bu ba¤lamda, tabakalaflma sisteminintoplumun devaml›l›¤›nda ve dengesini koruma-da nas›l bir öneme sahip oldu¤unu incelerler.Bu yaklafl›m›n önemli temsilcileri T. Parsons, K.Davis ve W. Moore’dur. Parsons’a göre, tabaka-laflma toplumsal sistem için ifllevseldir ve ge-reklidir. Tabakalaflma bir toplumdaki hâkim de-¤erlerine do¤rudan ba¤l›d›r ve ona göre ifller.Parsons’a göre sosyal tabakalaflma, bir sosyalsistemi oluflturan bireylerin farkl›l›klar›na göres›ralanmas› ve toplumsal de¤erler temelinde bi-rinin üst, di¤erinin alt olarak de¤erlendirilmesi-dir. Toplumsal tabakalaflmadaki s›ralamadakitemel kriter, di¤erlerinin de¤eridir. Di¤er bir de-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


yiflle, tabakalaflma sistemi toplumun merkezide¤erlerine do¤rudan ba¤l›d›r. Pozisyonlardakihiyerarfli bir statü s›ralamas›d›r. K. Davis ve W. Moore (1945) toplumsal tabaka-laflman›n toplumun iflleyifli için gerekli oldu¤u-nu öne sürerler. Onlara göre bilinen tüm top-lumlarda tabakalaflma vard›r ve s›n›fs›z toplumbulunmamaktad›r. Tüm toplumlar evrensel birözellik gösteren eflitsiz yap›lar› ile ay›rt edil-mektedirler. Davis ve Moore’un ifllevselci yak-lafl›m›na göre toplum, statü ve rollerin komp-leks bir bütünlü¤üdür. E¤er bir toplum ifllevle-rini iyi bir flekilde yerine getirmek istiyorsa bustatülere en nitelikli bireylerin sahip olmas›n›sa¤lamal›d›r. Toplumdaki en önemli pozisyon-lar uzun ve yorucu bir e¤itimi gerektirir. Bu po-zisyonlara eriflmek için az say›daki birey emekve çaba gösterir.

Türkiye’de gelir eflitsizliklerini aç›klamak.

Türkiye’de gelir da¤›l›m›nda önemli eflitsizliklermevcuttur. TÜ‹K’in Gelir ve Yaflam Koflullar›Araflt›rmas›-2010 sonuçlar›na göre, en yüksek ge-lire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald›-¤› pay % 46,4 iken, en düflük gelire sahip ilkgruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay % 5,8’dir.Buna göre, son % 20’lik grubun toplam gelirdenald›¤› pay, ilk % 20’lik gruba göre 8 katt›r. TÜ-‹K’in araflt›rmas› sonuçlar›na göre, nüfusun %16,9’u yoksulluk s›n›r›n›n alt›ndad›r.

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal tabakalaflman›ntemel ilkelerinden biri de¤ildir?

a. Toplumsal tabakalaflma nesilden nesile geçer.b. Toplumsal tabakalaflma tüm toplumlarda ayn›

biçimde görülür. c. Toplumsal tabakalaflma evrenseldir, fakat çeflit-

lidir. d Toplumsal tabakalaflma bireylerin farkl›l›¤›n›n

yans›mas› de¤il, toplumun bir özelli¤idir. e. Toplumsal tabakalaflma hem eflitsizlikleri hem

de buna iliflkin inançlar› yans›t›r.

2. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi tabakalaflman›nen önemli nedenini üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti ileaç›klar?

a. M. Weber b. T. Parsonsc. K. Marxd. R. Dahrendorf e. E. Durkheim

3. Afla¤›dakilerden hangisi kast sisteminin özelliklerin-den biri de¤ildir?

a. Kastlar aras› geçifl yoktur. b. Do¤umdan itibaren bireylerin hak ve görevleri

belirlenmifltir. c. Kastlar aras›nda farkl›l›klar belirgindir. d. Kast aç›k bir sistemdir. e. Bireyler içinde do¤duklar› kastlar› de¤ifltiremezler.

4. Afla¤›dakilerden hangisi s›n›f sisteminin özelliklerin-den biridir?

a. Bireyler içinde do¤duklar› s›n›flar› de¤ifltiremezler.b. S›n›flar aras›nda farkl›l›klar belirgindir ve de¤ifl-

tirilemez. c. Do¤umla bireylerin hak ve görevleri belirlen-

mifltir.d. Bireylerin baflar› ve yetenekleri s›n›f de¤ifltirme-

ye olanak sa¤lamaz.e. S›n›flar aras›nda geçifl vard›r.

5. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi sanayi toplumla-r›nda çat›flmalar›n kurumsallaflt›¤›n› iddia eder?

a. R. Dahrendorf b. T. Parsonsc. M. Weberd. E. Durkheime. S. Simon

6. Afla¤›daki kavramlardan hangisi tamamen bireylerinyetenekleri ve baflar›lar› temelinde olan tabakalaflma sis-temi için kullan›l›r?

a. Demokrasi b. Statü hiyerarflisi c. Kast sistemi d. Meritokrasi e. Sosyalizm

7. Davis-Moore’un tabakalaflma modeli ile ilgili olarakafla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?

a. Eflitlik toplum için fonksiyoneldir. b. Yetenekli bireyleri önemli pozisyonlara çekmek

için ödüller gereklidir. c. Tabakalaflma demokrasi nedeni ile ortadan kal-

kacakt›r. d. Dünyadaki eflitsizlikler ülkeler aras›ndaki iliflki-

lerden ortaya ç›kmaktad›r. e. Tabakalaflman›n ortaya ç›kmas›nda özel mülki-

yet önemlidir.

8. Türkiye’de eflitsizliklerin ortaya ç›kmas›nda afla¤›da-kilerden hangisi en fazla etkili olmufltur?

a. D›fl ticaretin artmas› b. Nüfus art›fl› c. 1980 sonras› uygulanan ekonomik politikalar d. AB ile iliflkilerin artmas› e. Ailenin otorite yap›s›n›n de¤iflmesi

9. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde kast sisteminin hâ-lâ izleri vard›r?

a. Suudi Arabistan b. ‹ngiltere c. ABDd. Küba e. Hindistan

10. Afla¤›daki elefltirilerden hangisi Davis-Moore’un ta-bakalaflma tezi için do¤ru de¤ildir?

a. Toplumsal tabakalaflman›n aç›k sistemlerde varoldu¤u gerçe¤ini Davis-Moore görememifltir.

b. Bütün meslekler için önem belirlemek güçtür. c. Toplumlarda görülen baz› tabakalaflma sistem-

leri Davis-Moore’un görüfllerine uygun düflme-mektedir.

d. ‹mtiyazlar bireylerin yetenekleri ile ilgilidir. e. Eflitsizlikler toplumun süreklili¤i için fonksiyo-

nel bir zorunluluktur.



Forbes, 2011 y›l›n›n milyarderler listesini aç›klad›.

Amerikan finans çevrelerinin dergisi Forbes, 2011 y›l›-n›n milyarderler listesini aç›klad›. Listenin bafl›nda buy›l da geçen y›l oldu¤u gibi Meksikal› telekomünikas-yon devi Carlos Slim Helu 74 milyar dolarl›k servetiyleyer ald›. Geçen y›lki listede serveti 53,5 milyar olan olanHelu, bu y›l servetini 20,5 milyar dolar art›rarak iki y›l-d›r ‘’dünyan›n en zengini’’ unvan›n› elinde tutmay› ba-flard›. 2011 y›l› listesinde Helu’yu 56 milyar dolarla Mic-rosoft firmas›n›n kurucusu Amerikal› Bill Gates ve 50milyar dolarla Amerikal› yat›r›mc› ve ifl adam› WarrenBuffet izledi. Derginin Genel Yay›n Yönetmeni ve Baflkan› SteveForbes, New York’ta Forbes’›n genel merkezinde dü-zenlenen bas›n toplant›s›nda, 25’inci dünyan›n milyar-derler listesini aç›klad›. Forbes, bu y›l rekor say›damilyarderin listeye girdi¤ini belirterek, dünyada geçeny›l 1011 olan milyarder say›s›n›n bu y›l 1210’a yüksel-di¤ini belirtti. Forbes, bu y›l listede yer alan milyarderlerin toplamservetinin net de¤erinin rekor k›rarak 4,5 trilyon dolarayükseldi¤ini ve Almanya’n›n Gayrisafi Yurtiçi Has›la-s›’n› (GSY‹H) geçti¤ini vurgulayarak bu rakam›n geçeny›l 3,6 trilyon dolar oldu¤unu hat›rlatt›. Listeye bu y›lyeni girenlerin say›s›n›n 214 oldu¤unu, geçen y›lsa burakam›n 97 oldu¤unu ifade eden Forbes, geçen y›l lis-tede yer alan 47 kiflinin ise listeden düfltü¤ünü, 42 mil-yarderin ise bu y›l listeye dönüfl yapt›¤›n› ifade etti. ABD’nin bu y›l da listede en çok milyarderi bulunan ül-ke oldu¤unu aç›klayan Forbes, listede geçen y›l 403milyarderi olan ABD’nin bu y›l bu say›y› 413’e yükselt-ti¤ini, ABD’yi ise BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan veÇin) ülkelerinin izledi¤ini söyledi. Geçen y›l listede 18 milyarderi olan Brezilya’n›n milyar-der say›s›n› bu y›l 30’a, Rusya’n›n geçen y›l 62 olan mil-yarder say›s›n› 2011’de 101’e, Çin’in 2010’da 69 olanmilyarder say›s›n› bu y›l 115’e, Hindistan’›n da geçen y›l49 olan milyarder say›s›n› 55’e ç›kard›¤›n› anlatan For-bes, bu ülkelerin toplam milyarder say›s›n›n 301 oldu-¤unu belirtti. Steve Forbes, Hindistan’daki 55 milyarderin servetininortalama net de¤eri 4,5 milyar dolarken Çin’deki 115milyarderin servetinin ortalama net de¤erinin ise 2,5milyar dolar oldu¤una dikkat çekerek ‘’Hindistan’›n mil-yarderleri daha zengin’’ diye konufltu. Forbes, BRIC ülkelerinin ard›ndan listede Türkiye’nin

milyarderlerinin de göze çarpt›¤›n› belirterek Türki-ye’nin geçen y›l 28 olan milyarder say›s›n› bu y›l 38’eç›kard›¤›n› ve Türkiye’nin dergide de¤erlendirildi¤i ‘’Or-tado¤u ve Afrika’’ bölgesinde en fazla milyardere sahipülke olarak birinci s›rada yer ald›¤›n› söyledi. Bölgelere bak›ld›¤›nda ise bu y›l ABD bölge olarak eleal›nmazsa Asya Pasifik bölgesinin 332 milyarderle ilk s›-rada yer ald›¤›n› vurgulayan Forbes, ‘’Gördü¤ünüz gibiküresel ekonomi toparlan›yor ancak durum her bölgeiçin ayn› de¤il. Evet Avrupa’da milyarder say›s›nda art›flvar ama bu temelde Rusya’dan kaynaklan›yor. ABD isemilyarder say›s›n› biraz art›rabildi’’ diye konufltu. Dergide Asya Pasifik bölgesini, 300 milyarderle Avrupa,89 milyarderle Ortado¤u ve Afrika bölgesi ve 76 milyar-derle Amerika k›tas› (ABD hariç) izliyor. Forbes, özel-likle Facebook gibi sosyal a¤ hizmeti veren flirketlerinyeni milyarderler yaratt›¤›n› da belirterek listede bu y›lFacebook’un kurucular›ndan 26 yafl›ndaki Mark Zuc-kerberg’ten baflka dört kiflinin daha yer ald›¤›n›, yineFacebook’tan Dustin Moskovitz’in ise 2,7 milyar dolar-l›k servetiyle listedeki ‘’en genç milyarder’’ unvan›n›Zuckerberg’ten 8 gün farkla kapt›¤›n› ve listede 420’ncis›rada yer ald›¤›n› belirtti. Steve Forbes, derginin kapa¤›nda yer alan Rus giriflim-ci, ifl adam› Yuri Milner hakk›nda ise ‘’Facebook gibi si-telere erken dönemde yat›r›m yapan, dünyadaki yeniflartlara göre oyunu çok iyi oynayan bir milyarder’’ diyekonufltu.

Kaynak: http://www.zaman.com.tr/haber.do?haber-no=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderler-lis-tesini-acikladi


”

“


Dünyada Kaç Tane Köle Var?

Benim tahminlerime göre bugün dünyadaki kölelerintoplam say›s› 27 milyon. Bu, 200 milyona ulaflan rakamlar öne süren baz› eylem-cilerinkinin yan›nda çok düflük kalsa da, benim flahsengüvenebilece¤im ve yapt›¤›m yeni kölelik tarifine dedenk düflen bir rakam. Bu 27 milyonun afla¤› yukar› 15-20 milyonunu, özellikle Hindistan, Pakistan, Bangladeflve Nepal’de görülen ba¤l› emek gücü oluflturuyor. Ba¤l›emek gücü ya da borç esareti, insanlar›n borç teminat›olarak kendilerini sunduklar› ya da akrabalar›ndan mirasolarak borç kald›¤› durumlarda ortaya ç›k›yor. Bunun d›-fl›nda kölelik daha çok Güneydo¤u Asya’ya, Kuzey veBat› Afrika’ya ve Güney Amerika’n›n baz› bölümlerineözgü bir sorun olarak de¤erlendiriliyor. Kaldi ki Ameri-ka, Japonya ve birçok Avrupa ülkesi de dâhil, dünyaüzerindeki hemen hemen her ülkede kölelik mevcut.Bugün yaflayan kölelerin say›s›, Atlant›k-ötesi köle tica-retinin yafland›¤› dönemde Afrika’dan kopart›lan insanla-r›n say›s›ndan çok daha fazla. Baflka bir yerden bakar-sak, bugünkü köle nüfusu Kanada’n›n nüfusundan dahafazla, ‹srail’in nüfusunun da tam alt› kat›.Köleler daha çok basit, teknoloji gerektirmeyen, gele-neksel ifllerde çal›flt›r›l›yor. Tar›m alan›nda çal›flanlar ço-¤unlukta. Ama bunun d›fl›nda tu¤la yap›m›, maden iflçi-li¤i, tafl oca¤› iflçili¤i, fahiflelik, mücevher yap›m›, giye-cek ve kilim dokuma gibi ifllerde de kullan›l›yorlar; ev-lerde, dükkânlarda çal›flt›r›lan, ormanlar› temizleyen,kömür yapan da onlar. Köleler daha çok yerel çapta sa-t›fl ve tüketim amaçl› ifllerde kullan›lsalar da onlar›n el-lerinin de¤di¤i mallar asl›nda dünyan›n dört bir yan›n-daki bir sürü evin kap›s›ndan giriyor. Köle eme¤i ileüretilmifl hal›lar, havai fiflekler, mücevherler, çeflit çeflitmetal malzemeler ve de köleler taraf›ndan ekilip biçil-mifl tah›l, bakliyat, fleker gibi g›da ürünleri do¤rudanKuzey Afrika ve Avrupa’ya ihraç ediliyor. Buna ek ola-rak geliflmekte olan ülkelerde flirketler kuran uluslarara-s› büyük ortakl›klar, köle emek gücü sayesinde maliyet-lerini düflürüp hissedarlar›n›n kâr paylar›n› artt›r›yorlar.Ama tabii onlar için kölelerin önemi ürettikleri malla-r›ndan çok mahvlar›na sebep olan ter, yani eme¤idir.Köleler ço¤unlukla çal›flt›klar› tezgâh›n ya da tu¤la f›r›-n›n›n dibinde kalmaya zorlan›yordu, hatta çal›flt›klar›masaya zincirlenenler bile var. Uyan›k olduklar› her sa-at onlar için mesai saati. Küresel ekonomimizde çoku-luslu flirketlerin, neden ‘birinci dünyadaki’ fabrikalar›n›kapat›p ‘üçüncü dünyada’ yenilerini açt›klar›na dair ver-

dikleri en beylik cevap: “emek gücü maliyetlerini dü-flürmek”. Ne kadar rand›manl› olurlarsa olsunlar, ücret-li iflçiler hiç ücret almadan çal›flanlarla yani kölelerle re-kabet edemez (Bales, 2002: 15-16).Yeni tarz kölelik için ›rk sözcü¤ü, fazla bir anlam ifadeetmiyor. Geçmiflte, ›rksal ve etnik farkl›l›klar köleli¤invarl›¤›n› aç›klamak, hatta köleli¤i mazur göstermek içinkullan›labiliyordu.... On dokuzuncu yüzy›lda Ameri-ka’n›n güneyinde çal›flt›r›lan köleler pahal›ya patl›yor-du tabii; Afrika’dan, binlerce kilometre uzaktan burala-ra insan tafl›mak ucuz bir ifl de¤ildi. Oysa ki komflu köy-den ya da yak›n çevreden köle getirmek “nakliyat” ma-liyetlerini de düflürüyor. O yüzden, bugün as›l olan, oinsanlar›n “ten renklerinin köle olmaya ne kadar uygunoldu¤u” de¤il, asl›nda “ne kadar savunmas›z olduklar›”.Ten rengi, kabile, din; bugün köle ararken kimse bun-lar›n peflinde koflmuyor; kand›r›labilecek kadar saf, güç-süz, yoksul ve yoksun olsunlar yeter.

Kaynak: Bales, 2002: 16-17.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma

Olgusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “K. Marx ve S›n›f Çat›flmas›”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kast Sistemi” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›f Sistemi” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “R. Dahrendorf ve Çat›flma-

n›n Kurumsallaflmas›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›f Sistemi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Kuram” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Gelir Eflitsizli¤i”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kast Sistemi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselci Kuram” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Tabakalaflma, bir sosyal sistemde k›t ve de¤erli kay-naklar›n statü pozisyonlar›na ba¤l› olarak eflit olma-yan da¤›l›m› ve her birinin de¤erli kaynaklardan pay-lafl›m› s›ralamas›n›n afla¤› yukar› sürekli hale geldi¤isüreçler olarak tan›mlanabilir. Toplumsal tabakalafl-man›n temel özellikleri flu flekilde özetlenebilir: Top-lumsal tabakalaflma basitçe bireylerin farkl›l›¤›n›n yan-s›mas› de¤il, toplumun bir özelli¤idir. Tabakalaflmanesilden nesile geçmektedir. Ayn› zamanda, toplum-sal tabakalaflma evrenseldir fakat çeflitlidir ve sadeceeflitsizlikleri de¤il, ayn› zamanda bu durumu meflru-laflt›ran inançlar› da kapsar.

S›ra Sizde 2

Kast sistemi do¤um temelinde ortaya ç›kan bir sosyaltabakalaflma sistemidir ve klasik örne¤i Hindistan’dagörülmektedir. Bu tabakalaflma sisteminin evrensel ol-mad›¤› ve ortaya ç›kt›¤› co¤rafya ve kültür ile iliflkili ol-du¤u söylenebilir. Her fleyden önce kast sistemi kapal›bir sistemdir yani kiflinin içinde do¤du¤u kast gelecekyaflam›n› belirler ve baflka bir kasta geçme olana¤› yok-tur. Kast sisteminin en önemli özelli¤i, do¤umdan itiba-ren tüm insanlar aras›nda görevlerin, haklar›n, sorum-luluklar›n ve gücün kesin kurallarla belirlenmifl olmas›-d›r, yani kastlar aras›ndaki farkl›l›klar belirgindir ve de-¤ifltirilemezdir. Kast sisteminin nas›l ortaya ç›kt›¤› tarihiaraflt›rmalarla ortaya konmaya çal›fl›l›yor ve bunun bir-çok nedeni vard›r. Hindistan’a özgü böyle bir tabaka-laflma sisteminin iki bin y›l› aflan uzun bir zaman içindevarl›¤›n› sürdürmesindeki en önemli nedenlerden biritar›ma dayanan bir ekonominin var olmas›d›r. Di¤erönemli bir etken ise Hindu dinidir.

S›ra Sizde 3

S›n›f sistemi tabakalar aras› geçifle olanak sa¤layan aç›kbir sistemdir. Özellikle sanayileflmifl toplumlarda top-lumsal hareketlili¤in daha çok görüldü¤ünü söylemekmümkündür. Kast sistemi ise kapal›d›r ve kastlar aras›geçifle olanak vermez. Kast sistemi do¤um temelinde or-taya ç›kan bir toplumsal tabakalaflma sistemi iken, s›n›fsistemindeki bir bireyin pozisyonu sadece tesadüfen do¤-du¤u ailesine ba¤l› de¤ildir. Bireyin baflar›s›, çabas› veyetenekleri onun hangi tabakada olaca¤›n› etkileyebilir.Toplumsal hareketlilik nedeniyle s›n›flar kast sisteminde-ki gibi kesin olarak tan›mlanamazlar ve s›n›flar aras›nda-ki s›n›rlar çok aç›k de¤ildir. Kast sistemindeki gibi s›n›f,bireyin yaflam f›rsatlar›n› büyük ölçüde etkiler. Üst s›n›f-ta yer alanlar e¤itim, meslek, sa¤l›k gibi toplumun kay-

naklar›na daha kolay ulaflabilmektedirler. S›n›f çok bo-yutludur; yani servet, güç ve prestij gibi birçok farkl› fak-tör katk›da bulunur. Kast sistemi Hindistan’a özgüdür.

S›ra Sizde 4

Marx’a göre toplumsal s›n›f olgusunun temel belirleyi-cisi özel mülkiyettir. ‹nsanl›k tarihi, bir s›n›flar savafl› ta-rihinden baflka bir fley de¤ildir. Toplumsal s›n›flar›nkayna¤›, bireylerin toplumsal üretim sürecinde iflgal et-tikleri de¤iflik konum ve yapt›klar› de¤iflik iflte aranma-l›d›r. Marx çat›flman›n evrenselli¤ini ve tüm toplumsalyap›larla olan sistemli iliflkisini vurgulam›flt›r. Marx’agöre, “çat›flma olmadan ilerleme olamaz ve uygarl›¤›nbugüne kadar izledi¤i yasa budur.” Toplumdaki s›n›flararas› çat›flma, de¤iflmenin nedenidir. Marx’a göre top-lumlar, ilkel toplum, köleci, feodal, kapitalist ve sosya-list - komünist toplum olarak farkl› aflamalarla ilerle-mektedir. ‹lkel toplumlar d›fl›nda, di¤er üretim biçimle-rinde s›n›flar ve sömürü mevcut olmufltur. Marx’›n ikilis›n›f temelindeki yorumunun basit oldu¤u ve günümüztoplumlar›nda gittikçe önem kazanan orta s›n›f gerçe¤i-ni görmedi¤i ileri sürülmektedir. Kapitalizmde s›n›flararas› çat›flman›n devrim ile sonuçlanaca¤› ve s›n›fs›ztopluma geçilece¤i fleklindeki Marx’›n iddialar› elefltiri-lere konu olmaktad›r ve günümüz toplumlar›nda bude¤iflmelerin gerçekleflmedi¤i iddia edilmektedir.

S›ra Sizde 5

Dahrendorf’un kuram› k›smen Marx’›n kuram›n›n kabu-lü, k›smen reddi, k›smen de yeniden formüle edilmesi-dir. Dahrendorf’a göre Marx’›n katk›lar›n›n ilki toplum-da çat›flman›n süreklili¤ini ortaya koymas›d›r. Di¤eri isetoplumsal çat›flmalar›n ç›kar çat›flmalar› olmas› nedeniy-le iki grubu karfl› karfl›ya getirdi¤ini belirtmesidir. Marx,çat›flman›n tarihin bafll›ca hareketlendiricisi oldu¤unuanlam›flt›r. Buna karfl›l›k Dahrendorf, kapitalist toplu-mun tarihin son s›n›fl› toplumu oldu¤u fleklindeki gö-rüfllerine kat›lmaz. Marx’a göre kapitalist toplumda ça-t›flma kapitalistler ve iflçiler aras›ndad›r ve bu çeliflki uz-laflmazd›r. Dahrendorf’un çat›flma anlay›fl› ço¤ulcudur.Dahrendorf günümüz toplumlar›n›n kapitalist de¤il, sa-nayi toplumlar› oldu¤unu ileri sürer.

S›ra Sizde 6

K. Davis ve W. Moore’a göre, bilinen tüm toplumlardatabakalaflma vard›r ve s›n›fs›z toplum bulunmamakta-d›r. Tüm toplumlar evrensel bir özellik gösteren eflitsizyap›lar› ile ay›rt edilmektedirler. E¤er bir toplum ifllev-lerini iyi bir fleklide yerine getirmek istiyorsa bu statü-



lere en nitelikli bireylerin sahip olmas›n› sa¤lamal›d›r.Toplumdaki en önemli pozisyonlar uzun ve yorucu bire¤itimi gerektirir. Bu pozisyonlara eriflmek için az say›-daki birey, emek ve çaba gösterir.Davis ve Moore’a göre bir pozisyonun ifllevsel fonksi-yonu ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla ödülvermektedir. Bu durum verimlili¤i ve üretkenli¤i art›r›rçünkü daha iyi gelir, sayg›nl›k, güç elde etmek için bi-reyler daha fazla iyi ve daha fazla çal›fl›rlar. K›saca, eflitolmayan ödül da¤›l›m› toplumun tümüne fayda sa¤lar. Davis ve Moore tabakalaflma hakk›nda önemli görüfllerortaya koysalar bile, baz› yönlerden elefltirilmektedirler.M. Tumin’e göre, en önemli sorunlardan biri, toplumdaverilen ödüllerin gerçekten birinin topluma yapt›¤› kat-k›y› ne kadar yans›tt›¤›d›r. Tumin, toplumsal tabakalafl-man›n kast elementinin bireylerin yeteneklerinin gelifl-tirmesine imkân vermedi¤ini Davis ve Moore’un ihmaletti¤ini ileri sürer. Zengin çocuklar› yeteneklerini gelifl-tirme olana¤› sahipken, yoksul çocuklar›n bu tür birflans› bulunmamaktad›r. Di¤er bir nokta, tabakalaflmasadece toplumda uyuma ve bütünleflmeye de¤il, ayn›zamanda çat›flmaya da neden olabilmektedir.

S›ra Sizde 7

Türkiye’de gelir da¤›l›m›nda önemli eflitsizlikler mevcut-tur. TÜ‹K’in Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas› 2010sonuçlar›na göre, en yüksek gelire sahip son gruptakile-rin toplam gelirden ald›¤› pay % 46,4 iken, en düflük ge-lire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay %5,8’dir. Buna göre, son % 20’lik grubun toplam gelirdenald›¤› pay, ilk % 20’lik gruba göre 8 katt›r. TÜ‹K’in arafl-t›rma sonuçlar›na göre, nüfusun % 16,9’u yoksulluk s›n›-r›n›n alt›ndad›r. Türkiye’de en zengin ve en yoksul gelirgruplar›n›n ortalama gelirleri aras›ndaki fark 10 katt›r.OECD üyeleri ve AB üye ülkeleri aras›nda en eflitsiz ge-lir da¤›l›m›na sahip olan ülke Türkiye’dir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar Antonia, Robert. J. (2003). “Karl Marx” içinde G. Ritzer

(ed.) The Blackwell Companion to Major Classi-

cal Social Theorists, Malden, MA: Blackwell Pub-lishing.

Appelbaum, P. (1970). Toplumsal De¤iflim Kuramla-

r›, Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Bales, K. (2002). Yeni Kölelik: Kullan›l›p At›lanlar,

‹stanbul: Çitlembik Yay›nevi. Bottero, W. (2005). Stratification: Social Divison and

Inequality, London and New York: Routledge.

Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchi-co.edu/~cheinz/syllabi/ asst001/ spring98/ indi-a.htm. (Eriflim tarihi: 25.12.2011)

Candafl, A. (2010). Türkiye’de Eflitsizlikler: Kal›c›

Eflitsizliklere Genel Bir Bak›fl, Bo¤aziçi Üniversi-tesi Sosyal Politika Formu.

Çarko¤lu, A. ve Kalayc›o¤lu, E. (2010). Türkiye’de Top-

lumsal Eflitsizlikler, www.dosyalar.hurri-yet.com.tr/ISSP-May-26-2010 -vs3.ppt. Eriflim Tarihi:23.12.2011.

Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in In-

dustrial Society, California: Stanford UniversityPress.

Ergil, D. (1986). Toplumsal Eflitsizli¤in Yap›s›, Anka-ra: Sevinç Matbaas›.

Giddens, A. (2005). Sosyoloji: K›sa Fakat Elefltirel

Bir Girifl, Ankara: Siyasal Kitabevi. Goodman, N. (1992). Introduction to Sociology, New

York: Harper Perennial. Hançerlio¤lu, O. (1986). Toplumbilim Sözlü¤ü, ‹stan-

bul: Remzi Kitabevi.Kinloch, G.C. (1977). Sociological Theory: Its Deve-

lopment and Major Paradigm, New York:McGraw-hill Book Company.

Lidz, V. (2003). “T. Parsons” içinde G. Ritzer (ed.) The

Blackwell Companion to Major Classical Social

Theorists, Malden, MA: Blackwell Publishing. Macionis, J. J. (2008). Sociology, Twelth Edition, New

Jersey, USA: Pearson Education Inc. Parsons, T. and Smelser, N. (1971). Some Congruen-

ces Between Economics and Sociological The-

ory içinde F. E. Kata (Ed.) Contemporary Theory. Poloma, M. (1979). Comtemporary Sociological The-

ory, New York: MacMillan Publishing Co. Inc. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: A.

Knopf Inc. Saunders, P. (1990). Social Class and Stratification,

London and New York: Routledge. Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa

Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Turner, B. (1997). Eflitlik, Ankara: Dost Kitabevi Yay›n-

lar›.Turner, J. H. (1978). Sociology, Santa Monica, Califor-

nia: Goodyear Company, Inc. Forbes, 2011 y›l›n›n Milyarderlerini aç›klad›.

ht tp://www.zaman.com.tr/haber.do?haber-no=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderler-listesini-acikladi, eriflim tarihi: 01.01.2012.

TÜ‹K (2011). Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›

2010, Haber Bülteni, Ankara.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;De¤iflme olgusu ile ilgili sosyolojik tart›flmalar› özetleyebilecek,Nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek ve nüfus sorunlar›n›özetleyebilecek,Kent, nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek,Kent, kentleflme süreci ve ilgili kavramlar› tan›mlayabilecek,Kent sosyolojisindeki tart›flmalar› de¤erlendirebilecek,Türkiye’de kentleflme süreci ile ilgili tart›flmalar› özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal De¤iflme • Nüfus • Demografi

• Kent• Kentleflme• Kent Sosyolojisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNNN


• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KAVRAMI• NÜFUS VE DEMOGRAF‹• KENT VE KENTLEfiMEYE

SOSYOLOJ‹K BAKIfi

Toplumsal De¤iflmeSürecinde Kentleflmeve Nüfus


TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KAVRAMISosyolojinin temel ilgi alanlar›ndan biri olan toplumsal de¤iflme kavram›, Avru-pa’da ortaya ç›kan iki önemli sosyal de¤iflim olgusundan oldukça etkilenmifltir: En-düstri Devrimi ve Frans›z Devrimi. Di¤er bir ifade ile bu iki tarihsel geliflme, sos-yolojinin öncüleri ve kurucular› aç›s›ndan bir ç›k›fl noktas› olurken ortaya ç›kan yada ç›kmakta olan yeni toplum yap›s›n›n incelenmesinde toplumsal de¤iflme kavra-m›n›n içeri¤i kullan›lm›flt›r.

Toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesinde etkili olan faktörleri iki bafll›k alt›ndatoplamak mümkündür: topluluk ya da topluma özgü olan içsel etmenler (endo-genous) ve d›flsal etmenler (exogenous). ‹çsel etmenler, altyap›sal unsurlar, on-lar›n topluluk ya da toplum üyeleri aras›ndaki da¤›l›m› ve üyelerin bu kaynak vehizmetlere ulaflabilmesini içermektedir. Topluluk ya da toplum kendi içinde ho-mojen bir nitelik göstermeyebilir. Farkl› flekillerde üyelerin grupland›r›lmas› ya dakategorilefltirilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu s›n›fland›rmalarda etkili olanunsurlar aras›nda ise toplumsal s›n›f, toplumsal cinsiyet, etnisite ve ›rk farkl›l›klar›,co¤rafi ve iklimsel farkl›l›klar ve yafla dayanan gruplamalar yer alabilmektedir. Buetmenlerin tümü genel olarak topluluk ya da toplum içindeki uyumun ya da çat›fl-man›n ve dolay›s›yla toplumsal de¤iflmenin itici güçleri aras›nda kabul edilebilir.D›flsal etmenler ise insan gücünün kontrol edebilirli¤inin d›fl›ndaki yer alan etmen-leri içermektedir. Do¤al afetler, teknolojinin beklenmedik sonuçlar› (gizli /bozukifllev) bu bafll›k alt›nda de¤erlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal de¤iflme süre-cindeki tüm yap›sal etmenler flu flekilde s›ralanabilir: demografi, teknoloji, kültür,politika, ekonomi ve e¤itim.

Burada unutulmamas› gereken en önemli noktalardan bir tanesi tüm bu unsurlar›n anali-tik amaçl› olarak birbirlerinden ayr›ld›klar›, farkl› bir ifade ile, “ideal tip” olduklar›d›r.Di¤er bir deyiflle, bahsi geçen faktörlerin hepsi birbirleri ile iliflkili bir flekilde var olabil-mektedirler. Aile planlamas› politikalar› ile demografi, ekonomi, e¤itim, teknoloji ve kül-tür aras›ndaki ba¤lant›lar bu duruma örnek olarak verilebilir. Nüfusun artmas› ve bunutakip eden ekonomik kaynaklar›n da¤›t›lmas›ndaki sorunlar, nüfusu kontrol alt›na al›n-mas›n› amaçlayan aile planlamas› politikalar›n›n hayata geçirilmesine neden olabilirkenbu politikalar›n toplum üyelerine e¤itim yolu ile kazand›r›lmas› söz konusu olabilmekte-dir. A¤›rl›kl› olarak teknolojik altyap›ya sahip olan aile planlamas› yöntemlerinin ise za-man zaman kültürel yap› ile çat›flma içine girmesi mümkün olabilmektedir.

Toplumsal De¤iflmeSürecinde Kentleflme

ve Nüfus

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Toplumsal de¤iflmeningerçekleflmesinde içsel ved›flsal olmak üzere iki grupfaktör etkilidir.

Giddens (2008: 64) taraf›ndan yap›lan bir baflka s›n›flamaya göre ise sosyo-loji literatüründe toplumsal de¤iflme üzerinde olan etkiler üç bafll›k alt›nda eleal›nabilmektedir: kültürel etkenler, fiziksel çevre, siyasal örgütler. Bu faktörlereek olarak nüfus, teknoloji ve ekonominin de söz konusu unsurlar aras›nda yeralabilmektedir.

Kültürel Etkenler Bu bafll›k alt›nda din önemli bir yer tutmaktad›r. Dinin muhafazakâr ya da ilerleti-ci kimli¤i bu durumun temel nedenidir denilebilir. Kültür bafll›¤› alt›nda ele al›na-bilecek bir di¤er kavram ise iletiflimdir. ‹letiflim sistemlerinin yap›s› olarak da nite-lendirilen yaz›n›n bulunmas›, kay›tlar›n tutulmas› konusunda ilerlemelere nedenolmufltur ve böylelikle örgütsel yap›lanman›n önemli ayaklar›ndan birisi olan kon-trol mekanizmas›n›n var olmas› ve ifllemesi mümkün hâle gelmifltir. Buna ek ola-rak yaz›, bir anlamda toplumsal haf›zan›n bir arac›s› konumuna yükselmifl ve top-lumlar aras› karfl›laflt›rma yapman›n ve de¤iflimin yönünü keflfetmenin bir arac›s›olmufltur.

Fiziksel Etkenler Co¤rafi ve iklimsel farkl›l›klar, insan topluluklar›n›n oluflum biçimlerinde çeflitlili-¤in olmas›na katk›da bulunan unsurlar aras›ndad›r. Di¤er bir deyiflle, Avrupa k›ta-s›nda yer alan topluluklar ile Afrika k›tas›nda yer alan topluluklar aras›ndaki fark-l›l›klar›n arka plan›nda yer alan faktörler aras›nda söz konusu topluluklar›n yafla-d›klar› co¤rafya, bu co¤rafyaya özgü iklimsel unsurlar yer almaktad›r denilebilir.Bununla birlikte, hem Avrupa hem de Afrika k›tas›n›n kendi içlerinde de bütünüile homojen bir niteli¤e sahip oldu¤unu ileri sürmek güçtür.

