Chiara d'Assisi in alcuni sermoni medievali, in Collectanea Franciscana 81 (2011) 645-703

Aleksander Horowski

CHiArA d’Assisi in AlCuni sermoni medievAli

la predicazione medievale su santa Chiara d’Assisi, anche se ricca, certamente è molto piú ridotta rispetto ai panegirici dedicati a san Francesco. la causa di questo fenomeno è da cercare nel fatto che la festa della santa d’Assisi – anche se il suo culto si diffuse rapidamente in tutta l’europa – si limitava infatti alla sola famiglia francescana.

Johannes Baptist schneyer, in uno primo studio dedicato ai sermoni per le feste dell’ordine mi no ritico1, anticipava le notizie relative alla predicazione sui santi francescani (Francesco, Antonio, Chiara, elisabetta, lodovico di Tolosa e

si useranno le seguenti abbreviazioni: BCan = Alexander iv, Bulla Canonizationis S. Cla-rae, in Santa Chiara d’Assisi. I primi documenti ufficiali: Lettera di annunzio della sua morte, pro-cesso e bolla di canonizzazione, a cura di G. Boccali (Pubblicazioni della Biblioteca Francescana Chiesa nuova – Assisi, 10), [santa maria degli Angeli, 2002], 229-272; Boccali, Incipitario = appendice i all’articolo: G. Boccali, Il sermone su s. Chiara “Omnium Dominus dilexit eam”, in Studi francescani 108 (2011) 209-281; Bouge rol, mFBT = J.-G. Bougerol, Les Manuscrits fran-ciscains de la Bibliothèque de Troyes, (spi ci le gium Bo na venturianum, 23), Grottaferrata 1982; Cenci, Bibliotheca = C. Cenci, Bibliotheca manuscripta ad Sacrum Conventum Assi siensem, Assisi 1981; HMML = Collegeville mn, st. John’s university, Hill museum & manuscript library; LLCla = Legenda latina sanctae Clarae virginis Assisiensis, a cura di G. Boccali con traduzione di m. Bigaroni (Pubblicazioni della Biblioteca Francescana Chiesa nuova – Assisi, 11), [santa maria degli Angeli, 2001]; Repertorium lsm = J.B. schneyer, Reper to rium der Lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150-1350, (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des mittelalters, Band Xliii, Heft 1-11), münster Westfalen 1969-1990.

ringrazio don Felice Accrocca per l’attenta lettura di questo testo.1 J.B. schneyer, Lateinische Sermones-Initien des Hochmittelalters für die Heiligenfeste des

Franziskanerordens, in Archivum franciscanum historicum 61 (1968) 3-78.

Collectanea franciscana 81 (2011) 645-703

ALEKSANDER HOROWSKI646

lodovico iX) che confluirono poi nel monumentale Repertorium2, dando spesso notizie fino ad allora inedite sui panegirici in onore della santa d’Assisi.

uno sguardo piú approfondito al tema si deve a marina soriani innocenti, che durante un convegno della sisF del 1992 presentò le linee emergenti della predicazione clariana: gli autori, le citazioni bibliche piú frequenti, le notizie biografiche piú diffuse e la relazione tra le leggende e i sermoni3.

ulteriori spunti si ebbero in occasione dell’ottavo centenario della nascita di santa Chiara, con il contributo di nicole Bériou4, che studiò la predicazione clariana nell’ambito francese, offrendo – oltre all’edizione di un sermone di Gilberto di Tournai e di un altro di roberto di sorbonne – anche un repertorio di 96 sermoni, arricchito da un elenco dei themata biblici.

recentemente invece, padre Giovanni Boccali, pubblicando una predica del ms. münchen, uB, 2°, cod. 136, ha notevolmente completato e aggiornato l’incipitario dei sermoni latini su santa Chiara, arrivando a ben 115 diversi incipit, mentre i rispettivi themata si aggirano intorno a 70 citazioni bibliche5. la presente ricerca si basa appunto sui risultati delle indagini di padre Boccali, prendendo in esame alcuni sermoni inediti su santa Chiara, che vengono pubblicati in edizione critica.

si tratta innanzitutto delle prediche attribuite a tre celebri francescani. due di loro – entrambi tedeschi − sono coevi della santa d’Assisi: Corrado Holtnicker di sassonia6 († 1279), con due sermoni sviluppati, mentre il terzo è solo uno

2 Repertorium LSM, Heft 1-11 (münster Westfalen 1969-1990).3 m. soriani innocenti, I sermoni latini in onore di santa Chiara, in Chiara d’Assisi. Atti del

XX Convegno internazionale, Assisi, 15-17 ottobre 1992, spoleto 1993, 357-380.4 n. Bériou, Les sermons sur sainte Claire dans l’espace français (1255-vers 1350), in Sainte

Claire d’Assise et sa postérité. Actes du colloque international organisé à l’occasion du VIIIe Centenaire de la naisssance de sainte Claire, textes rassemblés par G. Brunel-lobrichon [aliisque], nantes 1995, 119-154.

5 G. Boccali, Il sermone su s. Chiara “Omnium Dominus dilexit eam”, in Studi francescani 108 (2011) 209-281.

6 riferimenti fondamentali: s. Girotto, Corrado di Sassonia, predicatore e mariologo del sec. XIII (Biblioteca di studi Francescani, 3), Firenze [1952]; Repertorium lsm, 1, 748-791; G. stamm, Konrad von Sachsen (Holtnicker, Konrad), in Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon, Band 5, Berlin – new York 1985, 247-251. i sermoni di Corrado furono pubblicati nel Xvi secolo per ben tre volte, sempre sotto il nome di san Bonaventura; si tratta delle edizioni: Parigi 1501, Parigi 1521, Brescia 1596-1597. la seconda edizione sarebbe basata sul manoscritto münchen, BsB, Clm 2946 (cf. s. Girotto, Corrado di Sassonia, 43-45), che viene utilizzato anche nella presente ricerca.

Chiara d’assisi in alCuni sermoni medievali 647

schema (Textus I, 1-3), e Bertoldo di regensburg7 († 1272) con un sermone a due puntate (Textus II, 1-2). il terzo predicatore qui rappresentato è il cardinale francese Bertrando de la Tour8 († 1332), il quale oltre il sermone Quasi rose plantate secus rivos (Textus III), lasciò un ampio commento alle letture per la festa di santa Chiara e un relativo sermone, di considerevole lunghezza (che crediamo di poter pubblicare un altro luogo). Gli altri sei testi, che presentiamo in seguito, sono tutti anonimi. essi provengono in gran parte dai manoscritti custoditi ora nella Biblioteca del sacro Convento in Assisi (Fondo Antico Comunale)9. Alcuni circolavano all’interno delle cosiddette Collectiones Fratrum Minorum, raccolte riscontrabili in vari codici medievali, identificate da J.B. schneyer nel volume vii del suo Repertorium, mentre altri – almeno per ora – sono stati reperiti solo in singoli codici e sono da considerarsi produzione locale dei frati assisiati.

occorre sottolineare che tra gli autori del Xiii secolo, che lasciarono prediche su santa Chiara, se ne conoscono solo quattro di origine italiana: l’arcivescovo di

7 Bibliografia di base: G. Jakob, Die lateinischen Reden des seligen Berthold von Regensburg, regensburg 1880 (sul Rusticanus de sanctis, in particolare: 55-74); F.m. Henquinet, Berthold de Ratisbonne, in Dictionnaire d’Histoire et de Géographie ecclésiastiques, vii, Paris 1935, 980-987; J. Heerinckx, Berthold de Ratisbonne, in Dictionnaire de Spiritualité, i, Paris 1937, 1532-1534; l. Casutt, Die Handschriften mit lateinischen Predigten Bertholds von Regensburg O.Min. ca. 1210-1272. Katalog, Freiburg schweiz 1961; Repertorium lsm, 1, 472-504; F.G. Banta, Ber-thold von Regensburg, in Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon, Band 1, Berlin – new York 1978, 817-823; C. Giliberto, La rappresentazione della società tedesca del XIII secolo nei sermoni in volgare di Bertoldo da Ratisbona, in I francescani e la politica. Atti del Convegno in-ternazionale di studio, Palermo 3-7 dicembre 2002, a cura di A. musco (Franciscana, 13), Paler-mo 2007, 523-542. Bertoldo fu studiato soprattutto per quanto riguarda le prediche in volgare, che – secondo il parere piú recente – sarebbero frutto delle reportationes oppure delle tradu-zioni postume dal latino, fatte dai discepoli del grande predicatore. della ricca raccolta latina, detta Rusticanus de sanctis, fino ad ora sono stati pubblicati solo un sermone su san Francesco (in Beati Fr. Bertholdi a Ratisbona Sermones ad Religiosos XX ex Erlangensi codice unacum sermone in honorem s. Francisci e duobus codicibus Monacensibus, ed. P. Hötzl, monachii 1882, 1-6) e uno su sant’Antonio, edito da eleonora lombardo, Sant’Antonio “Speculum virtutum non solum laicorum sed etiam religiosorum” in un sermone di Bertoldo di Ratisbona, in Arbor ramosa. Studi per Antonio Rigon, a cura di l. Bertazzo (Centro studi Antoniani, 44), Padova 2011, 357-372.

8 studi essenziali, per la sua predicazione: J. Goyens, Bertrand de La Tour, in Dictionnaire d’Histoire et de Géographie ecclésiastiques, t. viii, Paris 1935, 1084; Repertorium lsm, 1, 505-591; P. nold, Bertrand de la Tour, OMin. Life and Works, in AFH 94 (2001) 275-323; id., Bertrand de la Tour, OMin. Manuscript List and Sermon Supplement, in AFH 95 (2002) 3-52.

9 il Fondo Antico raccoglie non solo i codici una volta appartenuti al sacro Convento, ma anche ad altre biblioteche francescane del Comune di Assisi, soppresse nel XiX secolo.


Pisa, cardinale Federico visconti10 († 1277), e i frati minori: il lettore luca da Padova11 († 1287), servasanto da Faenza12 e il cardinale matteo d’Acquasparta13 († 1302); mentre la paternità di un sermone attribuito a san Bonaventura (che era generale dell’ordine al momento della traslazione del corpo di santa Chiara) è stata respinta da Bougerol14.

I “themata” biblici usati

i sermoni medievali si costruivano intorno a un thema, ossia una citazione biblica, attinta generalmente dalle letture o antifone liturgiche, che veniva interpretata in senso allegorico, adattando le singole parti all’argomento del discorso, per esempio alla persona del santo15. l’inizio del sermone era quindi solitamente costituito – per analogia ai commenti biblici o quelli sentenziali − dalla divisio textus, nella quale, individuando tre o quattro elementi del thema e mettendoli in relazione all’oggetto del sermone, se ne stabilivano le parti principali. Talvolta il sermone possedeva anche un prothema, ossia un prologo – di solito costruito intorno ad un’apposita citazione biblica diversa dal thema – in cui il predicatore presentava le condizioni di un fruttuoso ascolto, richiamava l’attenzione degli uditori e li invitava alla preghiera, generalmente un’Avemaria.

10 si tratta, piú precisamente, della petitio pronunciata il giorno precedente alla canonizzazione, edita in n. Bériou – i. le masne de Chermont, Les sermons et la visite pastorale de Federico Visconti archivêque de Pise 1253-1277, rome 2001, 970. Come nota G. Boccali, il primo discorso su santa Chiara, tenuto durante le sue esequie dal cardinale rainaldo di ienne (il futuro papa Alessandro iv), non si conservò. Cf. G. Boccali, Il sermone su s. Chiara, 213.

11 si conosce solo un sermone acefalo di luca, conservato in Padova, Biblioteca Antoniana, ms. 466, f. 298r; cf. Repertorium lsm, 4, 80, n. 103a.

12 È un prolifico predicatore del Xiii secolo, i cui sermoni in parte furono confusi con quelli di Bonaventura. Qui si tratta del sermone: “vox dilecti mei pulsantis… (Cant. 5, 5) − sicut enim dicit beatus Bernardus, tantus…”, conservato in Padova, Biblioteca Antoniana, ms. 490, f. 127v-128v.

13 Pubblicati in matthaei ab Aquasparta Sermones de s. Francisco, de s. Antonio et de s. Clara, edidit G. Gál (Bibliotheca Franciscana Ascetica medii Aevi, 10), Quaracchi 1962, 148-176.

14 si tratta del sermone “ducam eam in solitudinem…” (Repertorium lsm, 1, 639, n. 706), scartato nella nuova edizione critica: saint Bonaventure, Sermons “De diversis”, nouvelle édition critique par J. G. Bougerol, Paris1993.

15 Cf. G. Cantini, Processus negociandi themata sermonum di Giovanni della Rochelle OFM, in Antonianum 26 (1951) 247-270; s. Clasen, Collectanea zum Studien- und Buchwesen des Mittelalters, in Archiv für Geschichte der Philosophie 42 (1960) 159-206 e 247-271.


solo uno dei testi qui pubblicati (Textus VI) contiene un tale prologo, costruito però intorno allo stesso thema che serve per il sermone vero e proprio: “Claritas dei illuminabit eam” (Apoc. 21, 23); gli altri sermoni sono senza il prothema.

Quasi la metà dei sermoni riportati si basa sui themata che alludono al nome della santa, contenendo la parola claritas (Textus I, 2; IV-VI e IX). il thema abbastanza frequente è quello già ricordato dell’Apocalisse (21, 23): “Claritas dei illuminabit eam” (Textus IV-VI)16. il sermone del ms. Troyes 1464 (Textus IV) parla quindi di quattro tipi di claritas – giocando sui suoi vari significati (fama, gloria, splendore, chiarezza) – una da disprezzare, l’altra da venerare, una terza da custodire e l’ultima da desiderare. nel ms. Assisi 434 (Textus V) la triplice luce si riferisce a dio che illumina la sua creatura con il sovrabbondante influsso (influentia excessiva); santa Chiara, nella quale risplende in modo evidente l’effetto dell’influsso divino; Cristo, Agnello apocalittico e sposo delle vergini in quanto oggetto del loro amore. il sermone contenuto nel ms. Assisi 499 (Textus VI) enuclea invece in questa citazione il dono proveniente da dio, l’operazione divina e il soggetto che riceve il dono: questi tre elementi, in riferimento a Chiara, la fanno graziosa, radiosa e virtuosa.

Altri due themata, che alludono alla claritas, sono le citazioni di sap. 4, 1 (Textus I, 2) e 1 Cor. 15, 41 (Textus IX), ma i predicatori adoperano anche le citazioni attinte dalle solite letture bibliche previste per le feste delle vergini, come mt. 25, 10 (Textus II, 1-2), ossia la parabola delle dieci vergini in attesa dello sposo; oppure i testi che mettono in evidenza la dimensione sponsale dell’anima, soprattutto quelli del Cantico dei Cantici (Textus I, 3 – Cant. 4, 7; Textus VII – Cant. 2, 1) o del salmo 44, 11 (Textus VIII). Quest’ultimo testo esige un breve commento, perché mentre nell’intento originario dell’autore (attestato da tre manoscritti) la citazione viene messa sulla bocca di Francesco che esorta santa Chiara, un quarto testimone manoscritto (Charleville-mézières, 92), volutamente modifica il sermone, facendolo diventare un modello de communi sanctorum, per la festa di una vergine. lo scriba infatti elimina il nome di Chiara (che diventa “beata C. virgo”), toglie la frase: “que fuit beati Francisci filia et prima plantula ordinis Pauperum dominarum”, e sostituisce il nome di san Francesco con la figura di Gesú Cristo.

due sermoni invece sottolineano da una parte il rapporto tra Francesco e Chiara, dall’altra quello tra i Frati minori e le Povere dame. in tale senso vengono interpretate le parole dei fratelli di rebecca che Corrado di sassonia

16 si conosce ancora un quarto sermone sullo stesso thema, forse il piú antico, di ro-berto di sorbon, pronunciato nel 1260 e pubblicato da n. Bériou, Les sermons sur sainte Claire, 139-141.


trae dalla Genesi 23, 60 – (Textus I, 1) e l’immagine delle rose piantate lungo i corsi d’acqua, adoperata da Bertrando de la Tour e attinta dall’ecclesiastico 39, 17 (Textus III). secondo Corrado Chiara – grazie alla povertà – è sorella di tutti gli uomini, ma in modo particolare dei Frati minori; grazie alla verginità ella diventa sorella degli angeli, mentre tramite la carità diviene sorella di Cristo. il sermone di Bertrando oltre a soffermarsi sulla bellezza spirituale di Chiara e delle sue seguaci, rappresentate dalle rose, sottolinea la necessità del ministero dei Frati minori (rivi aquarum) che devono amministrare alle suore i sacramenti, visitarle ed esporre loro, predicando, la sacra scrittura, per assicurare l’abbondanza dei frutti spirituali.

Elementi biografici nei sermoni

in un primo momento può sembrare strano che i sermoni piú ricchi di notizie biografiche di Chiara siano quelli dei predicatori tedeschi, Corrado di sassonia e Bertoldo di regensburg, ma ciò si deve giustificare forse con l’intenzione di far conoscere la nuova santa nel nord europeo (le loro prediche risalgono con ogni probabilità alla fine anni ’50 inizio ’60 del Xiii secolo). Gli oratori italiani invece – specialmente quelli del sacro Convento – predicavano nell’ambiente che conosceva bene i particolari della vita di Chiara: ad Assisi dovevano vivere ancora discendenti della sua famiglia. Alcuni dei sermoni si tennero forse addirittura nel Protomonastero, perciò lo sforzo si concentrava piuttosto su qualche approfondimento teologico, sull’effetto retorico e le prediche assumevano sempre piú carattere di panegirico oppure cercavano di sorprendere l’ascoltatore dimostrando l’erudizione scientifica: si pensi al Textus VI, dove troviamo certe nozioni dell’ottica, adattate alla vita spirituale17; oppure al Textus IX, in cui traspare la conoscenza dell’astronomia18.

d’altro canto, nei sermoni di Assisi si incontrano brevi segnalazioni degli episodi che servono ad illustrare le singole tesi del predicatore, ossia note tipo: “dic de pane et oleo multiplicato”, “dic miraculum saracenorum…” (Textus VII).

17 “…ad claritatem concurrunt tria, scilicet actualitas luminosi descendentis; perspicacitas dyaphani recipientis; propinquitas obiecti reverberantis, per quod intelligo virtutes, que in Christo sunt penissime et quibus virgo Clara se – iuxta quod potuit – conformavit”.

18 “Habet enim stella: respectu materie simplicitatem, respectu forme luminositatem, respectu motus regularitatem, respectu situs sublimitatem”. oppure, piú avanti: “stella mattutina dicitur venus, in cuius circulo […] omne genus delectationis esse dicitur. luna plena dominium habet humoris, unde propter lucis sue plenitudinem augeri dicuntur flumina. sol refulgens dominium habet caloris”.


mi sembra opportuno rilevare ancora un aspetto interessante osservato nelle prediche di Bertoldo. esse sembrano un adattamento del materiale già pronto su un tema ben determinato e indicato addirittura dalla didascalia iniziale (la rubrica del sottotitolo: “Quod Christus est zelotes propter multa et quod mittit nuntios anime, ut veniat, et tripliciter irascitur, cum venire contempnit, ira magna, maiori et maxima, et de corona octo stellarum”); la figura di Chiara serve quindi solo da esempio che incarna una delle cinque vergini sagge, accogliendo l’invito del re al banchetto e ricevendo la corona. Tuttavia – come è stato accennato – Bertoldo inserisce nel suo sermone un ricco materiale biografico che non ripete semplicemente la Legenda di Chiara, bensì viene compilato da due fonti19: la Legenda e la Bolla della canonizzazione. Bertoldo quindi si sforza di raccogliere piú particolari possibili e di integrare le due narrazioni.

Gli episodi piú ricorrenti sono: la rivelazione avuta da ortolana prima che Chiara nascesse; la moltiplicazione del pane per cinquanta suore; la visione del corteo delle vergini al momento del transito di Chiara. meno frequente è la menzione del dialogo con Gesú presente nell’eucaristia, che sembra essere staccato dal suo drammatico contesto, costituito dall’assedio dei saraceni. la miracolosa liberazione del monastero viene infatti menzionata solo una volta nella didascalia destinata al predicatore (Textus VII).

Criteri dell’edizione

la trascrizione mantiene le particolarità della grafia medievale, ossia è priva di dittonghi, si caratterizza dall’uso variabile delle vocali “i” e “y”, sostituisce la consonante “ph” con la “f ” e qualche volta subisce l’influsso della pronuncia trasformando la “e” in una “i” (per esempio nel sostantivo “definitio”/“diffinitio”.

vengono invece distinte le consonanti “c” e “t”, che nei manoscritti assumono spesso una forma grafica uguale. si rende uniforme anche l’uso delle lettere “u” (vocale) e “v” (consonante), che nei codici sono invece interscambiabili.

l’edizione è corredata di un duplice apparato: il primo delle varianti, il secondo delle fonti.

i testi agiografici su santa Chiara vengono citati secondo le già menzionate edizioni di p. Giovanni Boccali. Per la Glossa Ordinaria e la Glossa interlinearis vengono indicati i riferimenti all’edizione: Bibliorum sacrorum glossa ordinaria […] cum postilla Nicolai Lyrani […], t. i-vii, venetiis 1603.

19 lo indichiamo scrupolosamente nell’apparato delle fonti.


Per le citazioni patristiche rimando sia alla Patrologia Latina curata da J.-P. migne (siglato Pl), sia alle piú moderne e critiche edizioni del Corpus Christianorum Series Latina della Brepols (siglato CCl) e nel caso di sant’Agostino alla Nuova Biblioteca Agostiniana della Città nuova editrice (siglata nBA).

Codici manoscritti utilizzati

Come accennato, alcuni dei sermoni qui pubblicati si conoscono da un testimone unico (è spesso il caso dei manoscritti del sacro Convento di Assisi). nel caso delle collezioni piú diffuse, soprattutto quelle dei famosi predicatori, la scelta dei codici – in mancanza di studi sulla tradizione manoscritta e quindi di uno stemma codicum accertato − ha seguito il doppio criterio: 1. usare i manoscritti che contengono possibilmente l’intera raccolta; 2. usare i manoscritti piú facilmente accessibili (tramite le riproduzioni consultabili via internet, oppure nei centri di ricerca quali: Hill museum & manuscript library presso la st. John’s university [Collegeville mn], l’institut de recherche et d’histoire des textes di Parigi e il Centro nazionale per lo studio del manoscritto presso la BnC di roma [Cnsm]).

l’elenco dei codici utilizzati, che segue l’ordine alfabetico delle loro sigle, è arricchito da un’essenziale descrizione e dalla bibliografia di base.

