| 43

SusanAasman

Avonturen op het lAndEen ‘persoonlijke natuurfilm’ van Ed van der Elsken

Hijkonnoggeenkievitvaneenkoolmeesonderscheidenentochmaaktefilm-makerEdvanderElskenin1979eennatuurfilm,getiteldavonturen op het land.Dezedocumentaire,diein1980doordevprowerduitgezonden,toontdekijkerhetlevenopenrondhetweilandbijhethuisvandefilmmaker,inEdam.Defilm–enhetgelijkluidendefotoboekdatinhetzelfdejaarverscheen1–vormeneenopmerkelijkbreukmetdegebruikelijkethematiekvandefotograafenfilmerEdvanderElsken(1925-1990).TotdantoewasVanderElskentochvooralbekendalsstraatfotograafdiezijncamerahetliefstrichtteopmensen,inhetbijzonderdejeugdindestad.AlvanafhetallereerstebeginbaardeVanderElskenopzienmetzijnreportagesvanjongerenaandezelfkantinSaintGermaindesPrésendenozemsophetLeidseplein,maarookhippies,krakersenpunkerswareneengeliefddoelwit.

Metdefilm avonturen op het landverlegdeVanderElskenzijnblikvandestadnaarhetplattelandenvanmensennaarbeestenenbeestjes.Zijndoel,zoverklaardehijaanhetbeginvandefilm,waseenfilmtemakenoverdedirecteomgevingvanzijnhuis,hetweilandendesloteneromheen.Inhetuurdatvolgtmakenwekennismetalleswatdaarbeweegtenleeft:dekoeienindeweivandebuurman,depaardenachterhethuis,dekikkersindesloot,derei-gerkolonieinEdam,dezwaluwendieonderzijndaknestelen,eenuithetnestgewipttorenvalkje,kleinebeestjesineenaquariumenzelfsdewatervlooienuitdesloot.Voorwiewilisereenverhaallijninteontdekkenvanhetlevenophetplattelandgedurendedevierseizoenen,maarheelconsequentheeftVanderElskendefilmnietgestructureerd.Tegenheteindevandefilmklinkthetnogallaconiekalsdefilmmakerzegt:‘Dewinterisafgelopenendezefilmmoetookmaareensafgelopenzijn.’

In1980werdookDavidAttenboroughsbbc-serielife on earth opdeNederlandse televisie uitgezonden. Deze Britse dertiendelige televisieserie,waaraandriejaarlangwasgewerktdoordriecameraploegenendiealmetalzo’nviermiljoengulden(1,8miljoeneuro)hadgekost,werdnietalleengepre-zenomhetsterkeverhaal,maarvooralookomdeveletechnologischinnovaties,zoals‘time-lapsephotography’enmicrofotografie.Dankzijhigh speedopnamesmetdrieduizendframespersecondewashetmogelijkinsecteninvollevlucht

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 43 14-10-2009 22:46:02

44 | t m g — 12 [2] 2009 — avonturen op het land

tefilmen.Vanafdietijdgoldbbc’sNaturalHistoryUnitalsdeabsolutetopenbegonereenbloeiperiodevandenatuurfilmoptelevisie.

Devraagishoeweavonturen op het landkunnenplaatsentenopzichtevandezeontwikkeling.Dekleinschalige–opamateurformaatgedraaide–tele-visieproductieiseerdereendwarsenatuurfilmzondereenduidelijkverhaalenvol‘filmfouten’.Defilmkenteenmerkwaardigemixvanstijlenendoetnauwe-lijkseenpogingdekijkerteinformeren.VanderElskenzelfsteldedestijdsineeninterviewdathijvooraleen‘persoonlijkenatuurfilm’heeftwillenmaken.2