Siyasal Örgütlenmeler Sosyolojik olarak ele al›nd›¤›nda tüm toplumlar için geçerli olacak bir toplum ya-p›s› s›n›fland›rmas› oluflturma fikri, bu düflünce gelene¤inde hâkim olan bak›fl aç›-lar›ndan bir tanesidir. Bununla birlikte, bu evrensel nitelik gösteren siyasi örgüt-lenmeler her toplum içinde kendine özgü yorumlar ile de var olabilmifllerdir. MaxWeber’in otorite, güç ve bürokrasi kavramlar›; Karl Marx’›n ekonomik temelli si-yasal örgütlenme üzerine görüflleri bu tür giriflimin önemli örnekleri aras›nda yeralmaktad›r.

Nüfus Nüfusun kompozisyonunda yaflanan farkl›laflmalar (nüfusun art›fl› ya da azal›fl›, ya-tay ve dikey hareketlilik vb.), kendileri de bir de¤iflme olmas›na ra¤men, sosyal vekültürel de¤iflimin itici gücü olarak kabul edilmektedir. Nüfustaki de¤iflim, toplu-mun ekonomik ve politik alan›nda da farkl›laflmalara neden olabilmektedir. Budurumda nüfusun de¤iflmesinde etkili olabilecek unsurlar› da dikkate almak ge-rekmektedir. Deprem, sel gibi do¤al afetler ile savafl, nükleer santraller gibi imaledilmifl afetler bir yandan neden oldu¤u yaflam kay›plar› ve göç hareketleri nede-ni ile nüfusun azalmas›na yol açarken di¤er taraftan bu afetlere tepki olarak do¤ur-ganl›k oranlar›nda art›fla da sebep olabilmektedir. Buna ek olarak, teknoloji ve t›p-taki geliflmeler yaflam süresinin artmas›na; ekonomik olarak refah seviyesinin yük-selmesi de yaflam kalitesinde olumlu yönde geliflmelere neden olabilmektedir.


Giddens’a göre toplumsalde¤iflme üzerinde etkili olanfaktörler kültürel etkenler,fiziksel çevre ve siyasalörgütler olmak üzere 3bafll›kta grupland›r›labilir.

Teknoloji ‹nsan ve toplumlar›n yaflam›n› kolaylaflt›ran en önemli etmenlerden biri olan tek-noloji, bilimsel bilginin bireysel ve toplumsal s›k›nt›lara uyarlanmas› sonucundaortaya ç›km›flt›r. Bu noktada bilim ve teknolojinin birbirinden ayr›lmaz iki kavramoldu¤unu ileri sürmek mümkündür. Teknolojinin ürünü olan pek çok arac›n kul-lan›lmas› beraberinde sosyal de¤iflmeyi getirmektedir. Tar›mda saban›n kullan›l-mas›, Endüstri Devrimi ile birlikte üretim sürecinde yaflan›lan de¤iflmeler bu duru-ma örnek olarak verilebilir.

Toplumun temel bilefleni olarak de¤iflme olgusunu gören Sztompka (2006: 20-23), onun ayn› anda her yerde olabilme özelli¤ine ra¤men, h›z›, kapsam›, derinli-¤i ve temposu bak›m›ndan toplumlar aras›nda farkl›l›klar gösterdi¤ini ifade etmek-tedir. De¤iflme, ona göre modern toplumlarda yayg›n, h›zl› ve belirginlik gösterenbir olgudur ve çeflitli bafll›klar alt›nda s›n›fland›r›labilir:

1. Nüfus kompozisyonundaki de¤iflim (göç, demografik büyüme gibi),2. Yap›n›n de¤iflmesi (arkadafll›k ba¤lar›n›n kristalleflmesi, liderli¤in ortaya ç›k-

mas› gibi),3. ‹fllevlerin de¤iflmesi (mesleki hareketlilik, ailenin ekonomik rolünün azal-

mas›, refah devletinin düflüflü gibi),4. Di¤er alanlar ile ba¤lar›n ve s›n›rlar›n de¤iflmesi (evlilik ile ailelerin birbiri-

ne ba¤lanmas›, kooperasyonlar›n birleflmesi gibi),5. Çevrenin de¤iflmesi (bask›n olan imparatorlu¤un y›k›lmas›, petrol alanlar›-

n›n keflfedilmesi, deprem gibi büyük ölçekli afetler).Bu bafll›klar›n her birinde meydana gelen de¤iflimlerin büyüklükleri, önemlilik-

leri birbirinden farkl›l›klar gösterebilmektedir. Baz›lar› bir bütün olarak sosyal alaniçinde kökten de¤iflikliklere neden olmaz iken baz›lar› ise daha radikal etkilere sa-hip olabilmektedir. Farkl› bir ifade ile yap› ve ifllevlerinde meydana gelen nitelik-sel de¤iflmeler bu tür radikal dönüflümün örne¤i olabilmektedir; kapitalizmin orta-ya ç›k›fl›, modern toplumlarda gözlemlenen sekülerleflme süreçleri gibi. Buradantoplumsal de¤iflme ile sosyal süreçler aras›ndaki ba¤lant›y› da gözlemlemek müm-kündür. Kentleflme, küreselleflme, sanayileflme gibi süreçler flu ana kadar bahsedi-len de¤iflimlerin somutlaflt›¤› alanlar olarak kabul edilmektedir.

Hoffman (2006: 559-561) toplumsal de¤iflme olgusu ile ilgili olarak üç temel so-ru üzerinde durman›n gerekli oldu¤unu ifade etmektedir: De¤iflme do¤al ve nor-mal mi; kayna¤› nedir ve son olarak h›z› nedir? ‹lk madde ile ilgili olarak modernöncesi ve modern toplumlar›n farkl›l›k gösterdi¤ini ileri sürmek mümkündür. Mo-dern öncesi toplumlarda de¤iflme d›flsal ve problematik bir unsur olarak de¤erlen-dirilmektedir. Di¤er bir deyiflle, geçmiflin yüceltildi¤i, geleneklerin büyük önemgördü¤ü bu toplumlarda de¤iflme olgusu kuflku ve düflmanca bir tutum ile karfl›karfl›yad›r. Modern toplumlarda ise bu tutumlar›n derecesi daha azd›r. De¤iflim,ilerleme ile efl tutulmufl ve gerekli bir süreç olarak alg›lanm›flt›r. Ayd›nlanma süre-ci bu tür bak›fl aç›s›n›n ilk örne¤ini oluflturmaktad›r. Bununla birlikte her iki top-lum yap›s›nda da karfl›t görüfllerin bulundu¤unu söylemek mümkündür. De¤iflme-nin kayna¤› ile ilgili olarak ise, “toplumlar›n neden de¤iflti¤i”ne yan›t veren aç›kla-malar› kullanmak mümkündür. ‹dealistler, fikirleri otonom varl›klar olarak de¤er-lendirmekte ve de¤iflmenin kayna¤›nda bunlar› görmektedir. Materyalistler ise, bi-reylerin d›fl›ndaki kuvvetler taraf›ndan de¤iflmenin gerçeklefltirildi¤ini ileri sürmek-tedirler. Bu noktada bu bak›fl aç›s›n›n da idealist özelliklere sahip oldu¤unu söyle-mek mümkündür. Genel olarak, fikirlerin, teknolojinin, ekonomik ve politik yap›-n›n bir arada de¤iflime neden oldu¤u kabul edilmektedir. De¤iflme olgusu ile ilgi-

1637. Ünite - Toplumsal De¤iflme Sürecinde Kent leflme ve Nüfus

li son soru, de¤iflmenin süreklili¤ine vurgu yapmaktad›r. Buna ek olarak de¤iflme-nin niteliksel olarak farkl›l›¤›n› da tart›flmaktad›r. Devrimsel bir de¤iflimin varl›¤›n-dan bahseden görüfllere karfl›l›k evrimsel bir de¤iflimi savunan görüfllerin bu bafl-l›k alt›nda yer ald›¤› söylenebilir.

On y›l öncesi ile bugünü karfl›laflt›rd›¤›n›zda toplumsal hayat›n›z›n hangi alanlar›nda de-¤iflmeler yaflanm›fl olabilir?

NÜFUS VE DEMOGRAF‹ De¤iflme olgusu ile nüfus aras›ndaki organik iliflkiden ünitenin ilk k›sm›nda k›sacabahsedilmiflti. Bu k›s›mda ise söz konusu ba¤lant›lar daha ayr›nt›l› bir flekilde eleal›nmaktad›r. Toplumsal de¤iflme aç›s›ndan nüfus oldukça önemlidir. Toplumlar›nbugün ve gelecekteki sosyal ihtiyaçlar›n›n belirlenmesi ve bunlar›n karfl›lanmas› yö-nündeki plan ve politikalar›n belirlenmesi için nüfusa dair verilerin ifllevsel özelli¤ibulunmaktad›r. Bu durum ise yeni bir çal›flma alan›n›n ortaya ç›kmas›na neden ol-mufltur. Demografi, di¤er bir deyiflle nüfus bilimi, nüfusun büyüklü¤ü, da¤›l›m›,yafl, toplumsal cinsiyet, etnik köken, refah bak›m›ndan yap›s›, do¤um, ölüm oran-lar›, göç ve gelecek e¤ilimlerini araflt›rmaktad›r. Bu araflt›rmalar› yapma biçimineba¤l› olarak iki çeflit demografinin varl›¤›ndan bahsetmek mümkündür: Formel vesosyal demografi. Formel demografi, nüfusun matematiksel yönü ile ilgilenmekteve istatistiksel analizler yapmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, do¤urganl›k ve ölüm arala-r›ndaki mevcut e¤ilimler, bu e¤ilimleri etkileyen faktörler ve bunlar›n nüfus art›flla-r› üzerindeki etkilerini incelemektedir. Sosyal demografi, toplumsal ve kültürel fak-törlerin nüfus üzerine etkisini incelemektedir. Demografinin alt alanlar› ile ilgili birdi¤er s›n›flama ise onu tarihsel ve toplumsal demografi olmak üzere iki bafll›k alt›n-da ele almaktad›r. Tarihsel demografi, geçmiflteki toplumlar›n büyüklü¤ü ve yap›s›ile demografik özellikleri, ekonomik ve politik yap›s› aras›ndaki ba¤lant›y› incele-mektedir. Toplumsal demografi ise, bir önceki s›n›flamada yer alan tan›mlama ileözdefltir. Bir toplumda nüfusun görünümünü etkileyen üç faktörden bahsetmekmümkündür (Giddens, 2008: 64): Do¤umlar, ölümler ve göçler.

Bruce ve Yearley (2006: 66) demografi tart›flmalar›nda s›kl›kla kullan›lan kav-ramlardan birinin “demografik dönüflüm” oldu¤unu ifade etmektedirler. Bu kav-ram, özellikle tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçiflte nüfusta yaflanan de¤i-flimleri kapsamaktad›r. Tar›m toplumlar›nda do¤um ve ölüm oranlar› yüksek ikensanayileflmenin erken dönemlerinde ölüm oranlar›nda düflüfl yaflanm›fl, bununlabirlikte do¤um oranlar› yüksek seviyelerde kalmay› sürdürmüfltür. Bunun sonu-cunda ise nüfusta önemli bir art›fl yaflanm›flt›r. Daha sonraki dönemlerde ise do-¤um oran›nda da azalman›n yaflanmas› nüfusun genel olarak bir denge içinde ol-mas›na neden olmufltur. Bununla birlikte bu bak›fl aç›s›nda s›k›nt›l› olan nokta, bugeliflimin 21.yy. modernleflme sürecinin erken dönemlerinde olan Bat› d›fl› toplum-larda da yaflan›p yaflanamayaca¤›d›r. Genel e¤ilimin bu toplumlarda Bat›dan fark-l› olarak, nüfus art›fl›n›n daha fazla oldu¤unu söylemek mümkündür.

Nüfus ile ‹lgili SorunlarNüfus ile ilgili sorunlar denilince ele al›nmas› gereken kavramlardan biri “eflitsiz-lik” tir. Sosyolojik olarak eflitsizlikleri dört bafll›k alt›nda ele almak mümkün iken(sosyal s›n›f, toplumsal cinsiyet, ›rk ve etnik köken, yafl temelli ayr›mc›l›k), küre-selleflme olgusu ile küresel ölçekte eflitsizlikleri ifade eden “küresel tabakalaflma”(Henslin, 2008: 234) kavram›n› da bu listeye eklemek mümkündür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Demografinin formel vesosyal demografi olmaküzere iki çeflidi vard›r.Formel demografi, nüfusunmatematiksel yönüyleilgilenirken, sosyaldemografi toplumsal vekültürel faktörlere odaklan›r.

Eflitsizlik ile s›kl›kla ele al›nan bir di¤er kavram olan “incinebilirlik (vulnerabi-lity)” de nüfusun tümünün kaynaklara eflit bir flekilde ulaflamamas› sonucunda or-taya ç›kmaktad›r. E¤itim, sa¤l›k, politik, kültürel ve sosyal alan içindeki kaynak da-¤›l›m›n›n eflitsiz gerçekleflmesi, incinebilirli¤i yüksek olan gruplar›n ya da farkl› birifade ile risk gruplar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r.

Toplumun normal iflleyifli sürecinde de var olan bu olgu, statükonun bozulma-s› durumunda daha da derin bir sorun haline gelmektedir. Söz konusu statükonunbozuldu¤u anlara örnek olarak afetlerin ortaya ç›kmas› verilebilir. Deprem, sel,hortum, salg›n hastal›k gibi genifl nüfus kitlelerini olumsuz yönde etkileyebilmepotansiyeline sahip olan afetler, toplumun her kesimini olumsuz yönde etkileme-mekte ve incinebilirli¤i yüksek olan risk gruplar›n›n durumunu daha da kötü halegetirebilmektedir (Odabafl, 2010: 30-32).

Türkiye’de ya da dünyan›n farkl› yerlerinde statükonun bozulmas›na örnekler veriniz.

Eflitsizlik olgusunun toplumsal yaflam›n hemen hemen her alan›nda ortaya ç›k-t›¤›n› söylemek mümkündür. E¤itim, sa¤l›k, altyap›, politik haklar gibi hizmet ve hak-lara ek olarak, kültürel boyutta var olan damgalama ve ötekilefltirme süreçlerinemaruz kalma da bu eflitsizli¤in deneyimlendi¤i durumlar olarak de¤erlendirilebilir.

Küresel ölçekte eflitsizliklerin somut bir flekilde gözlemlendi¤i alanlardan bir ta-nesi, ifl gücü (emek) olgusunu içermektedir. Kuzey ya da Bat› olarak kavramsallafl-t›r›lan geliflmifl ülkelerde bafllayan ve zaman içinde Türkiye gibi geliflmekte olanülkelerde de gözlemlenen üretim süreçlerinin eme¤in ucuz oldu¤u Uzakdo¤u yada Pasifik ülkelerinde gerçeklefltirilmesi, art› de¤er olgusunun daha da artmas›naneden olabilmektedir. Benzer ifli; Bat› ya da Kuzeydeki ülkelerde yapan iflçilerdenfarkl› olarak Çin, Endonezya, Bangladefl gibi ülkelerdeki emek gücü daha kötü ko-flullarda ve daha az ücret karfl›l›¤›nda gerçeklefltirmektedir. Bu noktada, küresel öl-çekte emek gücü özelinde bir hiyerarflik yap›lanman›n varl›¤›ndan söz etmekmümkündür. Söz konusu az geliflmifl ülkelerdeki eme¤in ucuz olmas›na etkide bu-lunan faktörlerden birinin de nüfus kalabal›kl›¤› ya da nüfus yo¤unlu¤unun fazla-l›¤› oldu¤u ileri sürülebilir:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Sosyolojik kavramlararas›nda yer alanötekilefltirme, bir di¤erkavram olan damgalama ilebirlikte s›kl›klakullan›lmaktad›r.Ötekilefltirme genel olarak,hofllan›lmayan, istenilmeyenözelliklere sahip olanlar içinkullan›lan bir kavram olarakkarfl›m›za ç›kmaktad›r. Bunaek, bahsi geçen olumsuzözeliklerin, sahip oldu¤uiddia edilen kifli ya dakiflilerde gerçekte olmamas›oldukça yüksek birolas›l›kt›r. Bir di¤er kavramolan damgalama ise,sosyolojik olarak, kifli ya dakiflilerin sosyal kimlikleriniya da sosyal de¤erleriniküçültmek, azaltmak amac›ile kullan›lan olumsuzetiketlemeleri içermektedir.

Resim 7.1

Haiphong TermalEnerji Santrali‹nflas›nda Çal›flanÇinli ‹flçilerinKald›klar› Yurt(Trung Son,Vietnam)

Kaynak: Wong, E. (2009), http://www.nytimes.com/2009/12/21/world/asia/21china.html?_r=1

Eflitsizlik olgusunun gözlemlendi¤i bir di¤er alan ise sosyal s›n›f çerçevesinde eleal›nmaktad›r. Ekonomik kaynaklara ulaflma konusunda nüfusun tamam›n›n eflit f›r-sat ve haklara sahip olmad›¤› görüflünü kabul eden bu bak›fla örnek olarak, yukar›-daki örnekte de görüldü¤ü gibi eflit ifle eflit ücret alamama, ifl ile ilgili haklardan yok-sun olma ve iflsizlik verilebilir. Sa¤l›k bak›m›n›n ticarileflmesi sürecine paralel olarak,alt sosyo-ekonomik seviyede yer alanlar›n bu hizmetlerden en düflük seviyede fay-dalanmas› ya da hiç faydalanamamas› da bir di¤er örnek olarak kabul edilebilir.

Toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlik tart›flmalar›nda ise kad›n›n toplum içindekistatüsünün düflüklü¤ü ele al›nmaktad›r. Söz konusu düflüklü¤ün arkas›nda ataerkildüflüncenin etkisininin büyük oldu¤u s›kl›kla ifade edilmektedir. K›zlar›n okula gi-dememesi, ekonomik ve politik alanda yo¤un bir flekilde yer alamamas›, toplum-sal cinsiyet temelli eflitsizli¤in somut örnekleri aras›nda s›ralanmaktad›r.

Etnik köken ve ›rksal farkl›l›klara sahip gruplara yönelik toplum içinde var olanönyarg› ve ayr›mc›l›k, eflitsizli¤in temelini oluflturmaktad›r. Biyolojik farkl›l›klaravurgu yapan ›rk tart›flmalar› ve kültürel farkl›l›klar üzerine infla edilen etnik kökenkavramsallaflt›rmalar›n›n özünü, üstünlük (superiority) alg›s› oluflturmaktad›r. Bir›rk›n di¤erine ya da bir grubun di¤er bir gruba nazaran daha üstün oldu¤u anlay›-fl› sosyal bilimler literatüründe az›nl›k grup ve bask›n grup kavramlar›na iflaretetmektedir. Bu farkl›l›klar, di¤er eflitsizlik alanlar›nda oldu¤u gibi politik, ekono-mik, sosyal ve kültürel alanlarda hak ve sorumluluklara ulaflmay› engellemektedir.

Yafl temelli ayr›mc›l›k ise, nüfusun giderek yafllanmas› sorunu ile yak›n iliflkiiçindedir. Henslin (2010: 372-391), yafllanma olgusunun farkl› toplumlarda de¤i-flik flekillerde ele al›nd›¤›n› ifade etmektedir. Kimi kültürlerde, statü kazan›m› sözkonusu iken; kimi toplumlarda da statü kayb› yaflanmaktad›r. Özellikle sanayilefl-mifl toplumlarda refah toplumunun ortaya ç›kmas›, nüfusun yaflam kalitesininyükselmesine, yaflam sürelerinin artmas›na neden olmufltur. Olumlu yönde yafla-nan bu geliflmeler ise beraberinde nüfusun giderek yafllanmas›na yol açm›flt›r.Yafllanan nüfusun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ise nüfus yo¤unlu¤u nedeni ile, butoplumlarda ekonomik anlamlarda sorunlar›n yaflanmas›na neden olmaktad›r. Ba-k›m, sa¤l›k gibi hizmetlerin sa¤lanmas› için vergilerin artmas› bu sorunlardan birtanesidir. Huzurevlerinde yaflanan s›k›nt›lar (altyap› ve personel yetersizli¤i ve ka-lite düflüklü¤ü, personel ve yafll›lar aras›nda yaflanan çat›flmalar bu s›k›nt›lara ör-nek olarak verilebilir), yafll›lara yönelik olarak taciz (hem yak›nlar› hem de bak›-c›lar› taraf›ndan uygulanabildi¤i görülen), statü düflüklü¤ü, psikolojik sorunlar,bedensel engeller ve sorunlar ve yoksulluk yafll›l›k sürecinde s›kça gözlemlenenproblemler olarak kabul edilmektedir.

Küresel ölçekte ele al›nd›¤›nda nüfusun giderek artmas›, yukar›da bahsedilensorunlara ek olarak fiziksel çevreyi de olumsuz yönde etkilemektedir. Sanayileflmesüreci ile birlikte, çevre tahribat› kitlesel bir nitelik göstermeye bafllam›flt›r. Önce-leri ulus-devlet s›n›rlar› içinde ele al›nabilecek olan çevre sorunlar› art›k günümüz-de küresel bir yayg›nl›k sergilemektedir. Do¤al kaynaklar›n bilinçsiz bir flekilde tü-ketilmesi, nüfus yo¤unlu¤u, çevre tahribat› ve kirlili¤i, h›zl› ve çarp›k kentleflme,bu sorun ile ilgili politika ve yapt›r›mlar›n yetersiz oluflu, bireysel düzeyde çevrebilincinin oluflmamas›, küresel ölçekteki eflitsizlikler (a¤›r sanayinin Bat› toplumla-r›ndan az geliflmifl toplumlara kayd›r›lmas› örne¤inde oldu¤u gibi) çevre sorunla-r›n›n derecesini giderek artt›rmaktad›r. Bunun sonucunda ise, do¤al kaynaklar›ngiderek azalmas› ve bu kaynaklar›n kullan›m› (kim ve nas›l kullanacak sorular› bu-rada oldukça önemlidir) küresel ölçekte kaynak savafllar›n›n ortaya ç›kmas›na ne-den olmaktad›r.


Az›nl›k grup kavram›,toplumun geneli ilekarfl›laflt›r›ld›¤›nda, hak vehizmetlerden eflit derecedefaydalanamayan kiflileriifade etmektedir. Bukavram›n karfl›s›nda yeralan bask›n grup ise,toplum içinde ayr›cal›kl›statüleri ve güçleri olangrubu içermektedir.

Nüfusu art›fl› ve çevre sorunlar› ile ilgili olarak http://www.nato.int/docu/review/2011/Cli-mate-Action/Population_growth_challenge/TR/index.htm adresinde yer alan makaleyiokuyabilirsiniz.

Nüfus, Göç, Toplumsal De¤iflme ve Kentleflme Nüfus kavram›n› genel olarak iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür (Caldwell,2003: 216-221): kapal› ve aç›k nüfus. Bu tür bir s›n›flamada, nüfusun artmas›na veazalmas›na etki eden göç olgusunun önemli oldu¤u söylenebilir. Di¤er bir deyifllekapal› nüfusta göç alma ya da göç verme gözlenmezken aç›k nüfusta bu iki olgu-yu görmek söz konusu olabilmektedir. Kapal› nüfusta de¤iflim özellikle do¤um veölüm ile gerçekleflirken aç›k nüfusta bu etmenlere göç olgusu da eklenmektedir.

Nüfusun co¤rafi mekân bak›m›ndan hareketlilik içinde olmas› göç olgusunuberaberinde getirmektedir. Ekonomik, sosyal ve politik f›rsatlar ya da k›s›tl›klar,afetler, savafl gibi çeflitli etmenler bu nüfus hareketlerinin ortaya ç›kmas›nda etkiliolan faktörler aras›ndad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde ya da bu s›n›rlar› aflan bu ha-reket, hem göç edenin ait oldu¤u topluluk ya da toplumda hem de göç etti¤i top-luluk ya da toplumun kültüründe de¤iflikli¤e neden olabilmektedir. ‹ç göç ve d›flgöç fleklinde yap›lan bir ayr›m, göç olgusunda kabul görmüfl bir s›n›flamad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde olan nüfus hareketlili¤i iç göç olarak kavramsallaflt›r›l›rkendi¤eri d›fl göç olarak tan›mlanmaktad›r. ‹ç göç olgusu, a¤›rl›kl› olarak k›rsal alan-dan kentsel alana do¤ru bir hareketi temsil etmektedir. Benzer flekilde d›fl göç ol-gusunun da genel olarak, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlardan geliflmifltoplumlara do¤ru bir yönelim içinde oldu¤unu söylemek mümkündür.

Bruce ve Yearley (2006: 197-198) özellikle d›fl göç olgusu ile modernleflme ara-s›nda iliflki bulundu¤unu ileri sürmektedir. Di¤er bir deyiflle, ulusal s›n›rlar›n çizil-mesi modernleflme sürecinde yaflanan bir olgudur ve bundan dolay› özellikle d›flgöç, bu sürecin bir ürünü olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak denizafl›r› ulafl›-


Resim 7.2

Giderek tükenendo¤al kaynaklar

Kaynak: http://www.nato.int/docu/review/2011/ClimateAction/Population_growth_challenge/TR/index.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kapal› nüfusta göç almayada verme gözlenmezken,aç›k nüfusta bu iki olgugörülebilir.

m› sa¤layacak araçlar›n ve teknolojinin geliflmesi de göç olgusu ile modernleflmearas›ndaki ba¤lant›y› ortaya koyan bir di¤er geliflme olarak kabul edilmektedir.

Genel olarak göç olgusu üzerine etkili olan ögeleri iki bafll›k alt›nda toplamakmümkündür: itici ve çekici güçler. ‹tici güçler, belirli bir co¤rafi mekândaki nüfu-sun baflka bir co¤rafi mekâna gitmesine neden olabilmektedirler. Kentin sosyalhizmetler (e¤itim, sa¤l›k gibi) bak›m›ndan daha fazla imkâna sahip olmas›, ekono-mik f›rsatlar yaratma kapasitesi bak›m›ndan k›rsal alana göre daha güçlü olmas› çe-kici faktörler olarak tan›mlanmaktad›r. Çekici güçler, hareket eden nüfusun tercihetti¤i yeni yaflam alan›na gitmesinde etkili olan unsurlar› ifade etmektedirler. Bunoktada nüfusun hareketi iki flekilde olmaktad›r denilebilir: göç verme ve göç al-ma. Daha iyi bir ifl bulma, daha kaliteli e¤itim alabilme, sosyal ve politik hak vesorumluluklardan daha fazla yararlanabilme beklentileri, temiz su, temiz hava yada yaflamaya elveriflli co¤rafi mekânlar›n varl›¤› çekici güç olarak de¤erlendirilebi-lir. Ayn› flekilde bu etmenler göç olgusunun itici güçleri olarak da ele al›nabilir. Di-¤er bir deyiflle, göç veren topluluk ya da toplumda biraz önce bahsedilen hizmet-lerin olmamas› ya da düflük kalitede var olmas›, sosyal ve kültürel bask›n›n fazlaolmas›, buna ek olarak do¤al kaynaklara sahip olamama ya da bu kaynaklar›n ni-telik olarak daha kötü durumda olmas› kiflilerin baflka yerlere göç etmesine yolaçabilmektedir. ‹tici faktörler genellikle k›rsal alana ait iken çekici faktörler dekentsel alana aittir.

Türkiye’deki iç ve d›fl göç olgular›nda etkili olan itici ve çekici güçlerden örnekler veriniz.

KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJ‹K BAKIfiKent, kentlilik ve kentleflme kavramlar›, sosyolojinin erken dönemlerinden itiba-ren temel ilgi alanlar›ndan birini oluflturmaktad›r. Kent, sanayi toplumuna ya damodern topluma özgü bir olgu de¤ildir. Göçebe hayattan yerleflik hayata geçifl ilebirlikte kentin ilk örnekleri ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Henslin (2008: 610-612),kenti çok say›da insan›n kal›c› olarak iskân ettikleri ve kendi yiyeceklerini kendi-lerinin üretmedi¤i yer olarak tan›mlamaktad›r. Bu noktada Durkheim’in mekanikdayan›flmadan organik dayan›flmaya do¤ru geçifl tart›flmalar›n› hat›rlamak anlaml›olacakt›r. Her ne kadar kent sadece modern toplum ile s›n›rl› bir olgu olmasa da,kentleflme için bunu söylemek oldukça güçtür. Kentleflme, kentlere göç eden ge-nifl ölçekteki nüfusu ve bu kentlerin toplumun geneli üzerindeki etkisini içeren birsüreç olarak tan›mlanmaktad›r. Endüstri Devrimi, bu etkileri sa¤lama potansiyelibak›m›ndan kentleflme sürecinin ortaya ç›k›fl›ndaki en önemli faktör olarak kabuledilmektedir. Kentleflme ile ilgili farkl› tan›mlar yap›lmaktad›r. White (2003: 863),kentleflme sürecini ifade ederken nüfus unsuru üzerine vurgu yapmaktad›r. K›r vekent aras›nda nüfus bak›m›ndan farkl›laflmaya de¤inilen bu tan›mlamada, kentselalanda nüfus yo¤unlu¤unun daha fazla oldu¤u belirtilmektedir.

Jones (2003: 952), kentleflme kavram›n›n ifade edilmesinde kullan›lan kriterle-rin ülkeden ülkeye de¤iflim gösterebilece¤inden bahsetmektedir. Genel olarak sözkonusu tan›mlamada kullan›lan temel karfl›laflt›rma bafll›klar›n› üç madde halindeele almak mümkündür: nüfusun niceliksel özellikleri, yerleflim yerinin yönetimselözellikleri ve kentsel alandaki sosyal ve kültürel faaliyetler. Nüfus ile ilgili belirle-melerde farkl› de¤erler söz konusu olabilmektedir. Bu durum ülkenin genel nüfu-su ile de ba¤lant›l› olabilmektedir. Bununla birlikte, özellikle büyük kentlerde nü-fus yo¤unlu¤unun fazlal›¤› ve co¤rafi olarak yay›lman›n geniflli¤i nedeni ile k›rsalile kentsel aras›ndaki s›n›r giderek daha bulan›k hâle gelmeye bafllam›flt›r. Bu ne-


Daha iyi bir gelir ve yaflamdüzeyi elde etme gibiflehirlerin cazip olanaklar›çekici güçlere örnektir.Kiflinin bulundu¤u bölgedenayr›lmas›na neden olanelveriflsiz flartlar ise iticigüçlere örnektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Henslin’e (2008) göre kent,çok say›da insan›n kal›c›olarak iskân etti¤i ve kendiyiyeceklerini kendilerininüretmedi¤i yerdir.

denle, k›rsal ve kentsel fleklinde yap›lan ikili s›n›flaman›n yeniden gözden geçiril-mesine gereksinim duyulmaktad›r.

Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, 1950’li y›llarda dünya üzerindeki nüfusun yaklafl›kolarak % 30’u kentsel alanlarda yaflarken; 2000’li y›llarda bu oran % 47’ye ulaflm›fldurumdad›r. Bat› toplumlar›n›n di¤er toplumlara (Bat› d›fl›) nazaran daha erkendönemde kentleflmeye bafllad›¤›n› ifade eden Jones (2003: 952), 19. yy.’›n ilk yar›-s›nda kentleflme oran›n›n Bat› toplumlar›nda % 50 civar›nda oldu¤unu belirtmek-tedir. Bununla birlikte, bu durumun Bat› d›fl›nda kalan toplumlarda kent ve kent-leflme olgusunun olmad›¤› anlam›na gelmedi¤i unutulmamal›d›r. Söz konusu top-lumlarda da yerel kriterlerin belirledi¤i kent ve kentleflme olgusu bulunmakta idi.Ancak Jones (2003: 952) kentleflme ile ilgili bahsetti¤i de¤erlendirmesinin EndüstriDevrimi ile bafllayan süreci dikkate ald›¤›n› ifade ederek analizinde kulland›¤› öl-çütleri bu flekilde belirledi¤ini söylemifltir. Di¤er bir deyiflle, kentleflme kavram›n›Bat› toplumlar›nda ele al›nd›¤› biçimde kulland›¤›n› belirtmektedir.

Champion (2003: 138) kentin biçimsel özelliklerinin tarihsel geliflimine bak›ld›¤›takdirde, geleneksel ya da sanayi öncesi toplumlarda genel bir toplanma alan› (ti-cari faaliyetlerin, yönetimsel aktivitelerin gerçekleflti¤i alan), bu alan› çevreleyenmahalleler göze çarpt›¤›n› ifade etmektedir. Sosyo ekonomik seviye bak›m›ndan üsts›ralarda yer alan kesimler merkeze daha yak›n olan mahallelerde yerleflirken alt se-viyelerde yer alanlar çevre alanlarda yaflamaktad›rlar. Sanayi kentlerinde de benzerbir durumu görmek mümkün olmaktad›r. Kent, tek bir merkez etraf›nda geliflimgöstermektedir. Bununla birlikte bu merkez, fabrikalar›n bulundu¤u yer olmakta-d›r. Merkez üretimin gerçekleflti¤i aland›r ve bu alana yak›n olan mahallelerde üstsosyo ekonomik seviyelerde yer alanlardan ziyade, bu fabrikalarda çal›flan iflçi veaileleri yaflamaktad›r. Bu merkez, fabrika kaynakl› kirlenmeye do¤rudan maruz kal-maktad›r ve bu durum yerlefliklerin yaflam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir.Üst sosyo ekonomik seviyelerde yer alan kesim ise kentin kenarlar›nda yer alan,nüfus yo¤unlu¤u daha az olan yerleflim bölgelerinde yaflamay› tercih etmektedirler.Kent merkezinden uzaklaflmada, ulafl›m araçlar› (toplu ya da özel) önemli iflleve sa-hiptir denilebilir. Kentlerin 21. yy.’daki konumlan›fl› ise daha önceki iki dönemdenfarkl› olarak tek bir merkez fikrini kabul etmemektedir. Kentin d›fl çeperlerinde or-taya ç›kmaya bafllayan mahalleler süreç içinde kendi ekonomik, sosyal ve kültürelmerkezlerini oluflturmaya bafllam›flt›r. Alt ve üst sosyo ekonomik seviyelerde yeralanlar›n mekânsal ayr›flmalar›n›n net bir flekilde gözlemlendi¤i di¤er iki kent biçi-minden farkl› olarak, bu iki kesimin yaflam alanlar› aras›ndaki s›n›rlar›n 21. yy.’›nkentlerinde giderek bulan›klaflt›¤›n› ileri sürmek mümkündür. Merkeze yak›n yer-lerde oldu¤u gibi merkeze uzak olan bölgelerde de bu kesimde yer alanlar›n yafla-mas› söz konusudur. Böylesine bir bulan›klaflma, gelecekteki kentlerin sanayi ön-cesi kentlere dönece¤ini ileri süren tart›flmalar›n ortaya ç›kmas›na da neden olmak-tad›r. Bu görüfle göre, gençler ifl alanlar›na daha yak›n olmak için, yafll›lar ise kül-türel etkinliklere daha rahat kat›labilmek için kent merkezlerine do¤ru bir geri dö-nüflü gerçeklefltirecektir. Buna karfl›n, gelecekteki kentler üzerine ileri sürülen birdi¤er bak›fl aç›s› ise, ulafl›m araçlar›ndaki geliflmeler ile paralel olarak, kentin uzan-t›s›nda yer alan bölgelerde yeni alanlar›n say›s›n›n artaca¤› yönündedir. Bu yenialanlarda merkez art›k kiflinin kendi evi olacakt›r. Buna ek olarak her bir birim yada bileflen, birbirlerine organik ba¤ ile ba¤l› olacaklard›r.

Sosyoloji disiplini içinde erken dönemlerde özellikle Ferdinand Tönnies ve Ge-orge Simmel çal›flmalar›nda kent sosyolojisinin ilk örneklerini görmenin mümkünoldu¤unu söylemektedirler. Bununla birlikte ‹bn-i Haldun’un “hadari ümranl›k”


kavram› ile kentleflme sürecinin bafllamas› aras›nda bir iliflkinin oldu¤unu da söyle-mek mümkündür. Tönnies, de¤iflme ile ilgili k›s›mda da belirtildi¤i gibi, cemaat vecemiyet aras›nda yapt›¤› ayr›m›n› k›rsal alan ve kentsel alan çerçevesinde ele almak-tad›r. Cemaat yaflam›n›n kentleflme ile birlikte giderek zay›flad›¤›n› ifade eden Tön-nies’in bu durumdan memnun olmad›¤› ileri sürülebilmektedir. Yak›n iliflkiler gide-rek ortadan kalkmakta ve yerini ikincil iliflkiler, yani samimi olmayan araçsal iliflki-ler almaktad›r ona göre. Bir di¤er isim olan Simmel de, Tönnies gibi kentsel yafla-m›n yabanc›larla dolu oldu¤unu ifade etmektedir. Kent hayat›, k›rsal hayat ile karfl›-laflt›r›ld›¤›nda daha karmafl›k bir nitelik göstermektedir. K›rsal alanda kiflilerin zihin-leri daha nettir, al›flkanl›klar ve gelenekler bu durumun arkas›nda yatan en önemlietkendir. Öngörülebilir bir topluluk içinde yaflamak kiflide emin olma duygusununoluflmas›na neden olmufltur. Kentsel alanda ise çok say›da uyaran bulunmaktad›r vekifliler karmafl›kl›ktan kurtulmak için belirli noktalara odaklanmakta ve di¤erlerinigöz ard› etmektedirler. Kentsel yaflam yabanc›laflmaya neden olmaktad›r.