A1 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 434Cartaceo, fine del Xiv secolo, 230 × 155 mm, 100 f.Bibliografia: l. Alessandri – G. mazzatinti, Inventario dei manoscritti della Biblioteca del Convento di S. Francesco di Assisi, Forlì 1894, 74; Cenci, Bibliotheca, 381-382, nota 194.

A2 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 464membranaceo, Xiii-Xiv secolo, 175 × 122 mm, 342 f. Bibliografia: Alessandri – mazzatinti, Inventario, 78; Cenci, Bibliotheca, 349-350, n. 673.

A3 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 499membranaceo, Xiv secolo, 165 × 120 mm, 153 f.Bibliografia: Alessandri – mazzatinti, Inventario, 81-82; Cenci, Bibliotheca, 586-587, n. 2184.

A4 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 466membranaceo, Xiv secolo, 175 × 130 mm, 112 f.


Bibliografia: Alessandri – mazzatinti, Inventario, 78; Cenci, Bibliotheca, 328-329, nota 161.

A5 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 540membranaceo, Xiii-Xiv secolo, 165 × 120 mm, 234 f.Bibliografia: Alessandri – mazzatinti, Inventario, 86; Cenci, Bibliotheca, 535-537, n. 1907.

A6 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 565membranaceo e cartaceo, Xv secolo, 205 × 150 mm, i+189 f.Bibliografia: Alessandri – mazzatinti, Inventario, 91; Cenci, Bibliotheca, 361-362, n. 692u-692an.

A7 = Assisi, s. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 675membranaceo, Xiv secolo, 172 × 125 mm, 115 f.Bibliografia: Alessandri – mazzatinti, Inventario, 113; Cenci, Bibliotheca, 552-553, n. 1987.

B = Besançon, Bibliothèque municipale, ms. 239membranaceo, Xiv secolo, 202 × 145 mm, 216 f. Bibliografia: Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements, t. XXXii: Besançon, vol. i, par A. Castan, Paris 1897, 168; l. Ca-sutt, Die Handschriften mit lateinischen Predigten Bertholds von Regensburg O.Min. ca. 1210-1272. Katalog, Freiburg schweiz 1961, 14, n. 14.

Cm = Charleville-mézières, Bibliothèque municipale, ms. 92membranaceo, Xiii secolo, 195 × 150 mm, 224 f. Bibliografia: Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des Départe-ments, t. v: metz – verdun − Charleville, Paris 1879, 589-590; Repertorium lsm, 7, 212-224; saint Bonaventure, Sermons “De diversis”, nouvelle édition critique par J. G. Bougerol, Paris1993, 19.

G = Göttweig, stiftsbibliothek, Cod. 179 (86)membranaceo, Xiii-Xiv secolo, 170 × 125 mm, 258 f. – [Hmml 3453]Bibliografia: l. Casutt, Die Handschriften mit lateinischen Predigten Bertholds von Regensburg, 17, n. 40.


mc = monte Cassino, Biblioteca dell’Abbazia, ms. 213membranaceo, Xiv secolo, 175 × 130 mm, i+200+i’ f. − [Cnsm – neG 523/2].Bibliografia: Codicum Casiniensium manoscriptorum catalogus, vol. ii, pars i: Cod. 201-300, montis Casini 1934; Repertorium lsm, 7, 333-340.

mu = münchen, BsB, Clm 2946membranaceo, inizio del Xiv secolo, 230 × 160 mm, 308 f. (provenienza: monas-tero delle brigidine di Altmünster; possessore anteriore: Johannes von langenzenn, priore di Weissenburg).Bibliografia: Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, Tomi i pars ii, codices num. 2501-5250 complectens (editio altera emendatior), monachii 1894, 52.

n = napoli, Biblioteca nazionale, ms. viii.A.20membranaceo, Xiii-Xiv secolo, 190 × 145 mm, 256 f. − [Cnsm – neG 702/2].Bibliografia: C. Cenci, Manoscritti francescani della Biblioteca Nazionale di Napoli, ii (spicilegium bonaventurianum, 8), Grottaferrata 1971, 688-699; Repertorium lsm, 7, 341-350.

P2 = Padova, Biblioteca Antoniana, ms. 472membranaceo, Xiii-Xiv secolo, 255 × 185 mm, i+108 f.Bibliografia: G. Abate – G. luisetto, Codici e manoscritti della biblioteca Antoniana, vicenza 1975, 440-446.

T = Troyes, Bibliothèque municipale, ms. 1464membranaceo, Xiv secolo, 205 × 150 mm, 77 f.Bibliografia: Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des Départe-ments, t. ii: Troyes, par l. Harmand, Paris 1855, 612; Bouge rol, mFBT, 178-187.

Tr = Troyes, Bibliothèque municipale, ms. 2001membranaceo, Xiv secolo, 160 × 113 mm, 294+i f. (provenienza: Clairvaux, o.50).Bibliografia: Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des Départe-ments, t. ii: Troyes, par l. Harmand, Paris 1855, 820; P. nold, Bertrand de la Tour, OMin. Manuscript List and Sermon Supplement, in AFH 95 (2002) 10.

W = Wien, Österreichische nationalbibliothek, Pal. lat. 3735Cartaceo, Xv secolo, 305 × 215 mm, i+319 f. – [Hmml 16933]Bibliografia: Tabulae codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in Bib-liotheca Palatina Vindobonensi asservatorum, Wien 1864-1899, Band 3: Cod. 3501


- Cod. 5000, 70; l. Casutt, Die Handschriften mit lateinischen Predigten Bertholds von Regensburg, 43, n. 233.

W1 = Wien, Österreichische nationalbibliothek, Pal. lat. 3981Cartaceo, Xv secolo, 293 × 223 mm, iii+467+ii’ f. – [Hmml 17167]Bibliografia: Tabulae codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in Bib-liotheca Palatina Vindobonensi asservatorum, Wien 1864-1899, Band 3: Cod. 3501 - Cod. 5000, 130; l. Casutt, Die Handschriften mit lateinischen Predigten Bertholds von Regensburg, 43, n. 234.

Sommario: - L’articolo presenta l’edizione critica di alcuni sermoni latini su santa Chiara d’Assisi, provenienti dal XIII e XIV secolo. Eccetto che per tre autori conosciuti – i famosi predicatori francescani Corrado Holtnicker, Bertoldo da Regensburg e Bertrando de La Tour – si tratta di sermoni anonimi, conservati soprattutto nei manoscritti del Sacro Convento di Assisi, oppure facenti parte delle cosiddette Collectiones Fratrum Minorum. Vengono analizzati la struttura dei sermoni, la scelta dei temi biblici (themata) e l’utilizzo delle fonti agiografiche.

Parole chiave: Chiara d’Assisi – agiografia medievale – predicazione medievale – Corrado Holtnicker (di Sassonia) – Bertoldo da Regensburg – Bertrando de La Tour.

Summary: - The article presents the critical edition of some 13th-14th cent. Latin sermons on St Clare of Assisi. Excepting three of which the authors are known - the famous Franciscan preachers Conrad Holtnicker, Berthold of Regensburg and Bertrand de La Tour – all the others are of anonymous origin; they go back mainly to the MSS of the Sacro Con-vento of Assisi, or forming part of the so-called Collectiones Fratrum Minorum. Here an analysis is made of the structure of these sermons, the choice of biblical themes, and the use of hagiographical sources in them.

Keywords: Clare of Assisi - medieval hagiography - medieval preaching - Conrad Holtnicker (of Saxony) - Berthold of Regensburg - Bertrand de La Tour

656 TEXTUS I (1-3) – CONRADUS HOLTNICKER DE SAXONIA

EDITIO TEXTUUM

TEXTUS I

CONRADUS HOLTNICKER DE SAXONIA

A2 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 464, f. 210v-214rMu = München, BSB, Clm 2946, f. 167vb-169rb5

P2 = Padova, Biblioteca Antoniana, ms. 472, f. 48rb-50vb

<1>

DE BEATA CLARA VIRGINE SERMO PRIMUS

Soror nostra es, crescas in mille milia, GENESIS XXIIII, <60>.Verba ista, que virgini Rebecce dixerunt fratres eius, possunt virgini Clare dice-10

re fratres eius, Fratres Minores. Rebecca interpretatur “multum accepit” et beataClara multum gratie in mundo et multum glorie accepit in celo.

Dicamus ergo ei, fratres: Soror nostra es, crescas in mille milia. Soror – confor-mitate speciali; crescas – fecunditate spirituali. In hiis verbis commendatur beataClara de | duobus, videlicet de conformitate | ad Ordinem Fratrum Minorum et Mu 168ra

| P2 48va

15

de fecunditate quoad ordinem sanctorum.Circa primum nota, quod sancta Clara soror nostra, soror angelorum, soror

Christi est. Soror nostra, conformitate paupertatis; soror angelorum, conformitatevirginitatis; soror Christi, conformitate caritatis. Nichil enim sic nos conformatChristo sicut caritas.20

8 De … primus] De sancta Clara Mu; In festo beate Clare virginis in marg. inf. A2 9 XXIIII] XXVII P2;27 Mu; XXVIII A2 10 ista] om. A2 | virgini1] om. A2 | virgini Rebecce] transp. Mu | Rebecce dixerunt]transp. A2 11 interpretatur] intra P2 12 multum1 … mundo] in mundo multum gratie Mu | accepit] om.Mu | accepit … celo] in celo accipit A2 13 ei fratres] transp. A2 14 hiis] ergo add. A2 | commendatur … 15Clara] beata Clara commendatur A2 15 de1] in A2 | Fratrum] om. P2 16 sanctorum] sororum A217 sancta] beata Mu | Clara] est add. Mu 18 est] om. Mu | paupertatis … conformitate2] om. et add. inmarg. A2 19 sic … conformat] nos sic conformat P2; nos conformat tantum A2

11 Rebecca … accepit: Cf. HIERONYMUS, Liber interpretationis hebraicorum nominum, De Genesi(CCL 72, 70).

657CHIARA D’ASSISI IN ALCUNI SERMONI MEDIEVALI

De primo, IACOBI II, <15>: Si autem frater aut soror nudi sint et indigeantvictu cotidiano etc. Soror nostra beata Clara bene victu indiguit, quando pro quin-quaginta sororibus tantum dimidium panem habuit, de quo tamen Dominusomnes mirabiliter satiavit. Sicut autem quelibet fidelis femina, ita sancta Clara so-ror est omnium fidelium generaliter, sed soror est Fratrum Minorum specialiter 5

propter conformitatem in paupertate et in habitu et in aliis. Soror autem nostraest omnino ex eodem patre, beato Francisco, sed non omnino ex eadem matre,scilicet religione. Unde bonus Frater Minor de ipsa dicere potest, quod Abraam deSara dixit, GENESIS XX, <12>: Vere soror mea est, filia patris mei, et non filia ma-tris mee. 10

De secundo, CANTICORUM VIII, <8-9>: Quid faciemus sorori nostre in diequando alloquenda est? Si murus est, edificemus super eam propugnacula | argentea;A2 211r

si ostium compingamus illud tabulis cedrinis. Verba ista possunt esse angelorum | deP2 48vb

allocutione sororis sue sancte Clare sollicitorum. Alloquebatur enim eam dyabolusper se ac per alios temptando; alloquebatur eam Dominus per se ac per beatum 15

Franciscum visitando; alloquebatur insuper eam de pixide eucharistie consolando.Et certe nos Dominus ac dyabolus frequenter alloquuntur. AUGUSTINUS: “Aurestue posite sunt inter Dominum monentem et serpentem suggerentem”. Alloquen-ti dyabolo fuit sancta Clara murus per fidem impenetrabilis tot habens propugna-cula, quot sunt credenda. Alloquenti autem Domino, ostium fuit ipsa apertum, 20

tot habens | tabulas quot virtutes.Mu 168rb

1 De primo] Primo igitur soror nostra fuit beata Clara conformitate paupertatis Mu | sint] sunt A2 | et]om. P2 | indigeant] indigent A2; indigeat P2 2 cotidiano] cottidiano Mu P2 | etc] dicat autem aliquis devobis illis ite in pace et caleficimini et saturamini non dederitis autem eis que necessaria sunt corpori quidproderit eis ergo et fides si non habeat opera mortua est in semetipsa Mu | nostra beata] om. A2 P2 | victuindiguit] indiget victu A2 | quinquaginta] XL A2 4 satiavit] saturavit A2 5 Fratrum … specialiter] spiritua-liter Fratrum Minorum A2 6 autem] om. A2 P2 7 est] om. A2 | omnino1] om. A2 P2 | eodem] om. Mu;omnino add. P2 | beato] scilicet sancto A2; om. Mu | omnino2] om. A2 8 scilicet] om. P2; eadem add. A2de2 … 9 dixit] dixit de Sara A2 9 est] es Mu A2 11 De secundo] Secundo soror est angelorum conformita-te virginitatis Mu 12 quando alloquenda] qua alliganda A2 | propugnacula … argentea] propugnaculumargenteum P2 13 ostium] hostium A2 P2 Mu | compingamus] impinguamus A2 14 allocutione] allocu-tionis A2 | sancte] beate Mu | sollicitorum] sollicitans A2 | enim] om. A2 P2 | eam] ea P2 15 alios] alias P217 alloquuntur] allocuntur P2 18 Alloquenti] om. P2 Mu 19 dyabolo] dyabolus P2 Mu | sancta Clara]sancte Clare P2; beate Clare Mu 20 Alloquenti] Alloquendi P2 Mu | apertum] aperta P2 21 tabulasquot] tabulasque A2

2 quando … 4 satiavit: Cf. LLCla, 10 (ed. Boccali, 126-128); BCan, 88- 89 (ed. Boccali, 258). 14 Al-loquebatur … 15 temptando: Cf. LLCla, 13, 6-10 (ed. Boccali, 138). 15 per4 … 16 visitando: Cf.THOMAS DE CELANO, Memoriale, 177.1-3 et 179.1 [ed. F. Accrocca – A. Horowski], Roma 2011,322-327. 16 alloquebatur … consolando: Cf. LLCla, 14, 6-12 (ed. Boccali, 142-144). 17 Aures … 18suggerentem: AUGUSTINUS, Enarrationes in Psalmos, in Ps. 91, [v. 2], n. 3 (PL 37, 1172; CCL 39,1280; NBA XXVII, 190).


De tertio, CANTICORUM V, <2>: Aperi mihi, soror mea, amica mea, columbamea, immaculata mea. Soror itaque caritate. Sed ecce anima non est soror vera,nisi sit amica et columba et immaculata. Debet ergo esse amica diligendo integresine diminutione, MATTHEI XXII, <37>: Diliges Dominum, Deum tuum ex totocorde tuo etc. AUGUSTINUS: “Minus te, Domine, amat, qui tecum aliquid amat,5

quod non propter te amat”.Item, debet esse columba diligendo vere sine fictione. AD ROMANOS XII, <9>:

Dilectio sine simulatione; et I IOANNIS III, <18>: Non diligamus verbo neque lin-gua, sed opere et veritate.

Item, debet esse immaculata diligendo pure sine carnali affectione. Unde EXO-10

DI XXXVII, <1> dicitur, quod archa | auro purissimo vestita fuit. Archa animam P2 49ra

fidelem, aurum caritatem signat, que ab omni affectu corrupto purissima debetesse. Propter has tres conditiones caritatis bene ait Apostolus, I AD THIMO-THEUM I, <5>: Finis precepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide nonficta. Cor purum facit sororem Christi immaculatam; conscientia bona facit eam15

amicam; fides non ficta facit eam columbam. Simplicitas enim columbe est contra-ria fictioni. Sancta igitur Clara, quia sic integre et vere et pure dilexit Iesum, dilec-ta Christi soror fuit. Et certe ipse Christus ait, MATTHEI XII, <50>: Quicumquefecerit voluntatem Patris mei, qui in celis est, ipse meus frater et soror et mater est.

Circa secundum nota, quod beata Clara crevit in numero, in merito, in20

premio. Crevit in familia sororum, crevit in gratia meritorum, crevit in gloria pre-miorum.

De primo dicitur hic: Crescas in mille milia. Sancta Clara tamquam radix fruc-tuosa tamquam prima ordinis sui mater generosa crevit et crescit per Dei gratiamin mille milia, id est multa milia filiarum. Crescunt quidam verbis et exemplis ma-25

lis in milia, sed certe in milia eiulantium in inferno. Crescunt autem alii cumsancta Clara | verbo et exemplo in milia letantium in celo. Sic milia hominum ve- A2 211v

nient ad milia angelorum, de quibus | APOCALYPSIS V, <11>: Et erat numerus eo- P2 49rb

1 De tertio] Tertio soror est Christi conformitate caritatis Mu | Canticorum V] Vox dilecti mei pulsantispulsat et clamat add. in marg. A2 2 immaculata] maculata P2 | itaque] in add. A2 3 sit] om. Mu | sit ami-ca] transp. A2 | Debet] Dicitur A2 | esse amica] transp. A2 5 etc] om. A2 Mu | te Domine] transp. P2 7 de-bet] dicitur A2 | esse columba] transp. A2 10 debet] dicitur A2 | diligendo pure] transp. Mu 11 quod] om.A2 | auro … fuit] vestita fuit auro purissimo A2 12 aurum] aut Mu | debet] dicunt A2 15 immaculatam]immaculata P2 | eam] esse A2 17 igitur] ergo Mu | sic] sicut A2 | Iesum] ideo A2 18 Christi soror] transp.A2 19 fecerit] fecit A2 | frater] pater P2 | est2] etc. add. Mu 20 secundum] sui P2 | nota] vero P2 | merito]et add. A2 23 De primo] Primo igitur beata Clara crevit in numero unde Mu | hic] Soror nostra es add. A224 tamquam] om. A2 | crescit] crescet P2 25 in … est] om. A2 26 sed … milia2] om. per homot. Mu | autem]om. A2 27 Sic] Sicut A2 28 Et erat] Letatur A2 | erat] erant P2

5 Minus … 6 amat: AUGUSTINUS, Confessiones, liber 10, cap. 29, n. 40 (PL 32, 796; CCL 27, 176).


rum milia milium dicentium etc. AUGUSTINUS: “Erimus milia milium | coniunctiMu 198va

psallentibus angelicis choris celestium potestatum in una civitate viventium”.De secundo, MATTHEI VI, <28>: Considerate lilia agri, quomodo crescunt etc.

Lilia agri Ecclesie sunt continentes anime. O quam pulchrum virginali candorelilium fuit sancta Clara. O quomodo crevit non solum castitate sed omni virtute et 5

perfectione, sicut iustorum est crescere, PROVERBIORUM IIII, <18>: Iustorumsemita quasi lux splendens procedit et crescit usque ad perfectum diem. IERONYMUS:“Crescat in te cum annis gratia, cum etate iustitia”. Sed heu! Quidam crescunt,non tamen in bono, sed in malo! II MACHABEORUM IIII, <50>: Menelaus proptereorum, qui in potentia erant, avaritiam, permanebat in potestate, crescens in malitia 10

et ad insidias civium. GREGORIUS: “Nonnulli, qui etate crescunt, ab innocentiadecrescunt”.

De tertio, HESTER X, <6>: Parvulus fons, qui crevit in fluvium, et in lucem,solemque conversus est et in aquas plurimas redundavit, Hester est. Hester interpre-tatur “abscondita” vel “elevata” et significare potest sanctam Claram, que abscon- 15

dita fuit in Deo. Hec crevit in fluvium eterne voluptatis in fruitione, et in lucemplene veritatis in cognitione, et in solem | future claritatis in resurrectione. MAT-P2 49va

THEI XIII, <43>: Tunc iusti fulgebunt sicut sol etc. Dum enim crescunt merita,crescit huiusmodi gloria, crescit et corona. GREGORIUS: “Labor protrahitur pu-gne, ut crescat corona victorie”. Potest etiam dici, quod sancta Clara crevit in 20

aquas plurimas plurime familie; crevit in fluvium gratie; crevit in lucem solemqueglorie.

1 milia milium2] transp. A2 | coniuncti] coniuncta A2 P2 3 De secundo] Secundo crevit in merito Mulilia] om. A2 5 sancta] beata Mu | crevit] servit A2 7 ad] om. A2 8 gratia … etate] cum gratia et A2crescunt] om. A2 9 IIII] III A2 | Menelaus] autem add. Mu 10 erant] et add. A2 | permanebat] permane-bant A2 11 ab] in A2 | ab … 12 decrescunt] etc. Mu; om. P2 13 De tertio] Tertio crevit in premio Muqui] om. A2 | lucem … 14 solemque] solem lucemque A2 14 Hester est] om. A2 Mu | interpretatur] inter P215 sanctam] beatam A2 16 fuit] seculo fuit elevata A2 | fluvium] flumen A2 | fruitione … 17 in1] om. perhomot. A2 18 XIII] XII P2 | etc] om. A2 | enim] om. A2 P2 19 crescit1] crescunt P2 | et] om. A2 P2 21 so-lemque] om. A2

1 Erimus … 2 viventium: AUGUSTINUS, Enarrationes in Psalmos, in Ps. 85, [v. 17], n. 24 (PL 37,1099; CCL 39, 1196; NBA XXVI, 1286). 8 Crescat … iustitia: ANONYMUS, Exhortatio ad sponsamChristi (PL 18, 89). 11 Nonnulli … 12 decrescunt: GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Iob, liber 21,cap. 18, n. 28 (PL 76, 206; CCL 143, 1085). 14 Hester2 … 15 elevata: Apud Hieronymum noninvenitur; solum de prima interpretatione testimonium habetur in Glossa Interlineari, in Est. 2, 7(II, 1621-1622): “Absconsa”. 19 Labor … 20 victorie: GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Iob, liber26, cap. 19, n. 34 (PL 76, 369; CCL 143, 1291).