Geen documentaire

Ondanksdegrotepopulariteitvanhetgenrebijhetpubliekwerdertotvoorkortnauwelijksgeschrevenoverdenatuurfilm,alsofhetgenrenietechttothetdomeinvandedocumentairebehoort.DeEncyclopedia of the Documentaryfilmdiein2006indriedikkedelenverscheenalseerstealomvattendenaslagwerknoemtdenatuurdocumentairenergens.3Nochwordenbelangrijkeregisseursgenoemd, met uitzondering van een referentie aan Jacques-Yves Cousteau(1910-1997).4DefilmhistoricusScottMacdonaldverklaartdezeverwaarlozingvanhetgenreuiteengebrekaaninzicht.HijwijstnaarfilmtheoreticialsBillNicholsdiestellendatdenatuurfilmalssubgenrevandewetenschappelijkeeducatievefilmzichdienttehoudenaandefeiten.5Eenvisievandeindividuelemakerisindergelijkedocumentairesnietaandeorde:‘Astrictcodeofobjectiv-ity,orinstitutionalperspective,applies.Thevoiceofsciencedemandssilence,ornearsilence,fromdocumentarianorphotographer’,aldusNichols.6Ditbete-kentdus,zoconstateertMacDonald,datdaarmeeinfeitedenatuurfilma‘voiceofitsown’ontzegdwordtterwijljuistdiestemeneenherkenbareideologischepositiededocumentairealsgenredefinieert.

AandehandvanhetoeuvrevandezeebioloogendocumentairemakerJeanPainlevé(1902-1989)heeftMacDonaldlatenziendatdenatuurfilmweldege-lijkeeneigenplaatsverdientbinnendedocumentairetraditie.7InPainlevé’swetenschappelijkefilms,voorhetmerendeelgemaaktinhetInterbellum,weer-spiegelenzichnietalleenzijngedegenwetenschappelijkeachtergrondmaarookzijnmaatschappelijkeopvattingen.Envooralookzijnfascinatievoorhetsurrealismeendeavant-gardecinema.Datallesleiddetotprachtigeonderwa-terfilms.Painlevégeloofdedatcinemaeenbelangrijkcommunicatiemiddelkonzijndatinstaatisomhettamelijkindividualistischekijkenineenmicroscooptetransformerentoteenervaringdiemeteengrootpubliekgedeeldkanworden.Vooralzijnfilmsoverzeepaardjeswarengeliefdbijeengrootpubliek.

OokdefilmwetenschapperKeithBeattiebepleitnadrukkelijkeenplekvoordenatuurfilmindegeschiedenisvandedocumentaire.Inzijnrecentversche-nenboekDocumentary Display. Re-viewing nonfiction film and videoopenthijdeaanvalopde‘Griersonianemphasisandexclusions’.8Binnendebestaande

Geen documentaire

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 44 14-10-2009 22:46:03

Susan Aasman | 45

documentairepraktijkzijnerfilmsdiewenietkunnenonderbrengenbijdegebruikelijke‘modesofrepresentation’zoalsNicholsdieintroduceerde.Erzijndocumentaireswaarinhetvisueleaspectdebelangrijksteattractieis,tenkostevaneenargumentoverdewerkelijkheid.Eendergelijkecategorie‘exhibitionis-tic,expressionisticandexcessiveattractions’vatBeattiesamenonderdenoemerdocumentary display.9Denadrukligtindergelijkefilmsvooraloptechnologie,opsteedsbeter,steedsverder–endatallesomteverbazen,techoquerenenteamuseren.Beattiesteltdatnogalwatnatuurdocumentairestotdezecategoriebehoren.Doordezedocumentairesvanuiteenmeeresthetischebenaderingteanalyserenwordthetmogelijkeenrelatieteleggenmetnietalleendedocumen-tairetraditie,maarookmetde‘cinemaofattractions’vandevroegecinema,enmetdeavant-gardecinema.

MalinWahlbergonderstreeptdeklachtoverdeveronachtzamingvandewetenschappelijkedocumentaireendenatuurfilm.Zijsteltdatdewetenschap-pelijke film ‘is marked by the epistomological drive of educational cinema,afilmcultureconsideredincompatiblewiththeproductionandreceptionoffilmasart.’10WahlbergonderzochteentijdgenootvanPainlevé,namelijkdeNederlandsefilmmakerJ.C.Mol(1891-1954).ZijlaatzienhoedienspassievoorhetfilmenvandewonderenvandenatuurinhetInterbellumzichkonont-wikkelenineenfilmcultuurwaaravant-gardefilmmakers,wetenschappelijkecineastenenamateurfilmersgezamenlijkdemogelijkhedenvanhetmediumfilmverkenden.11Gedrevendooreenverlangendegrenzenvanonzenatuur-lijkewaarnemingteverleggenwerdenbelangrijkeinnovatiesgedaandieeengeheeleigenherkenbareesthetiek–voornamelijkeen‘aestheticsofabstrac-tion’–opleverde.12