Kentsel yaflam›n olumsuz yanlar›na vurgu yapan Champion (2003: 139) da, k›rile kent aras›ndaki karfl›laflt›rmalarda kentin k›rsal alana nazaran daha fazla olum-lu alg›lanmas› görüflüne karfl› ç›karak kentlerde yaflam kalitesi ile ilgili tart›flmalar›ortaya koymaya çal›flmaktad›r. Nüfusun afl›r› yo¤unlu¤u, altyap› hizmetlerinin ye-tersiz oluflu, çarp›k ya da yetersiz kentleflme, bu durumun beraberinde getirdi¤içevre kirlili¤i, nüfusun homojen olmamas› ve bunun uzant›s›nda riskli ya da inci-nebilir gruplar›n her türlü hizmetlerden mahrum kalmas› gibi sorunlar bu bafll›k al-t›nda ele al›nabilmektedir. Bu durumdan dolay›, kentsel alan ile k›rsal alan›n bir-leflti¤i banliyöler, k›rsal ve kentsel alanlar›n dezavantajlar›n› minimum seviyeye in-dirgemek için tercih edilen mekânlar olmufllard›r. Böylelikle, üst orta s›n›fta, ortave üstü yafl grubunda ve bask›n etnik grupta yer alanlar, sahip olduklar› bu avan-tajlar nedeni ile banliyölerde yaflamay› tercih etmifllerdir.

Woods (2003: 135) kentleflme sürecinin genel olarak, kent nüfusunun kentselolmayan nüfusa oranla daha h›zl› bir flekilde büyüyebilme kapasitesine dayand›¤›-n› ifade etmektedir. Bu durum ise kentsel alan›n k›rsal alana nazaran daha fazlagöç ald›¤› gerçe¤ini gösterirken, kentsel alanda do¤um oranlar›n›n artmas› ileölüm oranlar›n›n azalmas› fleklinde ifade edilebilen do¤al büyüme olas›l›¤›na dahafazla sahip olmas› gerçe¤i ile yak›ndan iliflkilidir. Kent ile k›r aras›ndaki ayr›m›n te-melinde ise nüfusun fazlal›¤› ile tar›m sektörünün ba¤lant›s› yer almaktad›r. Farkl›bir deyiflle, kentsel alanda yo¤un nüfusa ek olarak tar›msal üretim yerine sanayi yada hizmet sektörü ön planda bulunmaktad›r. Kentleflme sürecinde k›rsal alandankentsel alana do¤ru nüfus hareketini kald›rabilecek kapasiteye sahip olmak bir di-¤er önemli unsur olarak kabul edilebilmektedir. Göç eden nüfusun ihtiyac›n› kar-fl›layabilecek yaflam ve çal›flma alanlar›na ek olarak sosyal alanlara sahip olmakentleflme sürecinin istenilen yönde gerçekleflmesine neden olmaktad›r. Tersi du-rumda ise çarp›k, eksik ya da bozuk kentleflme olarak kavramsallaflt›r›labilen süre-cin ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz hale gelmektedir.

Benzer flekilde Champion (2003: 136-139), 21. yy.’›n birinci kent yüzy›l› olaca-¤›n› ileri sürerken dünya nüfusunun büyük bir bölümünün kentsel alanda yaflama-s›n› ve kiflilerin yaflamlar›n› etkileme gücüne sahip olan önemli olay ve olgular›n(küreselleflme, ekonomik dönüflüm, kültürel çeflitlenme, ekolojik de¤iflim, politikhareketler, savafllar gibi) a¤›rl›kl› olarak kentsel alanda deneyimlenmesini bu du-rumun arkas›nda yer alan etmenler olarak s›ralamaktad›r. K›rsaldan kentsele do¤-ru bir de¤iflim yafland›¤› sürece, nüfusun kentsel alandaki yerleflim biçimleri (ge-cekondulaflma ya da gettolaflma bu yerleflim biçimlerine örnek olarak verilebilir),


Kentsel yaflam vekarmafl›kl›klar ile ba¤lant›l›olarak, modern toplumtan›mlamalar›nda kullan›lankavramlardan bir tanesi“risk toplumu”dur. AnthonyGiddens ve Ulrich Becktaraf›ndan gelifltirilen risktoplumu kavram›,geleneklerden uzaklaflma,kopma ve afl›r› bireyselleflmeile birlikte, belirsizliklerin verisklerin giderek artt›¤› birtoplum yap›s›ndanbahsetmektedir. Genelolarak bak›ld›¤›nda, risktoplumu kent ile organikiliflki içindedir denilebilir.

bu alanlardaki yaflam kalitesi, yönetim ile ilgili tart›flmalar, sosyal bilimciler ve po-litika üretici ile uygulay›c›lar taraf›ndan ele al›nmaya bafllanm›flt›r.

Ça¤dafl sanayileflmifl toplumlarda, nüfus hareketleri a¤›rl›kl› olarak kentleflmesürecine iflaret etmektedir. White (2003: 863-4), söz konusu toplumlarda gözlem-lenen kentleflme olgusunu dört dönem olarak ele almaktad›r:

1. Klasik kentleflme olarak ifade edilen ilk dönemde, Endüstri Devrimi ile bir-likte k›rsal alandan kentsel alana do¤ru bir emek gücünün hareketi söz ko-nusudur ve bu süreç 20. yy.a kadar sürmüfltür.

2. ‹kinci aflamada ise k›rsal alandaki nüfus yo¤unlu¤unun azalmas› devam et-mektedir ve bu azal›flta göç olgusuna ek olarak nüfusun do¤al art›fl›n› ifadeeden do¤um oranlar›nda da düflüfl gözlenmektedir.

3. Üçüncü dönem ise karfl›-kentleflme (counterurbanization) olarak kavramsal-laflt›r›lmaktad›r. ‹lk defa 1970’li y›llarda Amerika Birleflik Devletleri’nde orta-ya ç›kan bu olgu daha sonra Avrupa’ya, Japonya’ya ve Avustralya’ya da ya-y›lm›flt›r. Kentleflmenin karfl›t› (Mitchell, 2004: 17) olarak kabul edilen bu sü-recin en önemli özellikleri, göç olgusu ve yerleflme sistemlerinde gözlemle-nen de¤iflikliklerdir. Di¤er bir deyiflle, nüfusun az oldu¤u alanlardan fazlaolan alanlara do¤ru yaflanan nüfus hareketi kentleflme olarak tan›mlan›rkennüfusun fazla oldu¤u yerleflim alanlar›ndan az oldu¤u alanlara do¤ru göz-lemlenen göç hareketi de karfl› kentleflme olarak ifade edilmektedir. Yerle-flim sistemlerindeki de¤ifliklikten kastedilen durum ise kentsel alanlardakikalabal›k apartman benzeri mekânlardan, müstakil evler gibi daha az nüfu-su içeren mekânlara do¤ru yaflanan de¤iflimdir. Kent merkezlerinde yafla-m›n daha pahal› olmas›, suç oranlar›n›n yüksek olmas›, kirlili¤in artmas› buhareketin ortaya ç›kmas›nda önemli etkenler aras›ndad›r.

4. Kentleflme olgusundaki son ve dördüncü dönem ise “nüfus da¤›l›m›” olarakisimlendirilmektedir (White, 2003: 864). Kavram, 20. yy.›n bafllang›c›ndaözelikle ileri sanayileflmenin ve yüksek gelirin gözlendi¤i toplumlardaki nü-fusun yeniden da¤›l›m› sürecine vurgu yapmaktad›r. Söz konusu süreç, üçaflamada gerçekleflmektedir: Nüfusun büyük bir bölümünün kentsel alandayaflamas›, kentsel alandaki nüfus yo¤unlu¤unun azalmas› ve düzenli olma-yan bir nüfus hareketi.

Yukar›da ele al›nan süreçler içinde efl zamanl› olarak yaflan›lan bir di¤er aflamaise yeniden kentlefltirme (reurbanization) olarak kabul edilebilir. Karfl› kentleflmesüreci ile birlikte, kent merkezindeki nüfusun azalmas› sorununa çözüm olarak,nüfusun daha önceden yaflad›klar› kentsel alanlara do¤ru hareket etmesini sa¤la-yacak politikalar›n oluflturulmas› süreçleri bu bafll›k içinde yer almaktad›r.

Kent çal›flmalar›ndaki önemli kavramlardan bir di¤eri olan banliyö (suburb) vebanliyöleflme (suburbanization), k›r ile kent aras›nda yer alan bir kavram olarak de-¤erlendirilebilir. Bu nedenden dolay›, zaman zaman kentsel, zaman zaman da k›r-sal özelliklerin bu alanlarda gözlenmesi söz konusudur. Bununla birlikte, farkl› tar-t›flmalarda kentlerin mekânsal genifllemesi, banliyölerin ortadan kalkt›¤›, kent vebanliyöleri içine alan “metropol kentler”in ortaya ç›kt›¤› ileri sürülmektedir (Gott-diener ve Budd, 2005: 154). Banliyö genel olarak, kentten daha az; k›rsal alandandaha fazla nüfusa sahip olan yerleflim alanlar› fleklinde tan›mlanabilir. Gottdiener veBudd (2005: 154), kent çal›flmalar›n›n erken dönemlerinde banliyölerin kente ba-¤›ml› konumda oldu¤una dair görüfllerin daha bask›n oldu¤unu ancak son zaman-larda bunun aksine banliyölerin kendi kendine yeter hale geldi¤ini ifade etmekte-dirler. Böylelikle yeni kentsel merkezlerin ortaya ç›kmas› söz konusudur.


Kent kavram› ile ilgili s›kl›kla kullan›lan kavramlardan bir di¤eri de kentçiliktir(urbanism) ve genel olarak, büyük kentlerdeki yaflam tarz› yani “kent kültürü” ola-rak ele al›nmaktad›r (Jones, 2003: 952; Gottdiener ve Budd, 2005: 186-7). Söz ko-nusu kültürde belirgin olan özellikleri ise afl›r› tüketime dayal› bir yaflam tarz›, po-litik, sosyal, ekonomik ve kültürel kat›l›m ile bilgi yo¤un ekonomi olarak s›n›fla-mak mümkündür. Buna ek olarak Gottdiener ve Budd (2005: 186-7), kentsel alanile kentsel alan›n uzant›s› olarak kabul edilen banliyöler (suburb) aras›nda s›n›rla-r›n giderek belirsiz hâle geldi¤ini belirtirken ayn› zamanda ikisi aras›ndaki farkl›-l›klar›n da belirli noktalarda varl›¤›n› devam ettirdi¤ini ileri sürmektedir. Söz ko-nusu farkl›l›klar›n, daha önce de belirtildi¤i gibi bar›nma ihtiyac›n› karfl›layan mes-kenlerde ve ulafl›m biçimlerinde daha da belirgin oldu¤unu ifade eden yazarlar,bu listeye yabanc› olanlara ve sapk›n davran›fllara karfl› olan tutum ve davran›flla-r› da eklemektedirler. Di¤er bir deyiflle, kentsel alanlarda yabanc›lara ve sapk›ndavran›fllara, banliyöler ve k›rsal alanlar ile k›yasland›¤›nda daha fazla tolerans sözkonusudur. Bu durumun arkas›nda kentsel nüfusun, k›rsal alana oranla daha faz-la olmas›n›n etkisi oldukça fazlad›r. K›rsal alandaki nüfusun azl›¤› beraberindesosyal kontrol mekanizmalar›n›n daha güçlü olarak faaliyet göstermesine nedenolabilmektedir. Buna ek olarak kentsel alanlarda ise nüfus yo¤unlu¤unun fazla ol-mas›, bu kontrol mekanizmalar›n›n etkisini azaltmaktad›r. Erving Goffmann’›n ifa-desi ile kentsel alanlarda “sivil/uygar dikkatsizlik” daha ön plandad›r denilebilir.Sivil/uygar dikkatsizlik, Goffman’a göre, sivil/uygar duyars›zl›k ile kar›flt›r›lmama-l›d›r. ‹lki, nüfus fazlal›¤›ndan kaynaklanan bir durum iken ikincisi, bireysel ve sos-yal düzeydeki ahlaki tart›flmalar› beraberinde getirmektedir. Yolda yürürken tan›-mad›¤›m›z kifliler ile ilgilenmemek sivil/uygar dikkatsizlik olarak kabul edilebilir-ken sokakta gördü¤ümüz ve o an yard›ma ihtiyac› olan bir kifliye yard›m etmemeise sivil/uygar duyars›zl›¤a örnek verilebilir. Sivil duyars›zl›k kavram›, “yabanc›lafl-ma” kavram› fleklinde bu metin içinde daha önce risk toplumu ile ilgili k›sa tart›fl-mada ele al›nm›flt›r.

Nüfus yo¤unlu¤unun fazla olmas›, ayn› zamanda nüfus çeflitlili¤inin çok olma-s›na da yol açabilmektedir. Kentsel alanlarda, etnik köken ve ›rk bak›m›ndan fark-l›l›klara sahip çok say›da kifli ya da grubu görmek mümkündür. Kentsel alanlarda-ki yabanc›laflma problemi ile organik iliflki içinde olan bir di¤er sorun ise kent ça-l›flmalar›ndaki afl›r› kentleflme (overurbanization) kavram›n› beraberinde getirmek-tedir. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde s›kl›kla görülen bir sorun olarak karfl›m›-za ç›kmaktad›r. Genel olarak afl›r› nüfus yo¤unlu¤u ile ba¤lant›l› olan bu sorunda,kentin sahip oldu¤u altyap› ve e¤itim, sa¤l›k ve istihdam gibi hizmet ve olanakla-r›n yetersiz kalmas› söz konusudur. Geliflmekte ya da azgeliflmifl toplumlara özgüolan bir di¤er afl›r› kentleflme örne¤i “primate kentler (primate cities)” olarak ta-n›mlanmaktad›r. Gottdiener ve Budd (2005: 105-6), bu kentin gözlemlendi¤i ülke-lerde kentsel alanlar›n çok az say›da oldu¤unu ifade etmektedirler. Bu durumunarkas›nda ise söz konusu ülkelerin ekonomik az geliflmiflli¤i ile ba¤lant›l› olarak,ülke genelinde ekonomik kaynaklar›n, gücün, refah›n, sosyal kurum ve f›rsatlar›neflit da¤›t›lmamas› yatmaktad›r. Bahsi geçen bu bileflenler, özellikle say›ca az olankentsel alanlarda yo¤unlaflmaktad›r. Böylece lider konumda olan yeni kentler or-taya ç›kmaktad›r. Tayland’›n Bankok, Endonezya’n›n Jakarta kentleri bu kent tipi-ne örnek olarak verilebilir. Sosyoekonomik seviye farkl›l›klar›n›n net bir flekildegözlemlendi¤i bu kentlerde, üst tabakada yer alanlar›n yerleflim alanlar› ile gece-kondularda, alüminyum bar›naklarda yaflayan kiflilerin oluflturdu¤u alanlar› birarada görmek mümkündür.


Türkiye’deki kentleflme sorunlar›ndan örnekler veriniz.

Kent Sosyolojisi Sosyolojinin alt dallar›ndan ya da uzmanl›k alanlar›ndan biri olan kent sosyolojisi-nin ortaya ç›k›fl›, 19. yy.daki Endüstri Devrimi ile birlikte Bat› toplumlar›nda göz-lemlenen nüfus yo¤unlu¤u olgusu ve sorunu ile ba¤lant›l›d›r. Kendi içinde çok sa-y›da teorik tart›flmalar› bar›nd›ran bu çal›flma alan› ile ilgili olarak Flanagan (2010:370-373), iki bafll›k alt›nda toplanabilecek yaklafl›mlardan bahsetmektedir. Bunlar,kültürel ve yap›sal yaklafl›mlard›r. Yukar›da görüflleri yer alan Tönnies’e ek olarak,Simmel ve Chicago Okulu kültürel yaklafl›mlar bafll›¤› içinde yer almaktad›rlar. Bubak›fl aç›s›na göre kent, sosyal bir çevre olarak tan›mlanmakta ve bu sosyal çevre-nin yeni hissetme ve eylemde bulunma yollar› yaratma kapasitesine sahip oldu¤ukabul edilmektedir. Di¤er bir deyiflle kentsel alanda, nüfus yo¤unlu¤u ve hetero-jenli¤i ile iliflkili olarak çok say›da kültürel yap›lanmalar görülür. Söz konusu buçeflitlilik, kiflilere kendi yaflam alanlar›ndan farkl› ortamlar ile karfl›laflma olana¤›sa¤lamaktad›r. 1960’l› y›llardan itibaren ise bu bak›fl aç›s› önemli elefltiriler ile kar-fl› karfl›ya kalm›flt›r. Kentlerin metropolitan bölgelere yay›lmas›, iletiflim araçlar› ne-deni ile kent ve k›r aras›ndaki s›n›r›n giderek kalkmas› ve bunun sonucunda kentkültürünün k›rsal alanda da ortaya ç›kmas› söz konusu olmaya bafllam›flt›r. 1960’l›y›llar›n sonlar›na do¤ru ise bu geliflmelere ek olarak, kentin politik ve ekonomikyönden incelenmesini önemseyen görüfller ortaya ç›km›flt›r. Azgeliflmifllik olgusuve onun zengin ve fakir ekonomiler ile iliflkisini ortaya koymaya çal›flan bu bak›flaç›s› “yap›sal yaklafl›m” olarak tan›mlanmaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ye-rel ve ulus-devlet s›n›rlar› içinde gerçekleflen bu iliflki, günümüzde küreselleflmeolgusu ile birlikte bu s›n›r› aflm›fl bulunmaktad›r. Küresel boyutta bir ekonomik po-liti¤in varl›¤›ndan söz etmek mümkündür.

Küreselleflme ile ilgili tart›flmalar için Anthony Giddens’›n “Sosyoloji” isimli kitab›n› oku-yabilirsiniz.

Kültürel Yaklafl›mlar Chicago Okulu: Kent sosyolojisi içinde önemli yaklafl›mlardan biri olan ChicagoOkulu’nun temsilcileri aras›nda Robert Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth ilk ak-la gelenlerdir. 1920-1940 y›llar› aras›nda kent ile ilgili tart›flmalarda önemli görüfl-lere sahip olan bu okulun üzerinde özellikle durdu¤u iki kavram bulunmaktad›r:“kentlilik” ve “ekolojik yaklafl›m ya da kent ekolojisi”. Kentlilik, kent toplumlar›n›ntemel özelliklerini ifade eden bir kavram olarak kabul edilmektedir. Büyüklük, nü-fus yo¤unlu¤u ve çeflitlili¤i bak›m›ndan kentler k›rsal alanlardan farkl›laflmaktad›r-lar. Buna ek olarak kentli yaflam tarz›, ifl bölümünü, yabanc›lar ile daha fazla sos-yal etkileflim içinde olmay›, akrabal›k ve arkadafll›k iliflkilerinin göreli olarak zay›f-lamas›n›, araçsal iliflkilerin daha yo¤un bir flekilde deneyimlenmesini içermektedir.Bu noktada burada ifade edilen de¤erlendirmelerin Simmel ve Tönnies’in görüflle-ri ile paralellik gösterdi¤ini ileri sürmek mümkündür. Bununla birlikte, kentsel ala-n›n sa¤lad›¤› olumlu katk›lardan da bahsetmek gerekmektedir (Bruce ve Yearley,2006: 310-311). Kentsel alanda anonimlik daha fazla özgürlük sa¤lamaktad›r. Altkültürlere kendilerini ifade etme konusunda daha fazla imkânlar sunmaktad›r. Tü-ketimin daha yayg›n bir flekilde kentsel alanda görülmesi, pazar yaratma aç›s›ndanolumlu bir durum olarak de¤erlendirilebilirken tüketim olgusunda bir yükselifleneden olmas› aç›s›ndan elefltirilebilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kent sosyolojisinde, kültürelve yap›sal olmak üzere ikitemel yaklafl›mdan sözedilebilir.

Kentlilik ile ilgili tart›flmalarda ismi en çok geçen kifli Louis Wirth’dir. Kentler-deki gayri samimi iliflkilere yönelik de¤erlendirmeleri baflta olmak üzere çeflitliaç›lardan elefltirilmektedir. Bu elefltiriler, kentsel alanda da akrabal›k ve arkadafl-l›k iliflkilerinin k›rsal alana benzer flekilde oldu¤unu ifade eden görüfllerden olufl-maktad›r. Kentsel alanda da samimi iliflkiler kurulabilmektedir. Özellikle eskikentlerde, yeni kentlere oranla daha yo¤un iliflkilerin gözlemlenebildi¤ini söyle-mek mümkündür.

Chicago Okulu taraf›ndan gelifltirilen bir di¤er kavram olan kent ekolojisi isekentsel nüfusun mekânsal da¤›l›m›n› aç›klamada kullan›lan bir kavram olarak ka-bul edilmektedir. Gruplar, kendilerine özgü do¤al alanlarda ya da semtlerde otu-rurlar. Bu seçim rastlant›sal bir durumdan çok, yerlerin gereksinimlerin karfl›lan-mas›na f›rsat verme potansiyellerine göre yap›lmaktad›r. Su kaynaklar›ndan fayda-lanmak, tar›m ile u¤raflabilmek ya da ulafl›m›n kolayca sa¤lanabilmesini mümkünhale getirmek için nehir kenarlar›na ya da güvenlik gerekçesi ile yüksek kesimle-re kentlerin kurulmas› bu tür ihtiyaçlar›n bir sonucudur. Bununla birlikte, kentinkurulmas› son bir basamak olarak kabul edilmemektedir. Kent gruplar›, ihtiyaçlar›yönünde kendi içinde sürekli olarak yeniden flekillenebilmektedir. Yeni mahalleya da semtlerin kurulmas›, eski ve yeni semtler aras›nda nüfus hareketlili¤inin ya-flanmas› bu duruma örnek olarak verilebilir. Modern anlamda kentlerin ortaya ç›k-mas› Endüstri Devrimi ile efl zamanl› olmufltur. Buna paralel olarak, kentlerde iflyerleri hammadde sa¤lanmas›n› en kolay ve ucuz flekilde olaca¤› yerlerde kurul-maktayd›. Bunun uzant›s›nda ise yaflam alanlar› da bu ifl yerlerinin etraf›nda kurul-maya bafllanm›flt›r. Nüfusun giderek artmas›, ifl yerlerinin say›lar›n›n giderek yük-selmesi beraberinde rekabet olgusunu da getirmektedir. Arsa ve emlak fiyatlar›n-da art›fl yaflanmakta, ifl merkezlerine yak›n yaflam alanlar› daha pahal›, uzak yerlerise daha ucuz olmaya bafllamaktad›r. Bu durum ise ekonomik özelliklerine görenüfusun mekânsal olarak farkl›laflmas›na ve ayr›flmas›na neden olmaktad›r. Ulafl›myollar›n›n yap›lmas› ise mesafeleri k›saltmaktad›r. Burada bahsedilen kentin, iç içegeçmifl halkalardan oluflmufl bir görünüme sahip oldu¤unu söylemek mümkün-dür. Merkez bölge, heterojen bir nitelik göstermektedir. Di¤er bir ifade ile yüksekgelirliler ile düflük gelirlilere ait yap›lar bir arada bulunabilmektedir. Bir sonrakihalkada iflçilerin yerleflim alanlar› yer almaktad›r. Daha sonraki bölge ise, üst sos-yoekonomik seviyedeki kiflilerin yaflad›¤› banliyöleri içermektedir. Süreç içinde,mekânlar›n eskimesine paralel olarak, düflük sosyoekonomik seviyedekiler eskiyap›larda yaflamaya bafllamakta ve üst sosyo ekonomik seviyede yer alanlar ise,flehrin d›fl çeperlerine do¤ru yeni yaflam alanlar› oluflturmaktad›rlar.

Yap›sal Yaklafl›mlar David Harvey: Kent sosyolojisi ile ilgili tart›flmalar›n önemli isimlerinden olan Da-vid Harvey ve Manuel Castells, kent olgusuna elefltirel bakan ça¤dafl düflünürleraras›nda yer almaktad›r. Bu yazarlara göre kentlilik, bir toplumdaki ekonomik vesiyasal unsurlardan ayr› bir olgu olarak ele al›nmamal›d›r. Harvey, “mekân›n yeni-den yap›land›r›lmas›” kavram› ile sanayi kapitalizmi ve kentlilik aras›ndaki iliflkiyiortaya koymaya çal›flmaktad›r. Geleneksel toplumlardan farkl› olarak kapitalisttoplumlarda, k›r ve kent aras›ndaki s›n›rlar giderek bulan›klaflmaktad›r. Makinelefl-me ile birlikte, k›rsal alandaki üretim süreci de pazara yönelik olmaya bafllam›fl vebu durum ekonomik ve sosyal iliflkilerde de¤iflime neden olmufltur.

Flanagan (2010: 370-373), Harvey’in üretim ve da¤›t›m›n ayn› sistemin farkl› gö-rünümleri oldu¤unu bir kez daha ortaya koydu¤unu ifade etmektedir. Söz konusu


sistem kapitalizmdir. Harvey’e göre kentleflme olgusu, asl›nda üretim, dolafl›m, de-¤iflim ve tüketim için gerekli olan fiziksel altyap›n›n yarat›lmas› sürecidir. Bu nok-tada “yarat›lm›fl çevre” kavram›n› kullanmaktad›r. Bu çevre, sermayenin organizas-yonu ve birikimi taraf›ndan üretilmifltir. Kent çevresi kurulur, daha sonra y›k›l›r veyeniden kurulur. Bu süreçler, ekonomik olarak güçlü olanlar›n isteklerine, hükü-metin emlak ve arsa ile ilgili konularda kime yetki verdi¤ine ya da kimden yetkiald›¤›na göre de¤iflim göstermektedir ve temel hedef, üretim süreci sonucunda ar-t› de¤erin daha fazla olmas›n› sa¤lamakt›r.

Manuel Castells: Castells, kültürel yaklafl›mlar içinde yer alan Wirth’in kentli-lik ile ilgili de¤erlendirmelerinin kapitalizmin kültürel yorumu olarak ele al›nmas›gerekti¤ini ifade etmektedir (Pickvance, 2006:189-192). Di¤er bir deyiflle, kentlefl-me sürecindeki ekonomi, politika gibi yap›sal faktörleri dikkate almadan yap›lanbir analizin gerçekte kapitalist ideolojinin bir arac›s› oldu¤unu belirtmektedir. Bunoktada kentleflme ile tüketim aras›ndaki ba¤lant›y› ortaya koymaya çal›flmaktad›r.Kentsel alanda “kolektif tüketim”in varl›¤› söz konusudur. Altyap› hizmetleri, top-lu tafl›mac›l›k, bofl zaman faaliyetlerinin hepsi bu noktada tüketimin birer boyutuolarak de¤erlendirilmektedir.

Al›flverifl merkezlerini, Castells’in “kolektif tüketim” kavram›n› dikkate alarak de¤erlendirin.

Kentin fiziksel özellikleri pazar ve devletin ortak çabalar›n›n birer sonuçlar›d›r.Park alanlar›, okullar, hastaneler, al›flverifl ve ifl merkezleri, gökdelenlerin tümüekonomi ile güç olgusu aras›ndaki ba¤lant›y› ortaya koymaktad›r. Bu iliflki eflitsiz-lik kavram›n› da beraberinde getirmektedir. Mallar›n ve hizmetlerin tüketimi süre-cine toplumun her kesimi eflit derecede dâhil olamamaktad›rlar. Bununla birlikteCastells, kentin fiziksel yap›lanmas› konusunda bu d›fllanm›fl gruplar›n da etkiliolabildi¤ini ifade etmekte ve bu görüflünü desteklemek için farkl› örnekleri aktar-maktad›r. Kentsel sorunlar, bar›nma sorunlar›n›n giderilmesi, ekolojik düzeni tah-rip eden projelere karfl› yap›lan eylemleri, toplumsal hareketleri bu bafll›k alt›ndade¤erlendirmektedir. Harvey ve Castells’in kentleri insanlar taraf›ndan yarat›lm›flyapay çevreler olarak kabul etmektedirler. Ticari iliflkiler, teknoloji ve tüketim ar-t›k yerel bölgeleri de kapsam›fl durumdad›r. Küreselleflme olgusu ile birlikte bu de-¤iflim daha h›zl› bir flekilde hissedilmektedir.

Kolektif Tüketimin bir örne¤i olarak al›flverifl merkezleri hakk›nda daha kapsaml› örnek-ler için George Ritzer’in Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas› isimli kitab›n› okuyabilirsiniz.

Kent Sosyolojisinde Güncel Yaklafl›mlar Biliflim teknolojilerindeki geliflmelerin kentsel alanlar›n giderek önemini yitirmesi-ne ve mekân olarak belirli bir yere konumlanm›fl flehirlerin ortadan kalkmas›na ne-den olaca¤› fleklindeki görüfllerin 1990’l› y›llardan itibaren kent sosyolojisi ile ilgilitart›flmalarda s›kl›kla ele al›nd›¤› Flanagan (2010: 370-373) taraf›ndan belirtilmifltir.Bu teknolojik geliflmelerin kent olgusu üzerinde etkili oldu¤unu ama bunun san›-landan daha farkl› bir flekilde gerçekleflti¤ini de ifade etmektedir. Biliflim teknolo-jilerindeki geliflim, küresel ölçekte yeni bir kent yap›s›n›n ortaya ç›kmas›na nedenolmufltur. Castells taraf›ndan ileri sürülen bu görüfle göre klasik kent, varl›¤›n› de-vam ettirmektedir. Bununla birlikte, küresel ekonomi ile paralel bir flekilde küre-sel kentler ortaya ç›kmaktad›r. Bu kentler, dünya üzerinde belirli bir yerde bulun-mak zorunda de¤ildirler. Di¤er bir ifade ile dünya üzerinde bulunan kentlerin ba-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

z› parçalar› bu yeni kentin bilefleni olarak kabul edilebilir. Bu de¤erlendirmedekullan›lan temel kriter, küresel ekonomiyi ve küresel iliflki a¤lar›n› (network) yö-netebilme kapasitesine sahip olup olmamad›r.

Kent Büyümesi Modelleri Bu bafll›k alt›nda dört temel model yer almaktad›r. Bunlar; Merkezleri Bir Bölge-ler Teorisi, Sektör Model, Çok Çekirdekli Model ve Çevre Modelidir (Henslin,2008: 610-612).

1. Merkezleri Bir Bölgeler Modeli: Sosyolog Ernest Burgress taraf›ndan gelifl-tirilen bu modelde kentin merkezden çevreye do¤ru yay›lmas› sürecine vurgu ya-p›lmaktad›r. Birinci bölge, merkezî ifl alan›n› oluflturmaktad›r. ‹kinci bölge ise dö-nüflüm içinde olan flehir merkezini kapsamaktad›r. Göreli olarak yoksullu¤un ya-fland›¤› bir aland›r bu bölge. Üçüncü bölge, dönüflüm içinde olan ikinci bölgedenkaçan ama yine de daha pahal› bölgelere gitme gücüne sahip olmayan iflçilerin ya-flad›klar› alan› ifade etmektedir. Bu bölgede yaflayan iflçilerin ifl alanlar›na gitmele-ri göreli olarak kolayd›r. Dördüncü bölge, orta sosyoekonomik seviyede yer alan-lar›n tercih ettikleri, pahal› ve refah düzeyi yüksek olan alanlar› içermektedir. Be-flinci bölge ise sayfiye yeri olarak kullan›lan banliyö ya da uydu kentleri kapsa-maktad›r. Bu model ile ilgili olarak Burgress, gerçeklikte bu model ile birebir uyu-flabilen kentlerin oldukça az oldu¤unu ifade etmektedir. Özellikle yay›lmay› engel-leyen co¤rafi etmenler (göl, da¤, deniz vb.) bu durumun temel etmenleridir.

2. Sektör Model: Sosyolog Homer Hoyt taraf›ndan gelifltirilen bu model, Bur-gress’in iç içe geçmifl daireler fleklindeki kent modelini elefltirmektedir. Bir bölge-nin homojen bir nitelik göstermeyece¤ini ileri süren Hoyt, iflçilerin evlerinin, paha-l› apartmanlar›n da ayn› bölgede bulunabilece¤ine dikkati çekmektedir. Buna ekolarak “istila-baflar› çemberi (invasion-succession cycle)” kavram› ile Hoyt, özellik-le göçmenlerin kentin lüks yerlerini istila ettiklerini, belli bir süre sonra bu bölge-de yaflayan üst sosyoekonomik seviyedeki kiflilerin buradan ayr›ld›klar›n› ve bu-nun sonucunda da bu bölgenin de¤erinin azald›¤›n› ifade etmektedir.


1 2 3 4 5

fiekil 7.1

Merkezleri BirBölgeler Modeli

1: ‹fl Merkezi

2: Dönüflüm Bölgesi

3: Mavi Yakal›lar›n Yaflad›¤› Bölge

4: Orta Gelirlilerin Kald›¤› Bölge

5: Sayfiye Bölgesi

3. Çok Çekirdekli Model: Co¤rafyac› Chauncey Harris ve Edward Ullman ta-raf›ndan gelifltirilen bu modelde, kent içinde birden fazla merkezin oldu¤u görüflüsavunulmaktad›r. Kentin farkl› bölgelerinde farkl› merkezler oluflturulmufltur. Oto-mobilcilerin birarada bulunmas›, mobilyac›lar›n bir bölgede toplanmas›, yerleflimalanlar›n›n bir bölgede toplanmas› gibi. Bununla birlikte bu alt bölgelerin de ken-di içinde de s›n›fland›r›ld›¤›n› söylemek mümkündür. Yerleflim bölgelerinin sosyo-ekonomik kültürel farkl›l›klar temelinde s›n›fland›r›lmas› bu duruma örnek olarakverilebilir.

4. Çevre Modeli: Co¤rafyac› Chauncey Harris taraf›ndan gelifltirilen bu model,otoyol yap›mlar›n›n, kiflilerin ve servislerin kent merkezinden d›fl bölgelere do¤ruhareket etmesi üzerindeki etkilerini incelemektedir. Buna ek olarak Harris, sanayive ifl parklar› komplekslerinin oluflmas›n› da bu süreç ile iliflkilendirmeye çal›fl-maktad›r.


fiekil 7.2

AC

C

CF

F

B

B

D

D

E

Sektör Model

A: ‹fl Merkezi

B: Dönüflüm Bölgesi

C: Alt S›n›f›n Yerleflim Yeri

D: Orta S›n›f›n Yerleflim Yeri

E: Üst S›n›f›n Yerleflim Yeri

F: Sanayi Bölgesi

fiekil 7.3

3

3

3

2

6

9

4

1

7

5

8

Çok ÇekirdekliModel1: ‹fl Merkezi

2: Perakende ve Hafif Üretim

3: Alt S›n›f Yerleflim Alan›

4: Orta S›n›f Yerleflim Alan›

5: Üst S›n›f Yerleflim Alan›

6: A¤›r Üretim

7: Çevredeki ‹fl Merkezi

8: Yerleflim Banliyösü

9: Sanayi Banliyösü

Türkiye’de Kentleflme Türkiye’de kentleflme süreci üzerine yap›lan bir de¤erlendirmede, k›rdan kentedo¤ru yaflanan göç olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat› toplumlar›nda En-düstri Devrimi ile birlikte kitlesel bir nitelik kazanmaya bafllayan k›rsal alandankentsel alana göç olgusu, Bat› d›fl› toplumlarda daha farkl› bir seyir izlemifltir. Sözkonusu farkl›l›¤›n arkas›nda ise özellikle Endüstri Devrimi deneyiminin olmamas›yer almaktad›r.

Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, 1950’li y›llardan itibaren Türkiye’de k›rsal alandankentsel alanlara ve buna paralel olarak yurt d›fl›na do¤ru kitlesel nüfus hareketleriyafland›¤› ortaya ç›kmaktad›r. Bat› ile iliflkilerin daha yo¤un olmaya bafllad›¤›, sa-nayileflmenin h›z kazand›¤› bir dönem olan 1950’li y›llar, Truman Doktrini veMarshall yard›mlar› gibi uygulamalar› da içermektedir. Kentsel alanlarda yeni iflalanlar›n›n ortaya ç›kmas›, kitlesel nüfus hareketlerine yol açm›flt›r.