<2>

DE BEATA CLARA SERMO SECUNDUS

O quam pulcra est casta generatio cum claritate, SAPIENTIE IIII, <1>.Verba ista conveniunt beate Clare virgini, que et virginalem castitatem bone

vite claritatem habuit. Re ergo et nomine clara fuit. Est autem quadruplex bono-5

rum claritas: prima, vere cognitionis; secunda, lucide conversationis; tertia, boneopinionis; quarta, eterne glorificationis.

De prima, | II AD CORINTHIOS III, <18>: Nos vero revelata facie gloriam Do- Mu 198vb

mini speculantes in eandem ymaginem transformamur a claritate in claritatem,GLOSA: A claritate fidei in claritatem speciei. Fide enim oculi anime clarificantur.10

Hec autem claritas fidei per doctrinam et gratiam habetur. Unde de quodam ceco,quem Dominus | illuminavit expuendo et bis oculos manu tangendo, dicitur MAR- A2 212r

CI VIII, <25>: Restituitus est ita, ut clare videret omnia. Pagani habent | oculos ce- P2 49vb

cos, iudei velatos, mali christiani lippos. Sed per sputum doctrine et per tactumgratie duplicem – scilicet gratie prevenientis et gratie subsequentis – clarum fidei15

visum recipiunt et sic revelata facie, illuminata mente, fide clara Deum spe-culantur.

Et certe absque claritate fidei, sine qua Deus in nobis non habitat, non perve-niemus ad claritatem speciei. GREGORIUS: “Qui nunc Deo inhabitante non regi-tur, de divine claritatis specie postmodum non letatur”. Tanta autem est claritas20

fidei, quod ferre eam non possunt oculi infirmi, sicut bene significatum est in cla-ritate faciei Moysi, quam habuit ex consortio sermonis Dei. O, quantum faciesanime sancte Clare clarificari potuit in fide ex consortio sermonis Domini, quan-do ipsa cum Domino sermonem habuit orando et Dominus cum ipsa sermonemhabuit de pixide, in qua corpus suum fuit, respondendo.25

2 De … secundus] In festo sancte Clare virginis A2; Item Mu 4 virginalem castitatem] virginalem castita-tem et Mu 5 Re] Sic A2 | quadruplex bonorum] transp. A2 6 claritas] caritas A2 8 De prima] Primaigitur est claritas vere cognitionis Mu 9 transformamur] transformatur P2 10 speciei] spei Muclarificantur] glorificantur Mu 12 illuminavit] et add. P2 | Marci] Matthei A2 P2 Mu 14 velatos] vetrineA2 | mali … doctrine] om. A2 | sputum] spiritum Mu 19 speciei] spei Mu; visionis Dei A2 (in marg.) | regi-tur] regna P2 20 de] om. P2 Mu | divine] divina A2 | specie postmodum] transp. Mu 21 oculi infirmi]transp. A2 | sicut] hoc A2 22 Dei … 23 sermonis] om. per homot. Mu 23 clarificari potuit] transp. A2quando] om. Mu 24 orando … 25 habuit] om. per homot. A2 | sermonem2 … 25 habuit] transp. Mu 25 in]de A2 | corpus … fuit] Dominus A2

19 Qui … 20 letatur: GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in Evangelia, liber II, hom. 24, n. 6 (PL 76,1188 B). 23 consortio … 25 respondendo: Cf. LLCla, 14, 6-12 (ed. Boccali, 142-144).


De secunda dicitur hic: O quam pulchra est casta generatio cum claritate. Casti-tas utique coniugalis, magis autem vidualis, sed maxime virginalis, pulcra est, cumbonorum operum claritate. Hac claritate Deus honoratur. MATTHEI V, <16>:Luceat lux vestra etc.

Sed heu! Claritas bone vite per malorum societatem sepius impeditur. Separe- 5

tur | ergo a malis, quicumque glorificari vult cum bonis. Unde, cum Iudas separa-P2 50ra

tus fuisset ab apostolis, Dominus dixit, IOANNIS XIII, <31>: Nunc clarificatus estFilius hominis. Clarificatus enim fuit in membris suis malo ab ipsis separato a ter-ra. Nec castitas incorruptionis, nec claritas operationis sufficit sine caritatedilectionis. Unde virgines prudentes cum lampadibus oleum acceperunt. In virgini- 10

bus castitas; in lampadibus | bonorum claritas; in oleo caritas designatur. Hoc so-Mu 169ra

lum oleo prudentes a fatuis discernuntur. AUGUSTINUS: “Hoc solum donum est,quod separat inter filios regni et filios perditionis”.

O quam prudens virgo fuit sancta Clara, que in vase cordis sufficienter accepe-rat oleum gratie et caritatis! Hoc etiam Dominus in oleo materiali ostendit. Hic 15

dic, quomodo ei vas vacuum miraculose fuit oleo repletum.De tertio, SAPIENTIE VIII, <10>: Habebo propter hanc claritatem ad turbas,

scilicet propter sapientiam. Qui enim veram sapientiam, id est rectos ad Deumsensus, bene operando et bene vivendo habuerit, claritatem bone fame ad turbas,id est inter homines, habebit. GREGORIUS: “Fama a bono opere vires accepit et 20

favoris gratiam quasi claritatis | lumen aspergit”.A2 212v

Sed heu! Multi hanc iustorum claritatem detractionibus | et mendaciis obscu-P2 50rb

rant. Quorum mendacia adhuc manifesta erunt, sicut de Ioseph dicitur SAPIENTIEX, <14>: Mendaces ostendit, qui maculaverunt eum et dedit illi claritatem eternam.

1 De secunda] Secunda est claritas lucide conversationis de qua Mu | hic] om. P2 | casta … claritate] etc. A2Mu 2 magis … vidualis] om. A2 | est] es A2 3 bonorum] beatorum Mu | Hac claritate] om. per homot. P2Mu 5 bone vite] transp. Mu 6 glorificari] clarificari A2 7 XIII] XII A2 P2 Mu 8 suis] eius A2 | ab … ter-ra] corporis separ e ait A2 9 Nec] Non enim A2 | nec] sed A2 | claritas] caritas P2 Mu | caritate] claritate A210 Unde] et add. A2 11 in2 … caritas] om. P2 Mu | designatur] signatur A2 14 sancta] beata Mu 15 oleomateriali] transp. A2 16 dic] dicit P2; om. A2 | ei] eius A2 | fuit oleo] transp. A2 | repletum] impletum A217 De tertio] Tertia est claritas bone operationis de qua Mu | Habebo] Habeo A2 P2 18 Qui enim]Quicumque A2 19 sensus] sensum A2 | et] om. A2 20 inter] ad P2 | vires] virtutes Mu P2 21 claritatis]caritas A2 22 hanc] om. Mu | iustorum claritatem] transp. Mu 23 Quorum] Quarum P2 | erunt] erat P224 X] IX A2

10 virgines … acceperunt: Mt 25, 4. 12 Hoc … 13 perditionis: PETRUS LOMBARDUS, Sententiae, I, d.17, cap. 4, n. 2 (ed. Quaracchi 1971, 145); cf. AUGUSTINUS, De Trinitate, liber 15, cap. 17-18, n.31-32 (PL 42, 1082; CCL 50 A, 507). 15 Hic … 16 repletum: Cf. LLCla, 11 (ed. Boccali, 128-130);BCan, 85- 87 (ed. Boccali, 258). 20 Fama … 21 aspergit: GREGORIUS, Moralia in Iob, liber 22, cap. 7,n. 14 (PL 76, 221; CCL 143, 1102-1103).


Bene dicitur “eternam”, nam claritas fame sanctorum etiam in morte non cessat,immo sepe post mortem magis claret quam in vita, sicut patet in sancta Clara et insancto Francisco, et in aliis sanctis.

Attende, karissime, quot anni transierunt post mortem sancti Martini et sanctiNicolai et aliorum confessorum; item, post mortem sancte Agnetis, sancte Katha-5

rine et aliarum sanctarum virginum; item, post mortem sancti Laurentii, sanctiCiriaci et aliorum martyrum; item, post mortem sancti Petri et Pauli et aliorumapostolorum; item, post mortem Abrahe, Ysaac et Iacob et aliorum patriarcha-rum. Et ecce, quanta adhuc est fame eorum claritas! Maior adhuc est fame claritasmortuorum quam vivorum.10

Sed certe quicumque in hac civitate bene viveret, pauperes defensaret, discor-des concordaret, fama – etiam ipso mortuo – viveret. ECCLESIASTICI XLIIII,<14>: Nomen eorum vivet in generationes et generationes. Clarum ergo conservesnomen tuum, ut clarificetur in te nomen summum. Nomen utique | de quo IOAN- Mu 169rb

NIS XII, <28>: Pater, clarifica nomen tuum. Venit ergo vox de celo: Et clarificavi et15

adhuc | clarificabo. Clarificavit enim – sicut dicit GLOSA – factis mirabilibus, que P2 50va

egit, scilicet Lazarum suscitando, quinque millia hominum quinque panibus sa-tiando etc. Sic utique nomen sancte Clare – et in Clara nomen Dei – clarificatumest, cum eius meritis, etsi non quinque millia, tamen quinquaginta sorores dimidiopane satiate sunt.20

De quarta nota, quod Apostolus – loquens de glorificatione corporum resur-gentium – ait, I AD CORINTHIOS XV, <41>: Alia claritas solis, alia claritas lune,alia claritas stellarum. Stella enim a stella differt in claritate, sic et resurrectio mor-tuorum. Quotquot erunt milia corporum glorificatorum in celo, quasi tot ibierunt soles. Claritas autem animarum incomparabiliter maior erit. BERNARDUS:25

1 dicitur] dicit Mu 2 immo] nam A2; om. P2 | claret] clarat A2 3 sancto … in] om. per homot. Mu 4 quot]quod A2 P2 Mu 5 sancte1 … sancte2] om. Mu 6 sanctarum virginum] transp. P2 | sancti1] om. A2sancti2 … 7 Ciriaci] om. P2 Mu 7 sancti] om. Mu | et Pauli] om. A2 8 Abrahe] Habraham A2; AbrahamMu | Ysaac] om. A2 P2 | et Iacob] om. A2 9 Et] om. A2 | adhuc est1] transp. A2 | Maior] minor A2 | adhuc2]enim Mu | adhuc2 … claritas2] est adhuc claritas fame A2 | fame2] eorum add. Mu 11 Sed] Sic A212 etiam] eius cum A2 13 generationes1 … generationes2] generationem et generationem A2 15 celo] cieloP2; dicens add. Mu 16 enim] nomen A2 Mu 17 hominum] om. P2 18 etc] huiusmodi add. Mu20 satiate] saturati A2 21 De quarta] Quarta est claritas eterne clarificationis unde Mu | quarta] quarto A222 Alia] est add. Mu | claritas2] om. P2 23 et] om. A2 24 Quotquot] Quod ergo A2 | milia corporum]corpora Mu | corporum] om. A2 | ibi … 25 erunt] transp. A2

16 Clarificavit … 17 suscitando: Cf. Glossa Interlinearis, in Io 12, 28 (V, 1221-1222). 17 quinque1 …satiando: Cf. AUGUSTINUS, In Ioannis Evangelium, tractatus 52, n. 4 (PL 35, 1771; CCL 36, 447;NBA XXIV/2, 1032). 19 eius … 20 sunt: Cf. LLCla, 10 (ed. Boccali, 126-128); BCan, 88- 89 (ed.Boccali, 258).


“Quantum putatis tunc erit splendor animarum, quando splendorem solis lumenhabebunt corpora”? Ipse enim Deus lumen erit animarum, APOCALYPSIS XXI,<23>: Civitas non eget sole neque luna, ut luceant in ea, nam claritas Dei illumina-bit eam. O, quanta est hodie claritas corone sancte Clare, quam cum micantibuscoronis visitaverunt virgines celestes in morte, sicut de ipsa legitur. 5

<3>

| ITEM, SERMO TERTIUSA2 214r

Macula non est in te, CANTICORUM IIII, <7>.Hoc verbum Dominus convenienter beate Clare dicere potuit, que vita et gra-

tia, re et nomine | clara fuit. Clara autem non fuisset, si macula non caruisset.P2 50vb 10

Convenienter ergo Dominus ait beate Clare illud CANTICORUM <IIII, 7>: Totapulcra es, amica mea, et macula non est in te.

Quadruplex autem est macula, a qua immunis fuit beata Clara. Est enim macu-la conscientie, macula lingue, macula vite, macula fame.

Require in festo innocentium, in sermone Sine macula. 15

1 putatis tunc] tunc putas A2 | quando] corpora add. Mu 2 habebunt corpora] habebit corporum A2corpora] om. Mu 3 luna] bona P2 5 coronis] om. A2 | legitur] dicitur Mu 7 Item … tertius] De sanctaClara A2 | sermo tertius] om. Mu 8 IIII] II A2 9 Dominus convenienter] convenienter dicit Dominus A2dicere potuit] om. A2 | gratia … 10 nomine] nomine et gratia A2 10 autem] om. Mu | si … non2] nisi maculaA2 11 Dominus ait] transp. P2 | illud Canticorum] om. A2 12 es] om. P2 13 autem] om. A2 | beata]sancta P2 15 macula] sunt ante thronum Dei add. Mu

1 Quantum … 2 corpora: PSEUDO-BERNARDUS, Meditationes piissimae de humana conditione, cap.14, n. 36 (PL 184, 505). 4 cum … 5 legitur: Cf. BCan, 91-92 (ed. Boccali, 258); LLCla, 29, 28-32(ed. Boccali, 198). 15 Require … macula: Agitur de sermone, qui invenitur in ms. Mu f. 18vb-19rb.

664 TEXTUS II (1-2) – BERTHOLDUS DE RATISBONA

TEXTUS II

BERTHOLDUS DE RATISBONA

B = Besançon, Bibliothèque Municipale, ms. 239, f. 156ra-158rb (solum Sermo I)G = Göttweig, Stiftsbibliothek, Cod. 179 (86), f. 211va-215vbW = Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Pal. Lat. 3735, f. 216va-221rb5

W1 = Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Pal. Lat. 3981, f. 233vb-237va

<1>

IN SANCTE CLARE VIRGINIS

Quod Christus est zelotes propter multa et quod mittit nuntios anime, utveniat, et tripliciter irascitur, cum venire contempnit, ira magna, maiori et10

maxima, et de corona octo stellarumVenit sponsus et, que parate erant, intraverunt cum eo ad nuptias, MATTHEI

<XXV, 10>.Una ex hiis virginibus, que parate erant, fuit beata Clara, que se per quadra-

ginta annos in altissima | paupertate et | viginti octo annos diutino labore et omni- G 211vb

| B 156rb

15

bus virtutum exercitiis sic studiose preparaverat, ut dominus papa, cum eisexequiis interesset et officium mortuorum | inciperetur, repente officium de W1 234ra

sanctis virginibus fieri debere proloqueretur. Sed respondente domino ostiensemorosius in hiis fore agendum, missa consueta de mortuis est celebrata. Unde etmultis | claruit miraculis tam in vita quam post mortem. W 216vb20

Nec mirum, quia sic se preparaverat ab ineunte etate, ut antequam nasceretur,mater eius vocem in oratione audiret: “Lumen paries, quod mundum clarius illu-strabit”. Unde et filiam iussit Claram nominari, presagio claritatis.

8 In sancte] om. G W | In … Virginis] om. B 10 tripliciter] tibi W | cum] anima add. W W1 | ira … 11 maxi-ma] om. B 11 corona] maxima add. W1 12 erant] om. W1 | cum … Matthei] om. W1 | Matthei] Marci B15 et1 … annos2] om. W1 | et2] in B 16 studiose] studio se B | preparaverat] preparavit quod B | ut … 19 et]om. B 17 mortuorum … officium2] om. per homot. G | repente] om. W 18 proloqueretur] proloqui debe-retur W1 | respondente … ostiense] respondit dominus hostiensis W | ostiense] hostiense G W1 19 mo-rosius] morosio W1 | fore] sit add. W1 20 quam] etiam add. B 21 quia] que G W | sic se] transp. Wpreparaverat … etate] ab ineunte etate preparaverat W1 22 in oratione] et orationem eius B | audiret]quoddam add. W | mundum] om. G W1 | clarius] om. B | illustrabit] illustraret G 23 et] sic W1; om. Biussit Claram] transp. B W1 | claritatis] deitatis B

14 quadraginta … 15 paupertate: LLCla, 26, 1 (ed. Boccali, 182). 15 viginti … labore: Cf. LLCla, 26,4 (ed. Boccali, 182). 16 dominus … 19 celebrata: LLCla, 30, 7-9 (ed. Boccali, 202-204). 21 ante-quam … 23 claritatis: Cf. LLCla, 1, 9-11 (ed. Boccali, 94).


Unde et postmodum, corpore existens beata Clara in terra, animo versabaturin celo, nudum solum vel interdum sarmenta pro lecto habebat et pro pulvinarisub capite durum lignum, aspero cilicio induebatur, longo tempore tribus diebusin ebdomada nihil gustavit, reliquis diebus adeo se ciborum parcitate constrinxit,quod alie sorores, quomodo sustinere posset, mirabantur. Vigiliis et orationibus 5

assidue dedita, amatrix precipua paupertatis, numquam aliquibus potuit inducisuasionibus, quod suum claustrum proprias possessiones haberet; et multa aliavirtutum exercitia in se habuit, que obmitto.

Unde et inter cetera sanctitatis eius insignia de ea legitur, cum iam in extremisageret, quadam die candidus beatarum virginum cetus micantibus coronis ornatus 10

visus est domum intrare, et usque ad | lectum eius procedere; quarum una eminen-G 212ra

tior et fulgentior ceteris, mater Christi Maria, accessit ad lectum et suavem ei pre-stabat | amplexum. | Proferunt cetere pallium mire pulcritudinis certatim cunctisW1 234rb

| B 156va deservientibus corpus | beate Clare tegitur et thalamus adornatur. Et sic, carne so-W 217ra luta, intravit ad nuptias veri sponsi, Domini nostri Iesu Christi, de quo hodie legi- 15

tur in ewangelio: Venit sponsus et, que parate erant, intraverunt etc. Qui veredicitur sponsus; vehementer enim amat animas in baptismo sibi desponsatas,immo etiam tanto zelo ad illas afficitur, ut – more hominum loquendo – quasizelo comedatur, secundum illud PSALMI <68, 10>: Zelus domus tue comedit me;EXODI XX, <5>: Ego sum Dominus Deus <tuus> fortis, zelotes; EXODI XXXIIII, 20

<14>: Dominus zelotes nomen eius Deus est emulator.

1 corpore] om. W1 | existens … Clara] bona clara existens W1 | beata] bona G 2 nudum] nudam B G WW1 | solum] humum B | sarmenta] sarmento W; om. B | habebat] habebant G 3 longo] in add. G W14 adeo] a Deo B W1 | se] om. W1 | se ciborum] cibo se B W | constrinxit] restrinxit G 5 sorores] om. G WW1 | quomodo … posset] posset quomodo sustinere G | sustinere posset] transp. W1 6 assidue] om. W1amatrix … 7 haberet] om. B | precipua] precipue G W1 | potuit induci] transp. W1 7 quod] ut W1proprias] om. W1 9 de … legitur] legitur de ea B 10 ageret] egeret B | quadam] quodam W | micantibus …ornatus] om. B 11 domum intrare] transp. B W; micantibus coronis add. B 12 Maria] om. W | et2] om.G W1 | ei] om. W1 | prestabat] prestans W1 14 et] om. W1 | et … adornatur] om. B 15 veri] eius W 16 inewangelio] om. G W W1 | et … intraverunt] om. G W1 | et … 17 sponsus] om. per homot. W 17 in … sibi]sibi in baptismo G W 18 etiam] om. B | zelo] celo G | afficitur] efficitur B 19 zelo] celo G | comedatur]commendatur G W1 | Psalmi] om. B | me] etc. add. W 20 XX] b add. G; XXI W1 | XX … Exodi2] om. perhomot. B W | Exodi2 … 21 emulator] om. W1 | XXXIIII] XXXIII B

1 corpore … 2 celo: Cf. BCan, 62 (ed. Boccali, 252). 2 nudum … 3 lignum: BCan, 65 (ed. Boccali,252). 3 aspero … induebatur: BCan, 67 (ed. Boccali, 252). | longo … 5 mirabantur: BCan, 68- 69 (ed.Boccali, 252-254). 5 Vigiliis … 6 dedita: BCan, 70 (ed. Boccali, 254). 6 amatrix … paupertatis:BCan, 74 (ed. Boccali, 254). | numquam … 7 haberet: BCan, 76 (ed. Boccali, 256). 9 cum … 11 pro-cedere: BCan, 91-92 (ed. Boccali, 258). 11 quarum … 14 adornatur: Cf. LLCla, 29, 30-32 (ed. Boc-cali, 198).


Sicut enim zelotes terrenus pro puella, quam sibi copulare cupit, inter ceteraquinque facit, quibus zelum suum illi aperit, sit et zelotes celestis. Facit enim to-tum quod debet et quod credit anime sue placere pro modo loquendi. Portatetenim ille terrenus pro amore puelle, quam diligit, sertum, cyrotecas depictas accalceos excisos, cingulum latum ac depictum, vestesque curiales; secundo cantile-5

nas facit amatorias; tertio, clenodia tribuit; quarto, pro illa laborat; quinto, adaures puelle pulsat, rogans tam per litteras quam per seipsum et per nuntios.

Sic Deus, ferventior omni zelote terreno, ut animam tuam sibi | attraheret ac B 156vb

tibi placeret, sertum id est coronam spineam publice portavit; cyrotecas depictasac calceos excisos, id est vulnera manuum cruenta ac pedum foramina pro te per-10

tulit; cingulum latum et depictum similiter, | id est livorem flagellorum; | vestes W 217rb

| W1 234vacuriales, id est purpuream Pilati, albam vestem Herodis tibi ad laudem et gloriam,sibi vero ad opprobrium et illusionem.