Indezenieuwebenaderingwaarinesthetiekentechnologiecentraalstaan,positioneertdenatuurfilmzichineensopeenheleanderewijze.Zebevindtzichniet langer indemargevandedocumentairepraktijk,maar vormteenbelangrijkestapindeontwikkelingvanvooraldeexperimentelecinema.Metdezebenaderingwordthetook interessantomeenfilmalsavonturen op het landteanalyserenenteplaatsenindedocumentairegeschiedenisinhetalgemeenendenatuurfilminhetbijzonder.

Met dank aan de techniek

Indeschemering–hetismeerdonkerdanlichtnog–staanEdvanderElskenenzijnvriendinAnnekeHilhorstnaasteencameraopeenstatief,meteenenormetelelens.Terwijlzedrukdoendezijndelensaftestellenopdevollemaan,registreertdebanddevolgendedialoog:

Ed:“Alsikhemnuvastzet…Hebjijhem?”Anneke:“Ja,ja”.

Met dank aan de techniek

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 45 14-10-2009 22:46:03

46 | t m g — 12 [2] 2009 — avonturen op het land

Ed:“Attent,attent,attent.Kanjijhemnuopdegrondzetten.Jezus,ai,ai.Ietszakkenjij,toenou!Toenou.Zakkennoukind!Christ.Benjegezakt?Benjeteveel…O.k.,o.k.”

Hetvolgendeshottoonteenvollemaanineenprachtigecloseup.EdvanderElsken–ineenlatertoegevoegdevoiceover–legtdekijkeruit:

‘Vergrotingsmaatstaf, super-8. De maanglijdtnuzohetbeelddoor.Dat isdanmetdatsuper-8cameraatjehieropgenomen,meteenhelelangelens’.

De wijze waarop Van der Elsken technologie gebruikt om te vergroten iseentypischkenmerkvandenatuurfilm:hettoonthetvermogenomdatwatgewoonlijkmoeilijkzichtbaaris, ineensheeldichtbij tehalen.DatdoetVanderElskenvakerindezefilm.Voortdurendgaathijopzoeknaarmogelijkhe-denomdenatuurrondomzijnhuiszichtbaartemaken.DesnoodsreisthijafnaardeTechnischeUniversiteitTwente(destijdst.h.-Enschede)omdaarzijnindeslootgevangenwatervlooitjesonderdemicroscooptelatenleggen.Heteffect vandieopnames is verbluffendmooi.Ultrakleinebeestje– voorheennauwelijkszichtbaar–wordennuomgetoverdtotprachtigevormen.Deopna-meshebbeneenbijnaabstracteschoonheid.Zezijnzoineenlangetraditieteplaatsenvankijkennaardewonderewereldvandenatuur,zoalsdiedoorJ.C.MolofJeanPainlevéalwerdbeoefend.MaarandersdandezefilmmakersdoetVanderElskengeenpogingtotwetenschappelijkeinbeddingvandebeelden.

Hijweeteerlijkgezegdzelfooknietechtgoedwaarwenaarkijken.Zobecommen-tarieerthijde‘supermicroscopischedoor-zichtigewatervlooien-opnames’alsvolgt:

‘Ikdenkdathetz’nhart,ademhalingis,weetikveel.Nou,ja,allemaalprachtigdan’.

Het isde traditievanwatBeattienoemt:hetverlangennaarvertoon.Demagievandiecloseupvandemaaniseenmagischmomentdatalleenmogelijkisdankzijdecinema.VanderElskenintroduceertonsin de wondere wereld van de natuur dievaltterepresenterendankzijzijninnova-

Opname van de maan in avonturen op het land. Copyright Anneke Hilhorst

Opname van watervlo in avonturen op het land. Copyright Anneke Hilhorst

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 46 14-10-2009 22:46:06

Susan Aasman | 47

tievetechnologischeaanpak.Hetisdetraditievanhetconstantezoekennaardegrenzenvanhetmogelijke:doortevergroten,doornachtkijkerstegebruiken,tijdteversnellendanweltevertragen.AlvanafdechronofotografischeseriesvanMuybridgegaathetomverder,beter,dieperkunnenziendanviadewaar-nemingmethetbloteoog.Hetdraait,zoverklaartBeattie,omhetvermogendeanderewereldtebetreden,tebegrijpenenvastteleggentervermaakofterinstructie.