K›rsal alandan kentsel alan do¤ru olan bu hareketler, k›sa, orta ve uzun dönem-de kentsel ortamlarda farkl› sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Öncelikliolarak, sosyo ekonomik seviye bak›m›ndan göreli olan yeni nüfus, kentlerin ifl mer-kezlerine yak›n ve arazi olarak yaflama pek de elveriflli olmayan yerlerde (dere ya-ta¤›, dik yamaç gibi) yaflam›fl ve daha sonralar› da çevresinde merkezden uzak alan-larda giderek geniflleyen halkalar fleklinde yerleflmeye devam etmifltir (Erman, 2004:2). Gecekondu olarak kavramsallaflt›r›lan bir ev modeli gelifltirerek, a¤›rl›kl› olarakkamu arazilerine yasal olmayan flekillerde yerleflen bu yeni nüfus, ilerleyen y›llardapek çok politik ç›karlara da malzeme olmufl ve olmaya da devam etmektedir.

‹lk göç dalgas›nda k›rsal alandan kentsel alana gelen bu yeni nüfus, daha sonra-ki nüfus hareketleri için de önemli bir ilham kayna¤› olarak kabul edilebilir. K›r ileorganik ba¤›n› koparmayan gecekondu bölgesinde yaflayan nüfus, a¤›rl›kl› olarakkendi bölgelerinden gelen yeni nüfus hareketlerine de neden olmufl ve mahalle dü-zeyinde yap›lanmalar ortaya ç›km›flt›r. Hemflehrilik a¤›n›n bu noktada etkisini bura-da yinelemek oldukça anlaml› olacakt›r. Süreç içinde çarp›k kentleflme sorunu ola-rak da kabul edilebilen gecekondulaflma, merkezi ve yerel yönetim mekanizmalar›-n› da harekete geçirmifl ve farkl› altyap›, e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinin sa¤lanmas›konusunda giriflimlerde bulunulmas›na neden olmufltur. Bununla birlikte, günümüz-


2 2

2

2

22

1

1

2

3 3

3

8

5

5

5

7

10

1

4

4

1

1

6

9

fiekil 7.4

Çevre Modeli1: fiehir Merkezi

2: Banliyö Yerleflim Alanlar›

3: fiehir Çevresindeki Dairesel

Otoyollar

4: Çizgisel Otoyollar

5: Al›flverifl Merkezleri

6: Sanayi Bölgesi

7: Ofis Park Alanlar›

8: Hizmet Merkezi

9: Havaliman› Kompleksi

10: Birlefltirilmifl E¤lence ve Al›flverifl

Merkezi

de de gecekondu denilince yetersiz altyap›, e¤itim ve sa¤l›k hizmetleri ile politikhaklar konusunda önemli tart›flmalar güncelli¤ini korumaya devam etmektedir.

Türkiye’de gözlemlenen bu k›rdan kente do¤ru olan nüfus hareketleri, ülke ge-neli ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda belirli kentlerde daha yo¤un bir flekilde deneyimlenmifl-tir. Di¤er bir deyiflle ‹stanbul baflta olmak üzere ‹zmir, Bursa, Ankara, Antalya,Mersin, Diyarbak›r illerine yönelik yo¤un bir nüfus hareketi söz konusudur ve budurum, yukar›da bahsi geçen sorunlar›n daha fliddetli bir flekilde bu kentlerde or-taya ç›kmas›na neden olmufltur.

K›rsal alandan kentsel alana yaflanan bu göç olgusunun arkas›nda öncelikli ola-rak ekonomik unsurlar etkili olmufl iken daha sonralar›, özellikle Do¤u ve Güney-do¤u Anadolu Bölgeleri’ndeki güvenlik ile ilgili sorunlar, burada yaflayan nüfusun,yak›n ve uzak çevrelerde yer alan kentlere hareket etmesine neden olmufltur. Ki-mi zaman bu göçler, kitlesel özelikler göstermifl ve bunun sonucunda as›l yerleflimalanlar›ndan ayr›lmak zorunda kalan nüfus a¤›rl›kl› olarak bu alanlar ile organikba¤lar›n› koparmak zorunda kalm›flt›r. Farkl› bir ifade ile, daha önceki dönemler-de yaflanan göçlerde, k›rsal alanda ailenin baz› üyeleri kalmaya devam etmifl ve budurum, göç eden ile kalan aras›ndaki iliflkinin devaml›l›¤›n› sa¤lamada bir koflulolmufltur; anne ve baban›n ya da akrabalar›n bir k›sm›n›n k›rsal alanda yaflamayadevam etmesi, bulgur, ya¤ gibi farkl› g›da maddelerinin köyden temin edilmesi gi-bi durumlar bu organik ba¤a örnek olarak verilebilir. Oysa güvenlik nedeni ile ya-flanan bu nüfus hareketi ço¤unlukla, kal›c› bir flekilde tüm ailenin farkl› bir yaflambölgesine gitmesine yol açm›flt›r.

K›rdan kente do¤ru yaflanan göç, makro ölçekte s›k›nt›lar› içerir iken mikro se-viyede de sorunlara neden olmufltur. ‹lk dönem göç edenler aras›nda kültür vemekan farkl›l›¤›ndan kaynaklanan bireysel düzeyde hissedilen sorunlar, daha son-raki kuflaklarda etkisini yitirmeye bafllam›flt›r. Buna ek olarak güvenlik nedeni ilegöç etmek durmunda kalan nüfus özelinde ise yukar›da bahsedilen organik ba¤-lar›n yoklu¤u ve göçe neden olay›n y›k›c› etkisi ile psikolojik boyutta gözlemlenensorunlar›n fliddeti oldukça büyüktür.

Zorunlu göç ile ilgli olarak Zuhal Yonca Odabafl’›n Zorunlu Göç Ma¤duru Kad›nlar isimliçal›flmas›n› okuyabilirsiniz.

Erman (2004: 3), gecekondu bölgelerinde yaflayan nüfusa dair oluflturulan kur-gular› dört dönem içinde alman›n mümkün oldu¤unu ifade etmektedir. ‹lk olarak,1950’li ve 1960’l› y›llarda “köylü gecekondulu”, 1970’li y›llarda “sömürülen gece-kondulu” ve 1980’li ve 1990’l› y›llarda da “kent yoksulu gecekondulu”, 1990’l› y›l-lardan sonra ise “sak›ncal› gecekondulu olarak varofllu” kavramsallaflt›rmalar› orta-ya ç›km›flt›r. Tüm bu s›n›flamalar›n özünde “ötekilefltirme” süreci yer almaktad›r(Erman, 2004: 16).

Çevresel etmenler olarak da kabul edilebilen afetlerin meydana gelmesi, barajgibi teknik projelerden kaynaklanan zorunlu yer de¤ifltirme durumlar› da k›rsalalandan baflka bir k›rsal alana ya da kentsel alanlara do¤ru göç hareketlerine ör-nek olarak verilebilir. Türkiye’de ve farkl› co¤rafyalarda gözlemlenebilen bu olgu,yukar›da bahsedilen göç olgular›nda deneyimlenen bireysel ve toplumsal düzey-deki sorunlara benzer s›k›nt›lar›n oluflmas›na neden olmaktad›r.

Ötekilefltirme ve damgalama ile ilgili olarak çevrenizden örnekler veriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


De¤iflme olgusu ile ilgili sosyolojik tart›flmalar›özetlemek.De¤iflme olgusu, sosyoloji de dâhil olmak üzeresosyal bilimlerin hemen hemen hepsinde ortakolan bir kavramd›r. Toplumsal de¤iflmenin ger-çekleflmesinde etkili olan faktörleri iki bafll›k al-t›nda toplamak mümkündür: topluluk ya da top-luma özgü olan içsel etmenler (endogenous) ved›flsal etmenler (exogenous). ‹çsel etmenler, alt-yap›sal unsurlar, onlar›n topluluk ya da toplumüyeleri aras›ndaki da¤›l›m› ve üyelerin bu kay-nak ve hizmetlere ulaflabilmesini içermektedir.Topluluk ya da toplum kendi içinde homojen birnitelik göstermeyebilir. Farkl› flekillerde üyeleringrupland›r›lmas› ya da kategorilefltirilmesi sözkonusu olabilmektedir. Bu s›n›fland›rmalarda et-kili olan unsurlar aras›nda ise toplumsal s›n›f,toplumsal cinsiyet, etnisite ve ›rk farkl›l›klar›, co¤-rafi ve iklimsel farkl›l›klar ve yafla dayanan grup-lamalar yer alabilmektedir. Bu etmenlerin tümügenel olarak topluluk ya da toplum içindeki uyu-mun ya da çat›flman›n ve dolay›s›yla toplumsalde¤iflmenin itici güçleri aras›nda kabul edilebilir.D›flsal etmenler ise, insan gücünün kontrol ede-bilirli¤inin d›fl›ndaki yer alan etmenleri içermek-tedir. Do¤al afetler, teknolojinin beklenmediksonuçlar› (gizli /bozuk ifllev) bu bafll›k alt›ndade¤erlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal de-¤iflme sürecindeki tüm yap›sal etmenler flu flekil-de s›ralanabilir: demografi, teknoloji, kültür, po-litika, ekonomi ve e¤itim.

Nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klamakve nüfus sorunlar›n› özetlemek. Demografi, di¤er bir deyiflle nüfus bilimi, nüfu-sun büyüklü¤ü, da¤›l›m›, yafl, toplumsal cinsiyet,etnik köken, refah bak›m›ndan yap›s›, do¤um,ölüm oranlar›, göç ve gelecek e¤ilimlerini araflt›r-maktad›r. Bu araflt›rmalar› yapma biçimine ba¤l›olarak iki çeflit demografinin varl›¤›ndan bahset-mek mümkündür: formel ve sosyal demografi.Formel demografi, nüfusun matematiksel yönüile ilgilenmekte ve istatistiksel analizler yapmak-tad›r. Nüfus ile ilgili sorunlar denilince ele al›n-mas› gereken kavramlardan bir tanesi “eflitsizlik(inequality)” tir. Sosyolojik olarak eflitsizlikleridört bafll›k alt›nda ele almak mümkün iken (sos-yal s›n›f, toplumsal cinsiyet, ›rk ve etnik köken,

yafl temelli ayr›mc›l›k), küreselleflme olgusu ileküresel ölçekte eflitsizlikleri ifade eden “küreseltabakalaflma” (Henslin, 2008:234) kavram›n› dabu listeye eklemek mümkündür. Eflitsizlik ile s›k-l›kla ele al›nan bir di¤er kavram olan “incinebi-lirlik (vulnerability)” de nüfusun tümünün eflitbir flekilde ulaflamamas› sonucunda ortaya ç›k-maktad›r. E¤itim, sa¤l›k, politik, kültürel ve sos-yal alan içindeki kaynak da¤›l›m›n›n eflitsiz birgerçekleflmesi, incinebilirli¤i yüksek olan grup-lar›n ya da farkl› bir ifade ile risk gruplar›n›n olufl-mas›na neden olmaktad›r.

Kent, nüfus ve de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›k-lamak. Kentleflme, genifl nüfus kitlelerinin k›rsal alan-dan kentsel alana do¤ru hareket etmesi fleklindetan›mlanabilmektedir. Burada söz konusu olanhareketlilik, nüfusun komposizyonunda da de¤i-flimi beraberinde getirmektedir. Nüfusun co¤rafimekân bak›m›ndan hareketlilik içinde olmas› göçolgusunu beraberinde getirmektedir. Ekonomik,sosyal ve politik f›rsatlar ya da k›s›tl›klar, afetler,savafl gibi çeflitli etmenler bu nüfus hareketleri-nin ortaya ç›kmas›nda etkili olan faktörler aras›n-dad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde ya da bu s›n›r-lar› aflan bu hareket, hem göç edenin ait oldu¤utopluluk ya da toplumda hem de göç etti¤i top-luluk ya da toplumun kültüründe de¤iflikli¤e ne-den olabilmektedir. ‹ç göç ve d›fl göç fleklindeyap›lan bir ayr›m, göç olgusunda kabul görmüflbir s›n›flamad›r. Ulus-devlet s›n›rlar› içinde olannüfus hareketlili¤i iç göç olarak kavramsallaflt›r›-l›rken, di¤eri d›fl göç olarak tan›mlanmaktad›r. ‹çgöç olgusu, a¤›rl›kl› olarak k›rsal alandan kentselalana do¤ru bir hareketi temsil etmektedir. Ben-zer flekilde d›fl göç olgusunun da genel olarak,azgeliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlardangeliflmifl toplumlara do¤ru bir yönelim içinde ol-du¤unu söylemek mümkündür.

Kent, kentleflme süreci ve ilgili kavramlar› tan›m-lamak.Kentleflme süreci ile birlikte s›kl›kla ele al›nankavramlar aras›nda ilk s›ralarda yer alan kentli-lik, afl›r› kentleflme, yeniden kentleflme, karfl›kentleflme, banliyöleflme birbirleri ile yak›n iliflkiiçinde olan olgular olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Kent, kentlilik ve kentleflme kavramlar›, sosyolo-jinin erken dönemlerinden itibaren temel ilgialanlar›ndan birini oluflturmaktad›r. Kent, sanayitoplumuna ya da modern topluma özgü bir olgude¤ildir. Göçebe hayattan yerleflik hayata geçiflile birlikte kentin ilk örnekleri ortaya ç›kmayabafllam›flt›r. Kent tan›mlamalar›nda s›kl›kla kulla-n›lan kriterler aras›nda nüfus ilk s›ralarda yer al-maktad›r. Bu noktada kenti çok say›da insan›nkal›c› olarak iskân ettikleri ve kendi yiyecekleri-ni kendilerinin üretmedi¤i yer olarak tan›mlamakmümkündür. Bu noktada Durkheim’in mekanikdayan›flmadan organik dayan›flmaya do¤ru geçifltart›flmalar›n› hat›rlamak anlaml› olacakt›r. Herne kadar kent sadece modern toplum ile s›n›rl›bir olgu olmasa da, kentleflme için bunu söyle-mek oldukça güçtür. Kentleflme, kentlere göçeden genifl ölçekteki nüfusu ve bu kentlerin top-lumun geneli üzerindeki etkisini içeren bir süreçolarak tan›mlanmaktad›r. Endüstri Devrimi, buetkileri sa¤lama potansiyeli bak›m›ndan kentlefl-me sürecinin ortaya ç›k›fl›ndaki en önemli faktörolarak kabul edilmektedir. Kentleflme ile ilgilifarkl› tan›mlar yap›lmaktad›r.

Kent sosyolojisindeki tart›flmalar› de¤erlendirmek. Sosyolojinin alt dallar›ndan ya da uzmanl›k alan-lar›ndan birisi olan kent sosyolojisinin ortaya ç›-k›fl›, 19. yy.daki Endüstri Devrimi ile birlikte Ba-t› toplumlar›nda gözlemlenen nüfus yo¤unlu¤uolgusu ve sorunu ile ba¤lant›l›d›r. Kendi içindeçok say›da teorik tart›flmalar› bar›nd›ran bu çal›fl-ma alan› ile ilgili olarak Flanagan (2010: 370-373), iki bafll›k alt›nda toplanabilecek yaklafl›m-lardan bahsetmektedir. Bunlar: kültürel ve yap›-sal yaklafl›mlar’d›r. Tönnies’e ek olarak, Simmelve Chicago Okulu kültürel yaklafl›mlar bafll›¤›içinde yer almaktad›rlar. Bu bak›fl aç›s›na görekent, sosyal bir çevre olarak tan›mlanmakta vebu sosyal çevrenin yeni hissetme ve eylemde bu-lunma yollar› yaratma kapasitesine sahip oldu¤ukabul edilmektedir. Di¤er bir deyiflle, kentselalanda, nüfus yo¤unlu¤u ve heterojenli¤i ile ilifl-kili olarak, çok say›da kültürel yap›lanmalar sözkonusudur. Söz konusu bu çeflitlilik, kiflilere ken-di yaflam alanlar›ndan farkl› ortamlar ile karfl›lafl-ma olana¤› sa¤lamaktad›r. 1960’l› y›llardan itiba-ren ise bu bak›fl aç›s› önemli elefltiriler ile karfl›karfl›ya kalm›flt›r. Kentlerin metropolitan bölgele-re yay›lmas›, iletiflim araçlar› nedeni ile kent vek›r aras›ndaki s›n›r›n giderek kalkmas› ve bununsonucunda kent kültürünün k›rsal alanda da or-taya ç›kmas› söz konusu olmaya bafllam›flt›r.

1960’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru ise bu geliflmele-re ek olarak, kentin politik ve ekonomik yöndenincelenmesini önemseyen görüfller ortaya ç›k-m›flt›r. Azgeliflmifllik olgusu ve onun zengin vefakir ekonomiler ile iliflkisini ortaya koymaya ça-l›flan bu bak›fl aç›s› “yap›sal yaklafl›m” olarak ta-n›mlanmaktad›r. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ye-rel ve ulus-devlet s›n›rlar› içinde gerçekleflen builiflki, günümüzde küreselleflme olgusu ile birlik-te bu s›n›r› aflm›fl bulunmaktad›r. Küresel boyut-ta bir ekonomik politi¤in varl›¤›ndan söz etmekmümkündür.

Türkiye’de kentleflme süreci ile ilgili tart›flmalar›özetlemek.Türkiye’de kentleflme süreci üzerine yap›lan birde¤erlendirmede, k›rdan kente do¤ru yaflanangöç olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat›toplumlar›nda Endüstri Devrimi ile birlikte kitle-sel bir nitelik kazanmaya bafllayan k›rsal alandankentsel alana göç olgusu, Bat› d›fl› toplumlardadaha farkl› bir seyir izlemifltir. Söz konusu farkl›-l›¤›n arkas›nda ise özellikle Endüstri Devrimi de-neyiminin olmamas› yer almaktad›r.Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, 1950’li y›llardan iti-baren, Türkiye’de k›rsal alandan kentsel alanlarave buna paralel olarak yurtd›fl›na do¤ru kitleselnüfus hareketleri yafland›¤› ortaya ç›kmaktad›r.Bat› ile iliflkilerin daha yo¤un olmaya bafllad›¤›,sanayileflmenin h›z kazand›¤› bir dönem olan1950’li y›llar, Truman Doktrini ve Marshall yar-d›mlar› gibi uygulamalar› da içermektedir. Kent-sel alanlarda yeni ifl alanlar›n›n ortaya ç›kmas›,kitlesel nüfus hareketlerine yol açm›flt›r. K›rsal alandan kentsel alan do¤ru olan bu hare-ketler, k›sa, orta ve uzun dönemde kentsel or-tamlarda farkl› sorunlar›n ortaya ç›kmas›na ne-den olmufltur. Öncelikli olarak, sosyo ekonomikseviye bak›m›ndan göreli olan yeni nüfus, kent-lerin ifl merkezlerine yak›n ve arazi olarak yafla-ma pek de elveriflli olmayan yerlerde (dere yata-¤›, dik yamaç gibi) yaflam›fl ve daha sonralar› daçevresinde merkezden uzak alanlarda giderekgeniflleyen halkalar fleklinde yerleflmeye devametmifltir (Erman, 2004:2). Gecekondu olarak kav-ramsallaflt›r›lan bir ev modeli gelifltirerek, a¤›rl›k-l› olarak kamu arazilerine yasal olmayan flekiller-de yerleflen bu yeni nüfus, ilerleyen y›llarda pekçok politik ç›karlara da malzeme olmufl ve olma-ya da devam etmektedir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal de¤iflme olgusu üze-rinde etkili olan unsurlardan biri de¤ildir?

a. Kültürelb. Fizikselc. Siyasald. Nüfus e. Fizyolojik

2. Afla¤›daki s›n›flamalardan hangisi “demografi” alan›-n›n alt bafll›klardan biri de¤ildir?

a. Formelb. Sosyalc. Tarihseld. Toplumsale. Çevresel

3. Afla¤›dakilerden hangisi nüfusun de¤ifliminde etkiliolan faktörlerden biri de¤ildir?

a. Göç almab. Göç vermec. Do¤umd. Ölüme. Gelir seviyesi

4. Afla¤›dakilerden hangisi göç olgusunun ortaya ç›k-mas›nda etkili olan etmenleri ifade etmektedir?

a. ‹ç göç- d›fl göçb. Göç alma-göç vermec. ‹tici güçler-çekici güçlerd. Ulusal göç-Uluslararas› göçe. Yatay hareketlilik-dikey hareketlilik

5. Afla¤›dakilerden hangisi kentsel alandan k›rsal alanado¤ru hareketi içeren süreci tan›mlamaktad›r?

a. Karfl› kentleflmeb. Yeniden kentlefltirmec. Afl›r› kentleflmed. Kentçilike. Primate kentler

6. Afla¤›daki kavramlardan hangisi kentsel alanlardakinüfus yo¤unlu¤unun fazla olmas› sorununu tan›mlama-da kullan›lmaktad›r?


7. Afla¤›dakilerden hangisi kent kültürü kavram› ile eflanlaml›d›r?


8. Afla¤›da yer alan düflünürlerden hangisi ChicagoOkulu’nun temsilcileri aras›nda yer almaktad›r?

a. Talcott Parsonsb. Louis Wirthc. Manuel Castellsd. David Harveye. Immanuel Wallerstein

9. Afla¤›dakilerden hangisi kent sosyolojisinin “yap›-salc› yaklafl›m”› benimseyen isimler aras›nda yer al-maktad›r?

a. David Harveyb. Robert Parkc. Louis Wirthd. Talcott Parsonse. Michael Burawoy

10. “Küresel kent” kavram› afla¤›daki kuramc›lardanhangisi taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r?

a. David Harveyb. Robert Parkc. Manuel Castellsd. Michael Burawoy e. Talcott Parsons



Erzurum’da Hes Protestosu

Erzurum’un Tortum ilçesinde yap›m› sürdürülen Hidro-elektrik Santrali (HES) inflaat›n› protesto etmek amac›y-la yöre sakinlerince oturma eylemi yap›ld›. Tortum ilçesine ba¤l› Ba¤bafl› beldesinde bir araya ge-len yaklafl›k bin kifli, eski tafl oca¤› mevkisinde, HES in-flaat›nda çal›flan ifl makinesinin önünü keserek buradaoturma eylemi yapt›. Yöre sakinleri HES’in kendilerinima¤dur edece¤ini ileri sürerek taleplerinin karfl›lanma-s› halinde çal›flmalara izin vereceklerini belirtti. Eylemingerçeklefltirildi¤i alana gelen avukat Ercüment fienol,gazetecilere yapt›¤› aç›klamada, HES çal›flmalar›na kim-senin karfl› olmad›¤›n›, belde halk›n›n kanuni yollarlahaklar›n› arad›klar›n› ve hukuki çerçevenin d›fl›na ç›k›l-mad›¤›n› söyledi. fienol, müvekkili oldu¤u belde halk›-n›n sorunlar›n› dinlemek ve destek vermek için Erzu-rum Barosu avukatlar›ndan Mustafa Karaca, Melih fia-hin ve Muhammet Tetikçi’nin de bölgeye gelerek ince-lemelerde bulunduklar›n› bildirdi. HES’e karfl› yap›lanprotestolara kat›lan 17 yafl›ndaki Leyla Yalç›nkaya hak-k›nda mahkemenin verdi¤i karara da de¤inen fienol,gerekli itirazlar› yapt›klar›n›, verilen karar›n bozulaca¤›-na inand›klar›n› kaydetti. fienol, “Mahkeme taraf›ndanHES protestolar›n›n yap›ld›¤› alanlara girme yasa¤› geti-rilen k›z›m›za verilen cezan›n hukukta yeri yok. Bu ka-rar›n düzeltilmesi için gerekli baflvurumuzu yapt›k. Ka-rar›n yeniden gözden geçirilerek, düzeltilece¤ine inan›-yorum” diye konufltu. Yaklafl›k bine yak›n belde halk›n›n düzenledi¤i oturmaeyleminde A muhabirine konuflan fiefika Tutaç (70) da,HES’in yap›lmas›na karfl› olmad›klar›n›, ma¤duriyetleri-nin giderilmesi halinde çal›flmalara izin vereceklerini ifa-de etti. Tutaç, arazilerini sulayamamalar› halinde kuru-yaca¤›n› an›msatarak, “Bizim ma¤duriyetimiz giderilsin,baflka bir fley istemiyoruz. Yakacaksa bizi baflbakan›m›zyaks›n. Ona güveniyoruz. Bizim ma¤duriyetimizi duy-sun. Bizi susuz b›rakmas›n” dedi. Oturma eylemi yapan-lardan 64 yafl›ndaki Nilgün Ay da, bütün umutlar›n›narazileri oldu¤unu, y›l›n belirli aylar›nda su ihtiyaçlar›-n›n karfl›lanmas› halinde çal›flmalara izin vereceklerinibelirtti. “Bizim gidecek baflka bir yerimiz yok. Devleti-mize karfl› de¤iliz. Biz sadece hakk›m›z olan bir fley isti-yoruz. Bu su ortakt›r. Kimsenin hakk› yok. Bizlere sor-madan buralar› satt›lar. E¤er sulama suyu problemimizçözülmezse çal›flmalara kimse bafllayamaz” fleklinde ko-nufltu. Do¤du¤u topraklar›n susuz kalmas›n› istemedi¤i-ni ifade eden Canip Can da (76), sabah 07.00’de bafllat-t›klar› eylem nedeniyle aç olduklar›n› an›msatarak,

“Burada HES orucu tutuyoruz. Ma¤duriyetimiz gideri-linceye kadar da eylemlere devam edece¤iz” dedi.HES çal›flmalar›n› protesto etmek üzere toplanan beldehalk›na destek vermek için eylemin yap›ld›¤› alana ge-len Ba¤bafl› Belde Belediye Baflkan› Karabey Ero¤lu da,yaz mevsiminde ba¤ ve bahçelerin sulanmas› için 4 ay-l›k bir zamana ihtiyaçlar›n›n oldu¤unu söyledi. Eylemyapan belde halk›yla da görüflen Ero¤lu, yapt›klar› tele-fon görüflmelerinde projeyi üstlenen firmadan 5 günsüre istediklerini kaydederek, flöyle konufltu: “‹lçe kay-makam›m›zla görüfltük. Projeyi üstlenen firmayla yap›-lan görüflmelerde 5 gün çal›flmalar› durduklar›n› ifadeettiler. Biz de bu süre içerisinde tekrar görüflmelerimizisürdürerek, Hödük Deresi’nin yaz mevsiminde 4 ay ak-mas›n› sa¤layaca¤›z. Aksi takdirde bizlere 4 ay ba¤ vebahçelerimizi sulama için su verilmeyece¤i taahhüt edil-mezse bu eylemler devam eder. Halk›n ma¤duriyeti gi-derilmedikçe kimse çal›flmalara izin vermez”. Ero¤-lu’nun konuflmas›n›n ard›ndan yöre sakinleri olays›zda¤›ld›.

Kaynak: http://www.haberler.com/erzurum-da-hes-protestosu-2994522-haberi/ (eriflim tarihi: 19 Aral›k2011)

Okuma Parças›Yavafl kent

Sakin kent ya da yavafl kent olarak Türkçelefltirilen Cit-taslow kavram›, küreselleflme ile birlikte giderek stan-dartlaflan ya da tektipleflen kent olgusunu elefltirel birflekilde ele almaktad›r. Ortaya ç›k›fl itibari ile ele al›n-d›¤› takdirde bu kavram›n, sosyal hayat›n pek çok ala-n›nda da karfl›l›k buldu¤unu söylemek mümkündür.‹talya’da 1986 y›l›nda fast food zincirlerinden birisininaç›lmas›na karfl› gerçekleflen eylem, yavafl hareketininilk örne¤i olmufltur. Yerel kültürün korunmas› anlay›-fl›na dayanan bu karfl› ç›k›fl, giderek daha fazla taraftarbulmufltur. Yavafl okuma, yavafl sanat, yavafl ebeveyn-lik üzerine yap›lan tart›flma ve uygulamalar da bu ha-reket ile birlikte ortaya ç›kan di¤er alanlar aras›nda yeralmaktad›rlar. Bir kentin yavafl kent olarak kabul edilmesi için belirlikriterler bulunmaktad›r. Çevre, altyap›, teknoloji, misa-firperverlik, fark›ndal›k ve yavafl yemek projelerine des-tek bu kriterler aras›nda yer almaktad›r (Cittaslow Tür-kiye, 2012:1). Genel olarak, çevreye duyarl›¤›, yerel un-


”

“


surlara önem verme, çevre dostu teknolojiler, yerel eko-nomi ve üretimin desteklenmesi, çevreye, insana vekültüre karfl› duyarl› ve bilinçli olma prensiplerinin bukavram ve hareketin temel ç›k›fl noktas› oldu¤unu söy-lemek mümkündür.Yavafl kent hareketi, tüm dünyada oldu¤u gibi Türki-ye’de de yans›malar bulmufl ve dört yerleflim yeri, ya-vafl kent olarak kabul edilmifltir: Akyaka (Mu¤la), Gök-çeada, Seferihisar (‹zmir), Yenipazar (Ayd›n) ve Tarak-l› (Sakarya) uluslararas› bir örgütlenme olan bu harekettaraf›ndan ileri sürülen kriterleri yerine getirerek bu is-mi alm›fl bulunmaktad›r.

Kaynak: Cittaslow Türkiye (2012) Cittaslow Nedir?,eriflim tarihi 29.03.2012, http://www.cittaslowturki-ye.org/?page_id=512

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Kavra-

m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Demografi” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Demografi” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Demografi” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent

Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent

Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent

Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent

Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent

Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent, Kentleflme ve Kent

Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

On y›l öncesi ile bugünü karfl›laflt›rd›¤›m›zda, yak›n veuzak fiziksel ve sosyal çevrelerimizde çok say›da de¤i-flimler yaflanm›fl olabilmektedir. Söz gelimi, farkl› biryerleflim bölgesine tafl›nm›fl olabilirsiniz. Medeni duru-munuzda bir de¤iflim yaflanm›fl olabilir. ‹fl yaflant›n›zdabir farkl›laflma söz konusu olabilir.

S›ra Sizde 2

2011 y›l› sonlar›nda Van ‹limizde meydana gelen dep-rem, kentin statükosunda de¤iflimlerin ortaya ç›kmas›-na neden olmufltur. Sosyal, ekonomik, kültürel ve poli-tik hayatta bu de¤iflimler gözlenmifltir. Buna ek olarak,son on y›lda küresel ölçekte de büyük de¤iflimler ya-flanm›flt›r. Afganistan ve Irak’ta oluflan dönüflümler, ArapBahar› sürecinde yaflanan farkl›laflmalar bu duruma ör-nek olarak verilebilir.

S›ra Sizde 3

Türkiye’de 1950’li ve 1960’l› y›llarda ortaya ç›kan iç ved›fl göç olgular›nda özellikle ekonomik unsurlar çekicigüç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. K›rsal alandaki eko-nomik yetersizlikler nedeni ile kentsel alanlara ve fark-l› ülkelere do¤ru bir nüfus hareketi söz konusu olmufl-tur. Buna ek olarak bahsi geçen bu ekonomik unsurla-r› ayn› zamanda çekici güçler olarak da kabul etmekmümkündür. Çevresel de¤iflmeler (deprem, sel, toprakkaymas›, topra¤›n verimsizleflmesi, barajlar›n yap›lmas›gibi) ve güvenlik nedeni ile yap›lan göçlerde de söz ko-nusu de¤iflimler (çevresel de¤iflmeler ve güvenlik ge-reksinimi) itici güç olarak ele al›nabilir.

S›ra Sizde 4

K›rsal alandan kentsel alana do¤ru yaflanan iç göç olgu-sunda, kentsel alanlar›n haz›r olmamas› nedeni ileönemli s›k›nt›lar söz konusu olmaktad›r. Bu s›k›nt›lar›nbafl›nda altyap› ve hizmet yetersizlikleri ilk s›ralarda yeralmaktad›r. Buna ek olarak, kentlerin tümüne do¤rugöreli olarak dengeli bir nüfus hareketinin olmamas›,baz› kentlerde afl›r› bir nüfus yo¤unlu¤una neden ol-makta ve bu durum da bahsi geçen sorunlar›n fliddeti-nin artmas›na yol açmaktad›r.



S›ra Sizde 5

Kentleflme süreci elefltirel bir bak›fl aç›s› ile ele al›nd›-¤›nda Castells taraf›ndan ileri sürülen kolektif tüketimi-nin gerçekleflti¤i alanlardan bir tanesinin de al›flveriflmerkezleri oldu¤unu söylemek yanl›fl bir de¤erlendir-me olmayacakt›r. Farkl› alanlardaki maddi ihtiyaçlar›n(giyim, g›da, ev yap›m malzemeleri gibi) karfl›lanmas›konusunda sa¤lad›¤› imkânlara ek olarak, bofl zamanetkinliklerini (al›flverifl yapmak, sinemaya gitmek, kafe-lerde vakit geçirmek gibi) içermesi de bu tüketimin ger-çekleflmesinde önemli bir etken olarak karfl›m›za ç›k-maktad›r.

S›ra Sizde 6

Ötekilefltirme süreci, sosyolojik olarak bizden olmayan-lara yönelik gerçeklefltirilen bir damgalama, ayr›mc›l›kve d›fllama süreci olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Farkl›etnik kökenlere sahip olan kifli ya da gruplara, farkl›yafllarda olanlara, kad›nlara karfl› böyle bir alg›n›n ya-k›n çevremizde olmas› oldukça yüksek bir olas›l›kt›r.

Bruce, S. ve Yaerley, S. (2006). The Sage Dictionary

of Sociology, London: SAGE.Caldwell, J. C. (2003). Demography, History of, iç.

Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G.Mcnicoll Der.), New York: Macmillan.

Gottdiener, M. ve Budd, L. (2005). Key Concepts in

Urban Studies, London: Sage.Champion, T. (2003). Cities, Future of, iç. Encyclopedia

of Population (Der. P. Demeny ve G. Mcnicoll),New York: Macmillan.

Erman, T. (2004). “Gecekondu Çal›flmalar›nda ‘Öteki’Olarak Gecekondulu Kurgular›”, European Jour-

nal of Turkish Studies, http://www.ejts.org/docu-ment85.html

Flanagan, W. G. (2010). Urban Sociology: Images and

Structure, New York: Rowman & Littlefield.Giddens, A. (2008). Sosyoloji, ‹stanbul: K›rm›z›.Henslin, J. M. (2008). Sociology: A Down to Earth

Approach, NewYork: Pearson.Hoffman, J. (2006). Social Change, iç. The Cambridge

Dictionary of Sociology (Ed. B. Turner), NewYork: Cambridge.

Jones, G.W. (2003). Urbanization, iç. Encyclopedia of

Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), NewYork: Macmillan.

Mitchell, C. J. A. (2004). “Making Sense of Counterurba-nization”, Journal of Rural Studies, 20: 15-34.

Odabafl, Z. Y. (2007). Zorunlu Göç Ma¤duru Kad›nlar,iç. Yeni Toplumsal Travmalar, (Ed. A. Kasapo¤-lu), Ankara: Referans.

Odabafl, Z. Y. (2010). Sürdürülebilir Afet Yönetimi

ve Kad›n, Ankara: Ankara Üniversitesi.Pickvance, C. (2006). Urbanism, iç. Sociology The Key

Concepts, ( Ed. J. Scott), London: Routledge.Ritzer, G. (1998) Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas›,

‹stanbul: Ayr›nt›.Sztompka, P. (2006). Change and Development, iç.

Sociology The Key Concepts, (Ed. J. Scott),London: Routledge.

White, M. J. (2003). Rural-Urban Balance iç.Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G.Mcnicoll Der.), New York: Macmillan.

Woods, R. (2003). Cities, iç. Encyclopedia of

Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), NewYork: Macmillan.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sapk›n davran›fllar› tan›mlayabilecek,Suçu tan›mlayabilecek,Suçu aç›klayan kuramlar› özetleyebilecek,Suç türlerini s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sapk›n Davran›fl• Suç• Kriminoloji• Biyolojik ve Psikolojik Kuramlar• Fonksiyonalist Kuramlar

• Etkileflimci Kuramlar• Kontrol Kuramlar›• Çat›flma Kuram›• K›r›k Camlar Kuram›• Sosyal Ö¤renme Kuramlar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Davran›fl Bilimleri-I Suç ve Sapk›nDavran›fllar

• SAPKIN DAVRANIfi VE SUÇ • SUÇU AÇIKLAYAN KURAMLAR• SUÇ TÜRLER‹


SAPKIN DAVRANIfi VE SUÇSuç, sapk›n davran›fl, fliddet ve toplumsal kontrol sosyolojinin temel konular› ara-s›nda yer al›r. Bu bölümde öncelikle sapk›n davran›fl ve suç kavramlar› ele al›na-cak, daha sonra suçu aç›klayan kuramlar incelenecektir. ‹zleyen k›s›mda ise suçtürlerine de¤inilecektir.