Secundo, cantilenas | amatorias altisone in cruce decantavit, nec unam quidem, G 212rb

sed septem, omni instrumento musico dulciores, ad quarum melodiam sol in celo15

obscuratus est; latro in cruce conversus; Maria iuxta crucem turbata; terra contre-muit; in terra petre scisse sunt et velum templi divisum est a summo usque deor-sum. De hoc cantico dicit PSALMUS <41, 9>: Et nocte canticum eius, cum videlicetsol obscuraretur. De quolibet supradictorum et infra dicendorum, dicitur YSAIEIX, <7>; de hoc zelo: Zelus Domini exercituum fecit hoc.20

Tertio, dat et dedit clenodia nobilia pro anime tue dilectione; non autem debursa ut alii zelotes, sed de corde suo sanguinem et aquam, immo et claviculos pe-dum ac manuum suarum.

Quarto, pro ipsa multipliciter laboravit, quasi in torneamento, more zelotum,ubi totus clypeus suus | – hoc est latus suum – perforatus est. O domina nobilis B 157ra25

anima, vobis totum ad laudem et honorem non sibi ad substantialem aliquam uti-

1 copulare] copulari B 2 aperit] aperietur G W1 | Facit … 3 quod1] Facere enim B 3 sue] om. B W 4 illeterrenus] transp. G W W1 | sertum] et add. B | ac] aut B 5 calceos] calcios W | ac] et B | vestesque] et ve-stes B | cantilenas … 6 facit] transp. B 6 ad] a B; om. G W W1 7 pulsat] pulsant W 8 tuam] suam B; om.W1 | ac] et B | ac … 9 placeret] om. W1 9 coronam spineam] transp. B; pro te add. G 10 ac1] et B | calceos]calcios W | id est] om. W1 | manuum cruenta] transp. B | ac pedum] om. B | pertulit] tulit G W 11 latumet] om. G W W1 | similiter] om. B | livorem] livorum B 12 purpuream] purpuram B G W 14 altisone]altissime B 15 quarum] quam G 17 in terra] om. B W1 | scisse] cisse B | sunt] om. G | templi] templum Best … summo] om. W1 18 hoc cantico] transp. G W | dicit] om. W1 | dicit Psalmus] dicitur in Psalmo WEt] om. W | Et nocte] om. G | Et … 20 hoc2] om. W1 | eius] Domini G | cum videlicet] scilicet cum B19 Ysaie … 20 zelo] transp. W 20 IX] VIII B G | zelo] celo G | fecit] faciet G | hoc2] hec W 21 Tertio]Modo G | et] vel B | nobilia] om. B | autem] om. W1 | de] om. W 22 alii] alius W1 | sed] scilicet B | et2]om. B W 23 ac] om. G; et W1 24 Quarto] Quarta G | ipsa] ipso B | quasi] quod G W1 25 ubi totus] cumB | hoc … suum] om. G W W1 | perforatus] perforatum B | est2] fuit W; om. B 26 vobis] tibi B

12 purpuream Pilati: Cf. Mc 15, 17; Io 19, 2. | albam … Herodis: Cf. Lc 23, 11.


litatem, YSAIE XLII, <13>: Dominus sicut fortis egredietur, sicut vir preliator susci-tabit zelum, tam fortiter ibi contra nostros hostes dimicavit, quod cicatrices vulne-rum, quas ibi pertulit, usque ad ultimum diem iudicii non deleantur, sine doloretamen nunc eas servavit, sed in signum amoris nostri, | immo dubium est, an velitW 217va

ipsas cicatrices etiam post iudicium conservare. 5

Quinto, rogat mysterialiter litteris Veteris et Novi Testamenti et per se ipsummultipliciter in evangelio, et etiam per nuntios, id est predicatores.

De primo patet.De secundo, ECCLESIASTICI XXXV, <5>: Beneplacitum est Domino recedere

ab iniquitate et deprecatio recedere ab iniustitia; YSAIE LXV, <2>: Expandi manus 10

meas tota die | ad populum, qui graditur in viis non bonis, tamen de quibusdamW1 234vb

conqueritur IEREMIE XV, <6-7>: Laboravi, rogans et tamen a viis | suis non suntG 212va

reversi.Per tertium, rogat scilicet per predicatores, qui nuntii sui sunt et quasi os su-

um; unde quotiens predicationem audisti, totiens rogavit te reverti quasi ore suo; 15

quia dicit: Qui vos audit, me audit; II AD CORINTHIOS ultimo <XIII, 3>: An ex-perimentum queritis eius, qui in me loquitur, Christus; EXODI IIII, <12>: Perge |B 157rb

igitur et ego ero in ore tuo, doceboque te quid loqueris. Mandat enim Dominus ho-mini per predicatores hodie rogans in CANTICIS <IIII, 12> et dicens: Revertere,revertere etc. Quater dicit “revertere”. 20

Primo, propter angelos, quia reversionem nostram libentissime vident, eo quodcitius eorum chori iam diu ruinosi implerentur.

1 XLII] e add. G | fortis … sicut2] om. per homot. W1 | preliator] pugnator G W W1 2 zelum] om. W1 | ibi]ubi B | hostes] inimicos W1; om. B 3 quas ibi] que sibi B | diem iudicii] transp. W1 | deleantur] obducan-tur B; curentur W 4 nunc … servavit] reservavit B | servavit] servat W1 | sed] autem eas B; om. W1signum] tamen add. W1 | immo] etiam add. G W1 | dubium … 5 iudicium] post iudicium dubium est anvellit illas cycatrices B 5 ipsas] ipsa G | cicatrices] om. W1 | etiam] et G 6 rogat mysterialiter] transp. Bmysterialiter] multipliciter et W | litteris] et add. G | Veteris … Novi] transp. W1 | Novi] videlicet add. GTestamenti] om. W1 | ipsum] om. B 7 in evangelio] om. B | etiam] om. B 8 De … 10 iniustitia] om. W19 Ecclesiastici] om. W | Domino] super add. G 10 LXV] om. B W1 11 bonis] Ecclesiastici XXXV depre-catio est Domini recedere a peccato add. W1 | tamen] sed W1 | de] om. B W1 | quibusdam … 12 conqueri-tur] transp. W1 12 sunt] om. G 14 Per tertium] Tertio B; Item W1 | scilicet] sed W; om. B | scilicet per]super W1 15 predicationem audisti] predicatorem iustitie auditis B | te] om. B W1 | reverti] converti G16 quia dicit] unde B; om. G W | II … 17 Christus] om. W1 17 eius … Christus] etc. G W | IIII] V B G WW1 18 igitur] ergo B | ego] om. B | te] om. B G W1 | quid] quicquid W1 | enim] om. G W W1 | homini]om. B 19 predicatores] predicatorem G W | hodie] homini W1 | rogans] et B | et] homini B 20 Quater]Quatuor B; Quantum G | dicit] dicet G | revertere2] om. G 21 Primo] dicit add. B | nostram] tuam W22 diu] sine honore add. W | implerentur] impleantur G

16 Qui … audit2: Lc 10, 16.


Secundo, propter sanctos, quia citius corpora eorum glorificabuntur, iam diusine honore cum corporibus peccatorum putrefacta.

Tertio, quia tanto Ecclesia citius et facilius in suis necessitabus exauditur.Quarto, quia ipse Dominus nichil in peccatore libentius videt; et hoc ideo,

quia recipiet citius pretium sanguinis sui, pretium mortis | sue, pretium omnium W 217vb5

malorum, que in terra pertulit tam a se per carnis castigationem, quam ab aliis permultiplicem tribulationem, pretium scilicet, quod tu es. Quod, si predicatoremnon audis, quia vilis forte est, tunc mittit tibi septem nuntios honestiores, quoshabet.

Unus est etc. – infra reperies, ut legitur HESTER I, quod rex misit etc. Sed mul-10

te anime faciunt ut Vasti, de qua legitur, HESTER I, <10-12>, quod vocata | a rege W1 235ra

Assuero per septem nuntios, qui in conspectu eius ministrabant, ad grande convi-vium, venire renuit immo ad regis imperium – ut ibi dicitur – quod per eunuchosmandaverat, | venire contempsit. B 157va

Sic quidam stulti tam convivium quam imperium immo et nobiles nuntios15

contempnunt.Contempnunt convivium grande et vere grande propter multitudinem convi-

varum, id est infinitorum | hominum et infinitorum angelorum. G 212vb

Item propter ferculorum multitudinem; quot enim ibi sunt sancti et angeli, totsunt ibi gaudia et fercula, quia quilibet gaudet de alio ut de se. Aliter enim est in20

illo celesti convivio, aliter in nostro terreno. In nostro enim, quanto plures convo-cantur, tanto minus cedit sepe, quia cuilibet, ne ex multitudine convivarum fercu-la deficiant, preponitur. In illo vero, quanto plures conveniunt, tanto conviviummultiplicatur. Ex quolibet enim veniente delectabile nimis supra modum omnibusangelis et sanctis augetur convivium.25

Dicitur etiam grande propter ciborum pretiositatem; de quo dicitur <I> ADCORINTHIOS II, <9> quod | oculus non vidit etc. W 218ra

1 propter sanctos] sancti W | corpora eorum] transp. W1 | glorificabuntur] glorificarentur B 3 tanto Ec-clesia] transp. B | suis necessitabus] om. W1; a Deo add. W | exauditur] exaudiretur B 4 nichil … peccato-re] in peccatore nichil W1 | et] om. G 5 recipiet] reciperet G | recipiet citius] citius recipiat W1 | citiuspretium] premium sic citius B | pretium1] premium B W 6 per1 … castigationem] om. B 7 scilicet] suumB W | Quod] Qui B 8 vilis … est] forte dicis: “Nichil est” B 10 Unus … infra] Quos ita B | ut] sicut B; ubiW1 | Hester I] om. W1 | I] om. B G 11 vocata] est add. B 13 immo] et add. W 15 Sic … 669,24contempnunt] om. B | quam … 17 grande1] om. W1 17 et] ut W1 18 infinitorum2] om. G W1 20 ibi] om.W1 | est] om. W 21 convivio] et add. W1 22 cedit … 23 preponitur] extenuatur ex quolibet enim venien-tium minus cuique sepe cedit cum cuilibet ne ex multitudine convivarum fercula deficiant, minus propo-nitur W1 | cuilibet] quilibet G 23 convivium … 24 veniente] om. W1 26 etiam] et G; enim W | dicitur]om. W1


Dic de novem saporibus, quos hic habemus, qui nullatenus aliquam similitudi-nem cum sapore celestium ferculorum habent. Unde SAPIENTIE <XVI, 2>: Dedi-sti eis novum saporem.

Sed adeo illud convivium grande vilificant et contempnunt quidam miseri,insipientes, ut unum fetidum peccatum, videlicet unam superbiam vel unam luxu- 5

riam et huiusmodi, pro eo nolunt deserre, cum tamen dicat Apostolus, quod etiamnon sunt condigne passiones huius temporis etc. dico, ut dicitur <IV> REGUM <V,13>: et si rem grandem tibi dixisset – ut scilicet talia et talia faceres | vel sustineresW1 235rb

– certe facere debueras – ita certe, sicut tu es homo et infernus sub te et celum superte et – quanto magis quia nunc dixit tibi lavare septies – id est pro septem capitali- 10

bus <vitiis>, lavare lacrimis vere contritionis – et eris mundus – quasi cum puerfuisti post baptismum.

Mandat igitur nunc tibi, ut rex Vasti regine, quod statim ad suum grande con-vivium venias per septem nuntios, id est per multos nuntios – predicatores, qui inconspectu eius sunt. Incaluit enim mero ferventis dilectionis ad te. 15

Unus nuntius nobilis secundum unam expositionem est Christus, qui semperin conspectu Dei est.

| Secundus, ordo omnium prophetarum.G 213ra

Tertius, apostolorum.Quartus, martirum. 20

Quintus, confessorum.Sextus, ordo beate Marie, sive omnium sanctorum virginum.Septimus, predicantium, seu omnium sanctorum, ut venias.Sed heu! Quidam venire contempnunt, iuxta illud IOB XIX, <17>: | <H>ali-W 218rb

tum meum horruit uxor mea, immo sicut dicit PSALMUS <57, 5>: Furor illis secun- 25

dum similitudinem serpentis, sic sunt quidam pleni veneno peccati, ut quidquidaliquis predictorum nuntiorum loquitur, sive predicatorum, sive Christus incanta-

2 Unde] om. W1 4 adeo] a Deo W 5 insipientes] om. W1 | ut] quod G; et W1 | videlicet unam] suum W1superbiam … 6 huiusmodi] luxuriam superbiam W1 6 nolunt deserre] transp. W1 | etiam] et W; om. W17 temporis] ad futuram add. W1 8 et talia] om. W1; grandia add. G 9 debueras] deberes W1 | et1] om. W1infernus] vermis G | et2] om. W1 10 et] om. G | nunc] non W (et exp.) | dixit] dixit G; dicitur W114 nuntios1] om. G W1 | nuntios2] ministros G 15 dilectionis] delectionis G 16 secundum … expositio-nem] om. W1 | semper] om. W1 18 omnium] om. W1 | prophetarum] est add. W1 22 beate] sancte W1sanctorum] sanctarum G 23 predicantium] predicatorum W | seu] sive W1 24 heu] om. G | Quidamvenire] multi W1 25 immo … 26 quidquid] om. W1 | secundum … 26 similitudinem] simul B 26 pleni …peccati] peccato veneni pleni W | veneno peccati] transp. G 27 loquitur] dicit W1 | sive1 … sive2] immoetiam ut W1 | predicatorum] sive alius add. G

7 non … temporis: Rom 8, 18.


tor sapientissimus, qui sua sapientia et verbo omnia fecit, illos extrahere de cavernapeccati sui non possit vel ad lucem evocare, secundum illud, quod dicit PSALMUS<57, 5>: Furor illis etc. dicit ibi GLOSA: Aspis dicitur alteram aurem terre affigere,alteram cauda obstruere, ne vocem incantantis audiat. Sic isti, ne vera audiant,obdurant aures audiendi terra et cauda, id est presentibus et preteritis peccatis.5

Terra sunt presentia, quibus homo delectatur; cauda, preterita peccata. Et ideo, utdignum est, sicut dicitur paulo post in PSALMO <57, 8>: Ad nichilum devenienttamquam aqua decurrens. Vere unam aurem obturant terrenis decantationibus,nam quidquid predicamus, respondet | intra se avarus: “Fodere non valeo, mendica- W1 235va

re erubesco; parvulos habeo, lucrum tale vel tale dimittere non valeo”.10

Similiter et alii peccatores intra se querunt excusationes in peccatis, contraquos PSALMUS <140, 4>: Non declines cor meum in verba malitie etc. et ita ad Do-minum non revertentur, quod conquerens Dominus dicit IEREMIE III, <7>: Dixi:“Revertere ad me”, que non est reversa.

Ecce Deus, quemadmodum tunc rex prestolabatur, cum | multitudine | princi- B 157vb

| G 213rb

15

pum et aliorum expectat te cum omnibus sanctis et angelis suis, ut per emendatio-nem vite tue ad ipsum venias in magno convivio recumbentem et te coronarevolentem; | sed tu venire recusas, differens a tempore in tempus. Quare – ut ibi W 218va

dicitur – iratus rex et nimio furore succensus durissimam dedit sententiam contraeam. Nam – ut ibi dicitur ab uno ex consiliariis sive a senioribus – non solum regi-20

na Vasti lesit regem, sed et omnes principes et populos, qui sunt in cunctis provin-ciis suis.

1 fecit] facit W | illos extrahere] extrahere eos B; istos extrahere W | de] a W1; et G | caverna … 2 peccati]transp. B 2 sui] om. B | vel] om. G W W1 | illud] om. W1 | dicit Psalmus] dicitur in Psalmo B 3 etc] sed sisic add. W1 | dicit ibi] transp. B; dicit igitur G | alteram] unam W1 4 ne2 … audiant] revera B W 5 obdu-rant] obturant B | id est] et B | presentibus … preteritis] transp. G W W1 6 quibus … preterita] om. W1peccata] om. B 7 dicitur … post] paulo post dicitur W1 | paulo post] infra B 8 obturant] obdurant W1decantationibus] decantatoribus B; delectationibus W1 9 nam] quia B | respondet] responderet G10 non valeo] non possum B; quomodo dimittam W1 11 intra … peccatis] om. W1 | excusationes]excusationem B | contra … 12 etc] respondere in fistulis B 12 verba malitie] om. W | ad Dominum] om.W1 13 Dominus] om. W | III] om. B 14 Revertere … me] ad me revertere B | que] et W115 quemadmodum] quem admonendum B 16 te] om. W | sanctis … angelis] transp. W1 | angelis] aliis Bsuis] om. B W1; te add. W 17 tue] om. B | recumbentem] recumbente B 18 volentem] volente B | in] adB 19 succensus] accensus W1 | durissimam] om. B W | dedit] dabit G W 20 Nam] quia B | sive … seniori-bus] et assessoribus suis B; dicitur add. W; querens sententiam add. W1 | regina … 21 regem] regem lesitregina Vasti B; regnum Vasti lesit G; regem Vasti lesit W1 21 et1] etiam W | sunt … cunctis] in cunctissunt W1 22 suis] regis B

3 Aspis … 4 audiat: Cf. PETRUS LOMBARDUS, Commentarius in Psalmos, in Ps. 57, 5 (PL 191, 537).9 Fodere … 10 erubesco: Lc 16, 3.


Sic et tu, o peccator! Per hoc enim, quod venire contempnis, ledis omnessanctos in celis, quia retardas corporum eorum glorificationem; omnes angelos,quia differs ruine eorum restaurationem; omnes in purgatorio, quia differs eorumliberationem, quia existendo in peccato minus vales eis subvenire et ita differs eo-rum liberationem; omnes in inferno, quia si non revereris, in inferno cum eis posi- 5

tus quodammodo augmentas eorum penam et tribulationem. Unde bene dicitur,quod omnes populos in provinciis regis lesit, non solum regem, quare digne, nisicito resipiscas, | dampnaberis, immo forte citius etiam in presenti ratione peccatiW1 235vb

morieris.Scias, quod multi propter peccata sua non solum a facie Dei excluduntur, sed 10

etiam | citius moriuntur. Unde Ezechias, nisi contritus valde flevisset XV annisB 158ra

pro peccatis suis, citius obiisset. Similiter Saul pro peccatis suis mortuus est, immoet filii sui secum; sic Achab et Iezabel, sic Herodes Agrippa et alii infiniti, secun-dum quod dicitur PROVERBIORUM <XIIII, 32>: In malitia sua expelletur impius;PSALMUS <54, 24>: Viri sanguinum et dolosi etc. et satis iuste tibi Dominus gravi- 15

ter irascitur et – ut ibi dicitur – | nimio furore contra te accenditur pro tanto con-G 213va

temptu, pro eo quod coram omnibus, qui secum sunt in convivio | suo celesti, proW 218vb

parvula gloria ipsum ita contempnis, o tu, superbe!Similiter quod pro parvis rebus iniustis et huiusmodi, tu, avare!Similiter dic de luxuriosis et huiusmodi vitiosis. 20

Sciant igitur tales, quod Dominus contra ipsos irascitur triplici ira et furore,scilicet magno, maiore, maximo.

Magno, quia privat venire contempnentem omnibus bonis, que sunt in hocseculo, unde ECCLESIASTIS IX, <6>: Non habent partem in hoc seculo et in opere,

1 Sic … peccator] om. G W W1 | enim] om. B W 2 retardas] differs W | corporum] om. W1 3 eorum2 … 4liberationem] transp. W; omnes in inferno quia si non reverteris add. G 4 quia] qui W; om. W1existendo] te existente B; existens enim W1 | peccato] peccatis W1 | et] om. G | ita] sic W1 | eorum ? 5liberationem] transp. B 5 revereris] converteris B | in inferno2] om. B 6 eorum penam] transp. Georum … tribulationem] penas eorum et tribulationes B 7 non … regem] om. B | digne … 8 resipiscas] nisicito respicias digne B | nisi] non G 8 immo forte] in morte B | etiam … presenti] om. B W1 10 Scias … 13infiniti] om. W1 12 Similiter] Sic G 13 sic1 … Agrippa] om. B 14 dicitur] in add. W | expelletur]expellitur B 15 Psalmus … etc] om. G W W1 | et2 … 20 vitiosis] om. W1 | graviter … 16 irascitur] om. B16 ut … dicitur] om. B | tanto] om. B | contemptu] quod add. B 17 eo … pro2] om. per homot. B18 superbe] ipsum et suum convivium contempnis add. B 19 quod] et tu avare B | pro parvis] proponis Get] etc G | tu avare] om. B 20 Similiter … vitiosis] om. B 21 igitur] ergo B | tales] peccatores reverti noncurantes W1 | Dominus] om. B | contra … irascitur] irascitur contra ipsos W1 | irascitur … ira] triplici irairascitur B 22 scilicet] om. B 23 Magno] Primo W1 | quia] quod W 24 unde] om. B W1 | habent] habetW1 | et] nec G W W1

12 Saul … 13 secum: Cf. I Reg 31, 2- 6. 13 Achab … Iezabel: Cf. III Reg 22, 37-38. | Herodes Agrip-pa: Cf. Act 12, 21-23.


quod sub sole geritur. Legitur de spiritualiter mortuo per peccatum mortale, quodest ad modum mortui horrendus hominibus, sed vermibus delectabilis, id est de-monibus; est ut ramus siccus, qui nullum nutrimentum ut alii rami percipit, etideo nullum laudabilem fructum ex se producit.

Maiore in morte, quia privat eum Dominus omnibus bonis celi. Scis, o pecca-5

tor, quid gaudii est in celo, quo gaudio ratione peccati tui privaris. Tantum gau-dium est in celo in illo celesti convivio, quod si ibi esses et pater tuus hic coram temoreretur, aut filius tuus unigenitus, aut omnes amici tui, nec in puncto contrista-ri posses, immo si descenderet ad ignem purgatorii, qui multo amarior est morte,immo si in tormenta inferni eterna. Si quis hic tale ferculum habere posset, mul-10

tum illud amaret.Breviter: tanta | est delectatio in illis celestibus ferculis, quod enarrari non po- B 158rb

test. Ecce dicam debilissimum ferculum inter omnia, quod est illud: | carentia W 219ra

omnium malorum huius mundi, unde APOCALYPSIS <XXI, 4>: Non erit | amplius G 213vb

neque luctus neque clamor; <et> VII, <16>: Non esurient neque sitient amplius,15

neque cadet super eos sol, neque ullus estus.Sed de ferculis dulcissimis, illud quasi in infinitum excedentibus, habent ibi

infinita. IOB XI, <7-8>: Forsitan vestigia Dei comprehendes et usque ad omnipoten-tem reperies? Excelsior celis est et quid facies? Profundior inferno et unde cognosces?