Nonchalant perfectionisme

VanderElskengingverinzijnpogingenomhetmaximaletehalenuitdefilm-techniek.Zoverteldehijineeninterviewoverdemaanscène:

‘Ikhebdenaamvirtuoostezijn,eenvirtuozeperfectionist.Datwilikookzohouden.Voordievpro-film,overhetlevenophetland,wildeikeenshotvandemaanhebben.Datwerdeenobsessievoorme,wanthetgingniet.Totdatikeen telelenskochtvan9500gulden.Eh,9500guldenvooreenshotvantwintigseconden. Mesjoggenatuurlijk.Ridicule.Maarzobenik.’13

Alhoeweldemaaninderdaadvolmaakthetbeeldbinnenglijdtisdescènealsgeheeltocheenbeetjevreemd.VanderElskensstrevennaarperfectionisme,zelfsalshemdateenribuitzijnlijfkost,heefttegelijkertijdgeleidtoteensoortknulligheid dan wel nonchalance. Zo laat de dialoog de kijker nadrukkelijkhorenhoehijenzijnpartneraanhetworstelenzijnmetdelens.HetiseenopenheidoverhetmaakprocesdieVanderElskenervoortdurendinstopt.AlswelaterindefilmnaarprachtigesterkvergroteopnameskijkenvanbeestjesinzijnaquariumendebegeleidendemuziekvanBeethovendekijkermeeneemtineensoortdansvanaldieminibeestjes,eindigt de muziek halverwege de scène.TegendeverrastekijkerzegtVanderEls-ken dan: ‘Hè zo’n Beethoven, dat hij datnietoplengteschrijft’.

Het streven naar perfectionisme zit duseerder in het kunnen vangen van eenmomentdanineenvlekkeloosafgewerkteeindmontage. Volgens Van der Elsken-kenner Jan-Christopher Horak heeft ditgebrekaanperfectionismetemakenmetzijnopvattingenoverschoonheid.14IndejarenzestigheeftVanderElskengretigdeinnovatieve registratietechnieken van de

Opname van aquarium in avonturen op het land. Copyright Anneke Hilhorst

Nonchalant perfectionisme

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 47 14-10-2009 22:46:07

48 | t m g — 12 [2] 2009 — avonturen op het land

cinema-veritéovergenomenendezemethodeaanzijneigenesthetiekonder-geschiktgemaakt.Endiewordtbepaalddoormaximalebewegingsvrijheidendaarmeemaximalespontaneïteit,aldusHorak.Snelenlos,datwaszijnmaniervanwerken.Collega-filmmakerenvriendJohanvanderKeukenheeftEdvanderElskenweleenseengebrekaanvormverweten.Diesteldeechterdatvormnietsis,zolangdeemotienietvooropstaat.15

Tochiserweldegelijkeenkeuzevooreenzekerevorm:degruizigheidvanzijnfotografischebeeldenisberoemdenergenszitdieookinzijnfilms.VanderElskenheeftinzijnfilmwerkeenstijlontwikkelddiealvanafhetbeginnetzoafwijkendwasalsinzijnfotografie.Inzijndocumentaireshanteerthijeenvormvanreflexiviteitwaarmeehijzijntijdvervooruitwas.Hijtoontdekijkernadrukkelijkhetfilmproceswaardoorwekunnenervarendatdefilmnietvan-zelftotstandkomt.Hetkomtdanooknietalseenverassingalsaanheteindevanavonturen op het landVanderElskendemakersvantelelenzenenmicroscopenenhandigecameraatjesomstandigbedankt.

Low budget

Erisnogeenandereverklaringvoordietegenstrijdigheidinzijnfilm.DieheeftnietzozeertemakenmetzijnesthetiekalswelmetVanderElskensopvattingenoverzijnberoepalscineast. Avonturen op het landisheelbewusteenlow budgetfilm,geschotenophetamateurformaatsuper-8endaarmeeeenprovo-catievandestandaardtelevisiedocumentaire.EigenlijkisdefilmeenuitdagingvaniemanddiehetevenhelemaalheeftgehadmetHilversum.