Sapk›n Davran›fl Günlük gazete sayfalar›nda ya da bültenlerde yer alan haberleri inceledi¤imizdebunlar›n büyük bir k›sm›n›n toplumsal düzene ayk›r› davran›fllardan olufltu¤unufark ederiz. Trafikte hatal› sollama ya da afl›r› h›z nedeniyle meydana gelen maddihasarl› veya ölümlü kazalar, yaralamalar, cinayetler, yolsuzluklar, h›rs›zl›k, fliddetolaylar› ve daha birçok benzeri durum toplum düzenini bozan birer sapk›n dav-ran›fl örne¤idir.

Toplumsal düzen, dura¤anl›k ve bütünleflmenin uyumuna yard›m ederken dü-zensizlik ve kötü bütünleflme, suç ve sapmaya yard›m eder (Günflen ‹çli, 2003:502). Toplumsal düzen, bu düzeni yürüten toplumsal kontrol mekanizmalar› yo-luyla sa¤lanmaktad›r. Toplumsal kontrol, toplumsallaflma sürecinde ö¤renilir vezamanla içsellefltirilir. Toplumsallaflma sürecinde uyum sa¤lay›c› davran›fllar pekifl-tirilir ve ödüllendirilirken uyumsuz davran›fllar cezaland›r›l›r. Bunlar da resmî vegayri resmî biçimde oluflur (Özkalp, 2011: 373). Toplum düzenini sa¤layan birta-k›m yasalar, kurallar, yönetmelikler, töreler ve gelenekler bulunmaktad›r.

Sapk›n davran›fl, bir topluluk ya da toplumda önemli say›da insan taraf›ndankabul edilen belirli bir normlar kümesine uyum göstermeme olarak tan›mlanabilir.Bu norm ihlâlleri trafikte h›z limitinin üzerinde araba kullanmaktan, h›rs›zl›¤a vecinayete kadar çeflitlenebilmektedir. Sapk›nl›k kavram› hem birey hem de grupla-r›n etkinlikleri için geçerlidir. Buna örnek olarak, Britanya’daki dinsel bir grup olanHare Kriflna tarikat› örnek verilebilir. Yollarda dans ederek ilahi söyleyen, vejetar-yan kafeler iflleten ve etraftaki insanlara kendi inançlar›na dair yaz›lar da¤›tan Ha-re Kriflna üyeleri Hindistan’dan Bat›’ya geldiklerinde daha çok uyuflturucu ba¤›m-l›s› gençlere yöneliyordu. Bu grubun üyeleri sapk›n bir alt kültürü temsil ederler.Bugün ise say›lar› azalmakla birlikte toplumun genelinde varl›klar›n› sürdürmekte-dirler (Giddens, 2008: 842).

Suç ve Sapk›n Davran›fllar

Toplumun büyük birço¤unlu¤unca benimsenennormlara karfl› gelme,uyumsuz davranma sapk›ndavran›fl olaraktan›mlanabilir.

Sapk›n davran›fl çok genifl bir alan› kapsar ve toplumdan topluma da de¤iflir. Birtoplumun sapk›n davran›fl olarak niteledi¤i bir davran›fl bir baflka toplumda “normal”olarak de¤erlendirilebilir (Bozkurt, 2004: 173). Örne¤in bir toplumda kad›n›n arabakullanmas› bir suç olarak kabul edilip trafi¤e ç›kan sürücü kad›nlar cezaland›r›l›rkenbirçok toplumda bir kad›n›n araba kullanmas› normal karfl›lanmaktad›r.

Toplumsal sapma, olumsuz oldu¤u kadar olumlu da olabilir. Olumlu sapma,ideal davran›fl örüntüleri yönünde bir sapmad›r (Fichter, 1996: 189’dan aktaranBozkurt, 2004: 175). Toplumun çok ilerisinde olan baz› erdemli insanlar, egemennormlara ters düflerek örne¤in geçmiflte köleli¤e ve toplumsal adaletsizli¤e karfl›ç›kt›klar› için d›fllanm›fllard›r.

Sapk›n davran›fl›n ödüllendirilenler, cezaland›r›lanlar ve ödül veya cezas›z ka-bul edilenler olarak üç biçimde ortaya ç›kt›¤› ifade edilebilir. Savaflta üstün baflar›ve kahramanl›k gösteren bir asker madalya ile ödüllendirilebilir. Cinayet iflleyenbir katil sadece toplumun norm ve beklentilerinden sapmakla kalmay›p insan ha-yat›na verilen de¤erden de sapm›flt›r. Onun bu sapk›n davran›fl› gere¤ince cezalan-d›r›l›r. Üçüncü sapma biçimine ise yafll› bir kad›n›n evini onlarca sokak kedisiyledoldurmas› onlarla yaflamas› ya da yafll› bir adam›n saat biriktirme tak›nt›s› örnekolarak verilebilir. Bu durumda bu gibi davran›fllar toplumca ne ödüllendirilir ne decezaland›r›l›r, “biraz tuhaf” fakat zarars›z biçiminde, oldu¤u gibi kabul edilir (Ha-ralambos and Heald, 1985: 406).

Sapk›nl›k ile suç birçok durumda örtüflmekle beraber ayn› fleyler demek de-¤ildir. Sapk›nl›k kavram›, yaln›zca bir yasay› ya da kural› çi¤neyen uyumsuz dav-ran›fla göndermede bulunan suç kavram›ndan çok daha genifltir. Di¤er taraftansapk›n davran›fl›n pek çok biçimi yasalar taraf›ndan s›n›rland›r›lmam›flt›r (Giddens,2008: 842). Bunun yan›nda suç teflkil eden eylem ile genel olarak sap›c› eylem ara-s›nda bir ay›r›m yapmak gerekir. Çünkü sapma, kiflilik yap›s›na ba¤l› oldu¤u hâl-de, objektif olarak ceza normuna göre suç teflkil eden davran›fl ve tutum tarihî kuv-vetlerin eseridir ve kendisini kanunlarda gösterir (Dönmezer,1982: 201).

‹nsan›n sapk›n davran›fllar›n›n hepsi teknik anlamda suç de¤ildir. Bir baflka de-yiflle, nezaket kurallar›na, örf ve adetlere ve bir k›s›m ahlâk kurallar›na ayk›r› dav-ran›fllar teknik ve hukuki anlamda suç de¤ildirler (Dönmezer, 1984: 57). Örne¤iniki kifli konuflurken aralar›na girip, sorulmad›¤› halde, görüfl bildirmek yanl›fl birdavran›flt›r fakat teknik ve hukuki anlamda bir suç oluflturmaz.

Suç da, bütün di¤erleri gibi sap›c› bir eylemdir. Ancak sap›c› eylemlerden kanunkoyucu taraf›ndan seçilmifl ve bir ceza müeyyidesi ile karfl›lanm›fl olan›d›r. ‹nsanlararas›ndaki iliflki biçimleri bu seçimi belirler (Dönmezer, 1984: 59). Peki suç nedir?

Suç ve sapk›n davran›fl aras›ndaki farklar› de¤erlendiriniz.

Suç ve NitelikleriJhering, suçu “toplum halinde yaflama flartlar›na yönelmifl her türlü sald›r›” olaraktan›mlar. Durkheim’e göre ise suç, “kolektif bilincin kuvvetli ve belirmifl tutumlar›-n› ihlâl eden fiillerdir”. Thomas ve Znaniecky (1957: 1753’den aktaran Dönmezer,1984: 58) ise kavram› sosyal psikoloji boyutuyla ele alarak suçu, “kiflinin kendisiniait gördü¤ü grupta, varl›¤› toplum dayan›flmas› ile çeliflki gösteren fiil” olarak ta-n›mlarlar. Sutherland’a göre suç üç unsuru kapsar:

a) Bütün grup veya grup içinde siyasal bak›mdan önemli olan küçük bir altgrup taraf›ndan takdir olunan bir de¤er,


Sapk›nl›k kavram› suçkavram›ndan daha genifltir,bir baflka deyiflle her suç birtür sapk›n davran›flt›r fakather sapk›n davran›fl bir suçolmayabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Suç kelimesinin ‹ngilizcekarfl›l›¤› olan “crime”kelimesi Latince kökenlidirve “yarg›lad›m, kararverdim” anlam›na gelen birkökten gelmektedir vesuçlama, suçlu bulmaanlamlar›n› ifade eder(Simpson ve Weiner,1989’dan aktaran GöktunaYaylac›, 2010: 200).

b) Toplumun di¤er bir parças›n› oluflturan küçük grubun, kültürel bak›mdandi¤er grup ile çat›flma hâlinde bulunmas› dolay›s›yla, söz konusu de¤eri yahiç takdir etmemesi veya az takdir etmesi ve böylece o de¤eri tehlikeye sü-rüklemesi,

c) De¤eri takdir etmeyenlere karfl› usulünce uygulanan cebir yoluna baflvurul-mas›d›r (Sutherland- Cressey, 1955: 15’den aktaran Dönmezer, 1984: 59).

Taft’›n suç görüflü ise flöyledir: Topluma zarar veren hareketler ya örf ve âdet-lerce belirlenmifltir ya da grup içinde egemenli¤i elinde tutanlar, di¤er kiflilerin, ta-v›r ve hareketlerini uydurmalar› için modelleri, örnekleri ve bu suretle moral ku-rallar›n tümünü tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar verir, bunlar› ih-lâl edenlere söz konusu mevkii reddederler. Günümüzde sosyo-kültürel bilimler,suç teflkil eden insan davran›fl›n› toplumda yürürlükte olan sosyal normlardan birnevî sap›fl, sap›c› eylem olarak tan›mlamaktad›rlar. Suçlu, içinde yaflad›¤› toplu-mun normlar› ile kiflisel kuvvetleri aras›nda bir denge kuramam›fl kiflidir (Dönme-zer, 1984: 59).

Suçu aç›klayan farkl› tan›mlar› inceledikten sonra flimdi de suçun nitelikleriniele alal›m.

Suç, evrensel, genel bir olayd›r. Suç, tarihin en eski devirlerinden itibaren varolmufltur ve ileride de var olmaya devam edecektir. Suçsuz bir toplum hayaldenbaflka bir fley de¤ildir. ‹nsanlar›n içinde ihtiraslarla birlikte toplum hâlinde yaflama-n›n ortaya ç›kard›¤› çeflitli sosyal çeliflkiler, uyumsuzluklar bulundukça suç da varolacakt›r (Dönmezer, 1984: 62).

Suçun bir baflka niteli¤i onun nisbili¤i, yani görelili¤idir. Suçu oluflturan fiillerzaman ve ortama göre de¤ifliktir. Bugün a¤›r suç say›lan eylemler geçmiflte bazenvatanseverlik olarak kabul ediliyordu. Bugün suç say›lmayan baz› fiiller de geçmifl-te en ahlak d›fl› fiiller olarak say›l›yordu (Dönmezer, 1984: 63). Suçu oluflturanfiillerin zamana göre de¤iflmesine örnek vermek gerekirse; Türkiye’de kamu hiz-met binalar›n›n kapal› mekânlar›nda tütün ürünlerinin kullan›lmas› buna iliflkin ka-nun yürürlü¤e girmeden önce yasak de¤ildi, yani suç olarak tan›mlanmam›flt›. An-cak bu kanunun yürürlü¤e girmesinden itibaren bu kanuna ayk›r› davrananlar›n il-gili kanun maddesinin hükümlerine göre cezaland›r›lmas› söz konusudur, yani ar-t›k bu tür bir davran›fl suçtur.

Suç bir bak›ma, baz› kiflilerin davran›fllar› ve tutumlar› ile bunlar›n içinde yafla-d›klar› grupta yerleflmifl davran›fl örnekleri ile aras›nda bir çeliflkidir. Bu çeliflki herzaman ve her yerde zorunlu olarak var olaca¤›ndan, suç genel ve evrensel bir olayteflkil eder ve adam öldürme, h›rs›zl›k gibi çeflitli suçlar›n farkl›l›¤›na ra¤men birçeflit bilimsel yönden gözlemin yap›lmas› kabil ve bilimin konusunu oluflturan birolay niteli¤i ile varl›¤›n› korur (Dönmezer, 1984: 62-63).

Tüm kriminologlar›n üzerinde anlaflt›klar› temel nokta suçun politik süreçleredayanan yasal bir kavram oldu¤udur. Bu politik süreçler 6000 y›l önce Orta Do-¤u’da veya civar›nda keflfi ile mümkün hâle gelmifltir. Suçun kat› bir flekilde bilim-sel de¤il, yasal oldu¤u bir gerçektir (Günflen ‹çli, 2003: 505).

Dünyan›n ücra köflelerinde yaflayan küçük avc› ve toplay›c› toplumlar tan›mla suçtan ar›n-m›fl (crime free) toplumlard›r çünkü bu toplumlar›n üyeleri okuryazar de¤illerdir, böyle-likle flekillendirilmifl suçlu statüleri yoktur (Ellis ve Walsh, 2000: 3-4’den aktaran Günflen‹çli, 2003: 505).

1898. Ünite - Suç ve Sapk›n Davran›fl lar

Bir davran›fl›n suçolabilmesi için toplumtaraf›ndan suç olaraktan›mlanmas› gerekir. Bu dazamandan zamana, gruptangruba, kültürden kültürefarkl›lafl›r.

Suç, törelere, ahlakkurallar›na ve hukukibak›mdan da yasalara ayk›r›davran›fl olaraktan›mlanabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ceza kanunlar›n›n genelli¤i gere¤i kanunda ayn› biçimde tan›mlanan suçlar ifl-lendiklerinde tamam›yla kiflisel ve subjektif bir nitelik kazan›rlar. Her suç, iflleniflin-de, onu iflleyenin kiflili¤ine ba¤l› nitelikler gösterir. Bu anlamda kriminolojinin,suçlunun gerçek kiflili¤inin derinliklerine inmesi zorunlu olur (Dönmezer, 1984:63). Peki suçun kayna¤› nas›l aç›klanmaktad›r?

Suçun kayna¤›na iliflkin aç›klamalar›n› bireysel düzeyde yapan kuramc›lar ikikutupta yer al›r. Bunlardan ilki suçlu davran›fla neden olunmad›¤›, fakat suçun in-san›n özgür seçimi oldu¤udur. Bu aç›klamaya göre, suçun seçimi di¤er herhangibir davran›fl›n seçimine benzemekle beraber onun baz› durumsal yükümlülükleriolabilir. Temelde yasalar› ihlal etmeyi seçen bireyler bunu güdülerini tatmin etmekiçin yaparlar. Bu güdülerin ranj› sonsuza kadard›r. Örne¤in, insanlar say›s›z güdü-leri tatmin etmek için suça kat›l›rlar. Hofllanmak, e¤lenmek, heyecan, korku duy-mak, merak›n› tatmin etmek gibi güdüler iç ödüller grubundad›r. A¤r›, stres, ger-ginlik veya bunalmay› gidermek, kaybedilen bir beklentiyi karfl›lamak, sorumlu-luktan kaçmak veya kaç›nmak, kendini yedekte tutmak veya korumak ise kifliselve psikolojik ödüllerdir. Para kazanmak, mal ve hizmet elde etmek, ekonomik ada-letsizliklerini gidermek, ekonomik kay›plar› karfl›lamaksa ekonomik, parasal vemaddi ödüllerdir. Statü elde etmek, fleref ve prestij kazanmak, iyili¤e karfl›l›k ver-mek, kabul edilebilirli¤i elde etmek, bir yere uymak veya normal oldu¤unu hisset-mek, uzak durmak, baflkalar›na küskünlü¤ünü ifade etmek, grup sadakatini kan›t-lamak, geleneksel rol beklentisini yerine getirmek, bir de¤iflimle rekabet etmek ve-ya ona uymak da kiflileraras› ve sosyal ödüllerdir. Sistemi yenmek, birinin yaflam›üzerinde kontrole sahip olmak, yönetmek veya di¤erlerinden güçlü oldu¤unu ifa-de etmek, özgürlük kazanmak politik ödüllerdir. Etik inançlar› tatmin etmek içinbaflvurulan eylemler ise dini ve ahlaki ödüllerdir. Bu ödüller bireylerin yasal ey-lemlere kat›l›m› ile de tatmin edilebilir. Böylece bu ödüller baz› insanlar›n nedensuç ifllemek yerine yasal eylemlere kat›larak güdülerini tatmin ettikleri ya da suçunnedenleriyle ilgili fazla bir aç›klama getirmez (Günflen ‹çli, 2003: 504).

Suçun kayna¤›na iliflkin bireysel düzeydeki ikinci durum suçlu davran›fl›n öz-gür seçimi yerine onun ortaya ç›kmas›na neden olundu¤unu savunan kuramc›laraaittir. Bireyi ihlale yönlendiren veya onun yasa ihlal eden bir davran›fl sergilemesi-ne yol açan herhangi bir güdü, rahatlat›c› bir davran›fl olmak yerine nedensel birdavran›fl olabilir. Biyolojik, psikolojik ve sosyolojik suç kuramlar› genetik veyakromozom anormallikleri, fiziksel anormallikler, yetersiz sosyalizasyon, taklit, ö¤-renme, güçlendirme veya daha genel bir süreç olan sosyal etkileflim gibi genifl biryelpazede yer alan çeflitli koflullar›n sonucu olabilir (Einstadler ve Henry, 1995: 7-13’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 505).

KriminolojiBirbiriyle iliflkili fakat ayr› olan iki disiplin suç ve sapk›n davran›fllar› inceler. Bun-lardan ilki olan kriminoloji, ceza hukukunun dayatt›¤› davran›fl biçimleriyle ilgi-lenir. Kriminologlar suçun ölçülmesi ile ilgili teknikleri, suç oranlar›ndaki e¤ilimlerve topluluklar içerisinde suçun azalt›lmas›na yönelik politikalarla ilgilenmektedir-ler. Sapk›nl›k sosyolojisi ise, kriminolojik araflt›rmalardan yararlan›rken, ayn› za-manda ceza hukuku alan›n›n d›fl›nda yer alan davran›fllar› da inceler (Giddens,2008: 842).

K›saca farkl› kriminoloji tan›mlar›n› ve kriminolojinin konusunu aç›klayal›m.Sutherland’a göre kriminoloji, “Suçu sosyal bir olay gibi ele alan bilgilerin bütünü-dür” (Sutherland-Cressey, 1955: 3’den aktaran Dönmezer, 1984: 9). Bu bilgi dal›


Kriminolojinin Türkçekarfl›l›¤› “Suç Bilimi”dir.Kriminolojinin “Suçolgusunun incelenmesi” ,“Suç olgusuna iliflkin bilim”veya “Suç bilimi” gibi çokk›sa tan›mlar›yap›lmaktad›r. Ancak, içeri¤ibelirlemeye yöneliktan›mlarda birlikbulunmamaktad›r(Dönmezer, 1994: 7).

içine kanunlar› yapmak, ihlal etmek ve kanunlar›n ihlal edilmesine karfl› tepkidebulunmak süreçleri girmektedir. Taft’a göre kriminoloji deyimi, genel ve özel an-lamda olmak üzere iki türlü kullan›lmaktad›r. Dar veya özel anlamda kriminolojisuçu anlamak, suçu önlemek, suçlular hakk›nda uygulanmas› gerekli ifllem ve ted-birleri belirlemek için gerekli konular›n incelenmesidir (Taft, 1956: 19’dan aktaranDönmezer, 1984: 11). Caldwell de benzer bir ayr›ma yer vermektedir: “Genifl anla-m› ile kriminoloji suç ve suçluya ve toplumun suçu cezaland›rmak ve önlemek hu-susunda gösterdi¤i çabalara iliflkin bilgilerin bütününü belirtir” (Caldwell, 1956:3’den aktaran Dönmezer, 1984: 11).

Bonger ise kriminolojiyi flöyle tan›mlar: “Bütün yönleri ile suç olay›n› inceleyendeneysel bir bilimdir.” Bu anlamda ele al›n›nca kriminoloji, Suç Antropolojisi, SuçSosyolojisi, Suç Profilaksisi, Suç Psikolojisi, Penoloji, Suç Siyaseti olarak adland›r›-lan bütün bilgileri kapsamaktad›r. Sykes’a göre ça¤dafl kriminoloji, ceza hukuku-nun sosyal kökenlerini, ceza adalet mekanizmas›n›n iflleyiflini, suç teflkil eden dav-ran›fllar›n nedenlerini, suçun önlenmesi ve tenkili (bast›r›lmas›), kiflilerin iyilefltiril-mesi, ›slah› ve sosyal çevrenin de¤ifltirilmesi konular›n› içerir (Sykes, 1978: 4’tenaktaran Dönmezer, 1984: 9).

Nicefero’ya göre ise kriminoloji ba¤›ms›z bir bilim dal› olup sentetik ve tümegidici bir kimlik tafl›maktad›r. Bu bilim suça iliflkin çeflitli disiplinlerin bafll›ca so-nuçlar›n›, suçlu ve ona karfl› uygulanmas› gereken tedbirleri özetler ve bir sentezi-ni yapt›¤› suça iliflkin çeflitli bilimlere ait bir tür girifl niteli¤indedir (Constant, 1949:15’den aktaran Dönmezer, 1984: 9). Sabatini’nin yapt›¤› tan›m ise flöyledir: “Krimi-noloji deneysel metod ile suçlunun kiflili¤ini inceleyerek suç olay›n›n tabii menflei-ni ve mekanizmas›n›, sosyolojik ve biyolojik etmenleri araflt›ran suçlulu¤a ait ge-nel bir bilimdir” niteli¤indedir (Constant, 1949: 15’den aktaran Dönmezer, 1984: 9).

Haskell-Yablonosky, özlü bir tan›mla, “Kriminolojinin, suç ve suçlular›n bilim-sel incelenmesi” oldu¤unu ifade eder ve kriminolojinin inceleme alan› olarak daflunlar› gösterir:

a) Suçun niteli¤i ve miktar›,b) Suçun ve suçlulu¤un nedenleri,c) Ceza hukukunun geliflmesi ve ceza adaletinin yerine getirilmesi,d) Suçun özellikleri,e) Suçlunun ›slah›,f) Suçluluk biçimleri,g) Suçun sosyal de¤iflime etkileri (Haskell-Yablonosky,1978: 4; Sokullu-Ak›nc›,

1999: 18’den aktaran Tutar, 2002).Göppinger, kriminolojiyi flöyle yorumlam›flt›r: Kriminoloji bir deneysel disiplin-

ler aras› bir bilimdir. O, suçun ifllenmesi ve engellenmesi gibi, suçluya davran›fllailgili olarak ortaya ç›kan, insani ve toplumsal alandaki durumlarla ilgilenir. Krimi-noloji, disiplinler aras› çok faktörlü yönü ve suçlunun kiflili¤i ile ilgili deney alan-lar›ndaki araflt›rmalar›n› hem hukuk kurallar› hem de hukuk ya da sosyal düzen ta-raf›ndan onaylanmayan hareketler içinde yürütür (Göppinger, 1980: 1’den aktaranDemirbafl, 2001: 30). Williams ise kriminolojinin alan›n› dar olarak yorumlayarak,“Kriminolojinin insan davran›fllar›n›n suç say›lanlar› ile ilgilendi¤ini, bunlar›n iseceza hukuku taraf›ndan yasaklanan davran›fllar” oldu¤unu ifade eder (Williams,1999: 2; Sokullu-Ak›nc›, 1999: 20). Oysa kriminoloji ceza hukuku kapsam›nda veonun güdümünde bir suç bilimi de¤ildir. Suç say›lan her fley kriminolojinin ilgi ala-n›ndad›r. Kaiser, kriminolojinin deneysel bir bilim oldu¤unu, suçlulukla ilgili her


fleyin konusu oluflturdu¤unu, bütün sosyal olumsuz sap›c› davran›fllar›n, suçun vesuçlunun kontrolünün, viktimolojinin ve suçun önlenmesinin kriminolojinin konu-su oldu¤unu iflaret etmifltir (Tutar, 2002).

Kelime olarak suçluluk bilimi anlam›na gelen kriminoloji, (Kunz, 1994: 1’denaktaran Demirbafl, 2001: 30) gerçek yaflamdaki fiili bir olay (örnek) olarak suçunbilimidir; deneysel ve gerçek bir bilimdir (Mezger, 1951: 3’den aktaran Demirbafl,2001: 30). K›saca kriminoloji gerçekler bilimidir (Mergen, 1995: 1’den aktaran De-mirbafl, 2001: 30). Di¤er bir ifadeyle kriminoloji, suçlu ve suç gerçekli¤indeki gö-rünüfl flekli olarak, suçla ilgilenen, suç ve suçlu bilimidir (Rüdiger, 1982: 11). De-mirbafl da kriminolojiyi genifl yorumlam›fl ve kriminolojik araflt›rmalar›n konusunu,“Suç olsun veya olmas›n bütün olumsuz sosyal davran›fllard›r” (Demirbafl, 2001:32) fleklinde ifade etmifltir.

Kriminolojinin Türkiye’deki kurucusu olan Ord. Prof. Dr. Sulhi Dönmezer kri-minolojiyi, “‹nsan›n sap›c› davran›fl ve eylemleri aras›nda suçu do¤uran, yapan vekontrol etme amac›n› güden süreçleri aç›klayan ve suçun sebep ve faktörlerini be-lirlemek amac›yla insana ve suç iflleyen insana iliflkin bilgilerin bütününün sente-zini oluflturan bir bilgi dal›” (Dönmezer, 1984: 16) olarak tan›mlam›flt›r. Dönmezer,kriminolojinin kapsam›n› ise flu flekilde çizmifltir: “Kriminolojinin konusu, toplum-sal normlardan sapma flekillerinden suç denilen insan davran›fl, tav›r ve hareketle-rini ve suç olay›n›, suçu yapan süreçleri, sosyal bir gerçek olarak ceza adalet siste-minin iflleyiflini, suç ile suçlu ve sosyal çevre iliflkilerini incelemek, suçun sebep veetmenlerini mümkün oldu¤unca belirlemek, suça sebebiyet veren unsurlar›, süreç-leri izah etmek ve bu hususlarda elde edilen bilgilerle söz konusu suç denilen sos-yal kötülü¤ü en etkin flekilde yok etmek veya mümkün oldu¤unca azaltacak stra-teji ve teknikleri belirlemektir” (Dönmezer, 1984: 13).

Constant’a göre (1949: 16’dan aktaran Dönmezer, 1984: 9) genifl anlamda kri-minoloji iki büyük gruba ayr›l›r. Befl alt dal› kapsayan ve genellikle teorik krimino-loji olarak an›lan birinci gruptaki alt dallar flunlard›r:

a) Suç Antropolojisi: Bu dal suçluyu, organik yap›s› bak›m›ndan inceler ve ve-rasete iliflkin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri söz konusu eder.

b) Suç Psikolojisi: Suçun oluflmas›na neden olan ya da geliflmesini sonuçlayanruhi olaylar›, mekanizmalar› inceler: yafl, cinsiyet, karakter, bünye gibi.

c) Suç Sosyolojisi: Suçu bir sosyal olay olarak ele al›r; sosyal kimlik tafl›yan vesuça sebep olan etmenleri araflt›r›r; sosyal ortam, alkolün etkileri, sinema,din gibi.

d) Suç Psikiyatrisi: Anormal ve ak›l hastas› suçlular› inceler; ak›l hastal›klar› ilesuç aras›ndaki iliflkileri belirler.

e) Penoloji: Cezalar›n ve güvenlik tedbirlerinin menfle ve geliflmelerini aç›klarbunlar›n ne derece etkili olduklar›n› araflt›r›r.

‹kinci grubu ise Uygulay›c› Kriminoloji oluflturmaktad›r:a) Suç Siyaseti: Suçlar› önlemek için devletin yerine getirmesi gereken faaliyet-

lerden söz eder. Bu itibarla suç siyaseti suça karfl› savaflmak için devletin fa-aliyete koydu¤u bütün araçlardan oluflur. Bu bak›mdan din, ahlak da bireraraç say›labilirler.

b) Suç Profilaksisi: Toplumun, suçlulu¤unun sosyal ekonomik etmenlerini ön-lemek ya da azaltmak veya yok etmek için baflvurdu¤u bütün araçlar› ince-leyen bilgi dal›d›r. Bu bilimin t›bbi ve sosyal yönleri vard›r.


Dönmezer (1984: 9),kriminolojiyi genifl anlamdaele al›rken kriminolojininamac›n› kanun sürecine,suçu önlemeye ve suçlularhakk›nda gerekli tedbirlerialmaya iliflkin genel vede¤iflik ilkelerin ve di¤ertipteki bilgilerin bütünüolarak ifade eder.

c) Kriminalistik ya da bilimsel polis: Suçlular›n ortaya ç›kar›lmas›n› sa¤lamakiçin baflvurulan fennî araçlar› inceler. Daktiloskopi, Antropometri, Balistikgibi dallar› vard›r.

Kriminalistik ile kriminolojinin iki ayr› bilim dal› oldu¤u ay›rt edilmelidir, ço¤uzaman ikisi birbirine kar›flt›r›lmaktad›r. Bu iki ayr› bilim dal›n›n ayn› bilim dal› gi-bi gösterilmesi yanl›fl oldu¤u gibi birinin di¤erini kapsamas› da söz konusu de¤il-dir. Teoride ve uygulamada da durum bu flekildedir. Kriminalistik teknik bir deliltespit bilimidir. Kriminalistik teknik olarak suç delillerinin tespiti, suçlunun tespitive suçun ayd›nlat›lmas› ile ilgilenmesine karfl›n, kriminoloji her fleyden önce suçunaç›klamas›n› yapan, suçlu davran›fl›n nedenlerini inceleyen, suçun önlenmesi vesuçlulukla mücadele ile ilgilenen bir bilimsel ö¤retidir. Kriminalistikten, ceza ko-¤uflturma organlar› ve onlar›n yard›mc›lar› taraf›ndan suçtan korunma ve suçun ay-d›nlat›lmas› vas›tas›yla suçlulukla mücadele ö¤retisi anlafl›l›r (Geerds, Lübeck,1980: 1; Clages, 1997: 24’ten aktaran Demirbafl, 2001: 45). Kriminalistik, teknik ola-rak suçun ayd›nlat›lmas› ve suçlunun tespit edilmesi suretiyle adli hatalar› önlemekve insana insanca muamele edilmesi gayesini güder. Kriminalistik bunu, suç delil-lerini matematik, fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif bilimlerden yararlanmak suretiy-le, yani teknik olarak gerçeklefltirir (Karabenli: 7’den aktaran Demirbafl, 2001: 45).

SUÇU AÇIKLAYAN KURAMLARSapk›n davran›fllar›n nedenini aç›klayan yaklafl›mlar, toplumdan topluma hatta ay-n› toplum içindeki alt gruplara göre farkl›l›k gösterdi¤i gibi geçmiflten günümüzekadar da çeflitlilik göstermifltir. Bu k›s›mda ele al›nacak olan yaklafl›mlar›n hiçbirisapk›n davran›fllar› tümüyle aç›klama gücüne sahip de¤ildir ancak birbiriyle yak›niliflki içindedirler. Herbir kuram ya da yaklafl›m ortaya koydu¤u model ve aç›kla-ma biçimleriyle suçlulu¤u anlamam›za yard›mc› olabilecek bir nitelik tafl›r (Özkalp,2011: 374).

Sapma ve suçu aç›klamaya yönelik ilk çal›flmalar özünde biyolojik temellidir. Fizyolojik vebiyolojik kuramlarda baz› bireylerin sapmaya genetik olarak daha e¤ilimli olduklar›savunulmufltur.

Biyolojik Kuramlar‹nsanlar›n neden suç iflledi¤i, yüzy›llard›r cevab›aranan bir soru olmufltur. Bundan bir yüzy›l ön-ce bir k›s›m araflt›rmac› kimi insanlar›n biyolojikolarak suçlu oldu¤una inan›yordu. ‹talyan antro-polog ve kriminolog Lambroso, Darwin’in evrimteorisinin etkisiyle 1870’lerde suçlu tiplerinin be-lirli anatomik özelliklerine göre belirlenebilece-¤ini düflünüyordu. Lambroso, suçlular›n kafatas›ve al›n biçimi, çene büyüklü¤ü ya da kol uzun-lu¤u gibi fiziksel özellikleri inceleyerek, bunlar›insan evriminin önceki aflamalar›ndan kalanözellikler olarak nitelemifltir. Lambroso’nun gö-rüflleri tamamen terkedilse de daha sonraki dö-nemde suçu üç ana insan bedeni tipiyle aç›kla-yan bir baflka biyolojik kuram ortaya at›lm›flt›r(Giddens, 2008: 840).


Resim 8.1

‹talyan antropologve kriminologCesare Lambroso(1835- 1909).

Kaynak: http://freethoughtalmanac.com/?p=1136

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sheldon’a göre üç ana insan ti-pinden bahsedilebilir: ince, uzun ya-p›l› ve entellektüel nitelikliler (ekto-morf tipler) k›sa boylu, fliflman, irikemikli, nefleli, d›fla dönük, pikniktipler (endomorf tipler) ve son ola-rak kasl›, sportif yap›da olanlar (me-zomorf tipler). Bu kurama göre me-zomorf tiplerin di¤er tipteki insanla-ra göre suç iflleme e¤ilimleri dahayüksektir.

Hooton da suç ve suçlu tipleri üzerine çal›flm›flt›r. Ona göre h›rs›zlar›n k›sa ka-fas›, sar› saçlar› ve ç›k›k çeneleri vard›r. Ya¤mac›lar›n uzun dalgal› saçlar›, uzun ka-falar›, k›sa kulaklar›, genifl yüzleri bulunmaktad›r. Cinsel suç failleri ise ya afl›r› de-recede ufak tefek, kambur ya da çok dolgun kiflilerdir. Suçlu olanlar› olmayanlar-la karfl›laflt›ran Hooton, yap›sal bak›mdan daha afla¤›da olanlar›n çevrenin de bas-k›s› ile daha da kötü olduklar› ve bunun da suçlulu¤a yol açt›¤› sonucuna varm›fl-t›r. Onun görüflleri örneklemini do¤ru seçmedi¤i gerekçesiyle özellikle davran›flbilimcilerce elefltirilmifltir (Bozkurt, 2004: 178).

Krestschmer ise, atletik tiplerin cebir ve fliddet suçlar›na; astenik tiplerin ufakh›rs›zl›k ve hilekârl›klara; piknik tiplerin ise genel olarak hileli suçlara e¤ilimli ol-duklar›n› belirtmifltir (Dönmezer, 1984: 121-123). Henry E. Kelly vücuttaki kimya-sal dengesizliklerin suça neden olabilece¤ini ve kandaki fleker oran›n›n yüksekli¤idurumu ve vitamin eksikliklerinin suça yol açabilece¤ini ileri sürmüfltür (Haralam-bos ve Holborn, 1995: 387-388’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 201).

Suçu aç›klayan fizyolojik ve biyolojik kuramlar birçok yönden elefltiri alm›flt›r.fiöyle ki, beden tipi ile suçluluk aras›nda genel bir iliflki olsayd› bile bu, kal›t›m›netkisi konusunda hiçbirfley söylemezdi. Kasl› tipteki insanlar suç etkinliklerinedo¤ru itilebilirler çünkü bu etkinlikler atletik yap›n›n fiziksel olarak sergilenmesi


Resim 8.2

Lambroso’nunçizimlerindenbirkaç örnek.

Kaynak: http://www.contemporary-issues-in-criminology.com/blog/wp-content/uploads/2012/01/Vict-lombroso.jpg

Endomorph Mesomorph Ectomorph

fiekil 8.1

Sheldon’un tips›n›flamas›:Endomorflar(arkadafl canl›s› verahat olan pikniktipler), mesomorflar(sald›rgan,macerac› ve suçaen fazla e¤ilimliolanlar) veektomorflar (içedönük ve ölçülü).

Kaynak: http://www.polleosport.hr/?p=2890

için f›rsatlar yarat›r. Bunun yan›nda, suçu aç›klayan fizyolojik ve biyolojik kuram-lar ›slahhanelerdeki suçlularla s›n›rl›d›r ve daha sert, atletik görünümlü suçlular,daha k›r›lgan görünümlü, zay›f olanlara bakarak daha çok bu ›slahhanelere gön-derilmifl olabilir. Kimi bireyler k›zg›nl›k ve sald›rganl›k e¤ilimi gösterebilirler; buda baflkalar›na yönelik fiziksel sald›r›larda kendini gösterebilir. Fakat herhangi birkiflilik özelli¤inin kal›t›mla devral›nd›¤›na iliflkin kesin bir kan›t yoktur; olsayd› bi-le bunlar›n suçluluk ile iliflkisi en az›ndan uzak bir iliflki olurdu (Giddens, 2008:840-841).