1 sole] celo B W | Legitur … 4 producit] om. B W1 | quod2] qui W 4 producit] produncunt G 5 Maiore]Maiorem G W; Irascitur ira maiore W1 | quia] qua W1 | bonis celi] celi gaudios B 6 quid] quod B | in]celis vel in add. W1 | quo] qua G | gaudio] om. G W | gaudium … 7 est] transp. W W1 7 in celo] om. W W1si] enim add. G | esses] omnes W1 | hic … te] coram te hic G W1 8 aut1] om. W1 | tuus] om. G W W1aut2] om. W1 | amici tui] transp. W1 | tui] om. W | nec … 9 immo] om. W1 | contristari] tristari G W 9 de-scenderet] descenderes B; descenderent W1 | ad] in G | ad … morte] in purgatorium morte amarius W1qui] om. G | amarior est] amariorem G | morte] in morte add. G 10 inferni] om. B | eterna] amarissimanon in puncto tristares W1 | hic] hoc W | hic … ferculum] tale ferculum hic W1 | habere … 11 amaret] habetillum posset multum amare W1 11 illud] istud G 12 est] ibi add. B | potest] possint B 13 dicam] dico GW; nomino W1 | debilissimum ferculum] transp. W1 | quod … illud] que sunt ibi B; que est W1 14 unde]om. B | Non erit] et non est G 15 neque1 … clamor] etc. G W | neque3 … 16 estus] etc. W1 16 neque1 …estus] etc. Celebra Iuda festivitates tuas etc. G W 17 Sed … 673,8 etc] ms. B introducit hic verba abbreviataex sermone sequenti sumpta: maxime quia videbunt septem nuntios predictos sive sapientes effundere sep-tem phialas plenas ire sue super peccatorem, ut signatur Apocalypsis VII Phyalis plenis ire Dei quas iussiteffundere Deus septem angelos, id est septem nuntios – angelus enim idem est quod nuntius – super ter-ram, id est super terrenos. Unus nuntius, ut predictum est, Christus. Hic effundit phyalam suam superpeccatorem, scilicet ut tot tribulationes sustineas in perpetuum, quot ipse Christus in terris sustinuit,immo plures. Unde et secundus similiter suam effundet, id est ordo prophetarum, ut similiter tot tribula-tiones sustineas, quot et ipsi omnes sustinebant, immo plures. Unde tertius, dic per omnes septem nuntios.Si igitur nec pro hiis moveris supradictis malis tibi inferendis, moveat te saltem ad penitentiam coronagloriosissima celestis, quam tibi dabit Deus, si reverteris, qua beatam Claram coronavit. Quod nobis etc. Bquasi] quod W1 | ibi] in W; om. G 18 Iob … 673,8 etc] que nec oculus vidit nec auris audivit etc. Ad quenos perducat W1 | XI] IX G W | Dei] eius G 19 reperies] scilicet add. G | unde] unum W


Longior terra mensura eius et latior mari. “Excelsior celis est” – sicut nullus potestmensurare, quot sint cubiti usque ad celum et quot in infernum, et quot passus perterram, et quantum spatium, quod mare occupat, sic nec delectationem illorumferculorum, que Deus sanctis suis preparavit, immo dicit, quod excelsior celo etc.

Quis ergo mensurabit hec fercula in nuptiis, ubi sponsus beate Clare letus in 5

die transitus ministravit?De tertia ira maxima quere in sequenti sermone et de aliis.Quod avertere a nobis dignetur etc. Amen.

<2>

| ITEM, SERMO DE BEATA CLARAW1 236ra 10

De materia supra dicta et de maxima ira Dei, quam habet ad non revertenteset de corona octo gemmarum, quam dabit revertentibus ad se etc.

Venit sponsus et que parate erant etc.Supra nota in precedenti sermone, quomodo Christus sponsus animarum est

zelotes et quomodo invitat ad se sponsam et de triplici furore, quo irascetur Domi- 15

nus anime venire | contempnenti, videlicet quomodo ei irascetur in vita – ut dic-W 219rb

tum est –; secundo, in morte, quomodo ibi privat eam omnibus bonis celi, quemagna sunt valde – ut dictum est – immo in illis tanta est delectatio, ut dicatYSAIE XLVII, <13-14>: Defecisti in multitudine consiliorum tuorum et salvent teaugures, | qui contemplantur sydera et supputant menses, ut <ex> eis annuntientG 214ra 20

ventura tibi; ecce facti sunt quasi stipula. Omnes enim augures, sicut non possuntnumerum vel rationem omnium syderum invenire vel mensium supputationemfuturam, sic nec delectationem ferculorum celestium. Solus Deus novit hanc, quiillam in celo fecit, YSAIE XLIIII, <22-25>: Revertere ad me. Laudate celi quoniamDeus fecit misericordiam suam; Iubilate, extrema terre; ego sum Deus faciens omnia, 25

2 quot1] quod G W | sint] sunt W | quot2] quod G W | quot3] quod G W 3 et quantum] quod G 5 ubi]suis G | in2 … 6 die] hodie W 6 ministravit] ministrabit G 7 ira] om. G | quere] que G 8 Quod … etc]Hoc nobis prestet Dominus W 10 sermo … beata] om. W1 | sermo … Clara] alius W | Clara] Clare W111 De … et] om. W1 | habet … non] habent a Domino W1 12 ad … etc] om. G W1 14 animarum … 15 zelo-tes] zelotes est animarum W1 15 ad] om. G | irascetur] irascitur G 16 contempnenti … irascetur] om. Gvidelicet] om. W1 | ei irascetur] transp. W1 | ut] om. W1 17 secundo] om. W1 | morte] sicut dictum estadd. W1 | ibi] om. W | ibi privat] transp. W1 18 ut1 … est1] om. W1 | in … delectatio] tanta est delectatio inillis W1 | dicat] dicit W1 19 XLVII] XL G 20 eis] om. W1 | annuntient] annuntiarent G W 21 quasi]con W1 23 delectationem] aliquorum add. W1; aliorum add. G | ferculorum] seculorum W 24 XLIIII]XLIII W | Revertere … 25 terre] om. W1 | me] ideo add. G


extendens solus celos et nullus mecum; convertens sapientes retrorsum et scientiameorum stultitiam faciens.

Vere sic. Nam de delectationibus legant grammatici, discutiant logici; canticalaudis personent musici et huiusmodi; dulcedinem tamen illam comprehendere etexprimere nequeunt, immo et quodlibet ferculorum illorum tam inenarrabilis est5

dulcedinis, ut unum illorum nullus homo utens sensibus | humanis possit videre W1 236rb

sicuti est, ut significatur EZECHIELIS II, <1>: Hec visio similitudinis glorie Domini.Nota ibi, quomodo Ezechiel cecidit, cum hanc videret. Si ergo ex visione similitu-dinis glorie sic cecidit, quomodo ipsam veram gloriam sustinuisset?

Item, dicitur MATTHEI XVII, <5>: Ecce nubes lucida obumbravit illos etc. | Si W 219va10

de huiusmodi ceciderunt, quid si divinitatis fercula degustassent, quomodo se ha-buissent? Sed heu, peccator numquam de aliquo illorum ferculorum gustabit, quiapro multis nuntiis venire contempnit, iuxta illud: Quia nemo virorum illorum gu-stabit | cenam meam. G 214rb

Maximum ergo in iudicio ostendit contra venire contempnentes furorem, quia15

usque ad diem illum aliquid Deus gratie contulit, scilicet quod corpus illorumusque ad diem illum in terra requiescere permisit, sed tunc tanto furore et ira suc-cenditur, quod nihil de hoc loqui vel saltim comprehendere possumus. Unde Apo-stolus de hoc dicit, AD ROMANOS XI, <33>: O, altitudo divitiarum sapientie etscientie Dei etc. usque: vie eius. PSALMUS <35, 7>: Iudicia tua abyssus multa. Tan-20

ta, quod peccator ex timore illorum fugere deberet de omnibus delectationibusmundi ad penas gravissimas, ut illa tunc effugere posset. Quantum enim nunc ti-mere sibi deberet peccator, cum sancti tantum timeant iudicium? Dic de Abacuc,Ieremia, Iob et huiusmodi. Immo, cum alie creature, que nihil habent agere cumillo iudicio, tantum pro ipso peccatore contristantur, ut quosdam maximos dolo-25

res ante diem illum in se quasi ostendant, ut per hos timere doceant peccatorem etad penitentiam | provocent. W1 236va

1 solus] deos add. W | convertens] et vertens G 3 sic] si W1 | Nam … delectationibus] om. W1 | de] om. Gdiscutiant] discurrant W | logici] loyci W 4 laudis] laudent W1 5 et] om. W1 | tam] nam W1 6 ut] om.G | unum illorum] transp. G; om. W1 7 II] om. G 8 ibi quomodo] quod W1 | Ezechiel] om. W 9 sic] om.W1 10 obumbravit] obumbrat G; obumbrabat W1 11 divinitatis] deitatis G; de istis W1 13 pro … nun-tiis] per multos nuntios W1 | contempnit] contempsit W | Quia] om. W1 | virorum] om. W1 | illorum] quivocati sunt add. W1 14 meam] tertia add. W 15 Maximum] est add. G | ergo] om. W | ostendit] om. W1contempnentes] ostendit add. W1 16 aliquid … 17 illum] om. per homot. W | scilicet] videlicet G 17 per-misit] promisit W | tanto] om. G W1 18 vel … comprehendere] om. W1 | Unde] et add. G 19 de … dicit]om. W1 | XI] XII W1; om. W 21 ex timore] extimare W 22 ut … 23 peccator] om. W1 23 cum] etiamadd. W1 | tantum] illud add. W 24 et huiusmodi] etc. W1 | habent … 25 iudicio] cum illo iudicio habentagere W1 25 dolores] doloris W 26 ante … illum] om. W1


Tam durus tunc Deus erit peccatoribus, ut – sicut predictum est – nullus com-prehendere vel investigare valeat, IOB XXXVI, <23. 26>: Quis poterit scrutari viaseius? Ecce Deus magnus Dominus vincens scientiam nostram etc. Item, IOBXXXVII, <23-24>: Digne <eum> invenire non possumus: magnus fortitudine | etW 219vb

iudicio et iustitia et enarrari non potest. Ideo timebunt eum viri et non audebunt 5

contemplari omnes, qui sibi videntur esse sapientes. Ibi enim videbunt septem nun-tios effundere septem phyalas plenas ire sue super peccatores, ut signatur in APO-CALYPSIS in | septem phyalis plenis ire Dei, quas iussit fundere Deus septem nun-G 214va

tiis – angelus enim idem est quod nuntius – super terram, id est super terrenos.Unus nuntius – ut predictum est – Christus est. Hic effundet phyalam suam 10

super peccatorem, ut videlicet tot tribulationes sustineat in perpetuum, quot ipsein terris sustinuit, immo plures. Unde et secundus similiter suam effundet, id estordo prophetarum, ut similiter ipse tot tribulationes quot ipsi omnes sustinue-runt, immo plures. Unde tertius etc. Sic dic per omnes septem nuntios.

Si igitur nec pro hiis moveris supradictis malis tibi inferendis, moveat te saltim 15

ad penitentiam corona gloriosissima celestis, quam perdis et quam tibi dabit, sireverteris. Quam, qui habet, caveat, ne perdat, quia alteri daretur. Unde dicitur inAPOCALYPSIS III, <11>: Tene – scilicet per penitentiam – quod habes, ut nemoaccipiat coronam tuam. GLOSA: Quia si auferetur unus panis propositionis antesabbatum, substituitur alius. Alia GLOSA INTERLINEARIS: Si quis relabitur, alter 20

misericordia loco eius subinducitur. Moveat igitur te hec laudabilis corona | EC-W 220ra

CLESIASTICI VI, <32>: Coronam gratulationis superpones tibi.Hac hodie gloriose coronavit beatam Claram. Hec corona non est ut corona

temporalis, pro qua homines multum laborant, Apostolus <I> AD CORINTHIOS

1 tunc … erit] erit tunc Deus W | erit] est G | sicut … est] om. W1 | comprehendere … 2 investigare] eloquiW1 2 investigare] vestigare G | XXXVI] XXX W1; om. W 3 Ecce … 6 sapientes] etc. W1 6 nuntios]predictos add. W 7 phyalas] fialas W1 | sue … 8 ire] om. per homot. W1 8 Dei] angelus idem est quodnuntius add. W1 | iussit] iubebit W1 | Deus] Dominus W | septem nuntiis] om. W1 | nuntiis] nuntios G W9 angelus … nuntius] om. W1 | est1 … nuntius] quod nuntius est G | id est] scilicet W 10 Hic] tunc add. W111 peccatorem] peccatores W1 | sustineat] sustineant W1 | quot] quod G | ipse] Christus add. W 12 im-mo] et W1 | Unde et] om. W1 | et] om. G | secundus] sancti G | similiter suam] transp. W1 | effundet] om.W1 14 Unde] om. W1; et add. G | etc] om. W1 | Sic] om. G W | septem] om. W1 15 saltim] saltem W116 quam1] quod G | quam2] quod G | tibi] Dominus add. W1 17 ne] non G; hanc add. W1 | daretur]datur tenetur W1 | dicitur in] om. W1 19 tuam] Quia dicit add. W1 | Quia … 20 Interlinearis] om. W120 relabitur] delabitur G 21 misericordia] om. G W1 | loco] om. W | Moveat] Moneat G W 22 Coro-nam] corona W1 | superpones] superponentes G; supponatur W1 24 Apostolus] om. W1

20 Si … 21 subinducitur: Cf. Glosa Ordinaria (VI, 1489).


IX, <25>: Et illi quidem ut corruptibilem etc. Multum differunt in multis ista tem-poralis et illa celestis.

| Ista enim cum portatur, gravat; illa levat hominem, ut fiat ave levior. W1 236vb

Ista parum durat, quia relinquit vel relinquitur, ut patet in Augusto, Tiberio,Cayo etc. illa eternaliter immarcescibilis est, I PETRI V, <4>: Ut accipiatis | im- G 214vb5

marcescibilem glorie coronam et supra <I> AD CORINTHIOS IX, <25>: Et illi qui-dem ut corruptibilem coronam accipiant etc.

Ista ex eo, quod superponitur homini, facit illum semper sollicitum propterdiversa; illa e converso semper reddit hominem liberiorem ac gratulabundum, EC-CLESIASTICI VI, <32>: Coronam gratulationis superpones tibi.10

Istam habens quandoque vincit, illam vero habens a nullo incommodo vinci-tur, sed omnia incommoda et hostes vincit, APOCALYPSIS <VI, 2>: Data est ei co-rona et exivit vincens, ut vinceret.

Ista non servat homini vitam etiam per diem; illa vero semper. Unde etiamdicitur corona vite, IACOBI I, <12>: Accipiet coronam vite, quam etc. APOCA-15

LYPSIS <III, 21>: Qui vicerit, dabo illi etc.Istam habens iniustus esse potest et peccator, illam vero habens non potest

dampnari, <II> AD THYMOTHEUM IIII, <7>: Bonum | certamen etc. W 220rb

Istam habens deformis esse potest, sed illam habens non potest, immo est spe-ciosus et gloriosus, immo et desiderabilis ad videndum semper. Unde et dicitur20

corona speciosa vel corona gloriosa aut corona desiderio oculorum ornata.De primo EZECHIELIS XXIII, <42>: Posuerunt coronas speciosas in capitibus

eorum. ECCLESIASTICI XLVII, <7>: Glorificavit illum in offerendo coronam glorie.YSAIE LXII, <3>: Eris corona glorie in manu Domini et dyadema regni in manuDei tui.25

Item, ista corona ad parum utilis est, sed illa ad multa. Habet enim infinitasgemmas valde nobiles, de quibus omnibus octo tangam, que forte significari pos-

1 Et] om. W1 | illi] alii W | ut] om. G | corruptibilem] corruptionem G | Multum] om. W1 | differunt] etadd. W | ista] corona W1 3 enim] om. W1 | illa] enim add. W | levat] leviat W 5 Cayo etc] et huiusmodiW1 | illa] ista G W | immarcescibilis] immarcessibilis G W | immarcescibilem] immarcessibilem G W6 et] om. G | IX … Et] om. W1 8 superponitur] supponitur G W1 | facit] rep. G | illum] om. W1 9 illa] istaG W | e converso] etiam W1 | ac gratulabundum] et letum W1 10 VI] VII G; om. W1 | Coronam] Glo-riam W | gratulationis] gratulationum G | superpones] supponitur W1 | tibi] Istam habens iniustus essepotest et peccator illam habens non potest dampnari Ad Thymotheum Bonum certamen etc. add. W111 vincitur] vincetur G 12 et hostes] om. G | Apocalypsis … 13 vinceret] om. G 15 quam etc] om. W1etc] Ista m ha b ens in i ustus p o t e st e ss e e t p e c cato r add. W 17 esse potest] transp. W 19 sed] om. W120 immo et] ac W1 | et3] om. W 21 vel] om. W1 | aut] et W1 | desiderio] desiderabilis W1 | oculorum … 25tui] om. W1 23 Ecclesiastici XLVII] om. G | Glorificavit] glorificabit G W 26 sed] om. W1 | multa]multum G


sunt per octo stellas corone celestis, que posita est iuxta sydus, quod diciturHercules.

Una gemma est, quod postquam homini imponitur, | quod numquam senescit,W1 237ra

sed semper iuventus in eo manet; PSALMUS <102, 5>: Renovabitur | ut aquile iu-G 215ra

ventus tua etc. AD EPHESIOS IIII, <13>: Donec occurramus etc. 5

Secunda est sanitas absque infirmitate, PSALMUS <102, 3>: Qui sanat omnesinfirmitates tuas.

Tertia, habundantia sine indigentia, DEUTERONOMII VIII, <9>: Rerum om-nium habundantia perfrueris; IUDICUM XVIII, <10>: Tradet nobis Dominus lo-cum in quo nullius rei est penuria. GREGORIUS: “Nichil exterius, quod appetatur; 10

nichil interius, quod fastidiatur”.Quarta, pax absque perturbatione, PSALMUS <147, 3>: Qui posuit fines tuos

pacem; GLOSA: “Quicquid enim intus est, pace fruitur; quicquid extra est, Iehen-na; et in pace illa saturitas et nulla indigentia”; unde subdit: Et adipe frumentisatiat te. 15

Quinta securitas sine timore, YSAIE XXXII, <18>: Sedebit populus meus inpace | in tabernaculis fiducie.W 220va

Sexta gaudium sine tristitia, YSAIE LXV, <16>: Oblivioni tradite sunt angustiepriores; LXI, <7>: letitia sempiterna etc.

Septima, gloria absque ignominia, PSALMUS <8, 6>: Gloria et honore coronasti 20

eum, Domine etc.Octava, que sola per se sufficeret, est sufficientia omnis voluptatis, que inveni-

tur in Dei visione. Unde dicitur: Sufficientia nostra est ex Deo; in PSALMO <64,12>: Benedices corone anni benignitatis tue. Nota: omnia tempora, menses, dies ethore in anno includuntur et omnia celi bona in hac corona. PSALMUS <20, 4>: 25

1 dicitur … 2 Hercules] transp. W 3 quod2] om. W1 4 aquile] aquila W1 | iuventus2 … 5 tua] om. W5 tua] om. G | Ad … etc2] om. W1 8 Tertia … 9 perfrueris] Tertium est omnium rerum habundansperfruitio W1 | habundantia … indigentia] om. G 9 Iudicum] Iudit W1 | XVIII] XIIII W1; om. W 10 est]om. W W1 | Gregorius] qui W1 12 Quarta] Quarto G W1 13 Glosa] Cas<siodoris> ? add. W | enim]om. W1 | est1] hoc add. W1 | quicquid] om. W | est2] om. W1 14 et1 … indigentia] om. G | illa] ibi W116 Quinta] Quinto G | securitas] saturitas W 18 Sexta] Sexto G | sunt] om. W 19 LXI … etc] om. W120 Septima] VIII G | absque … Gloria] om. per homot. W1 21 Domine] om. G W1 22 que sola] quod solG; quia solum W | voluptatis] voluntatis W1 23 Dei] die G | Dei visione] transp. W1 | Sufficientia … 25Psalmus] om. W | in Psalmo] ipsi G | in2 … 24 tue] om. W1 24 Benedices] benedicens G | menses] et add.G 25 celi bona] om. G

10 Nichil … 11 fastidiatur: Apud Gregorium Magnum non inveni, sed attribuitur ei haec sententiaetiam in opere Bernardini Obicino, Il Paradiso della gloria dei santi, Brescia 1620, 685 (in sermonepro festo Omnium sanctorum). 13 Quicquid … 14 indigentia: PETRUS LOMBARDUS, Commentariusin Psalmos, in Ps. 147, 3 (PL 191, 1280). 23 Sufficientia … Deo: 2 Cor 3, 5.


Posuisti in capite eius coronam de lapide pretioso. Hic solus lapis prevalet omnibusdivitiis imperiis et regnis terrestribus et celestibus, angelis ac sanctis et hominibus.PROVERBIORUM III, <15>: Pretiosior est cunctis opibus et omnia que desiderantur,huic non valent comparari.

Hic est lapis pretiosus in corona Melchon, de qua dicitur <I> PARALIPOME-5

NON XX, <2>: Tulit David coronam Melchon auream et erant in ea gemme | pre- W1 237rb

tiosissime; fecitque sibi inde dyadema, in medio gemmarum statuens sardonicemincomparabilem, ut dicitur in Hystoriis. Gemme | pretiosissime sunt octo gemme G 215rb

supradicte; sardonix incomparabilis est ipse Deus, qui – ut dicit GLOSA superAPOCALYPIS ultimum – “niger est in imo, candidus in medio, rubeus in summo”;10

sic Deus in quantum homo niger fuit in mundo primo, sed nunc in medio candi-dus in gloria; ultimo vero apparebit rubicundus in iudicio. Non tamen in se, sedpro modo loquendi, cum passionis insignia et cicatrices et alia signa tormentorumpeccatoribus ostendet.