Ed van der Elsken begon zijn televisiecarrière in 1957 op een momentdat hij wereldfaam had verworven met zijn fotowerk. Hij stoorde zich aandemoeitediehijsteedsmoestdoenomzijnfotowerkverspreidtekrijgenengedurendelangetijdwerdfilmenvoorhemeenbelangrijkalternatief.MetzijntoenmaligevrouwGerdavandeVeenbegonhijaandevoorbereidingvaneenfilmproject,namelijkeenéénjaardurendewereldreisdiezewildenvastleggenopfotoenopfilm.EdvanderElskenhadaleerdersamenmetJanVrijmangeëxperimenteerdmetfilm;zomaaktenzeenkelekorteitemsvoordevpro.In1959kreeghijdeopdrachtvooreenfilmoverdeNederlandseKoopvaardijenregeldeeencontractmetdeavroomgedurendehunwereldreiseenreekskortereisverslagenteproduceren.Deveertien‘travalogues’varieerdenvolgensVanderElsken‘vanmiserabel(inhetbegin),totheelaardig(voordelaatsteafleveringen)’.16

VanderElskenexperimenteerdegraagmetdefilmcamera.Eenprobleemwasdatindietijdmeteenfilmcameramindergemakkelijkeenvergelijkbaarspontane,improviserendeenpersoonlijkemaniervanwerkentebereikenvielalsmeteenfotocamera–zekeralsjemetsynchroongeluidwildewerken.VanderElsken,altijdgeïnteresseerdintechniek,zochtzelfnaaroplossingen.17Hij

Low budget

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 48 14-10-2009 22:46:08

Susan Aasman | 49

kochteen16mmPaillardBolexenknutseldeersamenmeteenbevriendtech-nicusnetzolangaantotdathijsynchroongeluidkonproduceren.Decamerawerd verder voorzien van een mogelijkheid om met langere filmspoelen tedraaienenookmaaktehijgebruikvanlichtgevoeligerfilmmateriaal.Doordietechnischeverbeteringenkonhijuiteindelijkvrijerwerkenenzijnfotografischestijlookinzijnfilmwerktoepassen.

Zijndoorbraakalsfilmmakerwerdwelkom in het leven lieve kleine(1964),eenpersoonlijkedagboekachtigefilmvan32minutendiegaatoverzijngezinenoverhetlevenindeAmsterdamsevolksbuurtdeNieuwmarkt.Dezefilmwerdopgenomenop16mmineenongedwongenobserverendestijlmettegelijkertijddiekenmerkendenadrukkelijkzichtbareenhoorbareaanwezig-heidvandemaker.Hiermeevertegenwoordigdehijhetbeginvaneennieuwegeneratiefilmmakersdiezochtnaareenveelpersoonlijkermaniervanwer-ken.18VanderElskengeloofdeindekunstvanhetalledaagseleven.Hetwasdev.p.r.o.diedefilmuitzond.Maarnazijneerstetelevisiefilmvolgdenietdirecteentweedeopdrachtvandezeomroep.HijwasooknietaltijdevengeliefdbijzijnHilversumsecollega’sdiehemalgauwteeigenzinnigvondenvanwegezijnlossestijl,dieminderaanslootbijdetraditioneledocumentairefilmbeelden.Hijdeedcamerawerkvoorzijnbevriendecollega’sJohanvanderKeuken(o.a.beppie)enJanVrijman.In1971wonVanderElskendeStaatsprijsvoorFilm-kunstvoorzijnfilmischezelfportret verliefde camera, eentoekenningdieoverigensnietbijiedereengoedviel. ‘Eenongehoordzelfbevredigingsportret’noemdetoenmaligfilmrecentPetervanBuerendefilm.OndankszijnnogaluitzonderlijkepositieinHilversumwerkteVanderElskengraagvoortelevisie:hetwaseenlaagdrempeligmediumwaarmeejeveelmensenkonbereiken.

Indejarendaarnaexperimen-teerde hij met 8mm-film, eenamateurfilmformaat dat hem instaat stelde goedkoop te werkenzodathijzichminderafhankelijkhoefdetemakenvanopdrachtge-vers.Sindszijnscheidingin1973woondehijopeenverbouwdboer-derijtjeinEdamenleiddedaarmetzijn nieuwe vriendin en laterevrouw Anneke van der Hilhorsteen teruggetrokken leven. Daarmaakte hij met haar een aantalfilms, waaronder avonturen op het land.