Psikolojik KuramlarBiyolojik kuramlar bireyi suça yönelten fiziksel özelliklere odaklan›rken psikolo-jik kuramlar kiflilik tipleri üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. ‹lk kriminolojik araflt›rma-lar genellikle hapishaneler ve ak›l hastaneleri gibi kurumlarda yürütülmüfltür. Buortamlarda daha çok psikiyatri hakk›ndaki düflünceler hâkimdi. Burada suçlular›nay›rt edici özellikleri “eblehlik” ve “ahlaki düflkünlük” de içlerinde öne ç›kar›lm›fl-t›r (Giddens, 2008: 841).

Reckless ve Dinitz’in k›s›tlama kuram› suçu aç›klayan psikolojik yaklafl›mlardanbiridir. Bu araflt›rmac›lar, ö¤retmenlerden 12 yafl grubundaki çocuklar›, suça ba¤-lant›l› biçimde olumlu veya olumsuz özelliklerine göre s›n›flamalar› istemifllerdir.Daha sonra her iki kategoride yer alan çocuklar ve onlar›n anneleri ile görüflül-müfltür. Böylece çocuklar›n benlik kavramlar›n›n, di¤erleriyle iliflkide nas›l olufltu-¤u incelenmifltir. Sonuçta, “iyi çocuklar” çok bilinçlidirler. Yani Freudiyen anlam-da geliflmifl bir süper egolar› vard›r. Engellenmifllikle bafla ç›kabilme, kültürel normve de¤erlerle olumlu bir biçimde kendini özdefllefltirebilme becerisine sahiptirler.Buna karfl› “kötü çocuklar” daha bilinçsiz, engellenmeye karfl› daha az toleransgösteren, geleneksel kültür ile daha az uyumludurlar. Ayr›ca araflt›rmac›lar, “iyi ço-cuklar”›n, “kötü çocuklar”dan polisle daha temas hâlinde olduklar›n› tespit etmifl-lerdir (Bozkurt, 2004: 180).

Suçu aç›klayan psikolojik kuramlar sapman›n aç›klanmas›nda sosyal ve kültü-rel etkenlerin gözard› edilmesi, psikologlar›n zihinsel sa¤l›¤›n ne oldu¤u ve kifliliközelliklerinin nas›l ölçümlenece¤ine iliflkin güçlü bir ortak anlay›fl›n bulunmay›fl›ve psikolojik kuram› desteklemek üzere yap›lan araflt›rmalar›n yetkin olmad›¤› ge-rekçeleriyle elefltirilmifltir. Bu elefltiriler yan›nda bireyin sadece çocukluk dönemi-ne a¤›rl›k verilmesi ve yaflam boyu çeflitli sosyal ve kültürel etkenlerin kiflilik üze-rindeki etkilerinin gözard› edilmesi de baflka bir elefltiridir (Haralambos ve Hol-born, 1995: 388’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 201).

Psikolojik kuramlar›n aç›klay›c›l›¤› s›n›rl›d›r; çünkü birçok suç normal kabuledilen insanlar taraf›ndan ifllenmektedir. Sapman›n toplumsal boyutunu ihmaleden her türlü kuram eksik olacakt›r.

Biyolojik ve psikolojik kuramlar aras›ndaki benzerlikleri de¤erlendiriniz.

Sosyolojik KuramlarBu k›s›mda suçu aç›klayan sosyolojik kuramlar içinde fonksiyonalist kuramlar, altkültür kuramlar›, etkileflimci kuramlar, çat›flma kuramlar› ve kontrol kuramlar› eleal›nacakt›r.

Suç ve sapmaya iliflkin sosyolojik kuramlar›n farkl› ve bazen birbirini tamamla-yan yönleri vard›r. Kuramlar› detayl› olarak incelemeden önce aralar›ndaki ortakyönleri vurgulamak yararl› olacakt›r. Yirminci yüzy›l boyunca gelifltirilen bu ku-ramlar flu ortak yönlerle öne ç›kmaktad›rlar:


Psikolojik kuramlarsapk›nl›¤›n aç›klamas›n›toplumda de¤il, bireydearam›fllard›r.

Biyolojik ve psikolojikkuramlarda sapk›nl›¤›ntoplumdan de¤il, bireyde“yanl›fl” olan birfleylerdenkaynakland›¤›varsay›lmaktad›rlar. Buyaklafl›mlarda suçun, bireyinkontrolü d›fl›nda yabedeninde ya da zihindeyerleflik olan etkenlerceç›kar›ld›¤› görüflü hâkimdir.E¤er bilimsel kriminolojisuçun nedenlerini tamolarak saptayabilseydi bunedenleri gidermek kolayolabilirdi. Bu aç›dan suçuaç›klayan biyolojik vepsikolojik kuramlarpozitivisttir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

a) Suç bütün toplumlarda görülür ve toplumsal aç›dan yararl› olabilen fonksi-yonlar› vard›r. Bu fonksiyonlar çözümlendi¤inde suç daha iyi anlafl›labile-cektir.

b) Suç çat›flmaya ba¤l›d›r. Sosyal tabakalar, ç›karlar ve özellikle ekonomik ç›-karlarla iliflkilidir.

c) Toplumun içindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilgilidir.d) Modern kent yaflam›yla güçlü biçimde iliflkilidir.e) Suç günlük yaflam durumlar›ndan ö¤renilir.f) Grup de¤erlerine ve yasalar›na uyma ilkesine ba¤l›l›¤›n azl›¤›ndan kaynak-

lan›r (Carrabine vd., 2004: 45-46’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 202).

Fonksiyonalist KuramlarFonksiyonalist kuram, sapmaya iliflkin çözümlemesine bireyden çok bir bütünolarak toplumdan bafllar ve sapman›n kaynaklar›n› toplumun do¤as›nda arar (Ha-ralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuram, sadece bireysel güdülerinde¤il toplumsal yap›n›n sapmay› üretmesine odaklan›r. Toplumsal durumlar bireyüzerinde bask› yoluyla bireyi sapma davran›fl›na yöneltir. Bu yaklafl›m kültüre vesosyal yap›ya olan güçlü vurgusuyla oldukça sosyolojik niteliktedir (Andersen veTaylor, 2005: 175’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 202). Fonksiyonalist kuram›savunan baz› kuramc›lar sapmay› bütün toplumlar›n gerekli bir parças› olarak gör-müfllerdir. Polis ve mahkemeler gibi sosyal kontrol mekanizmalar›n› gerekli bulur-ken belirli düzeyde sapman›n olumlu fonksiyonlar› olaca¤› da savunulmufltur (Ha-ralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuramlarda suç ve sapk›nl›k, ya-p›sal gerilimlerden ve toplumdaki bir ahlaki düzenleme yoklu¤undan kaynakl› gö-rülmektedir. E¤er toplumdaki bireyler ve gruplar›n hedefleri eldeki ödüllerle örtüfl-müyorsa, istekler ve gerçekleflenler aras›ndaki bu uyumsuzluk, kimi üyelerin ken-dilerini sapk›n güdülenmeler içinde hissetmelerine yol açacakt›r (Giddens, 2008:844). Suçu aç›klayan fonksiyonalist kuramlar çerçevesinde ilk olarak Durkheim veMerton’un yaklafl›mlar›, daha sonra da alt kültür yaklafl›m› ele al›nacakt›r.

a) Durkheim’›n kuram›: ‹lk sosyolojik suçluluk teorisi olarak Emile Durkhe-im’in (1858-1917) suçun yap›sal-fonksiyonel s›n›rlanmas› kuram›ndan söz edilir.Durkheim, sosyolojik metod kural› içerisinde (1895), suçlulu¤un analizi arac›l›¤›y-la bu kuram›n› oluflturmufltur. Kriminologlar aras›nda suçun patolojik bir görünüflortaya koydu¤unun tart›flmas›z oldu¤u bir zamanda Durkheim, suçlulu¤un tamtersine tüm toplumlarda, her türde görünüflte olaca¤›n› belirterek itiraz etmifltir.Suçlulu¤un bulunmad›¤› hiçbir toplum yoktur. Her yerde ve her zaman insanlar›nbaz› davran›fllar›na tepki olarak ceza uygulanm›flt›r. Bu yüzden suçluluk normal-dir. E¤er suçlulu¤un kapsam› belirli bir s›n›r› aflarsa, bu hastal›kl›d›r (Durkheim,1968: 3’den aktaran Demirbafl, 2001: 125). Suçun olmad›¤› bir toplum tam olarakve hiçbir yerde mümkün olamaz (Kürzinger, 1996: 80; Schwind: 125’den aktaranDemirbafl, 2001: 125).

Anomi kavram›, ilk kez modern toplumlarda geleneksel normlar ve standartla-r›n yerlerine yenisi konmadan afl›nd›¤›n› ileri süren Emile Durkheim taraf›ndan or-taya at›lm›flt›r. Anomi, toplum yaflam›n›n belirli bir alandaki davran›fllar›n› düzen-leyen hiçbir aç›k ölçünün bulunmad›¤› durumlarda ortaya ç›kar. Durkheim’a görebu gibi durumlarda insanlar kendilerini yollar›n› kaybetmifl ve kayg›l› hissederler.Dolay›s›yla anomi intihar e¤ilimleri üzerinde etkili olan toplumsal etkenlerden bi-ridir. Durkheim, suç ve sapk›nl›¤› toplumsal olgular olarak ele alarak her ikisininde modern toplumlar›n kaç›n›lmaz ve gerekli unsurlar› oldu¤una inanm›flt›r. Ona


Suçu aç›klayanfonksiyonalist kuramlarçerçevesinde Durkheim veMerton’un yaklafl›mlar›,daha sonra da alt kültüryaklafl›m› ele al›nabilir.

göre modern dönemde insanlar geleneksel toplumlarda olduklar›ndan daha az k›-s›tlanm›flt›r. Modern dünyada bireysel seçime daha fazla yer oldu¤u için, kimiuyumsuzluklar›n olmas› kaç›n›lmazd›r.

Durkheim’a göre sapk›nl›k, toplumda birtak›m fonksiyonlar› yerine getirir. ‹lkolarak sapk›nl›k, kültürel norm ve de¤erlerin belirginleflmesini sa¤lar. ‹kinci olaraksapk›nl›k, toplumdaki “iyi” ve “kötü” davran›fllar aras›ndaki s›n›r› korumay› destek-ler, yani s›n›rlar› netlefltirir. Di¤er taraftan sapk›nl›k, toplumda dayan›flman›n art-mas›n› sa¤lar. Son olarak da sapk›nl›k, toplumda yeni düflünceler ve meydan oku-malar yaratarak yenilikçi bir güç hâline gelir; bu bak›mdan de¤ifliklik yarat›r (Durk-heim, 1964, 1895; 1964, 1893’den aktaran Macionis ve Plummer, 1997: 209).

b) Merton’un yap›sal gerilim kuram›: Robert K. Merton ise Durkheim’›n gelifl-tirdi¤i anomi kavram›n› sapk›n davran›fllara uygulam›flt›r (Merton, 1938: 672-682’den aktaran Özkalp, 2011: 378). Merton, kriminolojideki temel sorunlardan bi-rini ele almaktad›r: Toplumun bir bütün olarak daha zengin duruma geldi¤i bir dö-nemde suç oranlar› neden artmay› sürdürmektedir? Yükselen hedeflerle kal›c› eflit-sizlikler aras›ndaki karfl›tl›¤› vurgulayan Merton, sapk›n davran›fl›n önemli bir bile-fleni olarak göreli yoksullaflmaya iflaret etmektedir (Giddens, 2008: 846).

Merton, konuya fonksiyonalist yaklafl›m aç›s›ndan bakarak sapk›n davran›fllar›toplumsal sistemin dengesinin bozulmas› sonucu ortaya ç›kan bir olay olarak gör-mektedir. Merton’a göre anomi, toplumca belirlenen amaçlarla, bu amaçlar› ger-çeklefltirecek yollar aras›nda bir uyumsuzluk sonucu oluflmaktad›r. Merton’a göreanominin sonucunda oluflan sapk›n davran›fllar, toplumun istedi¤i meflru yollarlaulafl›labilecek, baflar› amaçlar›na götürecek kültür araçlar› ile sözü geçen amaçlararas›ndaki çat›flmadan do¤ar (Dönmezer, 1984: 447’den aktaran Özkalp, 2011:378).


Mutlak yoksulluk kavram›geçinme- fiziksel bak›mdansa¤l›kl› bir varoluflugüçlendirmek içinkarfl›lanmak zorunda olantemel koflullar- düflüncesinedayan›rken; göreli yoksullukise yoksullu¤un belirlitoplumlarda geçerli olangenel yaflam standartlar›ylailiflkilendirir. Göreli yoksullukkavram›n› savunanlar,yoksullu¤un kültürel olaraktan›mlan›r oldu¤unu veevrensel bir yoksunlukstandart›na göreölçülmemesi gerekti¤inikabul etmektedirler(Giddens, 2008: 385-386).

fiekil 8.2

Kurumsallaflm›fl Araçlar

Kabul Red

UYUMGÖSTERENLER

fiEK‹LC‹LER

YEN‹L‹KÇ‹LER

GER‹ÇEK‹LENLER

BAfi KALDIRANLAR

Yeni AraçlarYoluyla

Yeni AmaçlarArama

Kab

ulR

edKül

türe

l Am

açla

r

Merton’un UyumModelleri .

Kaynak: Macionisve Plummer, 1997:211.

Merton, toplumsal bak›mdan öne ç›kar›lan de¤erler ile bunlara eriflmek içinkullan›lacak araçlar›n s›n›rl› olmas› aras›ndaki gerilimlere gösterilen befl olas› tep-kiyi belirlemektedir (fiekil 8. 2):

1. Uyum gösterenler (conformity), baflar›ya ulafls›n ya da ulaflmas›nlar, hem ge-nel olarak benimsenmifl de¤erleri hem de bunlar› gerçeklefltirmek için kul-lan›lacak geleneksel araçlar› kabul ederler. Nüfusun büyük bir ço¤unlu¤ubu kategoriye girmektedir.

2. Yenilikçiler (innovation), toplum taraf›ndan onaylanan de¤erleri kabul et-mekle beraber bunlar› izlemek için yasad›fl› ya da meflru olmayan araçlar›kullan›rlar. Yasad›fl› faaliyetler yoluyla servet edinen suçlular bu kategoriyegirmektedir.

3. fiekilciler (ritualism) ise, bu ölçülerin gerisindeki de¤erlere iliflkin bak›fllar›-n› yitirdikleri hâlde, toplumsal olarak kabul edilen ölçülere uyum gösterir-ler. Bu kurallar görünürde daha genel bir hedef yokken, s›rf bunlara uyul-mufl olmak için tak›nt›l› bir biçimde izlenir. fiekilciler, kendilerini, pek azödül sunarken hiçbir kariyer olana¤› sa¤lamasa bile, s›k›c› ifllere adarlar.

4. Geri çekilenler (retreatism), rekabetçi bak›fl aç›s›n› tümden yitirmifllerdir; buyüzden hem bask›n de¤erleri hem de bunlara eriflmek için kullan›lacakonaylanm›fl araçlar› yads›rlar.

5. Son grup bafl kald›ranlar (rebellion) ise, hem varolan de¤erleri hem de araç-lar› yads›rlar ancak toplumsal düzeni yeniden kurmak ve bu de¤erlere araç-lar›n yerine yenilerini koymak isterler (Giddens, 2008: 845-846). Bir baflkadeyiflle bafl kald›ranlar yeni araçlarla yeni amaçlara do¤ru yönelmektedir.

Merton’un gerilim kuram›, sonraki dönemlerde gelifltirilen kuramlar üzerindeönemli etkiler yapm›fl olmas›na ra¤men, günümüzde baz› yönleri ile ciddi olarakelefltirilmektedir. Tierney, kurama yöneltilen elefltirileri flöyle belirtmektedir:

1. Kuram›n, resmi istatistiklere çok güvenmesi, 2. Suç olgusunu büyük ölçüde alt-s›n›fa özgü bir fenomen olarak ele almas›, 3. Gelifltirilmifl olan bireysel adaptasyon modellerinin, gerçek yaflamda s›n›f-

land›rman›n güçlü¤ü, 4. Sapman›n do¤as›n›n, sosyal yap›ya dayand›r›lm›fl olmas›na ra¤men, sapk›n

bireyin tepkilerinin bireysel terimlerle kavramsallaflt›r›lmas› (bu durum dakolektif tepkilerin önemini ihmal etme riskini do¤urmaktad›r),

5. Bireylerin, adaptasyon türleri aras›ndan birini di¤erine tercih etme nedenineiliflkin hususu aç›k bir biçimde ortaya koyamamas›,

6. Yarar amac› gütmeyen (non-utilitarian) sapmay› aç›klamada yetersiz olmas›, 7. De¤iflik sapk›n motivasyonlar› ile sapk›n davran›fl tipleri aras›nda uyumu

kurmakta baz› yetersizlikler içermesi, 8. Alkol ve uyuflturucu ba¤›ml›l›¤› ile ilintili olan geri çekilme (retreatism) tu-

tumunun nas›l ve neden anomiden kaynakland›¤›n› ikna edici bir biçimdeortaya koyamamas›,

9. Suçlulu¤un aç›klanmas›nda kültürel de¤erlerin çoklu¤unu (plurality of cul-ture values) ihmal etmesi,

10. Sapk›n davran›fl üzerinde etkili olan sosyal kontrol faktörlerini ihmal etmesi, 11. Araçlar›n amaçlar› aflt›¤› durumlar› tan›mlayamamas› ve 12. Kuram›n, baflar›l› kültürel amaçlardaki baflar› eksikli¤i öncesi meydana ge-

len sapk›n davran›fllar›n›n ortaya ç›kma durumunu ihmal etmesidir (Tierney,1996: 99).


c) Alt Kültür Kuramlar›: Alt kültür kuramlar›n› genel olarak, çocuk veya genççeteler içerisinde yer alan alt s›n›fa mensup bireylerin, sapma ve suçluluk durum-lar› üzerine odaklanm›fl kuramlar olarak görmek mümkündür. Özellikle 1950’li y›l-larda, alt kültürel kuramlar›n kriminolojik araflt›rmalarda önemli ölçüde boy gös-terdi¤i dikkat çekmektedir. Bu kuramlar›n suç olgusunu alt s›n›fa özgü bir feno-men olarak görmesi, gerilim kuram› ile olan bir benzerli¤i oluflturmaktad›r (K›z-maz, 2005: 157).

Albert Cohen suçun ana nedeni olarak Amerikan toplumundaki çeliflkileri gör-müfltür. Merton de¤erler ile araçlar aras›ndaki gerilimlere gösterilen bireysel sap-k›n tepkileri vurgularken, Cohen ise bu tepkilerin alt kültürler yoluyla toplu olarakgerçekleflti¤ini ileri sürmüfltür. “Suçlu Çocuklar” isimli kitab›nda iflçi s›n›f›ndan ge-len ve kendi konumlar›ndan rahats›z olan erkek çocuklar›n, genellikle birlikte çe-teler gibi suç alt kültürlerine kat›ld›klar›n› savunmaktad›r. Bu alt kültürler orta s›n›fde¤erlerini yads›rlar ve bunlar›n yerine suçluluk ve öteki türden uyumsuzluklar gi-bi karfl› ç›kmay› kutsayan normlar› geçirirler (Giddens, 2008: 846).

Cohen’›n gelifltirdi¤i kurama göre; a) Alt s›n›fa mensup olan gençler, okulda görece daha çok baflar›s›z olma e¤i-

limini gösterirler, b) Alt s›n›fa mensup bireylerin düflük okul performanslar›, suçlulukla ilintili bir

faktördür, c) Çocuklar›n düflük okul performanslar› ço¤unlukla, okul sistemi içerisinde

yer alan egemen orta s›n›f›n de¤erleri ile alt-s›n›f s›n›f gençli¤inin de¤erleriaras›ndaki yaflanan çat›flma ile iliflkilidir ve

d) Alt-s›n›f erkek suçlulu¤u büyük ölçüde, bir çete ba¤lam›nda, k›smen pozitifbir benlik gelifltirme arac› ve anti-sosyal de¤erleri besleyen bir unsur olarakortaya ç›kmaktad›r (Shoemaker, 1990: 116).

Bu varsay›mlar, alt kültürlerin genelde s›n›f farkl›l›klar›ndan, ebeveynlerin du-rumlar›ndan ve okul standartlar›ndan kaynakland›¤›n› öngörmektedir. Cohen’e gö-re, bir ailenin sahip oldu¤u sosyal konumu, onlar›n çocuklar›n›n yaflam boyuncakarfl› karfl›ya gelecekleri temel sorunlar›n kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Alt s›n›famensup ebeveynlerin, çocuklar›n› orta s›n›fa girecek flekilde sosyalize edememe-leri ve okul sisteminin genelde orta ve üst s›n›f›n de¤erleri/ beklentileri çerçevesin-de oluflturulmufl olmas›; alt s›n›fa mensup çocuklar›n, orta s›n›fa karfl›t bir yap›lan-ma içine - çete oluflumlar gibi - girmelerinde etkili olmaktad›r (K›zmaz, 2005: 158).

Cohen (1955), bir de¤er ve yaflam biçimi olarak ele ald›¤› suçluluk alt kültürü-nün, egemen kültürden farkl›laflan bir kültürel özelli¤e sahip oldu¤unu belirtir. Co-hen, suç alt -kültürünün; alt ve orta s›n›f kültürü aras›ndaki çat›flman›n bir sonucuolarak ortaya ç›kt›¤›n› belirtmektedir. Ona göre alt s›n›fa mensup olan çocuklar, birstatü aray›fl› olarak, orta s›n›fa mensup olan çocuklar›n amaçlar›n›, yaflam biçimleri-ni gerçeklefltirmeye çal›fl›rlar. Ancak, alt s›n›fa mensup ailelerinin çocuklar›n›n buhedeflerini, toplumsal olarak kabul edilir bir yolla gerçeklefltirmeleri oldukça güçtür.Çünkü içinde bulunduklar› s›n›fsal ve ekonomik konum buna imkân tan›mamakta-d›r. Bu güçlük, bireylerde bir statü engellemesi yaratmaktad›r. Bu durum da, çocuk-lar›n, kendilerine olan güvenlerini kaybetmelerine ve karfl›t bir tepki gelifltirmelerineyol açarak suçluluk alt kültürünün ortaya ç›kmas›nda etkili olmaktad›r. Bu s›n›famensup çocuklar›n›n, bu kültür ile olan etkileflim düzeyleri artt›kça onlar›n bu dav-ran›fl kal›plar›n› içsellefltirmeleri de o denli gerçekleflmesi kolaylaflmaktad›r. Böylelik-le Cohen, suçluluk alt kültürünü, bir karfl›t tepki biçiminde ortaya ç›kt›¤›n› belirtmek-tedir (Vito ve Holmes,1994:165; Williams ve McShane,1999:115-116; Taylor, Walton


Alt kültür kuramlar›n›n öndegelen temsilcileri aras›ndaCohen, Cloward ve Ohlin,Miller ve Wolfgang gibiisimler yer al›r.

ve Young, 1981:135). Bu nedenle okul, alt s›n›fa mensup çocuklar›n›n temel statüproblemleriyle ilk yüzlefltikleri kurum olmaktad›r (K›zmaz, 2005: 159).

Di¤er bir yaklafl›m ise, Cloward ve Ohlin’in Ay›r›c› F›rsatlar (differential oppur-tunity) Kuram›’d›r. Cloward ve Ohlin, Cohen gibi suçlulu¤u statü engellemesininsonucu olarak görmektedirler. Ay›r›c› F›rsatlar Kuram›’n›n varsay›mlar› flu flekildeözetlenebilir:

1) Ekonomik arzular›n bloke edilmifl olmas› bireylerde düflük bir benlik ve ge-nel bir engellenme hissine yol açar.

2) Bu engellemeler, özgül çete ortamlar›nda suçlulu¤a yol açar (Shoemaker;1990: 124). Daha aç›k bir ifade ile belirtirsek, mevcut f›rsat yap›s›n›n blokeedildi¤i ortamlarda bireyler kendi baflar›lar› için meflru olmayan yollara yö-nelecektir. Ayn› flekilde ekonomik arzular›n meflru yollardan karfl›lanmas›-n›n bloke edilmifl olmas› zay›f bir benli¤e yol açarak, bireyin suça yönelme-sinde etkili olmaktad›r. Burada engellenme, bir suçluluk nedeni olarak eleal›nmaktad›r (Vito ve Holmes,1994: 167).

Alt tabaka üyelerinin baflar›l› olamamalar›ndan kaynaklanan sapma alt kültürle-rin varl›¤›n› kabul etmeyen Miller ise suçun özgün bir afla¤› tabaka-s›n›f›n varl›¤›y-la aç›klam›flt›r. Cloward ve Ohlin, temelde Cohen’in yaklafl›m›n› benimsemifllerdirancak suç ve sapman›n farkl› türlerini aç›klamada yetersiz kald›¤›n› ifade ederekalt s›n›flar›n sapmaya yönelten büyük bir bask›yla karfl› karfl›ya olduklar›n› ve buduruma üç biçimde karfl›l›k verdiklerini vurgulam›fllard›r (Haralambos ve Holborn,1995: 393-394):

i) Suç alt kültürleri: Parasal ödül üreten suçlar, yetiflkin suçlularca gençlere suçrol modelli¤i ba¤lam›nda e¤itim ortam›n›n sa¤land›¤› alt kültürler.

ii) Çat›flma alt kültürleri: Gençlerin yasa d›fl› f›rsat yap›lar›na geçme konusundas›n›rl› olanaklara sahip olduklar›, dayan›flma ve birli¤in olmad›¤› alanlardaetkinleflirler. Bu durumdaki tepki daha çok çete fliddeti biçiminde olur.

iii)Geri çekilmeci alt kültürler: Yasal ya da yasa d›fl› yollara iliflkin baflar› hedef-lerine ulaflamayan gençler daha çok yasa d›fl› madde kullan›m› etraf›nda ge-ri çekilmeci yap›lanmalar organize ederler.

Fonksiyonalist kuramlar suç ve sapma davran›fl› konusunda baz› gerçekler içer-seler de gerçekli¤in bütününü aç›klamada yetersizdirler. Bu kuramlara yöneltilenelefltirileri flöyle s›ralayabiliriz:

• Fonksiyonalist kuram neden baz› davran›fllar›n normatif baz›lar›n›n ise sap-ma olarak tan›mland›¤› üzerine yeterince e¤ilmemifltir.

• Fonksiyonalist kuramda sapman›n her toplumda görülmesine vurgu yap›l-mas›na karfl›n toplumlar aras›ndaki suç oranlar›ndaki büyük farklar göz ar-d› edilmifltir.

• Yoksul topluluklardaki insanlar›n zengin insanlarla ayn› hedefleri tafl›d›klar›ve orta s›n›f›n de¤erlerinin toplumun bütününde benimsenmifl oldu¤u dola-y›s›yla bütünsel ve paylafl›lm›fl de¤erlere dayal› homojen bir toplum anlay›-fl›na afl›r› vurgu yap›lmas› elefltirilmektedir. Di¤er taraftan giderek modernya da postmodern toplumun daha parçalanm›fl hâle dönüflmesine ve bununyan›nda bireylerin her zaman ayn› toplumsal baflar› anlay›fl›na sahip olma-d›¤› gerçe¤i de dikkate al›nmam›flt›r.

• Hedefler ile f›rsatlar aras›ndaki uyumsuzlu¤un sadece daha az ayr›cal›kl›olanlar için geçerli oldu¤unun düflünülmesi, fonksiyonalist kuramlarda elefl-tiri getirilen bir baflka noktad›r. Oysa beyaz yakal› suçlar kapsam›nda üst s›-n›flardan bireyler söz konusudur (Carrabine vd., 2004: 47; Andersen ve Tay-lor, 2005: 176’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 204).


Etkileflimci Kuramlara) Etiketleme (yaftalama) kuram›: Bu kuram›n entelektüel kökleri I. Dünya Sava-fl› sonlar›na C. H. Cooley, W. Thomas ve G. H. Mead’in çal›flmalar›na dayan›r. Bukuramc›lar sosyal etkileflimciler olarak adland›r›l›rlar (Adler ve di¤erleri, 1991:179’dan aktaran Günflen ‹çli, 2003: 518). Etiketleme kuramc›lar› sapk›nl›¤›, bir bi-rey ya da grubun sahip oldu¤u özellikler kümesi ile de¤il, sapk›nlar ve sapk›n ol-mayanlar aras›ndaki etkileflim süreci olarak ele almaktad›rlar. Onlara göre, sapk›n-l›¤›n gerçek yap›s›n› anlamak için, neden kimi insanlar›n “sapk›n” olarak etiketlen-dirildi¤ini ortaya ç›karmak zorunday›z. Etiketlemenin büyük bir bölümünü, yasaile düzen güçlerini temsil eden ya da baflkalar›n›n geleneksel ahlak› üzerine tan›m-lamalar getirebilen insanlar gerçeklefltirir. Sapk›nl›k kategorilerini tan›mlayan eti-ketler böylece toplumdaki güç yap›s›n› dile getirmektedir (Giddens, 2008: 848).

Howard Becker, marihuana içicileri üzerine yapt›¤› çal›flmalarla (Becker, 1963)sapk›n kimliklerin sapk›n güdülenme ya da davran›fltan çok, etiketleme yoluylanas›l üretildiklerini göstermeye çal›flm›flt›r. Becker’e göre “sapk›n davran›fl, insan-lar›n etiketledikleri davran›flt›r”. Becker, “ola¤an” ve “sapk›n” aras›nda net bir çiz-gi çekmeye çal›flan kriminolojik çal›flmalar› elefltirmifltir. Ona göre sapk›n davran›fl,sapk›n hâline gelmenin belirleyici etkeni de¤ildir. Tersine bir kiflinin sapk›n diyeetiketlenip etiketlenmeyece¤i üzerinde büyük bir etkide bulunan, davran›fl›n ken-disiyle ilgisiz süreçler bulunmaktad›r. Bir kiflinin giyimi, konuflma biçimi ya da gel-di¤i ülke, sapk›n etiketinin konup konmayaca¤›n› belirleyen temel etkenler olabi-lir. 1960’lar›n bafl›nda marihuana içmek bugün oldu¤u gibi, bir yaflam biçimi terci-hi olmaktan çok, alt kültürler içerisindeki önemsiz bir etkinlikti. Becker, marihua-na içicisi olman›n, kiflinin alt kültüre kabul edilmesine, deneyimli iflçilerle olan ya-k›nl›¤›na ve kiflinin marihuana kullanmayanlara karfl› tutumuna ba¤l› oldu¤unutespit etmifltir (Giddens, 2008: 848).

Etiketleme yaln›zca baflkalar›n›n bireyi nas›l gördü¤ünü de¤il, ayn› zamanda bi-reyin kendilik duygusunu da etkilemektedir. Edwin Lemert (1972) sapk›nl›¤›n bi-reyin kimli¤iyle nas›l bir arada varoldu¤unu ya da bu kimlikte merkezi rol tutarhâle nas›l geldi¤ini anlamak için geliflmifl bir model ileri sürmüfltür. Lemert’e göredüflünülenin aksine sapk›nl›k oldukça yayg›nd›r ve insanlar genellikle bundan s›y-r›labilir (Giddens, 2008: 850). Lemert suçla ilgili olarak birincil ve ikincil sapma ay-r›m› yapmaktad›r. Birincil sapma bireyin normlar› ihlal ederek toplumda sapk›nolarak görüldü¤ü ancak bireyin kendisi için sapk›n etiketini benimsemedi¤i duru-mu ifade eder. E¤er normlar› ihlal etti¤i için birey benlik alg›s› gelifltirmezse gele-cekte sapk›n olarak etiketlenmeyecektir. Fakat sapmada di¤erlerinin etkisi deönemlidir. ‹nsan›n sapk›n etiketini benimsemesi, topluma uyum sa¤lamas›n› zor-laflt›racakt›r. Lemert bunun sonucunda ortaya ç›kan duruma da ikincil sapma de-mektedir. Bir baflka deyiflle ikincil sapma, sapk›nl›k iddias›n› ve etiketini kiflinin iç-sellefltirmesidir. Ona göre toplumsal kontrol, sapmay› önlemekten çok teflvik eder(Thomson ve Hickey, 1999: 201’den aktaran Bozkurt, 2004: 185). Sapma olarak eti-ketlenmenin etkileri ise flöyle ifade edilebilir:

• Bireyin toplumca sapma davran›fl›nda bulunan olarak etiketlenmesi,• Bunun daha fazla sapmaya özendirilmesi,• Sapman›n resmî tedavisinin benzer etkisi- eski bir hükümlünün ifl bulama-

y›p yeniden sapmaya yönelmesi,• Organize bir sapma grubuna giriflle sapma kariyerinin tamamlanmas›,• Grupta sapma alt grubunun geliflmesi (Haralambos ve Holborn, 1995: 405-

406’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 207).


Suçu aç›klayanetkileflimciler davran›fllar›nilk kez nas›l sapk›n diyetan›mlan›r olduklar› veneden belirli gruplar sapk›ndiye etiketlenirkenötekilerinin böyleetiketlenmedi¤i sorular›n›sormaktad›rlar (Giddens,2008: 848).

Goffman ise etkileflim ve etiketleme süreçleri temelinde sapma ve tedavi ku-rumlar›na odaklanm›flt›r. Genel olarak etkileflimciler sapman›n tedavisi ile ilgili ce-zaevi, ruhsal hastal›klar merkezleri gibi çeflitli kurumlar›, bireyler ve toplum aras›n-daki etkileflim zincirinde bir ba¤lant›lar bütünü olarak görürler. Goffman, bu ku-rumlar›n sapmay› tedavi ve rehabilite etmek amaçl› olduklar›n›n söylenemesinera¤men kurumlardaki taraflar›n etkileflimlerinin daha yak›ndan analiz edilmesininfarkl› sonuçlar ortaya ç›karaca¤›n› ileri sürmüfltür. Bu kurumlar›n tedaviden çoksapmay› art›r›c› bir etki yapt›klar›n› savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995:409’dan aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 207).

Etiketleme kuram› önemlidir çünkü hiçbir edimin yap›s› gere¤i suç niteli¤itafl›mad›¤› varsay›m›ndan yola ç›kmaktad›r. Suçlulu¤un tan›mlar›, güçlüler tara-f›ndan, yasalar›n düzenlenmesi ile polis, mahkemeler ve ›slah kurumlar› taraf›n-dan bunlar›n yorumlanmas› yoluyla oluflturulur. Bu kuram› elefltirenler kimi za-man cinayet, tecavüz, soygun gibi hemen hemen bütün kültürlerde tutarl› bir bi-çimde yasaklanm›fl belirli edimlerin bulundu¤unu ileri sürmektedirler. Fakat bugörüfl yanl›flt›r, örne¤in adam öldürme her zaman cinayet olarak görülmez, savaflzamanlar›nda düflman›n öldürülmesi coflkuyla onaylan›r. Etiketleme kuram›nayöneltilen elefltirilerden bir di¤eri ise etiketleme kuramc›lar›n›n erken etiketlemesürecini vurgularlarken sapk›n diye tan›mlanan edimlere yol açan süreçleri gö-zard› etmeleridir. Çünkü belirli etkinlikleri sapk›n diye etiketlemek bütünüylekeyfi nitelikte de¤ildir; toplumsallaflma derecelerindeki tutum ve f›rsatlardakifarkl›l›klar, insanlar›n sapk›n diye etiketlenmesi olas› olan davran›fllar› ne ölçüdebenimseyecekleri üzerinde etkili olmaktad›r. Örne¤in, yoksul kesimden gelençocuklar›n dükkândan h›rs›zl›k yapma olas›l›klar› zengin çocuklar›nkinden dahafazlad›r. Bu çocuklar› çalmaya yönelten birincil etken olarak etiketlenmifl olma-lar›, geldikleri köken kadar önemli de¤ildir. Bunun yan›nda etiketlemenin ger-çekte sapk›n davran›fl› art›rma gibi bir etkisi oldu¤u çok aç›k de¤ildir. Acaba birtutuklanmadan sonra suça yönelik davran›fl›n artma e¤ilimi göstermesi etiketle-menin kendisinin bir sonucu mudur? Yoksa baflka suçlularla artan etkileflim yada yeni suç f›rsatlar›n› ö¤renme gibi etkenler de söz konusu olabilir mi? (Gid-dens, 2008: 851)?

b) Chicago yaklafl›m›: Chicago ekolü genel sosyolojide kent sosyolojisi araflt›r-malar›yla ve suç biliminde etkili olan ve çevresel yaklafl›mla tan›nm›fl sembolik et-kileflimci bir yaklafl›md›r. ‹nsan davran›fl›n›n genetik ve kiflisel etkenlerce de¤il,sosyal ve fiziki çevre taraf›ndan belirlendi¤ini savunan kuramd›r. Bu yaklafl›mdakentin farkl› bölgeleri oldu¤u ve baz› bölgelerin suça di¤erlerine göre daha haz›roldu¤u vurgulanarak çevresel suç kavram› temelinde aç›klamalar gelifltirilmifltir(Carrabine vd., 2004: 52’den aktaran Göktuna Yaylac›, 2010: 207).

c) Sosyal ö¤renme kuramlar›: Suçu aç›klayan etkileflimci kuramlardan biri desosyal ö¤renme kuram›d›r. Sosyal ö¤renme kuramlar›n›n temelinde bütün davra-n›fllar›n toplumsal etkileflim yoluyla ö¤renildi¤i iddias› bulunur. Bu kuramlar› savu-nanlar insanlar›n sapk›nl›¤› toplumsallaflma sürecinde ö¤rendiklerini iddia ederler(Bozkurt, 2004: 186). Sosyal ö¤renme kuramlar› suçun suçlu faaliyetle ilgili norm-lar›n, de¤erlerin ve davran›fllar›n ö¤renilmesinin bir ürünü oldu¤unu kabul eder.Sosyal ö¤renme suç teknikleri yan›nda suçlulu¤un nas›l rasyonalize edilece¤i,utanç duygusunun nötrlefltirilmesi gibi suçun psikolojik yönlerini ö¤renmeyi kap-sayabilir (Günflen ‹çli, 2003: 514).