Hec est margarita illa pretiosissima, pro qua sapiens negotiator dat omnia sua15

et comperat eam, ut apostoli et ceteri sancti, ut beata Clara, que omnia | pro Deo W 220vb

perfecte reliquit, nec quicquam proprietatis in hoc mundo possidere voluit. Etdigne pro ea omnia dari deberet. Nam, ut dicitur, omnia, que sub celo sunt, huicnon valent comparari etc. Qui enim hanc habet, cogitet, quicquid vult, statim ha-bet. IOB <XXII, 28>: Decernes rem et veniet tibi.20

Non solum attende huius lapidis pretiositatem sive valorem, sed et splendo-rem, APOCALYPSIS ultimo <XXI, 23>: Civitas illa non eget sole et luna; et ibidem<XXII, 5- 6>: et nox ultra non erit – GLOSA: aliqua ignorantia – et non egebuntluce lucerne neque solis – GLOSA: doctrine nove legis vel alicuius summi predicato-

2 ac] om. W1 3 Proverbiorum] Sapientie G W W1 | III] om. W W1 | Pretiosior … 4 comparari] om. W15 Melchon] Melchoti G | de … 6 Melchon] om. per homot. G 7 inde] in G 8 ut … Hystoriis] om. W19 sardonix] sardonus W; sardonius G 10 medio] est add. G 11 nunc] om. W1 | in3 … candidus] candidusin medio W1 12 tamen] om. W1 13 cum passionis] conpassionis G | tormentorum] eius add. W14 ostendet] ostendendo G W1 15 qua] quo W 16 et1] ut W1 | Deo] eo W 17 quicquam] quicquid WEt] ut W1 18 omnia1 … deberet] dare debent W | Nam] Quia W1 | omnia2] om. W1 20 et] etiam G | et …tibi] etc. W1 21 sive] et W1; suum G 22 et luna] om. G | et1 … 23 et1] om. W1 23 aliqua ignorantia]transp. W1 24 luce] lumine W | neque] nec W | predicatorum … 679,1 quoniam] predicatoris quando G

7 in … 8 Hystoriis: PETRUS COMESTOR, Historia scholastica, Historia libi II Regum, cap. 12 (PL 198,1334). 10 niger … summo: Glossa Ordinaria, in Apoc. 21, (VI, 1680). 15 margarita … 16 eam: Cf.Mt 13, 45-46. 16 Clara … 17 voluit: Cf. LLCla, 9, 1-15 (ed. Boccali, 122-126); BCan, 74-77 (ed.Boccali, 254-256). 18 omnia2 … 19 comparari: Prov. 3, 15. 23 aliqua ignorantia: Glossa interlinea-ris, super hunc locum (VI, 1687-1688). 24 doctrine … predicatorum: Glossa interlinearis, superhunc locum (VI, 1687-1688).


rum – quoniam Dominus Deus | illuminabit illos et regnabunt – GLOSA: Cum eo –W1 237va

in secula seculorum. Et dixit michi – GLOSA: angelus – hec verba fidelissima et verasunt.

Habet et alia bona plurima hic lapis, que transeo, causa brevitatis.Ideo digne pro corona illa homo debet relinquere hec parva gaudiola et per 5

penitentiam ad ipsam recurrere. Immo si aliter haberi non posset, per ignes, rotas,gladios et omnia cetera mala mundi, si in via essent, ardentissimo amore foret cur-rendum. O amice peccator, | similis Vasti stulte! Tu valde dolebis, cum in iudicioG 215va

alius coronam tuam portabit, videlicet ut Vasti cum Hester in loco eius in oculisomnium coronata fuit gloriose; sed certe tunc tarde dolebis; tunc tarde penitebis. 10

Nam | si tunc lacrimas non tamen aqueas sed sanguineas plorares, nichil tibi pro-W 221ra

desset.O stulte peccator! Numquam manebis per centum milia annorum in inferno

cum dyabolis quando doleas te ad predicationem meam et ad verbum Domininunc non penituisse, cum privatus corona hac gloriosa, quia cum audire noluisti, 15

te Dominus abiciet.Et digne. Cum eum omnia preter peccatores audierunt et obedierunt, OSEE

IX, <17>: Abiiciet eos Dominus Deus meus, quia non audierunt eum, quem videli-cet omnia quasi audierunt in cruce. Terra quodammodo audivit, quia contremuitetc. huiusmodi. Omnia semper voluntati sue non tantum verbo obediunt, preter 20

solum peccatorem: Mare fluit ad voluntatem eius; terra fructificat ad voluntatemeius; immo infernus sub terra peccatores secundum voluntatem eius cruciat; ventiflant ad voluntatem eius, immo – ut dicitur SAPIENTIE XIX, <6> –: Omnis crea-tura ab initio deservit preceptis tuis; PSALMUS <148, 5>: Quia ipse dixit et facta suntetc. <Et> post <148, 6>: Preceptum posuit et non preteribit, GLOSA: “Quin fiat”. 25

Laudant enim eum omnia, immo et sydera celi, quorum non est numerus et quo-rum quodlibet plus quam milies maius te est, semper ei obediunt, etiam primo ver-bo voluntati sue obedierunt et obedient usque ad finem mundi, ut dicit BARUCH

1 Deus] docet eam W1 2 Et … 4 brevitatis] om. W1 5 Ideo] secundo add. et exp. W | debet] deberet G7 cetera] om. W1 | mala mundi] transp. W1 | amore] animo G | foret currendum] forum currendo G8 Vasti] Vasthi G | in … 9 alius] alius in iudicio W1 | iudicio] quando add. W 9 alius] aliquis W 10 glorio-se] gloriosissime W | tarde1 … tunc2] om. per homot. G W1 11 tamen] tantum G 13 per … inferno] in in-ferno per mille annis G 14 dyabolis] dyabolo W | meam] om. G 15 nunc] om. W | penituisse] et adipsum non pervenisse add. G | cum privatus] om. G 17 eum] enim W 18 IX] g add. G; om. W | Abiiciet]Abiecit G 22 cruciat] cruciant W 23 XIX] XX G 24 Quia] Quomodo G | Quia … 25 post] om. W25 fiat] faciat G 27 etiam] et G 28 obedierunt] obediuerunt W | et obedient] om. G

1 Cum eo: Glossa interlinearis, super hunc locum (VI, 1687-1688). 25 Quin fiat: Glossa interlinea-ris, (III, 1581-1582).


<III, 35>: Qui vocat stellas et dicunt: Assumus; dixit soli – qui est stella diei secun-dum PHILOSOPHUM – dixit sola voluntate: | Volo, ut quolibet anno celum cir- W 221rb

cumcurras usque ad iudicium. Ille obedit, | numquam quiescit, ut mandatum G 215vb

voluntatis eius impleat. Lune, ut in breviori tempore quam sol et illa similiter inhoc obedit; Iovi, ut in duodecim annis tantum; Saturno, ut quasi in triginta; qui-5

busdam ut in sexcenti; aliis quibusdam, ut in tanto vel tanto tempore. Precepitsyderi, quod dicitur Sagitarius, ut numquam luceat in ianuario, sed deducat solemper illum mensem etc. huiusmodi.

Non sis ergo inter omnes creaturas induratus, ut est dyabolus, sed audi vocan-tem, ut dicitur in CANTICIS <II, 10>: Surge, propera, amica mea etc. usque: coro-10

naberis. Quam coronam nobis prestare dignetur Dominus. Amen.

2 quolibet] quodlibet W | circumcurras] circumcurretis G 4 Lune] immo W | ut] et G | illa] ille W6 quibusdam ut] om. G 11 Dominus] om. G

1 soli … 6 tempore: De circulatione planetarum cf. ARISTOTELES, De mundo, 6, XI (399a1-399a12).


TEXTUS III

BERTRANDUS DE TURRE

A7 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 675, f. 99r-100rTr = Troyes, Bibliothèque Municipale, ms. 2001, f. 229va-230v

DE BEATA CLARA 5

Quasi rose plantate secus rivos aquarum fructificate, ECCLESIASTICIXXXIX, <17>.

In verbis propositis methaphorice intellectis invitat sapiens universos fideles adproprie confessionis custodiam salutarem, sed specialiter in eisdem Dominus invi-tat dominas sancte Clare ad assumpte religionis | observantiam singularem. UndeTr 229vb 10

invitat beatam Claram cum sua societate ad instar perfectionis imitativum, bea-tum allegat Franciscum cum sua posteritate, ut exemplar perfectionis informati-vum.

Primum notatur sub methaphora rose fructificantis; secundum, sub metha-phora rivi fecundantis. 15

Circa primum notandum, quod per rosam religio denotatur sancte Clare etspecialiter ipsa Clara, que fuit in huius religionis rosario prima rosa plantata circarivum beatum Franciscum, vegetantem terram spiritualiter designans.

Potest autem rosa tripliciter considerari quantum ad sui productionem et na-scentiam compositionem et essentiam, per operationem et efficaciam; et isto mo- 20

do signat beatam Claram quantum ad statum sue inchoationis, prelationis, con-summationis.

Si consideremus rosam primo modo, signat beatam Claram quantum ad sta-tum sue inchoationis. Rosa namque in ortu suo in arbore egreditur spinecente, inteca clauditur virescente. Sic beata Clara cum sua societate: 25

– de spina nascitur propter inopiam paupertatis;– in teca clauditur propter artam custodiam castitatis;– soli nibenti expanditur propter obedientiam humilitatis.Nam que maior punctio, quam semper interius indigere;que maior clausio quam numquam exterius apparere; 30

que maior apparitio quam celius extra parere?

5 De … Clara] in marg. A7; om. Tr 9 Dominus invitat] invitas Dominus A7 14 rose … methaphora2] om.per homoteleuton A7 18 designans] designatur Tr 19 autem] tamen A7 20 essentiam] esse in margi A7per operationem] propositionem Tr | modo] om. Tr 29 Nam … maior] om. Tr 30 que maior] om. Tr31 que maior] om. Tr | apparitio] apertio Tr

682 TEXTUS III – BERTRANDUS DE TURRE

Et ideo divina sapientia dicit ECCLESIASTICI XXIIII, <18-19> in persona vir-ginis sancte Clare: Quasi palmes exaltata sum in Cades et quasi plantatio rose | in Tr 230ra

Iericho; quasi oliva speciosa in campis. “Cades” interpretatur “principium plantatio-nis” et significat paupertatem, que est principium istius religionis. “Iericho” inter-pretatur “luna”, que est pulcherrima et significat pulcritudinem castitatis. “Cam-5

pus” habet planitiem et significat promptitudinem humilitatis.Secundo potest hec rosa considerari quantum ad statum prelationis. Est enim

rosa: | aspectu formosissima, olfactu fragrantissima, tactu suavissima. Sic beata A7 99v

Clara fuit pulcra per innocentiam in decollatione vitiorum; fragrant per iustitiamin executione statutorum; suavis per patientiam in directione inferiorum. Et hec10

tria debent esse in bono prelato.Et ideo sapiens invitans ad huiusmodi Clare prelate similitudinem exemplarem

filias successores, cum dixisset: Quasi rose fructificate; subiungit: Florete flores quasililium, date odorem et frondete in gratiam. “Lilium” propter sui refulgentiam signi-ficat beatam Claram, candidum habentem nomen et conscientiam. “Flores” sunt15

eius filie et sorores, que ad exemplum eius debent florere per innocentie purita-tem, frondere per iustitie equitatem, redolere per patientie strenuitatem.

Tertio consideratur hec rosa quantum ad statum operationis et significat bea-tam Claram quantum ad perfectam consummationem. Rosa enim habet virtutem:refrigerativam, quod patet in oleo rosaceo, quod refigerat; confortativam, ut patet20

in zucaro, quod confortat; decorativam, | ut patet in aqua rosacea, que pulcrificat Tr 230rb

et decorat.Sic beata Clara, virgo devota, refrigerabat carnem per penitentie afflicitionem;

confortabat mentem per orationis devotionem; decorabat utrumque per miracu-lorum operationem. Et ideo de ea potest exponi illud ECCLESIASTICI L, <7- 8>:25

Effulsit in templo Dei quasi arcus refulgens inter nebulas glorie et quasi flos rosarumin diebus vernis, et quasi thus redolens in diebus estatis. “Archus” celestis aerem re-frigerat sua interpositione; “flos rosarum” vultum pulcrificat sua eliquatione; thusordorifer cerebrum confortat sua evaporatione; ergo per archum carnis afflictio;per thus mentis devotio; per rosam miraculorum operatio. Nam miracula homi-30

nem sanctum non faciunt sed decorant. Similiter habet “nebula” vapores

2 sancte] sue A7 Tr | Cades] quades A7 4 istius religionis] transp. Tr 7 potest] ex add. et exp. A7 | ad] a A78 aspectu] adspectu A7 | olfactu] affatu Tr 11 debent esse] om. Tr 16 debent] debet A7 17 redolere] om.A7 21 zucaro] zukario A7 | confortat] confortatur Tr | pulcrificat] purificat Tr 22 et decorat] om. Tr23 virgo devota] om. A7

3 Cades … plantationis: Apud Hieronymum talem interpretationem non inveni. 4 Iericho … 5 luna:Cf. HIERONYMUS, Liber de interpretatione hebraicorum nominum (PL 23, 839), tamen editio CCL72 tale nomen omittit. 13 Florete … 14 gratiam: Eccli 39, 19.


terrenitatis; “ver” decores amenitatis; “estus” ardores caliditatis; et per hec intelli-gitur vapor temperationis, qui repressus est causa glorie et exultationis; decor mi-raculose operationis; fervor virtuose orationis.

Sequitur: Secus rivos aquarum, id est Fratres Minores. Rivus enim est: sordiumpurgativus, terre fecundativus; potus ministrativus. Sic Fratres Minores in rosario 5

huiusmodi religionis purgant per confessionem et correctionem; fecundant perpredicationem et exhortationem; reficiunt per exemplorum edificationem | et sa-Tr 230va

cramentorum administrationem. Et in hiis consistit informatio spiritualis vite. Etideo dicere poterat beata Clara de se et de sua prole illud IOB XXIX, <5-6>: Eratomnipotens Deus mecum – per gratie scilicet infusionem – et pueri mei in circuitu 10

meo – scilicet fratres puri in se et purificantes per confessionem et visitationem –et lavabam pedes meos butyro – per fratrum salubrem edificationem exemplorumet suavem administrationem sacramentorum | – et petra fundebat mihi rivos olei –A7 100r

per ipsorum predicationem et Scripturarum aperitionem.15

8 vite] om. A7 13 suavem] om. A7 | administrationem sacramentorum] transp. A7

684 TEXTUS IV – COLLECTIO FRATRUM MINORUM, TROYES, MS. 1464

TEXTUS IV

COLLECTIO FRATRUM MINORUM

T = Troyes, Bibliothèque Municipale, ms. 1464, f. 68va- 69va

IN FESTO SANCTE CLARE

Claritas Dei illuminabit eam – APOCALYPSIS <XXI, 23> – quia decet domus5

principum esse luminosas et beata Clara fuit Dei domus, sicut PETRUS hortatur:Edificamini domus spirituales, decuit ipsam claritate divina esse luminosam. Inpredictis autem verbis quatuor sunt notanda, scilicet divine gratie influentia, cumdicitur: Claritas; | ipsius influentie excellentia, dum dicitur: Dei; influentie effica- T 68vb

cia: illuminabit; recipientis affluentiam congruentia, cum subiungitur: eam.10

Circa primum notandum, quod est quadruplex claritas, scilicet contempnenda,reverenda, custodienda, appetenda. Prima est claritas mundane nobilitatis; secun-da, naturalis sagacitatis; tertia divine gratie; quarta, eterne glorie.

Prima est spernenda, que est inutilis et frequenter occasio dampni, quia in su-perbiam erigit. Miser autem sapiens mercator rem multum appretiatur, de qua15

dampnum sibi futurum arbitratur; PSALMUS de hac: Que utilitas in sanguine meo,dum descendo in corruptionem? In sanguine, id est in sanguinis nobilitate. De hacdicitur in I MACHABEORUM: Princeps es et clarissimus et magnus in hac civitate.

De secunda, PSALMUS: Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine etc.Hec est honoranda, quia disposita est ad claritatem divine gratie. Sicut enim cor-20

pora dyaphana apta sunt illuminari, ita anime naturalem habentes claritatem habi-les sunt gratia illustrari, dum ea bene utuntur. Apostolus, II AD CORINTHIOS<IIII, 6>: Deus, qui dixit lumen splendescere de tenebris, illuxit in cordibus nostris, –scilicet per naturalem sagacitatem – ad illuminationem scientie claritatis Dei, infacie Iesu Christi, id est ut disponamur ad divine gratie illuminationem.25

Tertia est diligenter custodienda, quia animam decoram facit et oculis divinemaiestatis gratiosam reddit. Sicut enim pictores albo coloris substrato aureum su-perducunt et ymaginem decoram faciunt, sic Deus super bona naturalia gratie cla-ritatem infundit. LUCE: Angelus Domini stetit iuxta illos et claritas Dei circumfulsitillos. Dum enim angelus magni consilii apparit, anime gratie lumen infundit.30

7 luminosam] luminosa T 15 erigit] arbitratur add. et exp. T 26 facit] gratuitam T 30 apparit] affarit T

7 Edificamini … spirituales: I Pe 2, 5. 16 Que … 17 corruptionem: Ps 29, 10. 18 Princeps … civitate:I Mach 2, 17. 19 Signatum … Domine: Ps 4, 7. 29 Angelus … 30 illos: Lc 2, 9.


Quarta est appetenda. THOBIE: Beatus ero, si fuerint reliquie seminis mei advidendam claritatem Ierusalem. Semen sunt cogitationes, affectiones operationes-que, quia pro maiori parte sunt vane et male. Non dicit “semen” sed “reliquie se-minis”. SAPIENTIE: Descendit | cum illo in foveam et in vinculis non dereliquit illumT 69ra

et claritatem eternam dedit illi. “In foveam” id est in presentis mundi carcerem, in 5

quem pro peccato et forefacto suo Adam est proiectus; de qua PSALMUS: Educ decustodia animam meam. Qui hunc carcerem reputant patriam, non pertingit adclaritatem eternam.

Sed quia beata Clara de claritate gratie pervenit ad claritatem glorie, notan-dum, quod ad optinendam claritatem gratie quatuor exiguntur, que in ipsa beata 10

Clara claruerunt: divine gratie infusio; terreni amoris abiectio; adversitatum terre-na perpessio; exorsumtiva Dei dilectio. Sicut enim quatuor modis materialis clari-tas generatur, scilicet per solis irradiationem, ut fit in aere aperto; per terrestriumpartium depurationem, ut fit in fonte et vino; per limationis confertationem, utfit in calice et gladio; per ignis concremationem, ut fit in argento et auro; sic spiri- 15

tualis claritas fit quatuor predictis modis.Sicut enim aer apertus illuminatur a sole, sic anima per humilitatem disposita

claritatem recipit per infusionem divine gratie. Deus autem superbis resistit, humi-libus autem dat gratiam. Hec autem gratia est radius solis iustitie. SAPIENTIE: Estenim quedam emanatio <claritatis> omnipotentis Dei sincera et nichil cadit in illam 20

coinquinatum.Item, sicut fons turbidus et vinum feculentum clarificatur per terrestrium par-

tium separationem et depurationem, sic anima per terreni amoris abiectionem.IOANNIS: Pater, ego claritatem, quam dedisti michi, dedi eis. Pater dedit Filio, utper paupertatem altissimam esset immunis ab omni terrenorum affectione et ipse 25

Filius hoc commisit discipulis: Sicut misit me Pater – inquit – et ego mitto vos.Item, sicut ensis clarificatur, sic anima per adversitatum benignam perpessio-

nem. IOANNIS: Cum esses iunior, cingebas te et <ambulabas, ubi volebas; cum au-tem senueris>, extendes manus tuas et alius te cinget et ducet quo tu non vis. Hoc |T 69rb

autem dicebat significans, qua morte clarificaturus esset Deum. 30

Item, sicut aurum clarificatur per ignis concremationem, sic anima per divi-nam dilectionem. Apostolus, II AD CORINTHIOS: Nos revelata facie gloriam Do-mini speculantes transformamur in eamdem ymaginem a claritate in claritatem,

11 terreni] perpesio T 16 fit] Sic T 24 dedit] altissima T 28 esses … ambulabas] etc. T 29 Hoc] Hic T

1 Beatus … 2 Ierusalem: Thob 13, 20. 4 Descendit … 5 illi: Sap 10, 13-14. 6 Educ … 7 meam: Ps 141,8. 18 Deus … 19 gratiam: Iac 4, 6. 19 Est … 21 coinquinatum: Sap 7, 25. 24 Pater1 … eis: Io 17, 22.26 Sicut … vos: Io 21, 20. 28 Cum … 30 Deum: Io 21, 18-19. 32 Nos … 686,1 Dei: II Cor 3, 18.

686 TEXTUS IV – COLLECTIO FRATRUM MINORUM, TROYES, MS. 1464

tamquam a Spiritu Dei. HUGO: Scio, anima mea, cum quid amas, in eius ymagi-nem transformaris. OSEE: Facti sunt sicut ea, que dilexerunt. AUGUSTINUS: Talises, qualis est amor tuus. Si ergo volumus Dei similitudinem nobis imprimi, oportetnos per ignem caritatis mollefieri. Nam cera ymaginem non recipit, que ad igniscalorem non mollescit.5

Et notandum, quod hec claritas quatuor modis ostenditur, sicut etiam in ho-mine claritas dicitur. Nam dicimus de aliquo, quod habeat clarum visum, clarumauditum, claram vocem, claram faciem. Id est: in primo acceptabilis est sapientiealtitudo; secundo, obedientie promptitudo; tertio, fervida devotio; quarto, hone-sta et sancta conversatio.10

Primum fit per contemplationem et hoc habuit beatus Stephanus, cum inten-dens in celum vidit gloriam Dei, et beata Clara, que tota contemplativa fuit. SA-PIENTIE: Clara est et que numquam marcescit sapientia. Sed econtra dici potest dequibusdam: Israel senuerat et oculi eius caliginaverant et clare videre non poterat.

Secundum fit per vocationis divine promptam exauditionem. Bonus servus sta-15

tim ad vocem domini venit sed malus surda aure negligit. PSALMUS: Hodie, si vo-cem Domini etc. Et sicut vulgariter dicitur, quod galline in augusto surdescuntpropter granorum copiam, sic multi propter divitiarum habundantiam. In ESDRAde hac claritate: A te, Domine, est victoria et claritas et ego servus tuus. I REGUM:Loquere, Domine, quia audit servus tuus.20

Tertium fit per devotionem. Voces enim, que vacue sunt, id est sine devotione,in celo non audiuntur. IOANNIS: Deus spiritus est et eos qui adorant, adorare | T 69va

oportet in spiritu et veritate. NEHEMIE: Steterunt duo chori et clare cecineruntcantores.

Quartum fit per sanctam conversationem. Nam sicut homo in facie discerni-25

tur, sic per conversationem cognoscitur. SAPIENTIE: O quam pulcra est casta gene-ratio cum claritate. Hec enim mentis castitas et vite claritas hominem pulchri-ficant.

Et quia hec omnia in beata Clara claruerunt, ideo tota clara a claritate gratiemigravit ad claritatem glorie.30

22 adorare] orare T 27 vite] sanctitas add. et exp. T

1 Scio … 2 transformaris: HUGO DE S. VICTORE, Soliloquium de arrha animae (PL 176, 954). 2 Fac-ti … dilexerunt: Os 9, 10. | Talis … 3 tuus: AUGUSTINUS, In Epistolam Ioannis, tractatus 2, n. 14 (PL35, 1997; NBA XXIV/2, 1684): “Talis est quisque, qualis eius dilectio est”. 11 intendens … 12 Dei:Act 7, 55. 13 Clara … sapientia: Sap 6, 13. 14 Israel … poterat: Cf. Gen 48, 10. 19 A … tuus: III Esd4, 59 (liber apocriphus). 20 Loquere … tuus: I Reg 3, 10. 22 Deus … 23 veritate: Io 4, 24.23 Steterunt … 24 cantores: Neh 12, 39 et 41. 26 O … 27 claritate: Sap 4, 1.


TEXTUS V

ANONYMUS

A1 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 434, f. 32v

IN FESTO SANCTE CLARE ASSISINATIS

Claritas Dei illuminabit illam et lucerna eius est Agnus, APOCALYPSIS XXI, 5

<23>.Quod in scripturis dicitur de tota Ecclesia, dici potest de qualibet anima sanc-

ta. Est autem sciendum, quod Deus lucem habitat inaccessibilem – ut dicitur I THI-MOTHEI VI, <16> – que tamen lux vera illuminat omnem hominem venientem inhunc mundum, IOANNIS I, <9>, id est nullus homo illuminatur, nisi ab illa luce, 10

secundum AUGUSTINUM. Hec autem claritas divine lucis, que propter excessumluminis et claritatis erat nobis inaccessibilis, fuit nobis obumbrata et temperata inChristo homine. Unde EXODI XX, <21> dicitur, quod Moyses accessit ad caligi-nem, in qua erat Deus. Unde DYONYSIUS in Epistula ad Doroteum: “Divina caligoest inaccessibile lumen, in qua habitare Deus dicitur et invisibilis quidem existens 15

propter excedentem claritatem et inaccessibilem”. Si ergo queratur de claritate,qua claruit virgo Clara, dico, quod fuit a fonte divine claritatis derivata et in Chri-sto homine virtualiter exemplata, prout dicunt verba thematis etc. Ubi considero:

– excessum luminis influentis – claritas Dei – mirabilem;– effectum operis evidentis – illuminabit illam – notabilem; 20

– aspectum syderis dirigentis – lucerna eius est Agnus – amabilem.De primo dicitur: Claritas Dei. Est causaliter, quia – ut dicitur I AD CORIN-

THIOS XV, <41> – alia claritas solis, alia claritas lune, alia claritas stellarum; etstella a stella differt in claritate; tamen originaliter omnes iste claritates sunt a sole,qui solus est lucens a se. Sic omnis claritas spiritualis est Dei et a Deo. 25

De secundo dicitur YSAIE LX, <1>: Surge, illuminare, Ierusalem, id est beataClara, in qua est et fuit visio pacis, quia venit lumen tuum et nos in lumine tuovidebimus lumen. Et ideo ipsa Deo dicere poterat illud PSALMI <17, 29>: Quo-niam tu illuminas lucernam meam, Domine Deus meus, illumina tenebras meas.

5 Agnus] Angnus A1 13 XX] XXIX A1 22 Dei] non add. et exp. A1 23 XV] III A1 26 LX] LXIIII A1

10 nullus … luce: Cf. Glossa Interlinearis, super hunc locum (V, 1027-1028): “Non quod omnem, sedquia nullus sine illo illuminatur”; apud Augustinum autem non inveni. 14 Divina … 16 inacces-sibilem: PSEUDO DIONYSIUS AREOPAGITA, Epistola V, Doroteo ministro (PL 122, 1178).

688 TEXTUS V – ANONYMUS, ASSISI, MS. 434

De tertio, dicatur ipsi beate Clare illud LUCE XI, <36>: Lucerna fulgoris illu-minabit te. Lucerna fulgoris id est Christus, cuius facies fulgebat ut sol. Tu enim esde illis virginibus, de quibus dicitur APOCALYPSIS XIIII, <4>: Virgines enim suntet sequuntur Agnum quocumque ierit, quod facere non possunt, nisi celibes virginessecundum AUGUSTINUM.5

Circa primum est sciendum, quod est triplex claritas, scilicet:– interior, expians ad sanctitatem conscientie, de qua II AD CORINTHIOS IIII,

<6>: Deus, qui dixit de tenebris lumen splendescere, ipse illuxit cordibus nostris adilluminationem scientie claritatis Dei in facie Iesu Christi;

– exterior, exemplans ad honestatem refulgentie, de qua YSAIE XVIII, <4>:10

Sicut meridiana lux clara est, sub qua luce:– umbra breviatur,– terra desiccatur,– aura inflammatur;

umbra, scilicet insolempnitas temptationis;15

terra distruentis cupiditatis;aura ferventis cordis;

– superior, elevans ad veritatem sapientie, de qua SAPIENTIE VI, <13>: Claraest et numquam marcescit sapientia; et II AD CORINTHIOS III, <18>: Nos autemrevelata facie gloriam Dei etc.20

4 sequuntur] secuntur A1 19 marcescit] marcessit A1

4 quod … 5 Augustinum: Non inveni.


TEXTUS VI

ANONYMUS

A3 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 499, f. 36v-38r


<Prologus> 5

Claritas Dei illuminabit eam, APOCALYPSIS XXI, <23>.Predicator verbi divini noscitur indigere duobus, sine quibus non posset con-

grue predicationis officium exercere, scilicet munere gratie et lumine intelligentie,que duo in verbo proposito exprimuntur: Munus gratie in divine claritatis expres-sione, cum dicitur: claritas Dei; lumen intelligentie illuminative, cum sequitur: 10

illuminabit eam; ut sit sensus tibi: claritas Dei – hoc est divina gratia – illuminabit<eam> – hoc est predicatoris animam.

Primo igitur indiget munere divine gratie, quam intelligo sub nomine clarita-tis. Nam invanum laborat exterius lingua predicatoris, nisi interius in corde eiusrefulgeat gratia Salvatoris vel salutaris. Idcirco in figura dicitur LUCE II, <8-9>: 15

Pastores erant in regione eadem vigilantes et custodientes vigilias noctis super gregemsuum. Et ecce angelus Domini stetit iuxta illos et claritas Dei circumfulsit illos.

Ubi pulchre ostenditur, quid in predicatoribus divine gratie claritas operetur,quia primo facit eos divini verbi pabulo pascere; ideo dicitur: Pastores erant in re-gione eadem. Ipsi enim dicitur, IOANNIS ultimo <XXI, 16-17>: Pasce oves, pasce 20

agnos.Secundo facit conversioni peccatorum vigilanter intendere; ideo sequitur: Vi-

gilantes et custodientes vigilias noctis, id est peccatorum, ut per ipsos nox sicut diesilluminetur.

Tertio facit | eos angelicam vitam ducere. Ideo sequitur: Ecce angelus DominiA3 37r 25

stetit iuxta <illos>. Unde de quolibet eorum dicitur in MATTHEI <XI, 10>: Eccemitto angelum meum, qui preparabit viam ante faciam tuam.

Quarto facit eos celsitatem divine scientie recipere, ideo concluditur: ClaritasDei circumfulsit illos, ut possint dicere: Illuxit in cordibus nostris illuminatio scien-tie claritatis Dei, II AD CORINTHIOS <IIII, 6>. 30

25 Tertio] et non A3

19 Pastores … 20 eadem: Lc 2, 8. 22 Vigilantes … 23 noctis: Lc 2, 8. 25 Ecce … 26 illos: Lc 2, 9.28 Claritas … 29 illos: Lc 2, 9.

690 TEXTUS VI – ANONYMUS, ASSISI, MS. 499

Secundo predicator indiget lumine intelligentie, quod intelligo in illuminandiactione, cum dicitur: Illuminabit eum. Unde predicatori in YSAIA dicitur: Surge,illuminare, Ierusalem.

“Surge”, contra ignaviam, ne sit otiosus, quia illuminare debes illos, qui in tene-bris et in umbra mortis sedent, LUCE <I, 79>.5

Sed esto “Ierusalem” contra immoderantiam, ne sit impetuosus, quia Ierusalemevangelistam dabo, YSAIE XLI, <27>.

Et quia in istis conditionibus deficio, indigeo divino auxilio et adiutorio. Utigitur ad proponendum divinum verbum ad honorem divinum et beate Clare pa-trocinium et nostrarum animarum commodum munus gratie impetremus, in10

principio Matrem gratie salutemus.

<Sermo>Claritas Dei illuminabit eam – quoniam Salvator utrumque sexum salvare

venerat, utrique voluit advesperante iam tempore perfectionis speculum indicare.Et quia Franciscus Christi signifer hominibus dederat in exemplum tamquam vere15

pauperem et humilem celi semitas ostendentem voluit dare mulieribus virginemClaram Francisci semitas modulo prosequentem.

Quo circa, cum Ortolana, mater eius, eam gestans in utero coram cruce ferven-ter et humiliter oraret, ut eam Dominus salubriter de partus periculo liberaret, vo-cem ad se prolapsam de crucis propitiatorio audivit: Ne timeas, mulier, quia qui-20

dam lumen parturies, quod totum mundum clarius illustrabit. Quo auditooraculo, infantulam sacro baptismate renascentem iussit Clare nomine nominari.Pro huius relatione igitur oraculi verbum propositum satis congruit compositum,ut dicatur matri oranti: Claritas Dei illuminabit eam, scilicet filiam, quam es inproximo paritura. In quo verbo ad laudem huius benedicte virginis scilicet munus25

a Deo progrediens, opus a Deo proveniens, subiectum donum recipiens.Primo, munus a Deo progrediens, scilicet infusio gratie, quod intelligo in celsi-

tate scientie Dei.Secundo, opus a Deo proveniens, id est illustratio conscientie, quod intelligo in

actu illuminandi.30

Tertio, subiectum donum recipiens, in quo est habundantia sanctimonie, quodintelligo | in conditione pronominis relativi. A3 37v

4 otiosus] occiosus A3 7 evangelistam] evangelicam A3 11 gratie] glorie A3 quod forsitan corrigere potestetiam: “gloriosam”. 14 indicare] iudicare A3 21 audito] edicto A3 26 subiectum] sanctum A3 31 subiec-tum] sanctum A3

2 Surge … 3 Ierusalem: Is 60, 1. 18 Quo … 22 nominari: Cf. LLCla 1, 9-11 (ed. Boccali, 94).


Videte, karissimi, Claram hic in singulari commendatam ut gratiosam, ut ra-diosam, ut virtuosam.

Gratiosam ratione muneris a Deo progredientis, quod est infusio gratie, quamprobat divine claritatis expressio: Claritas Dei.

Secundo, ut radiosam ratione operis a Deo provenientis, quod est illustratio 5

conscientie, quam probat illuminando: illuminabit.<Tertio>, ut virtuosam, ratione subiecti donum recipientis, in quo est imple-

tio sanctimonie, quod probat pronominis intellectualis relatio, ibi: eam.Primo, beata Clara commendatur ut gratiosa ratione doni a Deo progredientis,

quod est gratie infusio sub nomine divine claritatis. Unde et dici potest de ea illud 10

SAPIENTIE X, <14>: Dedit illi claritatem eternam. Unde SAPIENTIE IIII, <1> dehoc: O quam pulchra est generatio eius cum claritate. “O quam pulchra est” – id est:quantum habet complacentie – “generatio” virginalis munditie, “cum claritate”,scilicet cum infusione gratie, quia infusio gratie reddit animam claram, et resquanto clarior, tanto gratiosior. 15

Secundo, beata Clara commendatur ut radiosa ratione operis a Deo provenien-tis, quod est illustratio conscientie, quia donum gratie istius sacre virginis con-scientiam illustrabat, ut posset dicere cum David in PSALMO <17, 29>: Quoniamtu illuminas lucernam meam, Domine. “Lucernam meam”, id est conscientiammeam, in qua debet Deus ut lumen in testa continuo relucere; ideo clamabat ipsa 20

ad Deum: Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte. Unde prophetahortatur: Accedite ad eum et illuminamini. Unde ECCLESIASTICI II, <10>: Diligi-te illum et illuminabuntur corda vestra.

Tertio, commendatur beata Clara ut virtuosa ratione subiecti donum recipien-tis, in quo est impletio sanctimonie, quod dat intelligere ratione pronominis rela- 25

tivi, quod facit relationem ad intellectum, sicut Magdalena IOANNIS XX, <15>utebatur hoc modo relationis: Si tu sustulisti eum. Et de hoc CANTICORUM VI,<8>: Una est columba mea, una est perfecta mea. Sequitur: Viderunt eam filie Syonet beatissimam predicaverunt eam. Dicitur “columba mea” ex simplicitate intentio-nis; post dicitur “perfecta mea” ex sublimitate edificationis; et “beatissimam predi- 30

caverunt” propter soliditatem mutationis, quia multis exempla reliquit et multasad exemplum traxit.

Modo redeamus super primum, ubi dicitur: Claritas Dei certa, quod adverten-dum, quod merito dicitur: Claritas Dei illuminabit eam, quia licet dicat Aposto-lus, I AD CORINTHIOS XV, <41>: Alia claritas soli, alia lune, alia claritas 35

26 Magdalena] Madalene A3 31 exempla] exemplis A3

21 Illumina … morte: Ps 12, 4. 22 Accedite … illuminamini: Ps 33, 6.

692 TEXTUS VI – ANONYMUS, ASSISI, MS. 499

stellarum. – “Solis”, id est Christi Dei et | hominis; “lune”, id est Matris Virginis; A3 38r

“stellarum”, id est superiorum agminum – claritati Christi hominis et Matris Vir-ginis se quantum potuit conformavit. Unde advertendum, quod ad claritatemconcurrunt tria, scilicet actualitas luminosi descendentis; perspicacitas dyaphanirecipientis; propinquitas obiecti reverberantis, per quod intelligo virtutes, que in5

Christo sunt plenissime et quibus virgo Clara se – iuxta quod potuit – confor-mavit.

Per actualitatem luminosi descendentis intelligo infimam humilitatem; perperspicacitatem dyaphani recipientis paupertatem optimam; per propinquitatemobiecti reverberantis sanctitatem intimam.10

Dicimus igitur, quod beata Clara habuit claritatem spiritualem: luminositateper humilitatis infimum; dyaphanum recipiente per paupertatis optimum; obiectoreverberante per sanctitatis intimum.

Dicamus igitur primo, quod claritas Dei illuminavit beatam Claram, quia ipsahabuit humilitatis infimum. Nam sicut ad generationem claritatis oportet radio-15

sum radium descendere, ita ad claritatem spiritualem oportet humilitatem habere.Hanc habuit beata Clara, ideo potuit dicere illud IOANNIS XVII, <22>: Ego clari-tatem, quam dedisti mihi, dedi eis. Unde adverte, quod in humilitate advertendaest humilitatis conditio Christi. Sed quia laudabilior est humilitas, quando in sehumiliante est dignitas, ideo premittit: “ego”. Loquendo gramatice, istud prono-20

men “ego” habet tres primitates. Est enim prime persone, prime declinationis, pri-mitive discretionis, quia pronomen primitivum et discretivum. Et per hoc intelli-go in beata Clara tres nobilitates. Per primam personam auctoritatem prelationis;per primam declinationem nobilitatem propaginis; per primitivam discretionemsagacitatem discretionis. Mirabile igitur quod illa, que habebat auctoritatem prela-25

tionis, erat nobilis propagationis, quia ex utroque parente militaris, plus vellethumilitatis officia facere quam aliis imperare.

19 Christi] habuit conversatio hominis habuit operatio conditio humilitatis add. A3 21 persone] perso-neitatis A3 26 utroque] utraque A3

26 erat … militaris: Cf. LLCla, 1, 2 (ed. Boccali, 92) | plus … 27 imperare: Cf. LLCla, 8, 7 (ed. Boccali,120).


TEXTUS VII

ANONYMUS

A4 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 466, f. 84va-85r

IN FESTO SANCTE CLARE VIRGINIS

<E>go flos campi et lilium convallium, CANTICORUM II, <1>. 5

Inter alia duo sunt, que si queruntur, inventiuntur, que quis habens gratiosusefficitur, scilicet gratiam honestatis et gratiam pietatis. Vis ergo beneplacere Deoet hominibus, habeas pietatem et honestatem. Cum homo est honestus, munduset placidus, | omnibus efficitur gratiosus, ab omnibus honoratur. Quia honestasA4 84vb

idem est, quod honoris status. 10

Secundum, quod habere oportet, est pietas. Nam pietas habet possessoremsuum non solum in hominibus, sed etiam Deo reddet gratiosum hominem. Et hocest, quod dicit sapiens Salomon in prefata auctoritate in persona sanctorum et spe-cialiter virginum: Ego flos campi etc. Unde beata Clara dicere potest: Ego flos campiet lilium convallium. In flore enim cognosce pulcritudinem honestatis et in lilio 15

teneritudinem pietatis. Hec enim duo fecerunt beatam Claram Deo et hominibusgratiosam.

Primo enim per lilium comparatur beata Clara. Unde per lilium ostenditurpietas. Quia sicut pulcritudo lilii resultat et efficitur ex sex foliis, sic pietas efficiturex sex operibus, que in evangelio continentur: potare sitientes; cibare famescentes; 20

vestire nudos; visitare infirmos etc.Notanter dicitur “convallium”, quia quamdiu es in monte superbie, et vane

glorie et huiusmodi, non es pius. Sed descende in vallem proprie considerationis,cogitando qui sunt proximi tui in te moveris ad pietatem. Vides proximum tuumnudum, cogita, quod tu etiam nude poteris esse. Vides exurientem, et tu ipse pote- 25

ris exurire et huiusmodi.Secundo beata Clara se comparat flori. Per florem enim – sicut scitis – designa-

tur honestas, quamquam non indigeat, eum libenter tamen colligit et odorat, quiamultum homo delectatur in tali odore. Videt quis honestum hominem, libenterstat cum eo et loquitur et conversatur, quia habet odorem secum honestatis. Sed 30

contrarium est de dissolutis: omnis homo eos despicit, ab eis et | fugit, et nullusA4 85ra

4 In … virginis] in marg. inf. A4 12 in] et A4 20 sitientes] scitientes A4 22 monte] morte A4

20 potare … 21 infirmos: Cf. Mt 25, 35-36.

694 TEXTUS VII – ANONYMUS, ASSISI, MS. 466

vult stare cum eis. Et certe merito, quia sicut lepra hominem deturpat, ita malasocietas hominem maculat. Honestas enim – sicut dicit ille sapiens – sua virtutenos allicit id est trahit. Ideo dicit beata Clara: Ego flos campi etc. Nam flos habettria in se:

– primo enim habet flos terre generationem;5

– secundo, odoris resolutionem;– tertio, fructiferam deformationem.Unde – sicut scitis – granatum de tenerimo et nobilissimo humore plante vel

arboris virtus etiam eius circum circa diffundit, id est odor. Non sic ventus, quia exuna parte flat. Cum dissipatur flos, remanet fructus, ut in arboribus, vel semen, ut10

in feniculo sive papavero. Si ergo semen generatur nobilissimum odorem spargitcircumquaque. Et cum dissipatur fructus, remanet suum semen. Hoc totum fuit insancta Clara. Unde beata Clara fuit:

– primo, flos habens teneritudinem;– secundo et fuit flos habens odorem;15

– tertio fuit flos habens fructificare.Primo dico, quod beata Clara fuit flos habens teneritudinem. Nam tota sua

parentela fuit nobilis. Dic de eius nobilitate et quomodo matri de ea pregnantioranti quia timebat in partu, facta est vox de celo.

Aliam teneritudinem demo<n>stravit. Nam cibum delicatissimum sibi datum20

per famulas, que verecunda erat, distribuebat pauperibus.Preterea, cilicium portabat ad carnes. Dic de maceratione proprie carnis et au-

steritate vite.Tertio, fuit et habens odorem in sui evaporatione. Et hoc vilia contempnendo,

carnalia refrenando, celestia meditando. Despexit vilia, | scilicet mundana. Dic, A4 85rb25

quomodo monita a beato Francisco in die Palmarum accepit palmam de manuepiscopi.

Refrenavit carnalia et hoc per carnis macerationem. Dic austeritatem vite etspecialiter ieiunii.

2 Honestas … 3 trahit: Cf. M. TULLIUS CICERO, Rhetoricorum, liber II, cap. 53, in M.T. CICERONIS,Opera, t. I, Augustae Taurinorum 1823, 215: “Nam est quiddam, quod sua vi nos allicit ad sese, nonemolumento captans aliquo, sed trahens sua dignitate; quod genus virtus, scientia, veritas est”.20 cibum … 21 pauperibus: Cf. LLCla, 2, 4 (ed. Boccali, 94-96). 22 cilicium … carnes: Cf. LLCla, 2,9 (ed. Boccali, 96) et 12, 8 (132). | maceratione … 23 vite: Cf. LLCla, 12, 1-12 (ed. Boccali, 130-132).26 monita … 27 episcopi: Cf. LLCla, 4, 3-5 (ed. Boccali, 104). 28 austeritatem … 29 ieiunii: Cf.LLCla, 12, 13-19 (ed. Boccali, 132-134).