Etiketleme kuram›1970’lerin ortalar›nda suçlukariyerinin etkileflimciaç›klamas› olarak ünekavuflmufltur (Adler vedi¤erleri, 1991: 179).Etiketleme yaklafl›m›1930’larda FrankTannenbaum taraf›ndantan›mlanm›flt›r.Tannenbaum, etiketlemesürecinin kifli aç›s›ndansonuçlar› ile ilgilenmifltir.

i) Bandura’n›n kuram›: Kriminolog Albert Bandura, bu kuram kapsam›nda in-sanlar›n fliddete e¤ilimli yetenekte do¤mad›klar›n›, yaflamlar› boyunca sald›rgandavranmay› ö¤rendiklerini tart›flm›flt›r. Bu deneyimler amaçlar›na ulaflmak için flid-det kullananlar› gözleme, televizyonda ve sinemada fliddet kullananlar›n ödüllen-dirildi¤ini seyretme gibi do¤rudan gözlem yoluyla da ö¤renilir. Sosyal ö¤renmekuram›, çocuklar›n, yetiflkinlerin fliddet içeren davran›fl modellerinden sald›rgandavran›fllar› ö¤rendiklerini ileri sürer. Yaflam›n ilerleyen y›llar›nda bu sald›rgandavran›fl kal›plar› sosyal iliflkilerde kal›c› olur (Günflen ‹çli, 2003: 514).

ii) Sutherland’in ay›r›c› birleflimler kuram›: Toplumsal ö¤renme kuramlar›n-dan biri Sutherland’in ay›r›c› birleflimler kuram›d›r. Bu kuram›n anahtar öner-mesi yasalar›n ihlal edilmesini olumlu gören tan›mlar, yasalar›n ihlal edilmesiniolumlu görmeyen tan›mlardan fazla oldu¤u zaman kiflinin suç iflledi¤idir. Ay›r›c›birleflimlerin kural›, kiflinin suçlu kal›plarla temas etti¤i ve suça karfl› olanlardanuzak durdu¤u için suçlu oldu¤udur. Bu kurama göre:

• Suçlu davran›fl ö¤renilir, yani kal›t›mla geçmez.• Suçlu davran›fl iletiflim süreci içinde di¤er bireylerle etkileflime geçildi¤i an-

da ö¤renilir. Bu iletiflim genellikle sözeldir ve hareket iletiflimini de içerir.• Ö¤renilen suçlu davran›fl samimi, kiflisel gruplar içinde geçer. Kiflisel olma-

yan iletiflim araçlar› içinde sinema, gazete suçlu davran›fl›n genetik k›sm›n-da daha önemsiz rol oynarlar.

• Suç davran›fl› ö¤renilmesi suç iflleme tekni¤ini ve tutumlar› rasyonalize et-melerin, güdülerin ve itilimlerin belirli yönünü ö¤renmeyi kapsar (Günflen‹çli, 2003: 514).

iii) Akers’in sosyal ö¤renme kuram›: Akers, Sutherland’in kuram›ndaki ay›r›c›birleflimler sürecini daha genifl bir flekilde ele alarak onu ay›r›c› güçlendirmeylebütünlefltirir. Burgess ve Akers, ö¤renme mekanizmas›n› modern davran›fl kura-m›ndaki gibi tan›mlarlar, Sutherland’›n kuram›ndaki tan›mlar› korurlar. Fakat onudaha fazla davran›fl terimleriyle kavramlaflt›r›rlar ve davran›flsal ö¤renme kuram›n-daki kavramlar› buna ilave ederler. ‹nsan›n çevresindeki aile, arkadafl gruplar›, ki-liseler ve di¤er gruplar bireyleri suç iflleme konusunda cesaretlendiren veya onla-r› yasaya uyan davran›fla yönlendiren örüntüler sa¤larlar. Onlara göre toplumsalveya bireysel suçlu oranlar›ndaki farkl›l›k kültürel normlar›n, geleneklerin sosyalkontrol sistemlerinin bir fonksiyonudur (Akers, 1999: 62-69’dan aktaran Günflen‹çli, 2003: 515-516).

iv) Ay›r›c› güçlendirme kuram›: Burgess ve Akers’›n amac› Sutherland’›n kura-m›n› daha genifl davran›fl kuram› olan Skinner’›n çal›flmas›yla bütünlefltirmekti. Bu-nu yaparken varsay›mlar›, kuram›n daha kolay test edilebilir hâle getirilebilece¤i,ö¤renme sürecinin de daha aç›k bir biçimde gösterilebilece¤iydi (Reid, 1982:158’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 516). Akers’a göre, kifliler bir kez suça iliflkinfaaliyetlere bafllarlarsa davran›fllar› çeflitli faktörlerden etkilenir. Sapm›fl davran›fltaklitten kaynaklan›r ve sosyal destekle devam eder (Siegel, 1989: 195-196’dan ak-taran Günflen ‹çli, 2003:516).

Çat›flma Kuramlar›Marksist ve çat›flma kuramlar›n›n yasalar› ve ceza adaletini aç›klama biçimi ile, ka-pitalizmin son döneminin bir aflamas› olan ve sosyal, ekonomik ve politik gücüelinde bulunduran küçük bir yönetici s›n›f› reddetme gibi ortak yönleri vard›r


Sutherland’›n ay›r›c›birleflimler kuram›na göresapk›nl›k, yaflam biçimioldu¤u toplumsal birçevrede di¤er sapk›nlarlaetkileflim içinde ortayaç›kmaktad›r.

(Akers, 1999: 161-162’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 529). Çat›flma kuram›n›n te-mel motifi, sosyal ve ekonomik gücün suça etkileri, kifli ve gruplar›n davran›fllar›-n› belirleme ve kontrol etme yetene¤ini tan›mlamakt›r. Gücün eflit olmayan da¤›l›-m› çat›flmay› yarat›r, çat›flma güç için rekabette köklenmifltir. Güç, insanlar›n ken-di kiflisel ihtiyaçlar›n› karfl›lamak ve halk›n düflüncelerini biçimlendirmek için kul-lan›l›r. Çat›flma kuram›na göre, suç kavram› güçlüler taraf›ndan tan›mlanm›flt›r, ya-salar kültürel olarak görelidirler ve do¤ru ile yanl›fl›n kesin bir standard› ile ba¤lan-mam›fllard›r (Siegel, 1989: 223-224’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 530).

a) Yeni kriminoloji: 1973’te Taylor, Walton ve Young’›n ç›kard›klar› “Yeni Kri-minoloji” isimli kitaplar›n›n önceki sapk›nl›k kuramlar›ndan önemli bir kopuflunbafllang›c› oldu¤u söylenebilir. Onlar sapk›nl›¤›n isteyerek seçilen ve nitelik olarakpolitik bir fley oldu¤u görüflünü ileri sürmek için Marksç› düflüncenin bileflenleri-ne dayan›rlarken, sapk›nl›¤›n biyoloji, kiflilik, anatomi, toplumsal düzensizlik ya daetiketleme gibi etkenler taraf›ndan “belirlendi¤i” düflüncesini yads›m›fllard›r. Bu-nun yerine, bireylerin etkin bir biçimde kapitalist sistemin eflitsizliklerine bir tepkiolarak sapk›n davran›fllar içine girmeyi seçtiklerini ileri sürmüfllerdir. Yeni krimino-loji kuramc›lar› suç ve sapk›nl›k çözümlemelerinin çerçevelerini, toplumun yap›s›ve egemen s›n›flar aras›nda gücün korunmas› bak›mlar›ndan belirlemifllerdi (Gid-dens, 2008: 852).

Yeni kriminolojinin özünde yatan temel fikir Marx ve Bogner’inkiyle ayn›d›r.Kapitalizm ekonomik eflitsizli¤i, ekonomik eflitsizlik de suçu teflvik eder. Bu krimi-nologlar suçlu davran›fl› aç›klamak için kapitalizmin iflçi s›n›f›na uygulad›¤› zulümve afla¤›lay›c› koflullara iflaret ederler. Buna ek olarak, onlara göre fliddet bazen fa-kirin kendi yarar›na çok basit bir de¤iflme elde edebilmek için baflvurdu¤u bir yololmaktad›r. Yeni kriminologlara göre suç, zengin insanlar›n yaflamak için eme¤inisatmak zorunda olanlar› sömürmelerinden kaynaklan›r. Bu iliflki kapitalist sistem-de kal›tsald›r ve onlara göre kapitalist toplumlarda suçun belirgin biçimde azalma-s› toplumun ekonomik sisteminde devrimci bir reform yap›lmadan mümkün de¤il-dir (Ellis ve Walsh, 2000: 372’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 530).

b) Sol gerçekçilik: 1980’lerde kriminolojide yeni bir bak›fl aç›s› ortaya ç›km›flt›r.Yeni Sol ya da Sol Gerçekçilik diye adland›r›lan bu bak›fl aç›s›, yeni kriminolog-lar›n neo-Marksist düflüncelerinin bir k›sm›na dayanmakla beraber kendisini, sap-k›nl›¤› romantiklefltiriyor ve nüfusun büyük bir bölümü taraf›ndan hissedilen ger-çek suç korkusunun önemini azalt›yor diye gördü¤ü “sol idealistler”den ayr› tut-maktad›r. Sol Gerçekçiler kriminolojiyi soyut bir düzeyde tart›flmak yerine, gerçeksuç kontrol ve sosyal politika sorunlar›yla daha fazla ilgilenilmesi gerekti¤ini ilerisürmüfllerdir (Lea ve Young, 1984; Matthews ve Young, 1986’dan aktaran Giddens,2008: 852-853). Sol Gerçekçili¤i savunan kriminologlar analizlerini devlet, sald›r-gan, kurban ve informal kontrol’den oluflan bir “suç karesi” (fiekil 8.3) ba¤lam›n-da gerçeklefltirmifllerdir (Macionis ve Plummer, 2012: 612). Sol Gerçekçilik dikkat-leri suçlar›n kurbanlar›na yöneltmekte ve kurbanlarla ilgili anketlerin, suçun bo-yutlar› konusunda resmî istatistiklere k›yasla daha geçerli bir görünüm ortaya koy-du¤unu savunmaktad›r (Evans, 1992’den aktaran Giddens, 2008: 853). Sol Gerçek-çiler, suç oranlar›n›n ve kurban hâline gelmenin kenar mahallelerde yo¤unlaflt›¤›-na iflaret etmektedirler- toplumda durumu kötüleflen gruplar ötekilere bakarak çokdaha yüksek bir suç riski ile karfl› karfl›yad›r. Bu yaklafl›m, Merton, Cloward, Ohlinve di¤erlerine dayanarak, kent içlerinde suç alt kültürlerinin ortaya ç›kt›klar›n› ile-ri sürmektedir. Bu tür alt kültürler, tek bafl›na yoksulluktan de¤il, toplulu¤un gene-li içinde kendine yer bulamamaktan kaynaklanmaktad›r. (Giddens, 2008: 853)


Yeni kriminoloji Marksist,sosyalist, yeni Marksç› veradikal kriminoloji isimleriylede an›l›r ve bu kuramdanbaflka bu kadar çok isimlean›lan bir baflka kriminolojikuram› yoktur.

Sol Gerçekçilik kendindenönce gelen kriminolojik bak›flaç›lar›n›n ço¤una göre dahapragmatik ve politikayönelimli bir yaklafl›m temsiletmektedir.

Bu yaklafl›m› elefltirenler, Sol Ger-çekçili¤in bireysel kurbanlar üzerine,“suç sorunu”nun siyasal ve medya ta-raf›ndan yönlendirilen tart›flmalar›n›ndar s›n›rlar› içinde odakland›¤›n› ilerisürmektedir. Suçun bu dar tan›mlar›,sokak suçlar› gibi suçlulu¤un en görü-nür biçimleri üzerinde durmakta; dev-let ya da flirketlerin iflledikleri öteki sal-d›r›lar› dikkate almamaktad›r (Waltonve Young 1998’den aktaran Giddens,2008: 853-854).

Kontrol Kuramlar›a) Nye’nin kontrol kuram›: Nye, çocuk suçlulu¤unun ö¤renme süreci sonucu or-taya ç›kt›¤›n› ifade etmekle birlikte, bunun kontrol eksikli¤inden de kaynaklanabi-lece¤ini ileri sürer. Ona göre, sosyal kontrol, sosyalizasyon sürecinden kaynakla-n›r. Bu süreç yoluyla birey kendi do¤ru-yanl›fl bilincini gelifltirir. Bu Nye’nin ifade-siyle “içsellefltirilmifl kontroldür”. Birey dolayl› olarak sevgi, flefkat ba¤lar›n›n oldu-¤u kifliler taraf›ndan da konrol edilir. Bunlara ilaveten, Nye, bireyin davran›fllar›n›kontrol eden ve uymazlarsa onlar› cezaland›ran do¤rudan kontrolden de söz eder(Krohn, 1991: 301’den aktaran Günflen ‹çli, 2003: 517).

b) Travis Hirschi’nin sosyal kontrol kuram›: Hirschi, çocuk suçlulu¤unun sos-yal kontrol kuram›n› gelifltirerek, bu kuram› formüle ederken Durkheim’in ifadele-rine dönmüfltür. Durkheim’a göre, kiflinin ait oldu¤u grup zay›flad›¤› ölçüde bireygruba daha az ba¤›ml› olur ve sonuçta sadece kendine ba¤›ml› hale gelir ve baflkakural tan›maz (Günflen ‹çli, 2003: 518). Hirschi de sosyal kontrol kuram›n›n temelkavram›n›n bireyin topluma ba¤lant›s› oldu¤unu ileri sürer ve topluma ba¤lanma-y› dört biçimde toplar. Bunlar; ba¤lanma, kendini adama, dahil olma ve inanç’t›r.Yeterince güçlü olduklar›nda bu bileflenler insanlar›n kurallar› çi¤neme özgürlük-lerini ellerinden alarak toplumsal kontrol ve uyumun sürmesine yard›mc› olur. An-cak e¤er toplumla olan bu ba¤lar zay›fsa, suçluluk ve sapk›nl›k ortaya ç›kabilir(Gottfredson ve Hirschi, 1990’dan aktaran Giddens, 2008: 854).

c) Sa¤ gerçekçilik: 1970’lerin sonunda Britanya’da M. Thatcher’›n, A.B.D.’de iseR. Reagan’›n iktidara gelmesi, her iki ülkede de suça iliflkin olarak sa¤ gerçeklik di-ye adland›r›lan güçlü “yasa ve düzen” yaklafl›mlar›na yol açm›flt›r. Suçu inceleyenbu yaklafl›m özellikle A.B.D.’de o¤ul G. Bush’un baflkanl›¤›nda da etkili olmufltur.Suç ve suçlulu¤un alg›lanan t›rmanmas›, ahlaki düflkünlükten, refah devletine ba-¤›ml›l›k ve hoflgörülü e¤itim yüzünden bireysel sorumlulu¤un azalmas›, ailenin vetopluluklar›n çöküflü ve daha genel olarak geleneksel de¤erlerin çözülmesiyle ilifl-kiliydi (Wilson, 1975). Kamu tart›flmalar› ve yayg›n medya ilgisi, toplum düzeninitehdit eden fliddet ve yasa tan›mazl›k krizi etraf›nda yo¤unlaflmaktayd›. Sa¤ ger-çekçiler için sapk›nl›k bireysel pataloji ile tan›mlan›yordu. Sa¤ gerçekçiler, suçunincelenmesi için özellikle de suçu yoksullu¤a ba¤layan yaklafl›mlar› bir kenara iti-yorlard›. Birleflik Krall›k ve A.B.D.’deki sa¤ gerçeklikten etkilenen tutucu hükü-metler yasa uygulay›c›lar›n›n etkinliklerini yo¤unlaflt›rmaya bafllam›flt›. Polis güçle-ri art›r›ld›, adalet sistemi geniflletildi, suça karfl› en etkili cayd›r›c› olarak uzun ha-pis cezalar› getirildi (Giddens, 2008: 855).


fiekil 8.3

Suç

Informal Kontrol

KurbanSald›rgan

Devlet

Suç Karesi

Kaynak:Jack Young;Macionis vePlummer,2012: 612.

Kontrol kuramlar› baz›kaynaklarda “sosyalba¤lant›” kuramlar› olarakgrupland›r›l›r. Bu kuramlarlailgili ilk çal›flma 1958’deNye’nin çal›flmas›d›r.

d) K›r›k camlar kuram›: Kontrol kuramlar› aras›n-da yer alan bir baflka kuram da k›r›k camlar kuram›-d›r. Amerikal› sosyal psikolog Philip G. Zimbardo,1969 y›l›nda K›r›k Camlar Kuram›’n› denemek ama-c›yla birkaç deney yapm›flt›r. Amerika’n›n iki ayr› fleh-rinde, de¤iflik yap›ya sahip olan iki ayr› mahallesinearabalar yerlefltirerek bu kuram›n geçerlili¤ini dene-mek üzere çal›flmalarda bulunmufltur. Öncelikle, NewYork flehrinin Bronx bölgesine yoksullar›n yaflad›¤›bir mahalleye araç plakas› bulunmayan, kaputu aç›kbir araç yerlefltirmifltir. Yerlefltirilen bu arac›n duru-muyla karfl›laflt›rabilmek amac›yla da, Kaliforniya’dabulunan ve zenginlerin yaflad›¤› Palo Alto bölgesinebir baflka araç yerlefltirmifltir. Araflt›rman›n yap›ld›¤›senede, Bronx’ta bulunan toplumsal düzensizli¤inbir sonucu olarak, ilk on dakika içerisinde “terk edil-

mifl” olan bu araban›n tahrip edildi¤ini gözlemlenmifl-tir. Palo Alto, Bronx flehrine nazaran daha düzenli bir mahalle yap›s›na sahip ol-du¤undan, ilk bir hafta boyunca arabaya herhangi bir zarar verilmedi¤i gözlemlen-mifl ve bir haftan›n sonunda, Zimbardo, araban›n camlar›n› parçalayarak yeni biroluflumu gözlemlemeyi amaçlam›flt›r. Zimbardo, k›sa bir süre sonra, bu araban›nda Bronx’ta da oldu¤u gibi, tahribat›n›n bafllad›¤›n› gözlemleyerek “K›r›k CamlarKuram›”n›n baflar›l› bir flekilde denenmifl oldu¤u kanaatini getirmifltir. Deneyin so-nucunda, bir toplulukta toplumsal düzensizli¤e iliflkin herhangi bir iflaretin, hattak›r›k cam›n görünmesinin, daha ciddi suçun artmas›na yol açt›¤› sonucuna ulafl›l-m›flt›r. Tamir edilmemifl bir pencere cam›, bunun kimsenin umar›nda olmad›¤›n›nbir iflaretidir. Bu durumda daha fazla pencere cam› k›rmak, yani daha ciddi suçlarifllemek bu toplumsal düzensizlik durumuna verilebilecek ak›lc› bir tepkidir (Gid-dens, 2008: 857).

1980’lerin sonundan beri “k›r›k camlar kuram›” halk içinde içki içmek ya dauyuflturucu kullanmak ve trafik suçlar› gibi “küçük” suçlar üzerine sald›rgan bir bi-çimde giden yeni polislik stratejilerinin temeli olmufltur. Bu kuram›n önemli bir ek-sikli¤i “toplumsal düzensizli¤in” tan›m›n› bütünüyle polisin, can› isterse, öyle ya-p›lmas›na olanak sa¤lamas›d›r. Düzensizli¤in sistematik bir tan›m› olmadan, polisneredeyse her fleyi bir düzensizlik iflareti, herkesi de bir tehdit olarak görmeye yet-kili k›l›nmaktad›r (Giddens, 2008: 858).

Mazhar Ba¤l› ve Ertan Özensel, Türkiye’de töre ve namus cinayetleri- Töre ve namus cina-yeti iflleyen kifliler üzerine sosyolojik bir araflt›rma, 2001, ‹stanbul: Destek Yay›nevi. Bukitapta Türkiye’de namus ad›na ifllenen cinayetler üzerine sosyolojik bir araflt›rman›n ve-rileriyle, konu namus cinayeti iflleyen kifliler üzerinde gerçeklefltirilen bir araflt›rma ilebugüne kadar ele al›n›fl biçiminden farkl› bir flekilde ortaya konulmaya çal›fl›l›yor.

SUÇ TÜRLER‹Ellis ve Walsh suçlar› alt› bafll›k alt›nda flöyle s›n›fland›r›rlar:

1. fiiddet suçlar›: Bir baflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar vermetehdidinde olan suçlard›r.

2. Mala yönelik suçlar: Bir kifliyi mal›ndan mahrum etmektir. E¤er çal›nanveya zarar verilen mülk önemsizse bu davran›fl a¤›r suç yerine hafif suç di-ye nitelendirilir.


Resim 8.3

Philip G. Zimbardo(1933-).

Kaynak: http://www.zimbardo.com/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3. Uyuflturucu suçlar›: Bu suçlar ba¤›ml›l›k yapan maddelere sahip olmay› veonlar›n sat›fl›n› yapmay› içerir.

4. Cinsel suçlar: Cinsel suçlar seks güdüsüyle ifllenen çocuklara yönelik cin-sellik, ensest, teflhircilik, küçük yafltakilerin ›rza tecavüz, hayvanlarla cinseliliflkiye girmek, röntgencilik gibi genifl bir yelpazede yer alan davran›fllar›içerir. Irza tecavüz, genellikle fliddetin aç›kça kullan›ld›¤› veya kullan›lmak-la tehdit edildi¤i özel bir tip cinsel suç olarak kabul edilir.

5. Çocuk suçlulu¤u (delinquency): Çocuk suçlulu¤u kriminolojide önemlibir kavramd›r. Birçok ülkede çocuk ve gençlik mahkemeleri ceza adaleti sis-temi içinde yer almaktad›r.

6. Di¤er tüm suçlar: Bu k›s›m yasad›fl› kumar, fahiflelik, sarhoflluk, bafl›boflgezme gibi ma¤duru olmayan suçlar› içerir. Bunlara ek olarak ma¤durlusuçlar iftirac›l›k, kalpazanl›k ve yalanc› tan›kl›k bu kategoriye dahildirler(Günflen ‹çli, 2003: 512). Ma¤duru olmayan suçlarda zarar› daha çok suçuiflleyen görür. Örne¤in; fahiflelik, kumar, uyuflturucu kullan›m› ve pornogra-fi bu tür suçlar kapsam›nda al›nabilir (Bozkurt, 2004:187).

Bir günlük gazetede yer alan haberleri inceleyerek bu haberlerden hangilerinin suç ya dasapk›n davran›fl niteli¤i tafl›d›¤›n› ve suç tiplerinden hangisine dahil olabilece¤ini de¤er-lendiriniz.

Profesyonel SuçlarProfesyonel suç kavram› yasal olmayan faaliyetlerin bir meslek hâline gelmesiniifade etmektedir. Profesyonel suçlular h›rs›zl›k, uçak kaç›rma, yankesicilik ve dük-kân soyma gibi alanlarda uzmanlaflabilirler. Bu suçlular bütün zamanlar›n› iflleye-cekleri suçun planlamas›na ve uygulamas›na ay›r›rlar. Profesyonel suçlular di¤ersuçlularla ifl birli¤i içinde hareket ederek, benzer mesle¤i yapanlar›n oluflturdu¤ubir alt kültürün parças› olur ve bilgi al›flveriflinde bulunurlar. Ö¤renilen teknik va-s›flar profesyonel suçlu olarak yap›lan iflin önemli bir parças›n› oluflturur (Bozkurt,2004: 186-187).


Resim 8.4

Hapishaneler.

Kaynak:http://1.bp.blogspot.com/_AODbxPFMnVw/TSDeZnXUlbI/AAAAAAAAMHw/GLXkTkI4Kis/s1600/%25CF%2586%25CF%2585%25CE%25BB%25CE%25B1%25CE%25BA1.jpg

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Organize SuçlarOrganize suç, gelenekselli¤in birçok özelli¤ini tafl›yan, ancak yasad›fl› niteliktekietkinlik biçimlerine göndermede bulunur. Organize suçlar kapsam›nda baflka et-

kinliklerin yan› s›ra kaçakç›l›k, yasad›fl› kumaroynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, büyükölçekli h›rs›zl›k ve koruma için haraç almakgibi suçlar say›labilir. Örgütlü suç gelenekselolarak, farkl› ülkelerde kültürel bak›mdan öz-gül biçimlerde geliflmifl ise de, kapsam bak›-m›ndan gitgide ulusafl›r› nitelik kazanm›flt›r(Giddens, 2008: 875).

Organize suçlar›n en belirleyici özelliklerigizlilik, fliddet, yolsuzluk, süreklilik ve h›zl›de¤iflime ayak uydurabilmektir. Organize suç-lar yoksulluktan kurtulmak isteyenler için birtoplumsal hareketlilik arac› hâline gelebilir.Baz› ülkelerde organize suç yap›sal farkl›l›k-lar gösterebilir. Örne¤in, ‹talya ya da Ameri-ka’daki mafya tipi organize suç, Almanya’daayn› biçimde ortaya ç›kmamaktad›r (Bozkurt,2004: 187).

Manuel Castells “Biny›l›n Sonu” (End of Millenium- 1998) adl› kitab›nda örgütlü suç grup-lar›n›n etkinliklerini kapsama bak›m›ndan giderek uluslararas› nitelik kazand›¤›n› ilerisürmektedir. Castells, s›n›rlar ötesindeki suç etkinliklerinin koordinasyonunun- yeni bil-gi teknolojilerinin yard›m›yla- yeni küresel ekonominin merkezi bir özelli¤i hâline geldi-¤ine dikkat çekmektedir (Giddens, 2008: 877).

Beyaz Yakal› SuçlarBeyaz yakal› suçlar terimi ilk kez Edwin Sutherland taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Bukapsamda vergi kaç›rma, yasad›fl› sat›fllar, menkul ve gayrimenkul sahtekârl›klar›,zimmete para geçirme, tehlikeli ürünlerin üretim ve sat›fl› ve yasad›fl› olarak çevre-yi kirletmenin yan›nda do¤rudan h›rs›zl›k gibi pek çok türden suç bulunmaktad›r.Beyaz yakal› suçlar›n gösterdi¤i da¤›l›m› ölçmek, di¤er türden suçlar›n da¤›l›m›n›ölçmekten daha zordur; bu tür suçlar›n ço¤u resmî istatistiklere yans›maz (Gid-dens, 2008: 872).

Siber SuçGenel ad› “biliflim suçu” olarak tan›mlanacak suç için, “bilgisayar suçu”, “biliflimihlali”, “biliflim suçlulu¤u”, “bilgisayar vas›ta kullan›larak ifllenen suç”, “bilgisayar›nkötü niyetli kullan›m›” gibi de¤iflik belirlemeler yap›lmaktad›r. Ayr›ca internette ya-flanan büyük geliflmeler nedeniyle bu alanda ifllenen suçlar› ifade etmek için “in-ternet suçu” veya “siber suç” kavramlar› da kullan›lmaktad›r (Durmaz, 2006: 69’danaktaran Alaca, 2008: 19).


Resim 8.5

Organize suçun eriflimidünyan›n pek çok ülkesindehissedilmektedir, ancaktarihsel olarak birkaç ülkedeözellikle güçlü olmufltur.Amerika’da organize suç,otomobil sanayii gibi önemligeleneksel sektörlerinhepsine rakip olabilecekkadar büyük bir ifltir. Ulusalve yerel suç örgütleri, kitletüketimi için yasad›fl› mal vehizmetler sa¤larlar. Yasad›fl›at yar›fllar›, piyangolar vespor karfl›laflmalar› ABD’deörgütlü suçun en büyükkazanç kayna¤›d›r (Giddens,2008: 875).

Beyaz yakal› suçlar, orta yada orta üstü s›n›flartaraf›ndan ifllenen suçlard›r(Bozkurt, 2004:187).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.6

Dönmezer biliflim suçlar›n›; “bilgisayar›n kötüye kullan›lmas›, bilgileri otomatikiflleme tabi tutulmufl ve verilerin nakline iliflkin kanuna ve meslek ahlak›na ayk›r›davran›fllard›r” fleklinde tan›mlamaktad›r (Dönmezer, 1989: 504’den aktaran Alaca,2008: 19).

P. N. Grabosky ve Russel Smith ise (1998) teknolojiye dayanan dokuz tür suçs›ralamaktad›rlar. Bunlar:

1. Telekomünikasyon sistemlerine yasad›fl› biçimde girilmesi,2. Bilgisayara dayal› sistemleri k›rmak, bilgisayar virüsleriyle ciddi güvenlik so-

runlar› oluflturulmas›,3. Telekomünikasyon hizmetleri üzerinden h›rs›zl›k ve yasad›fl› ifllerin yürütül-

mesi,4. Yaz›l›m, film ve CD gibi malzemelerin kopyalanmas›yla telif haklar›n›n çi¤-

nenmesi,5. Siber uzayda pornografi ve fliddet içerikli yay›nlar yap›lmas›,6. Telepazarlama sahtekârl›klar› yap›lmas›,7. Elektronik fon transferleri suçlar›,8. Elektronik karapara aklama,9. Gelifltirilmifl flifre çözme sistemleri ve yüksek h›zl› veri transferleri ile yasa

uygulay›c› kurulufllar›n suç etkinlikleri hakk›ndaki bilgilere ulafl›lmas›d›r(Giddens, 2008: 878).

Peki, siber suç ya da biliflim suçlar›n› kimler daha çok ifllemektedir? Biliflim suç-lar›n› iflleyenler genelde 20-30 yafllar› aras›ndaki gençlerden oluflmaktad›r. Bugençler büyük ço¤unlu¤u erkeklerdenoluflan, teknik bilgi düzeyi yüksek kifli-lerdir. Bu kifliler incelendi¤inde baz› duy-gusal ve psikolojik sebeplerden dolay›bu ifli yapt›klar› sonucuna ulafl›lmaktad›r(Demirbafl, 2005: 267’den aktaran Alaca,2008: 42).

‹yi bir “cracker” olan Bili Landreth bi-liflim suçlular›n› bir çat› alt›nda kategori-ze ederek inceleyen ilk teorisyenlerdenbirisidir. Landreth (1985) kendi edindi¤ibilgi ve tecrübelere göre biliflim suçlular›n› befl kategoriye ay›rarak incelemifltir:

• ‹lk grupta “çaylak” olarak tan›mlad›¤› biliflim suçlular›, bilgisayar konusun-da fazla bilgi ve becerisi olmad›¤› için genellikle daha az zarara yol açansuçlar› iflleyen kiflilerden oluflmaktad›r. Bu kifliler genellikle basit hilelerikullanan ve ufak tefek yaramazl›klar yapan kiflilerdir (Rogers, 1999’dan ak-taran Alaca, 2008: 43). Çeflitli sohbet odalar›nda kullan›c›lar› rahats›z edicive ba¤lant›lar›n›n kopmalar›n› sa¤layan dosyalar› gönderen kifliler “çaylak”olarak nitelendirilmektedir.

• ‹kinci grupta elektronik sap›k olarak nitelendirilen “ö¤renciler” yer al-maktad›r. Bu kifliler, zamanlar›n›n büyük bir k›sm›n› yetkisiz girifl yapa-bilecegi bilgisayarlar› bulmak için internette sörf yaparak geçiren kifliler-den oluflmaktad›r.


Resim 8.7

Siber suçlar .

Kaynak:http://www.ekonorm.com/teknoloji/siber_suclar_devletleri_korkutuyor_239112.htm

• Üçüncü grupta sistemlere izinsiz girmek için çeflitli sald›r›lar planlayan ve bumaksatla kendisini güdüleyen “turistler” bulunmaktad›r (Landreth, 1985’denaktaran Alaca, 2008: 43). Bu grupta yer alan biliflim suçlular›, Bequai taraf›n-dan ortaya at›lan “arabay› gezmek maksad› ile çalan kifliler” kavram›na ben-zetilmektedir. Turistler iflledikleri suçlardan heyecan duyan kiflilerden olufl-maktad›r.

“Çökerticiler” kötü niyetli ve kindar suçlular grubunu oluflturmaktad›r. Bu grupbiliflim suçlular›n›n karanl›k yüzünü yans›tmaktad›r (Kabay, 1996: 4-5’den aktaranAlaca, 2008: 43). “Çökerticiler” bilgisayar a¤lar›na s›zarak sistemleri çökerten vekasten dosyalara zarar veren kiflilerdir.

• Son grup ise “h›rs›zlardan” oluflmaktad›r (Landreth, 1985’den aktaran Alaca,2008: 43). Bu kategorideki suçlular yasad›fl› yollardan para kazanmay› amaç-layan kiflilerden oluflmaktad›r. Post’un analiz etti¤i gibi suç iflleyen bu kifli-ler sistem ya da organizasyonun içerisinden birisi olabilir. H›rs›zlar yaln›zçal›flabilece¤i gibi, yerel ve uluslararas› flirketler ya da devletler için de çal›-flabilir (Durmaz, 2006: 107-108’den aktaran Alaca, 2008: 44).



Sapk›n davran›fllar› tan›mlamak.

Sapk›n davran›fl, bir topluluk ya da toplumdaönemli say›da insan taraf›ndan kabul edilen be-lirli bir normlar kümesine uyum göstermeme ola-rak tan›mlanabilir.

Suçu tan›mlamak.

Jhering suçu “toplum hâlinde yaflama flartlar›nayönelmifl her türlü sald›r›” olarak tan›mlar. Durk-heim’e göre ise suç “kolektif bilincin kuvvetli vebelirmifl tutumlar›n› ihlal eden fiillerdir”. Thomasve Znaniecky, suçu sosyal psikoloji yönündenele alarak flöyle tan›mlarlar: “Suç kiflinin kendisi-ni mensubu sayd›¤› grupta, varl›¤› toplum daya-n›flmas› ile çeliflki gösteren fiildir”. Taft’›n suç gö-rüflü ise flöyledir: Topluma zarar veren hareket-ler ya örf ve âdetlerce belirlenmifltir ya da grupiçinde egemenli¤i elinde tutanlar, di¤er kiflilerin,tav›r ve hareketlerini uydurmalar› için modelleri,örnekleri ve bu suretle moral kurallar›n tümünütespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibarverir, bunlar› ihlal edenlere söz konusu mevkiireddederler.

Suçu aç›klayan kuramlar› özetlemek.