Et inde mirum quod absitens et austera in se, aliorum supplebat defectum. Dicde pane et oleo multiplicato.

Sed abstinendo a cibo corporis a Christo reficiebatur cibo anime. Et hoc permeditationem celestium et specialiter circa Christi passionem. Cotidie enim flebatpeccata generis humani et mortem Christi. Dic de dyabolo sibi apparente et dicen- 5

te, quod non ploraret. Dic miraculum Saracenorum volentium dissipare et de-struere.

Tertio fuit flos habens fructificare. Nam iste flos dissipatus fructificavit, scilicetfructum obedientie, paupertatis et castitatis.

Semen istius floris reliquit per totum mundum, dispersum in monialibus scili- 10

cet sui Ordinis. Dic miraculum, quomodo de hac vita misera transivit ad beato-rum gloriam, ad quam nos etc.

2 pane … multiplicato: Cf. LLCla, 10-11 (ed. Boccali, 126-130). 5 dyabolo … 6 ploraret: Cf. LLCla,13, 6-9 (ed. Boccali, 138). 6 miraculum … destruere: Cf. LLCla, 14 (ed. Boccali, 140-144).11 miraculum … 12 gloriam: Cf. LLCla, 29, 27-32 (ed. Boccali, 198).

696 TEXTUS VIII – COLLECTIO FRATRUM MINORUM

TEXTUS VIII

COLLECTIO FRATRUM MINORUM

A5 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 540, f. 172rb-172vbCm = Charleville-Mézières, Bibliothèque Municipale, ms. 92, f. 176ra-176vaMc = Monte Cassino, Biblioteca dell’Abbazia, ms. 213, f. 142ra-142vb5

N = Napoli, Biblioteca Nazionale, ms. VIII.A.20, f. 171vb-172va

IN FESTO SANCTE CLARE VIRGINIS

Audi, filia, et vide et inclina aurem tuam et obliviscere populum tuum etdomum patris tui, PSALMUS <44, 11>.

Hoc verbum potest assumi ad commendationem beate Clare virginis, que fuit10

beati Francisci in Christo filia et prima plantula Ordinis Pauperum Dominarum,ita quod sit verbum beati Francisci ad eam ipsam excitantis, | informantis et con- N 172ra

fortantis.Excitat enim eam de conversione; informat de | conversatione et confortat de Mc 142rb

remuneratione.15

Excitat autem eam de conversione:– ut sit attenta ad intelligendum documenta utilia, ibi: Audi, filia; YSAIE LV,

<2>: Audite, audientes me; et comedite bonum, et delectabitur in crassitudine animavestra; PSALMUS <84, 9>: Audiam, quid loquatur in me Dominus Deus etc.

– ut sit provida ad intuendum exempla nobilia, ibi: et vide; PROVERBIORUM20

IIII, <25>: Oculi tui recta videant et palpebre tue precedant gressus tuos;– ut sit prompta ad exequendum precepta salubria, ibi: et inclina aurem tuam;

PSALMUS <77, 1>: Inclinate aurem vestram in verba oris meis.Contra hec tria dicitur anime, YSAIE XLVIII, <8>: Neque audisti, neque cogno-

visti; neque ex tunc aperta est | auris tua. A5 172va25

Secundo, informat eam de conversatione, ut sit remota a consortio extraneo-rum, ibi: Obliviscere populum tuum; et a consortio domesticorum, ibi: et domumpatris tui. Hoc est consilium perfectum datum Abrahe, GENESIS XII, <1>: Exi deterra tua et de cognatione tua et vade in terram quam monstrabo tibi.

7 In … virginis] De virginibus Cm; Virginum N; In eodem Mc 10 Hoc] om. A5 | Clare] C. Cm | que … 11Dominarum] om. Cm 12 beati Francisci] Christi Cm | confortantis] vel add. A5 14 enim] om. A5 | et]om. Mc 16 de conversione] om. Cm 17 intelligendum] diligendum Mc | LV] lacuna A5 N; om. Mc18 et1 … 19 vestra] om. A5 N Mc 19 Deus] meus Mc | etc] om. A5 N 21 IIII] lacuna A5; f add. N Mc | et …tuos] om. A5 N Mc 22 aurem tuam] om. A5 23 in … meis] etc. Cm 24 Contra] om. N Mc | dicitur] di-cuntur N Mc | XLVIII] c add. N Mc | Neque] Cum A5 27 et1] om. A5 N Mc | a] om. Cm 28 Abrahe]Habrahe A5 | XII] XI Cm; lacuna A5; a add. N Mc


Tertio, confortat eam de remuneratione, quod scilicet sit assumenda in Christisponsam et famulam, ibi: et concupiscet rex decorem tuum.

Procedens autem beatus Franciscus | in huiusmodi allocutione, dicit modo ex-Cm 176rb

citativo, informativo et confortativo: Audi filia etc. Hec est una de numero illa-rum filiarum, de quibus PROVERBIORUM ultimo <XXXI, 29>: Multe filie congre- 5

gaverunt divitias, tu supergressa es universas.Fuit autem filia commendabilis | propter quinque, quia fuit:Mc 142va

– virtuosa in agrediendo ardua per vitam artissimam, que aggredi non potest,nisi per spiritum fortitudinis; unde sibi convenit illud TOBIE VII, <20>: Forti ani-mo esto, filia mea, | Dominus celi det tibi gaudium pro tedio, quod perpessa es; etN 172rb 10

illud IUDITH VIII, <5-6>: Iudith filia Merari fecit sibi secretum cubiculum, in quocum puellis suis clausa morabatur, et habens super lumbos suos cilicium, ieiunabatomnibus diebus vite sue, in quo ostenditur austeritas vite quantum ad domicilium,vestimentum et cibum, ut patet;

– speciosa in exhibendo exempla propter vitam perfectissimam, ideo sibi con- 15

venit illud CANTICORUM VII, <1>: Quam pulcri sunt gressus tui in calciamentis,filia principis; et CANTICORUM II, <2>: Sicut lilium inter spinas, sic amica meainter filias, quia eius vita et religio aliarum mulierum vitam excellit; IOB ultimo<XLII, 15>: Non sunt invente mulieres speciose sicut filie Iob in universa terra.

– studiosa in fugiendo nociva per vitam | cautissimam, ideo sibi convenit illudA5 172vb 20

ECCLESIASTICI XXII, <4>: Filia prudens hereditas est viro suo; hec prudentia con-sistit in previsione nocivi, que maxime requiritur in muliere, propter quod dicitur,ECCLESIASTICI XXVI, <13>: In filia non advertente se firma custodiam, ne inventaoccasione abutatur se; et XLII, <11>: Super filiam luxuriosam firma custodiam,nequando faciat te in opprobrium venire | inimicis; et infra: et confundat te in multi-Mc 142vb 25

tudine populi; hec autem fuit prudentissima;– gratiosa in abscondendo merita, PSALMUS <44, 14-15>: Omnis gloria eius

filie regis ab intus, in fimbriis aureis, circumamicta varietatibus; fimbrie auree etvarietates | amictus est pulcritudo et multitudo virtutum, de quibus potest animaCm 176va

gloriari, | dummodo gloria maneat in occulto conscientie, II AD CORINTHIOS I,N 172va 30

<12>: Gloria nostra hec est testimonium conscientie nostre, quod in simplicitate

2 concupiscet] concupivit Mc 3 beatus Franciscus] Christus Iesus Cm | in huiusmodi] om. Cm N Mcdicit] om. Cm Mc 4 confortativo] dicit add. Cm | filia] et vide add. Mc | est] om. Mc 5 ultimo] f add. N9 unde] om. A5 N Mc | illud] om. Cm | VII] g add. Mc 11 VIII] b add. N Mc | secretum] lectum Cm14 ut patet] om. Cm 15 sibi convenit] transp. N 16 VII] a add. N Mc 17 Canticorum] om. Cm Mc | II]a add. N 18 excellit] precellit A5 | ultimo] f add. N Mc 20 cautissimam] candidissimam A5 | sibi con-venit] convenit ei A5 21 XXII] a add. N Mc 23 XXVI] c add. N Mc | non] vero Cm | firma … 24 se] om.per homot. Mc | ne] forte add. A5 | inventa] immunda Cm 25 te1] om. Cm | inimicis] tuis add. A528 regis] regum A5 | fimbriis] fimbreis N | fimbrie] fimbree A5 N 30 I] d add. N Mc

698 TEXTUS VIII – COLLECTIO FRATRUM MINORUM

<cordis> et sinceritate Dei et non in sapientia carnali, sed in gratia Dei conversatisumus in hoc mundo; et AD GALATAS VI, <4>: Opus autem suum probet unusquis-que et sic in semetipso tantum gloriam habebit et non in altero; et MATTHEI VI,<1>: Attendite, ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis,alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum, qui in celis est;5

– gloriosa in assequendo premia; IUDITH XIII, <23>: Benedicta es tu, filia, aDomino Deo excelso pre omnibus mulieribus super terram; hec est benedictio glorie,de qua MATTHEI XXV, <34>: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratumregnum vobis a constitutione mundi etc.

10

2 VI] lacuna A5; a add. N Mc | unusquisque … 3 altero] om. A5 3 semetipso] se Mc | tantum] om. Cm | VI]a add. N Mc 5 alioquin] aliquando Mc 6 XIII] om. Cm; f add. N Mc 7 est] om. Mc 8 XXV] f add. NMc | Venite] om. Cm 9 etc] om. Mc


TEXTUS IX

ANONYMUS

A6 = Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 565, f. 103va-104rb


Stella differt a stella in claritate, I AD CORINTHIOS XV, <41>, ubi describi- 5

tur eminentia vite beate Clare quantum ad excellentiam sanctitatis in merito, ibi:Stella differt a stella; quantum ad evidentiam sanctitatis in premio, ibi: In claritate;nam ad modum stelle posita in celo Clara fuit super alios sanctos in multis. Et ideodicitur: Stella etc.

Unde verba ista eleganter convenire possunt illi stelle prefulgide, que vocatur 10

Clara, que quidem mundo caliginem tenebrose cecitatis obducto vite nove noviternova claruit. Claruit claritate in tantum quod, si stelle conditiones considero:

– quantum ad materiam,– quantum ad formam,– quantum ad motum 15

– et quantum ad situm, beata Clara a ceteris videtur in claritate quod diferatexcellenter. Fuit enim beata Clara virgo inter omnes creaturas:

– clara in vite sue primordio, per puritatis affectionem,– clarior in vite sue medio per nove religionis institutionem,– clarissima in vite sue termino per miraculorum operationem, 20

– sed plus clara, quam dici possit, post vite sue terminum per celestis glorie vi-sionem sive fruitionem.

Clara in natura, clarior in fama, clarissima in gratia, sed plus quam modo ingloria.

Videte ergo stellam gloriosam, beatam Claram, quantum ad ista quatuor, ab 25

aliis stellis differentem in claritate. Habet enim stella:– respectu materie simplicitatem,– respectu forme luminositatem,– respectu motus regularitatem,– respectu situs sublimitatem 30

Quid per materie simplicitatem intelligo in beata Clara, nisi consientie purita-tem, per quam fuit Clara in vite sue primordio per carnis mortificationem?

Quid per forme luminositatem, nisi fame claritatem, per quam fuit clarior ettoti mundo celebrior in vite sue medio per nove religionis institutionem?

700 TEXTUS IX – ANONYMUS, ASSISI, MS. 565

Quid per motus regularitatem, nisi iustitie equitatem, per quam fuit clarissimain vite sue termino per miraculorum operationem?

Sed quid per situs sublimitaem, nisi prius post vite sue terminum in celo empy-reo, ubi superclara fuit per celestis glorie fruitionem?

Primo dico, quod virgo ista benedicta fuit clara ex parte materie, quantum ad5

conscientie puritatem. Nam sicut dicitur in sua Legenda, dum adhuc puella tenelleforet etatis, sub vestibus delicatis ac mollibus cilicium gerebat ab sancto<Francisco> datum, mundo florens exterius, Christoque fragrans interius. Et utsuum sacrificium gratius Deo esset, proprio corpusculo delicata subtrahebat ciba-ria, clamque per internuntios reficiebat viscera pupillorum.10

Hec est illa stella, de qua dicitur ECCLESIASTICI L, <6-7>: Quasi stella mattuti-na in medio | nebule et quasi luna plena in diebus suis lucet et quasi sol refulgens, sic A6 103vb

illa refulsit in templo Dei. Templum enim Dei est mens pura. Apostolus: TemplumDei sanctum est, quod estis vos, in quo Deus inhabitat per gratiam. “Stella mattuti-na” dicitur Venus, in cuius circulo, – II <libro> Meteorologicorum – omne genus15

delectationis esse dicitur. “Luna plena” dominium habet humoris, unde propterlucis sue plenitudinem augeri dicuntur flumina. “Sol refulgens” dominium habetcaloris.

Omne ergo beate Clare virginis, in qua Deus inhabitat per gratiam propter eiusconscientie puritatem, sentiebat in se omne genus delectationis, ECCLESIASTICI20

XXX, <16>: Non est oblectamentum super cordis gaudium; II AD CORINTHIOS I,<12>: Gloria nostra hec est: testimonium conscientie nostre.

Habuit etiam ut luna plena propter dominium humoris lacrimas devotionis etsicut sol ardorem affectionis et splendorem bone actionis. MATTHEI V, <16>: Lu-ceat lux vestra coram hominibus etc. Unde de ipsa potest dici illud SAPIENTIE IIII,25

<1>: O quam pulcra est casta generatio cum claritate. Vis scire claritatem esse orna-mentum totius vite? Ita describit eam quidam PHILOSOPHUS: Claritas est pax car-nis, silentium curarum, carcer libidinum, sera sensuum, lucrum fame, iubilus con-scientie, ornamentum vite, portio nature angelice, decor membrorum, principatusvirtutum.30

21 XXX] XXXIIII A6

6 dum … 8 interius: Cf. LLCla, 2, 9 (ed. Boccali, 96). 8 Et … 10 pupillorum: LLCla, 2, 4 (ed. Boccali,94-96). 13 Templum2 … 14 vos: I Cor 3, 17. 14 Stella … 18 caloris: In dicto libro nihil de Venereinveni; plura, de quibus hic agitur, inveniuntur in libro ARISTOTELIS De mundo, 6, XI(399a1-399a30), tamen sine mentione delectationis. 27 Claritas … 30 virtutum: Auctorem huiussententiae non inveni.


Sed proh dolor! Quot sunt hodie stelle obscurate immunde et in vite sue pri-mordio per concupiscentie corruptionem, de quibus dicitur IOB III, <9>: Obscu-rentur stelle, id est anime, que debent se purificare per gratiam – caligine eius – idest concupiscentie. Bona ammisit Ecclesie, id est christifidelium, congregatio,splendorem suum maxime in viventibus hominibus et mulieribus, qui modo plus 5

student et magis vacant carnali concupiscentie, quam puritati conscientie. Undecompletu in eis illud APOCALYPSIS VIII, <12>: Percussa est tertia pars stellarum,ita ut obscuraretur tertia pars eorum, et diei non luceret tertia pars et noctis similiter.Adapta sicut vis.

Tres sunt anime partes scilicet concupiscibilis, irascibilis et rationalis. Prima 10

primo regat in homine; secunda secundo, tertia tertio. Hoc fortius et hec est tertiapars stellarum percussa et obscurata scilicet concupiscibilis pars, que non lucet dieiet nocti. Per diem non coniugati; per noctem coniugati, quia non sic puri no-tantur.

Secundo fuit beata Clara stella clarior ex parte forme in vite sue medio per no- 15

ve religionis institutionem et educationem. Sicut enim dicitur in Legenda sua,ipsa, puellaribus annis domi sui patris transactis, ad beatum Franciscum accedens,ab ipso habitum religionis accepit. Effecta primiceria, secundum quod dicitur IOBIX, <7>: Clausit stellas – id est alia innumerabiles dominas per mundi partes di-versas – quasi sub signaculo, quod quidem signaculum scilicet ipsarum cenobia qui 20

infrangeret, excomunicatus esset ipso facto. Expone moraliter, si vis.Iste sunt stelle, de quibus | BARUC III, <34-35>: Stelle dederunt lumen in custo-A6 104ra

diis suis; vocate sunt et dixerunt: Assumus. “Stelle” iste beata Clara et eius virgines,sacre sorores et filie sunt. Que “dederunt lumen” per bone fame claritatem. “Voca-te sunt” ad sancte paupertatis religionem. “Et dixerunt: Ecce Assumus” per obe- 25

dientie promptitudinem. “Et luxerunt ei cum iocunditate, qui fecit illas”.Sed e contrario inveniuntur stelle obscure, immo primis obscuritatis dum per

peccatorum perpetrationem obscurant sue fame claritatem, immo totius sue pa-rentele famam nigrescere faciunt; de quibus dicitur, EZECHIELIS XXXII, <7>:Nigrescere faciam stellas solem nube tegam. Ve nobis, qui ad hec tempora devenie- 30

mus, quando celum operitur tenebris, id est vita celestis despicitur et ab homini-bus conculcatur. “Sol nube tegitur” quando bonorum lux malorum tenebrositatevim patitur, ne luceat coram hominibus. Sed tunc stelle nigrescunt, scilicet cumextinctus fuerit homo, id est ad modum extincti luminis. Ideo fetet per infamiamet obscurat, quod lucidum erat, dum alios suo malo exemplo inficit et corrumpit. 35

1 proh] pro A6 2 III] IIII A6 17 puellaribus] pluribus A6

17 puellaribus … 18 accepit: Cf. BCan, 27-33 (ed. Boccali, 244).

702 TEXTUS IX – ANONYMUS, ASSISI, MS. 565

Tertio beata Clara fuit clarissima ex parte motus per iustitie equitatem, que invite sue initio et fine impetravit miraculorum operationem. Iustitia namque estvirtus reddens unicuique, quod suum est, scilicet honorem superiori scilicet Deo;dilectionem equali, scilicet proximo; mortificationem et subiectionem inferiori, idest corpori proprio.5

Quia igitur perfecte Deo in omnibus obbedivit, Deus omnia sibi subiecit crea-ta. Quia proximum perfecte dilexit, Deum pro ipso semper exoravit. Quia corpusproprium mortificavit, Deus sibi innocentiam primitivam restituit. Unde creatureomnes sibi obbediebant virtute divina. Nam capti a bestiis dimittuntur; demoniaciliberantur; furiosi sanantur; ceci illuminantur; claudi surgunt sani; unde de ipsa10

potest dici illud DANIELIS XII, <3>: Qui ad iustitiam erudiunt plurimos, fulgebuntquasi stelle in perpetuas eternitates. Sicut enim stelle ex sui influentia virtutem ha-bent super ista corpora inferiora, sic beata Clara, que ad iustitiam plurimos erudi-vit, virtutem habuit diversa et plurima faciendi miracula. IUDICUM V, <20>: Stel-le manentes in ordine et in cursu suo contra Sisaram pugnaverunt.15

Sed e contrario invenimus stelle obscurissime et erratice, que errant per mali-tiam deserentes viam veritatis et iustitie, de quibus dicitur in CANONICA IUDE<13>: Isti sunt sidera errantia, quibus caligo tenebrarum conservata est in eternum.Hiis sunt falsi iudices | et advocati, qui iustitiam dei pervertunt, proximum deci- A6 104rb

piunt, ostendunt autem et ostentant corpus proprium. Hii ad modum stellarum20

errantium duplici motu moventur, scilicet retrogrado ipsam naturam modo pre-sente, modo preterito, divinum iudicium pervertunt; ABACUC I, <4>: Lacerata estlex et non pervenit usque ad finem iudicium, quia impius prevalet adversus iustum,propterea egredietur iudicium perversum. Ideo de malis iudicibus dicitur YSAIE V,<22-23>: Ve, qui potentes estis ad bibendum vinum et viri fortes ad miscendam25

ebrietatem, qui iustificatis impium pro muneribus et iustitiam iusti aufertis ab eo; etIEREMIE <IX, 4>: Unusquisque a proximo suo se custodiat, quibus caligo tenebra-rum servata est.

Quarto fuit beata Clara ex parte situs superclarissima, post vite sue terminumin celo empireo per celestis glorie fruitionem. Decens quidem erat, ut que vivens30

in terris a terrenis actibus separata <fuit> in tantum, ut dicere possit cum Aposto-

3 honorem] honori A6 15 manentes] mattutine A6

1 in … 2 operationem: Auctor alludit probabiliter ad oraculum, quod Ortulana, mater Clarae, inoratione audivit (cf. LLCla, 1, 9-11 [ed. Boccali, 94]) et ad visionem virginum cum micantibus coro-nis in hora mortis (cf. LLCla, 29, 27-32 [ed. Boccali, 198]). 9 capti … dimittuntur: Cf. LLCla, 40(ed. Boccali, 228-232). | demoniaci … 10 liberantur: Cf. LLCla, 32-33 (ed. Boccali, 210-212).10 furiosi sanantur: Cf. LLCla, 34 (ed. Boccali, 212-214). | ceci illuminantur: Cf. LLCla, 36 (ed.Boccali, 214-216). | claudi … sani: Cf. LLCla, 38, 8-17 (ed. Boccali, 222-224).


lo: Nostra conversatio in celis est, nunc post vite sue terminum sit in celesti soliosublimata. Unde de ipsa etiam dici potest et exponi illud SAPIENTIE VII, <29>:Super omnem stellarum dispositionem, – id est: aliarum animarum sanctarum – luci– id est: Christo – comparata – id est: assimilata – invenitur prior et purior; quiaclara in natura, clara in fama, clara in gratia et nunc clarissima in gloria, ad quam 5

nos perducat Deus. Amen.

Chiara d'Assisi in alcuni sermoni medievali, in Collectanea Franciscana 81 (2011) 645-703

Documents

Transcript of Chiara d'Assisi in alcuni sermoni medievali, in Collectanea Franciscana 81 (2011) 645-703