Suçu aç›klayan kuramlar aras›nda biyolojik vepsikolojik kuramlar, fonksiyonalist kuramlar, et-kileflimci kuramlar, çat›flma kuramlar› ve kontrolkuramlar› say›labilir. Sapma ve suçu aç›klamayayönelik ilk çal›flmalar özünde biyolojik temelli-dir. Fizyolojik ve biyolojik kuramlarda baz› bi-reylerin sapmaya genetik olarak daha e¤ilimli ol-duklar› savunulmufltur. Suçu aç›klayan fonksiyo-nalist kuramlar çerçevesinde Durkheim ve Mer-ton’un yaklafl›mlar›, daha sonra da alt kültür yak-lafl›m› ele al›nabilir. Anomi kavram›, ilk kez mo-dern toplumlarda geleneksel normlar ve stan-dartlar›n yerlerine yenisi konmadan afl›nd›¤›n›ileri süren Emile Durkheim taraf›ndan ortaya at›l-m›flt›r. Durkheim’a göre sapk›nl›¤›n toplumdaolumlu fonksiyonlar› vard›r. Alt kültür kuramlar›-n›n önde gelen temsilcileri aras›nda; Cohen, Clo-ward ve Ohlin, Miller ve Wolfgang gibi isimleryer al›r. Alt kültür kuramlar›n› genel olarak, ço-cuk veya genç çeteler içerisinde yer alan alt s›n›-fa mensup bireylerin, sapma ve suçluluk durum-

lar› üzerine odaklanm›fl kuramlar olarak görmekmümkündür. Suçu aç›klayan etkileflimciler dav-ran›fllar›n ilk kez nas›l sapk›n diye tan›mlan›r ol-duklar› ve neden belirli gruplar sapk›n diye eti-ketlenirken ötekilerinin böyle etiketlenmedi¤isorular›n› sormaktad›rlar. Etiketleme kuram›1970’lerin ortalar›nda suçlu kariyerinin etkileflim-ci aç›klamas› olarak üne kavuflmufltur. Etiketle-me yaklafl›m› 1930’larda Frank Tannenbaum ta-raf›ndan tan›mlanm›flt›r. Tannenbaum, etiketle-me sürecinin kifli aç›s›ndan sonuçlar› ile ilgilen-mifltir. Yeni kriminoloji Marksist, sosyalist, yeniMarks’ç› ve radikal kriminoloji isimleriyle de an›-l›r. Sol Gerçekçilik kendinden önce gelen krimi-nolojik bak›fl aç›lar›n›n ço¤una göre daha prag-matik ve politika yönelimli bir yaklafl›m temsiletmektedir. Kontrol kuramlar› baz› kaynaklarda“sosyal ba¤lant›” kuramlar› olarak grupland›r›l›r.Bu kuramlarla ilgili ilk çal›flma 1958’de Nye’ninçal›flmas›d›r.

Suç türlerini s›ralamak.

Suçlar fliddet suçlar›, mala yönelik suçlar, uyufltu-rucu suçlar›, cinsel suçlar, çocuk suçlulu¤u ve di-¤er suçlar olmak üzere alt› bafll›kta toplanabilir.Bu ayr›ma ilaveten baz› suç biçimleri aç›klan›rsa;profesyonel suç kavram› yasal olmayan faaliyet-lerin bir meslek hâline gelmesini ifade etmekte-dir. Profesyonel suçlular h›rs›zl›k, uçak kaç›rma,yankesicilik ve dükkân soyma gibi alanlarda uz-manlaflabilirler. Organize suç, geleneksel birçoközelli¤ini tafl›yan, ancak yasad›fl› nitelikteki et-kinlik biçimlerine göndermede bulunur. Organi-ze suçlar kapsam›nda baflka etkinliklerin yan› s›-ra kaçakç›l›k, yasad›fl› kumar oynatmak, uyufltu-rucu ticareti, fuhufl, büyük ölçekli h›rs›zl›k ve ko-ruma için haraç almak gibi suçlar say›labilir. Be-yaz yakal› suçlar, orta ya da orta üstü s›n›flar ta-raf›ndan ifllenen suçlard›r. Bunlar›n yan›nda tek-nolojiye dayal› siber suçlar ve ma¤duru olmayansuçlar s›ralanabilir. Ma¤duru olmayan suçlardazarar› daha çok suçu iflleyen görür. Örne¤in; fa-hiflelik, kumar, uyuflturucu kullan›m› ve pornog-rafi bu tür suçlar kapsam›nda al›nabilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Suçluyu organik bak›mdan inceleyerek verasete ilifl-kin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri dikkatealan alt kriminoloji dal› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Suç psikolojisib. Suç antropolojisic. Suç sosyolojisid. Suç psikiyatrisie. Penoloji

2. Afla¤›dakilerden hangisi uygulay›c› kriminolojininalt dallar›ndan biridir?

a. Suç psikolojisib. Penolojic. Suç profilaksisid. Suç psikiyatrisie. Suç antropolojisi

3. Afla¤›dakilerden hangisi suçu aç›klayan biyolojik ku-ramlara katk›da bulunan kuramc›lardan biri de¤ildir?

a. Lambrosob. Hootonc. Sheldond. Krestschmere. Reckless

4. Sheldon’un tiplemesi içinde içe dönük ve ölçülü ka-rakterde olan, zay›f, uzun yap›l› ve entelektüel nitelik-ler gösteren tip afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Mezomorfb. Endomorfc. Ektomorfd. Egzomorfe. Polimorf

5. ‹lk kriminolojik araflt›rmalar afla¤›daki kurumlardanhangisinde yürütülmüfltür?

a. Okullar b. Hapishanelerc. ‹fl yerlerid. ‹badethanelere. Trenler

6. Merton’un öne sürdü¤ü uyum modelleri içinde ya-sad›fl› faaliyetler yoluyla servet edinen suçlular hangikategoriye girmektedirler?

a. Baflkald›ranlarb. Yenilikçilerc. Geri çekilenlerd. Uyum gösterenlere. fiekilciler

7. Genel sosyolojide kent sosyolojisi araflt›rmalar›ylave suç biliminde etkili olan ve çevresel yaklafl›mla tan›-m›fl sembolik etkileflimci yaklafl›m afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Chicago yaklafl›m›b. Etiketleme yaklafl›m›c. Ay›r›c› birleflimler yaklafl›m›d. Sosyal ö¤renme yaklafl›m›e. Ay›r›c› güçler yaklafl›m›

8. Afla¤›dakilerden hangisi yeni kriminolojinin an›ld›¤›di¤er isimlerden biri de¤ildir?

a. Sosyalist b. Yeni Marks’ç›c. Radikald. Feministe. Marksist

9. Ellis ve Walsh’›n yapt›¤› s›n›flamaya göre bir baflkakiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdi-dinde olan suçlar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Mala yönelik suçlarb. fiiddet suçlar›c. Cinsel suçlard. Çocuk suçlulu¤ue. Uyuflturucu suçlar›

10. Afla¤›dakilerden hangisi kaçakç›l›k, yasad›fl› kumaroynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, büyük ölçekli h›r-s›zl›k ve koruma için haraç almak gibi suçlar›n bulun-du¤u suç türünü ifade eder?

a. Siber suçlarb. Organize suçlarc. Beyaz yakal› suçlard. Profesyonel suçlare. Cinsel suçlar



UYAP (Ulusal Yarg› A¤› Projesi); günümüzün gereklitüm teknolojik geliflmelerini kullanarak, Adalet Bakan-l›¤› merkez ve taflra teflkilat›n›n, ba¤l› ve ilgili kurulufl-lar›n›n, adli ve idari tüm yarg› ve yarg› destek birimleri-nin donan›m ve yaz›l›m olarak iç otomasyonunu vebenzer flekilde bilgi otomasyonu sistemlerini kurmuflkamu kurum ve kurulufllar› ile d›fl birim entegrasyonu-nu sa¤layan ve e-Dönüflüm sürecinde e-Adalet aya¤›n›oluflturan bir biliflim sistemidir. Bugün itibariyle UYAP,ülkemizde Adalet Bakanl›¤› teflkilat› ile yarg› birimleri-nin tamam›nda iflletimde olup bu birimlerin her türlüyarg›sal, idari ve denetim faaliyetleri bu sistemle elek-tronik ortamda yürütülmektedir.UYAP kapsam›nda, bilgi ve belge al›flveriflini elektronikortama tafl›mak için di¤er kurum ve kurulufllar›n bilgisistemleriyle entegrasyonlar gerçeklefltirilmifltir. Bu sa-yede idari ve yarg›sal süreçte mükerrer yap›lan ifllem-lerle gereksiz uygulamalar›, ara süreçleri ortadan kald›r-makta, sürat ve kolayl›klar sa¤layarak, ifl yo¤unlu¤unuazaltmakta ve personel aç›¤›ndan kaynaklanan s›k›nt›-lar› en aza indirmekte, posta ve k›rtasiye gibi masraflar-dan tasarruf sa¤lamaktad›r. Elektronik ortamda haber-leflme sayesinde haftalar süren yaz›flmalar bir iki sani-yede yap›labilmektedir. 2008 y›l›nda Türk Adalet Ba-kanl›¤›n›n bir genelgesi ile zorunlu hâle getirdi¤i adliyaz›flmalar›n elektronik ortamda yap›lmas› ile milyon-larca Euro tasarruf sa¤lanm›flt›r. Biliflim teknolojileri sa-yesinde adli birimlerin performans›n›n ölçümü, kay-naklar›n etkin da¤›t›m› yap›labilmekte, elektronik dos-yalama sayesinde adli bilgi ve belgeler güvenli ortamdasaklanabilmektedir. Bu çerçevede UYAP ile entegras-yon sa¤lanan Adli Sicil Bilgi Sistemi’nden sab›ka kay›t-lar›, MERN‹S’ten nüfus kay›tlar› ve Adres Kay›t Siste-mi’nden adres kay›tlar›, POLNET’ten ehliyet kay›tlar›,Merkez Bankas›ndan döviz kurlar›, TAKB‹S’ten tapu vekadastro kay›tlar› yarg› birimlerince otomatik olarakan›nda al›nabilmektedir.

Kaynak: http://www.uyap.gov.tr/tanitim/genel.html

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kriminoloji” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kriminoloji” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Kuramlar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Kuramlar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojik Kuramlar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fonksiyonalist Kuramlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etkileflimci Kuramlar” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flma Kuramlar›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Türleri” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suçlar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.


Sapk›nl›k ile suç ayn› fleyler demek de¤ildir. Sapk›nl›kkavram›, yaln›zca bir yasay› ya da kural› çi¤neyen uyum-suz davran›fla göndermede bulunan suç kavram›ndançok daha genifltir. Di¤er taraftan sapk›n davran›fl›n pekçok biçimi yasalar taraf›ndan s›n›rland›r›lmam›flt›r (Gid-dens, 2008: 842). Bunun yan›nda suç teflkil eden eylemile genel olarak sap›c› eylem aras›nda bir ay›r›m yap-mak gerekir. Çünkü sapma, kiflilik yap›s›na ba¤l› oldu-¤u hâlde, suç, objektif olarak ceza normuna göre suçteflkil eden davran›fl ve tutumun tarihî kuvvetlerin ese-ridir ve kendisini kanunlarda gösterir (Dönmezer,1984:256). Suç, evrensel, genel bir olayd›r. Suç, tarihin en es-ki devirlerinden itibaren var olmufltur ve ileride de varolmaya devam edecektir. Suçsuz bir toplum hayaldenbaflka bir fley de¤ildir. ‹nsanlar›n içinde ihtiraslarla bir-likte toplum hâlinde yaflaman›n ortaya ç›kard›¤› çeflitlisosyal çeliflkiler, uyumsuzluklar bulundukça suç da varolacakt›r (Dönmezer, 1984: 62). Suçun bir baflka niteli-¤i onun nisbili¤i yani görelili¤idir. Suçu oluflturan fiillerzaman ve ortama göre de¤ifliktir.

Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

”

“


S›ra Sizde 2

Biyolojik ve psikolojik kuramlar aras›nda birtak›m ben-zerlikler bulunmaktad›r. Öncelikle her iki kuram, sap-k›n› nüfusun bütününden farkl› görür. ‹kincisi normalbir nüfus içinde o anormaldir. Üçüncüsü onun anor-malli¤i sapk›nl›¤a daha yatk›n olmas›n› beraberinde ge-tirir. Suçu aç›klayan psikolojik kuramlar sapk›nl›¤›nanormalli¤ini genetik faktörlerin belirleyicili¤inden çokö¤renilmifllikle aç›klar. Psikolojik kuramlar sapk›nl›¤›ntemelinde anormal genler yerine anormal deneyimi gö-rürler. Bu anormal deneyim daha sonra suça zeminoluflturan “karakter problemi” ve “bozuk kiflilikleri” üret-mektedir. Psikolojik kuramlar bir kimsenin toplumsal-laflma sürecinde özellikle de anne-çocuk iliflkisinde so-run varsa bu “bozuk toplumsallaflma” duygusal bir ra-hats›zl›¤a ve daha sonra bu da uyumsuz kiflilik özellik-lerinin oluflmas›na neden olabilir. Psikolojik kuramc›la-ra göre erken çocukluk deneyimleri ergen ve yetiflkindavran›fl›n› uzun süreli etkileyebilir (Haralambos & He-ald, 1985: 409-410).

S›ra Sizde 3

Haberlerden birkaç örnek ve de¤erlendirmesi flöyle ola-bilir:“Sa¤l›k Bakanl›¤› Türkiye ‹laç ve T›bbi Cihaz Kuru-mu’nun yapt›¤› denetimler sonucunda kanun hükümle-rine uymayan kozmetik ve t›bbi ürünleri aç›klad›.” Burada beyaz yakal› suçlar kapsam›na giren bir suç tü-rü görüyoruz. Beyaz yakal› suçlar kapsam›nda vergi ka-ç›rma, yasad›fl› sat›fllar, menkul ve gayrimenkul sahte-kârl›klar›, zimmete para geçirme, tehlikeli ürünlerin üre-tim ve sat›fl› ve yasad›fl› olarak çevreyi kirletmenin ya-n›nda do¤rudan h›rs›zl›k gibi pek çok türden suç bu-lunmaktad›r. “Bir lunaparka e¤lenmeye giden k›za yak›nlar›nda bu-lunan bir inflaat›n iflçileri taraf›ndan laf at›ld›. Laf at›ld›-¤›n› ö¤renen mahalle gençleri ile iflçiler aras›nda tafll›,sopal› kavga ç›kt›.”Burada ise Ellis ve Walsh’un suç s›n›flamas›na göre flid-det suçlar›na bir örnek görüyoruz. fiiddet suçlar› birbaflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar vermetehdidinde olan suçlard›r.“Üzerinde iç çamafl›r› ve eline ald›¤› maket b›ça¤› ileç›plak hâldeki k›z arkadafl›n›n peflinden koflup, otelde-ki eflyalara zarar veren yabanc› kad›n turist, özel güven-lik görevlileri taraf›ndan etkisiz hâle getirildi. Otel yet-kilileri, “Otelimizde kald›¤› günden bu yana taflk›nl›kyaparak hem çal›flanlara hem de müflterilerimize rahat-s›zl›k verdi. fiimdiye kadar ses ç›karmad›k, otel içinde

maket b›ça¤› ile ç›plak arkadafl›n› kovalay›nca bardaktaflt›” dedi.”Burada ise önce sapk›n bir davran›fl sonra ise suç kap-sam›na giren bir olay yaflanm›flt›r. fiiddet suçlar› kapsa-m›nda bu durum ele al›nabilir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAdler, F. ve di¤erleri (1991). Criminology, New York:

Mc Graw-Hill Inc.Alaca, B. (2008). Ülkemizde Biliflim Suçlar› ve ‹nter-

netin Suça Etkisi (Antropolojik ve Hukuki Bo-

yutuyla), Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ankara:Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Andersen, M. L. & F. H. Taylor (2005). Sociology Un-

derstanding a Diverse Society, Cengage Learning.Bahar, H.‹. (2005). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi.Becker, H.S. (1963). Outsiders: Studies in the

Sociology of Deviance, New York: Free Press.Berger, P. (1999). “The Meaning of Social Control” için-

de The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon)New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River.

Bonger, W. A. (1916). Criminality and Economic

Conditions.

Bozkurt, V. (2004). De¤iflen Dünyada Sosyoloji, Bur-sa: Alfa.

Caldwell, R. G. (1956). Criminology, New York. Carrabine vd. (2004). Criminology: A Sociological

Introduction, Routledge.Clages, H. (1997). Kriminalistik, Stuttgart.Cohen, A.K. (1955). Delinquent Boys, New York: Free

Press.Constant, J. (1949). Elements de Criminologie.

Demirbafl, T. (2001). Kriminoloji, Ankara: Seçkin Ya-y›nc›l›k.

Dolu, O. (2010). Suç Teorileri: Teori, Araflt›rma ve

Uygulamada Kriminoloji, 2. Bask›, Ankara: Seç-kin Yay›nc›l›k.

Downes, D. (1999). “Deviance and Crime” içinde So-

ciology: Issues and Debates (Edit. S. Taylor), Lon-don: MacMillan Pub.

Dönmezer, S. (1982). Sosyoloji, 8. Bas›, ‹stanbul.Dönmezer, S. (1984). Kriminoloji, (4. Bas›), ‹stanbul:

‹.Ü. Yay›nlar›.Dönmezer, S. (1994). Kriminoloji, (8. Bas›), ‹stanbul:

Beta Yay›nlar›.Dönmezer, S. (1989). Yeni Türk Ceza Kanunu Önta-

sar›s›-Ceza Hukuku El Kitab›, ‹stanbul.


Durkheim, E. (1895). Toplumbilimsel Yöntemin Ku-

rallar›, (çev. C. B. Akal), ‹stanbul: B/F/S Yay.Durkheim, E. (1968). Kriminaliteet als normales Pha-

enomen, in: Krimininalsoziologie Frankfurt a. M. Durmaz, fi. (2006). Biliflim Suçlar›n›n Sosyolojik Ana-

lizi, Ankara.Ellis, L. and A. Walsh (2000). Criminology: A Global

Perspective, USA: Allyn and Bacon.Evans, D.J. (1992). “Left Realism and the Spatial Study

of Crime”, Crime, Policing and Place: Essays in

Enviranment Criminology, London: RoutledgebErzurumluo¤lu, B. ve T. Göksu, (2009). “Türkiye’deki

Suç E¤ilimleri ve Polis Performans›n›n Faktörel Etki-si”, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 11(3), ss. 43-60.

Fichter, J. (1996). Sosyoloji Nedir? (Çev. N. Çelebi),Ankara: Attila Kitabevi.

Fulcher, J. & J. Scott (2006). Sociology, Second Ed.,Oxford University Press.

Gartner, R. (1998). “Deviance and Crime” içinde New

Society, Harcourt Barce Canada.Geerds, R. (1980). Kriminalistik, Lübeck.Gelles, R. J. & Levine, A. (1991). Sociology: An Intro-

duction, Fifth Edition, Mc Graw Hill, Inc.Giddens, A. (2008). Sosyoloji, ‹stanbul: K›rm›z› Yay›nlar›.Goode, E. (1999). “An Introduction to Deviance” içinde

The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon)New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River.

Goode, E. (1997). Deviant Behavior, Upper Saddle Ri-ver, N. J: Prentice Hall.

Gottfrendson, M.R. and T.Hirschi (1990). A General

Theory of Crime, Stanford University Press.Göktuna Yaylac›, F. (2010). “Hukuk, Suç ve Toplum”

içinde Sosyolojiye Girifl (editör: N. Su¤ur), T. C.Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1951.

Göppinger, H. (1980). Kriminologie, (4. Aufl.) München.Grabosky, P. N. & R. G. Smith (1998). Crime in the Di-

gital Age: Controlling Telecommunications and

Cyberspace Illegalities, Transaction Publishers.Güner, S. (2003). Organize Suç Örgütleri- Kara Para

ve Aklanmas›, Ankara: Günflen ‹çli, T. (2003). “Toplumdan Kopufl: Suç ve fiid-

det”, Sosyolojiye Girifl içinde (Ed. ‹hsan Sezal),Ankara: Mart› Yay›n ve Kitabevi.

Günflen ‹çli, T. (2004). Kriminoloji, Ankara: Mart› Ki-tap ve Yay›nevi.

Haralambos M. & R. M. Heald (1985). Sociology The-

mes and Perspectives, (2nd edition), Bell&Hyman.

Haralamloos, M.Holborn, (1995). Sociology: Themesand Perspectives, Collins Ed.

Haskell, M. & L. Yablonosky (1978). Crime and Delin-

quency, Rand McNally & Co ,U.S.; 3rd Revised edi-tion edition.

Henslin, J. (1997). Sociology-A Down- to- Earth Ap-

proach, Third Edit. Allyn and Bacon.Holdaway, S. and P. Rock (yay.) (1998). Thinking Abo-

ut Criminology, London: UCL Press.Kabay, M. E. (1996). “Totem and Taboo in Cyberspa-

ce”, Journal of the National Computer Security

Association, pp. 4-9. Erisim:www2.norwich.edu/mkabay/ethics/totemJaboo_cyber.htm (21.06.2005)

Karabenli, Metin. ‹ ( t.y. ). Kriminalistik ve Kriminal

Polis Laboratuarlar›.

K›zmaz, Z. (2005). “Sosyolojik Suç Kuramlar›n›n Suç Ol-gusunu Aç›klama Potansiyelleri Üzerine Bir De¤er-lendirme” , C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, (Aral›k2005) Cilt: 29, No: 2, ss. 149-174.

Krohn, M.D. (1991). “Control and DetermenceTheories”, PP.295-314 in A Handbook of

Contemporary Criminology, (edited by I.Sheley),Belmont, CA: Wadsworth Publishing Comp.

Kunz, K., (1994). Kriminoloji, Bern-Stuttgart-Wien.Kürzinger, J. (1996). Kriminologie, 2. Auflage, Stuttgart.Landreth, B. (1985). Out of the Inner Circle, Red-

mond, WA: Microsoft Books.Lea, J. and J Young (1984). What is To Be DDone

About Law and Order?, London: Penguin.Lemert, E. (1972). Human Deviance, Social Problems

and Social Control, NJ: Prentice Hall, EnglewoodCliffs.

Macionis, J. J. (1997). Sociology, Sixth Edition, NewJersey: Prentice Hall Europe.

Macionis, J. J. & Plummer, K. (2005). Sociology: A Glo-

bal Introduction, Pearson Education.Macionis, J. J. & Plummer, K. (2012). Sociology: A Glo-

bal Introduction, Pearson Ed.Matthews, R. and J. Young (1986). Cunfronting Crime,

London: Sage.Mergen, A. (1995). Die Kriminologie, München: 3.

Auflage.Merton, R. K. (1938). “Social Structure and Anomie”,

American Sociological Review, Vol. 3, pp. 672-682.

Mezger, E. (1951) Kriminologie, Munich: Beck.Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). Controlling

Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University.


Nye, F. I. (1958). Family Relationships and Delinquent

Behavior, Oxford: John Wiley.Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). The Prob-

lem Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University.Özkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Yay›-

nevi.Reid, S.T. (1982). Crime and Criminology, New York:

Halt, Rinehart and Winston.Polat, A. ve S. K. Gül (2010). Suçun Ölçümü, Ankara:

Adalet Yay›nevi.Reiner, R. (1999). The Politics of the Police, Oxford:

Oxford University Press.Rüdiger, H. (1982). Die verbrechenswircklichkeit,

Lehrbuch der Kriminologie.

Rogers, M. (1999). “Psychology of hackers http://www.in-fowar.com”

Schaefer, R. T. & Lamm, R. P. (1995). Sociology.

Schaefer, R. T. (2010). Sociology, Twelfth Ed. McGraw-Hill Inter. Edit.

Sezal, ‹. (ed.) (2002). Sosyolojiye Girifl, Ankara: Mart›Kitap ve Yay›nevi.

Shoemaker, D. J. (1990). Theories of Delinquency:

An Examination of Explanations of Delinquent

Behavior, USA: Oxford Univ. Press.Siegel, L.J. (1989). Criminology, West Pub. Comp.,

St.Paul.Sokullu- Ak›nc›, F. (1999). Kriminoloji, 2. Bask›, ‹stan-

bul: Beta.Sullivan, T. J. (2006). Introduction to Social Prob-

lems, Seventh Ed., Allyn and Bacon.Sutherland, E. & Cressey, D. H. (1955). Principles of

Criminology, (5. Edit.), Chicago, Philadelphia,NewYork: J. B. Lippincott Company.

Sykes, G. M. (1978). Criminology, New York: Harco-ut Brace Jovanovich.

Taft, D. R. (1956). Criminology, NewYork: Mac Millan.Tierney, J. (1996). Criminology, London: Prentice Hall

Pub.Thomas and Znaniecky, (1957). The Polish Peasant

in Europe and America, c II.Thomson, W. E. and Hickey, J. V. (1999). Society in

Focus, Third Edition, New York: Longman.Taylor, I., Walton, P. and Jack Young (yay.) (1998). The

New Criminology Revisited, London: Macmillan.Tolon, B. (1981). Ça¤dafl Toplumun Bunal›m›: Ano-

mi ve Yabanc›laflma, 2. Bask›, Ankara: A‹T‹A Yay.Tutar, E. (2002). “Kriminoloji Nedir?” (http:

//www.kriminoji.com.)

Vito, G.F., R.M. Holmes (1994). Criminology, Theory,

Research and Policy, Belmont, California:International Thomson Pub.

Williams III, Frank P. Marilyn McShane D. (1999). Cri-

minological Theory, USA: Prentice Hall.Wilson, E.O. (1975). Sociology: The New Synthesis,

Cambridge: M.A.:Harvard Universty Press.http://www.amnesty.org (Uluslararas› Af Örgütü)http://www.criminology.fsu.edu/crimtheory/zimbar-do.htmhttp://www.kriminoloji.comhttp://www.theatlantic.com/doc/198203/broken-win-dowshttp://www.uncjin.org (Birleflmifl Milletler Suç ve Ada-let Bilgi A¤›)http://www.uyap.gov.tr/http://www.zimbordo.com

217Sözlük

AAile: Birbirine kan ba¤› ile ba¤l› iki veya daha fazla say›da

üyeden meydana gelen bir grup.

Akrabal›k: Bireylerin soy sop iliflkilerinin gerçekleflti¤i evli-

lik, kanba¤› veya sosyal iliflkilerine dayal› bir sistemdir.

Alt Kültür: Toplumun temel kültürel de¤erlerini paylaflan,

ancak di¤er gruplardan farkl› de¤er, norm ve yaflam bi-

çimi olan gruplarca oluflturulan kültür.

Anket Tekni¤i: Bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup ce-

vaplayacaklar› bir soru cetveli ile bilgi toplanmas›.

BBa¤›ml› De¤iflken: Bir araflt›rmada ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤-

l› olarak de¤iflen de¤iflken.

Ba¤›ms›z De¤iflken: Bir araflt›rmada belirleyici olan de¤iflken.

Bask›n Kültür: Toplum içerisindeki en güçlü gruplar›n sahip

oldu¤u kültür.

Bilateral: Mirasta her iki taraf›n eflit hak almas›.

Bilim: Mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve

üretilmesi.

Bilimsel Yöntem: Gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme ya-

salar›na ulaflmak amac›yla, sistematik bilgi edinme yolu.

Birincil Gruplar: Yüzyüze iliflkilerin, yard›mlaflma, dostluk

ve sevgi ba¤lar›n›n yüksek oldu¤u gruplar.

Boflanma: Taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu

ile toplumda geçerli norm ve adetlere göre evlilik birli-

¤ini sona erdirmesi.

ÇÇat›flma Yaklafl›m›: Toplumsal davran›fllar›n en iyi flekilde

rekabet halinde bulunan gruplar aras›ndaki gerginlik ve

mücadele ile anlafl›labilece¤inin savunulmas›.

DDe¤erler: Amaçlar›m›z› ve davran›fllar›m›z› belirlemede ne-

yin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤unu gösteren standartlar.

Demografi: Nüfus bilimi.

Denetimli Gözlem: Standartlaflt›r›lm›fl veri toplama araçlar›y-

la yap›lan bilgi toplama yolunun denetim alt›nda tutul-

du¤u gözlem türü.

Denetimsiz Gözlem: Standart bir tekni¤e dayanmayan yine-

lenmesi ancak rastlant›lara ba¤l› olan bir gözlem türü.

Deney Grubu: Ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup.

Derinlemesine Görüflme: Kiflilerin düflünce, görüfl ve dene-

yimleriyle ilgili bilgi toplamak istendi¤inde kullan›lan

bir görüflme tekni¤i.

D›fl Gruplar: Bizim grubumuzun d›fl›nda olan, herhangi bir

alternatif grup olup, üyesi olmad›¤›m›z, biçim için çok

önem tafl›mayan hatta ona karfl› çok iyi duygular besle-

medi¤imiz gruplar.

Doküman ‹ncelemesi: ‹nsanlar›n belirli olaylar hakk›nda

duygular›n› yans›tt›¤› dokümanlar›n ele al›n›p incelen-

mesi ve çözümleme tekniklerinin kullan›lmas›.

EEdinilmifl Statü: Bireylerin çaba göstermeden do¤ufltan iti-

baren sahip olduklar› statüler.

Egzogami: Grup d›fl›ndan evlilik.

Endogami: Grup içinden evlilik.

Ensest Yasas›: Yak›n aile üyelerinin birbirleriyle cinsel iliflki-

de bulunmamas›.

Etkileflimcilik Yaklafl›m›: Bireyi ve iliflkilerini anlamadan

toplumu anlaman›n mümkün olmad›¤›n› savunan sos-

yolojik yaklafl›m.

Etnosantrizm: Kiflinin kendi kültürünü temel alarak, di¤er

kültürleri kendi kültürü aç›s›ndan de¤erlendirmesi.

Eurosantrizm: Avrupal› olmayan tarih ve kültürleri ve Avru-

pa d›fl›ndaki toplumlar› Avrupa ülkelerinin standartlar›

aç›s›ndan de¤erlendirme veya yarg›lama.

FFeminist Kuram: Bir toplum içindeki kad›n ve erkekler ara-

s›ndaki cinsiyet iliflkilerinin yap›s›n›n incelenmesi, kad›n

haklar› ve kad›n›n eflit statüsü üzerinde duran sosyolojik

yaklafl›m.

GGeçerlilik: Ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤u.

Globalism: Ekonomiye indirgenmifl tek bir yap›n›n pazar ha-

kimiyeti alt›nda ifllemesi.

Globalite: Dünya Toplumu anlay›fl›.

Globalleflme: Küreselleflme, uluslarüstü aktörler taraf›ndan

belirlenen bir sistem.

Grup: Birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla

kifliden oluflan, belirli beklenti ve amaçlar› paylaflan in-

sanlar.

Güvenilirlik: Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl›

ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤i.

HHipotez: Olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nede-

ne ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önerme.

Sözlük


‹‹ç Gruplar: Bizlik duygusuna sahip oldu¤umuz ve bizi di¤er

gruplardan ay›ran belirgin özelliklerimizin oldu¤u gruplar.

‹kincil Gruplar: Birincil grubun d›fl›nda kalan her türlü bü-

yük çapl›, önemli resmi gruplar.

KKarfl›t Kültür: De¤er, norm ve yaflam biçimi aç›s›ndan içinde

yaflad›¤› kültüre ters düflen tutum ve davran›fllar› içeren

alt kültürler.

Kast: Kapal› bir toplumsal tabakalaflma sistemidir ve bireyler

kast sistemi içindeki statülerine do¤umlar›yla sahip ol-

maktad›rlar ve bu statü yaflam boyu ayn› kal›r.

Kazan›lm›fl Statü: Bireyin kendi iste¤i ve çabalar›yla, gönül-

lü olarak elde etti¤i statü.

Kontrol Grubu: Ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartla-

r›n oldu¤u gibi korundu¤u grup.

Kuram: Bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda orta-

ya at›lan, bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgiler.

Kurum: Toplumun yap›s› ve temel de¤erlerini korumas› aç›s›n-

dan zorunlu say›lan nispeten sürekli kurallar toplulu¤u.

Kültür Bofllu¤u: Kültürün de¤iflen toplumsal koflullara uyum

sa¤lamas›nda yaflanan boflluk veya gecikmeler.

Kültür fioku: Aflina olunmayan bir kültürel çevreye girildi¤in-

de kiflinin kendisini yolunu flafl›rm›fl, belirsiz, korku için-

de hissetmesi.

Kültür: Bir toplumun yaflam biçimi, insan›n sonradan ö¤ren-

di¤i herfleydir.

Kültürel Birleflme: Kültürün bütün parçalar›n›n herhangi bir

biçimde ba¤lanmas›d›r.

Kültürel Rölativizm: Herhangi bir kültür, yine o kültürün s›-

n›rlar› içinde de¤er yarg›lar›n› ifle koflmadan tan›maya ve

anlamaya çal›flmak.

Küreyellik: Belirli bir kültüre özgü olan›n yayg›nlaflmas›.

MMakro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yap›s› ve iliflkile-

rinin odak al›nmas›.

Matriliniyal: Anne/kad›n soyunun üstünlü¤ü.

Matrilokalite: Anne/kad›n taraf›na yerleflme, iç güveyli¤i.

Matriyarki: Anne/kad›n otoritesinin üstünlü¤ü.

Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileflim üzerinde durulmas›.

Monogami: Erke¤in veya kad›n›n bir tek eflle evlili¤i.

NNeolokalite: Ba¤›ms›z ev açma.

Norm: Yapt›r›m› olan kurallar bütünü.

ÖÖrnekleme: Bir bütünün, içinden seçilmifl parçalar›yla temsil

edilmesi.

PPatriliniyal: Baba /erkek soyunun üstünlü¤ü.

Patrilokalite: Baba /erkek taraf›na yerleflme.

Patriyarki: Baba /erkek otoritesinin üstünlü¤ü.

Poliandri: Kad›n›n birden fazla eflle evlili¤i.

Poligami: Erke¤in veya kad›n›n birden fazla eflle evlili¤i.

Poligini: Erke¤in birden fazla eflle evlili¤i.

Popüler Kültür: Yaflad›¤›m›z günlük hayattaki spor, müzik

ve sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler bütünü.

RReferans Grubu: Bireyin davran›fllar›n› ve kendini de¤erlen-

dirdi¤i, örnek ald›¤› gruplar.

Rol: Bir grup ya da toplum içindeki insanlar›n s›n›rlar› belir-

lenmifl olarak oynad›klar› bir oyun.

SSaha Araflt›rmas›: Bir örnekleme yap›larak, standart bir veri

toplama arac›n›n kullan›ld›¤› ve verilerin sistemli bir bi-

çimde topland›¤› araflt›rma yöntemi.

Sapk›n Davran›fl: Toplumun büyük bir ço¤unlu¤unca be-

nimsenen normlara karfl› gelme, uyumsuz davranma.

Sembol: ‹nsanlar›n iletiflimde kulland›klar›, anlam ifade eden

herfley.

S›n›f: ‹nsanlar›n toplum ve ekonomik pozisyonlar›na göre is-

ter bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmas›n bölün-

meleri.

S›n›f sistemi: Endüstriyel toplumlar›n karakteristik gruplar›

olarak din ve geleneklerden çok makinalaflma, üretim

araçlar›na sahiplik ve teknolojinin önem kazanmas›yla

ortaya ç›kan sistem.

Sosyoloji: Bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini in-

celeyen, bu iliflkilerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de-

¤iflti¤ini analiz eden sosyal bir bilim.

Statü: Bireyin toplum içindeki pozisyonu.

Suç: Törelere, ahlak kurallar›na ve hukuki bak›mdan da yasa-

lara ayk›r› olan davran›fl.

TToplum: ‹nsanlar› etkileyen gerçek iliflkiler bütünü.

Toplumsal De¤iflme: Bir grubun, organizasyonun, toplulu-

¤un ya da toplumun bir biçiminden di¤er bir biçimine

geçifl süreci.

219Sözlük

Toplumsal Tabakalaflma: Toplum içinde arzulanan ve nadir

olarak bulunan ödüllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulafl-

ma çabas›.

Toplumsal Yap›: Toplumsal yap›, toplumda organize olmufl

sosyal iliflkilerin bütünü.

Toplumsallaflma: Toplumsallaflma (sosyalizasyon), bireyle-

rin üyesi olduklar› toplumun de¤er ve normlar›n›, sahip

olduklar› statü ve rollerin gerektirdi¤i davran›fllar› ve

toplumun kendinden beklentilerini ö¤renme ve içsellefl-

tirme süreci.

VVaka ‹ncelemesi: Sosyolojik problemin daha genifl bir k›sm›-

na ›fl›k tutabilecek bir veya birkaç birey, grup, topluluk,

örgüt veya olaylar›n detayl› araflt›r›lmas›.

YYaflam Öyküsü: Araflt›rma probleminin sahibi olan bireylerin

bir birim olarak ele al›nmas› ve yaflam süreçlerinin en in-

ce ayr›nt›lar›na inilerek ilgilenilen olay›n somut bir içerik

ve bir örnek olay üzerinde araflt›r›lmas›.

Y›¤›n: Birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geçici bir ne-

denle yer iflgal eden iki veya daha çok say›daki insanlar.

Yöntem: Nas›l sorusuna cevap veren ve bir amaca göre ha-

z›rlanm›fl araflt›rma plan›.

Yüksek Kültür: ‹nsan yarat›c›l›¤›n›n estetik mükemmellik ile

özdefl olan en üst düzey örnekleri.

DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I

Documents

Transcript of DAVRANIfi B‹L‹MLER‹-I