Opname van Ed van der Elsken in avonturen op het land. Copyright Anneke Hilhorst

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 49 14-10-2009 22:46:10

50 | t m g — 12 [2] 2009 — avonturen op het land

Een natuurfilm van een stadsfotograaf

Opzichisdiekeuzeverrassendtenoemen.VanderElskenisvooralbekendgewordenalsdemandiemetveelschwunghetgrotestadslevenvastlegdemeteenvoorkeurvoor

‘hettuig,deetters,dedwarsliggers,deoutsiders,dedropouts,rebellen,onaan-gepasten,vlerken,schorem,uitslovers,nozems,hippies,beatniks,vetkuiven,rockers,Angels,skinheads,punks,rokers,spuiters,slikkers,vandalen’,

zoalshij toelicht in zijn fotoboek Jong Nederland. ‘Adorabele rotzakken’ 1947-1987.19

Inavonturen op het landzijnde‘adorabelerotzakken’erook.VanderElskenverplaatstemoeitelooszijnblikvanstadnaarplattelandenvanmensnaardier,waardoorhetlijktalsofdenatuuralsbiotoopnieteenszoveelverschiltvandestad.Zowordendeekstersindetuin,diejongezwaluwenuitmoorden,doorVanderElskenweinigsubtielbetiteldals‘vogelmoordenaarsennestro-vers’.Hetlevertookeendilemmaop:‘Maakikzenouwelofnietdood,ai,ai,ai’,zovraagthijzichvertwijfeldaf.Uiteindelijkbesluithijzevoorlopigniet‘kapot’temakenwant–endanvolgteenzindiehijookinzijnfilmsoffotoboekenhad kunnen gebruiken – ‘het zijn ook mooie, prachtige kwajongensachtigebeesten’.Enalshetlaterinhetjaardezwaluweneindelijklukt,naeentweedeleg,omjongevogelsgroottebrengen,wordendejonkiesbijnaopgegetendoordetorenvalkdieooknesteltopzijnland.Edsteltdan:‘Onzeeigenpokkenvalkheeftonzeeigenpokkenzwaluwbijnaopgegeten.’

Hetisnietdetoondiegewoonlijkwordtgebezigdinnatuurfilms.Deonge-hoordesubjectiviteitvanzijnblikiseengevolgvaneen‘persoonlijkegulzigheidnaardeveelvoudigheidvanhetleven’.20FlipBoolconstateertindebundelLeve ik!,waarinVanderElskensfotografischeenfilmischeoeuvrewordtverkend,datdienslevendraaitomdefilmcameraalseenmanieromcontactteleggenmetdewereld.21Defilmcameraiseigenlijkeenverlengstukvanzijnoog,aldusBool.Ineeninterviewsuggereerdedefilmmakerzelfeensdathijhetliefsteengaatjeinzijnhoofdhadmetdaarineencamerawaarmeehij24uurperdagdewereldkonvolgen.22VolgensBoolvaltzijnoogvooralopmensen,‘hijspreektzeaanenbouwtineenfractievaneensecondeeenrelatiemetzeop’.Inavon-turen op het landzienwedathijhetzelfdemetdierendoet,opzijneigenbekendewijze:direct,reflectiefeninteractief.

Amateurfilm

Tochmoeternogeenbetereverklaringzijnvoordenonchalanceinavonturen op het land,dieinsommigescèneslijkttebalancerenopderandvanama-

Amateurfilm

Een natuurfilm van een stadsfotograaf

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 50 14-10-2009 22:46:10

Susan Aasman | 51

teurisme.Waaromkijkenwenaardatgeprutsmetdiegrotelensenwaaromwordenwe ingeleid inhetgebruikvangoedkopeconsumententechnologie?Watbeoogtdezefilmeigenlijktezijn?Eenpersoonlijkverslagvaneenmandieophetplattelandisgaanwonenendaargefascineerdisgeraaktdoordenatuuromhemheen?Enwatbetekentdatgeflirtmetdeamateurfilm?

VolgensdefilmwetenschapperJamesMoranzijnerineenfilmtekstmeer-deremanierenvanrepresenterenterugtevindendie temakenhebbenmetverschillendeintentiesvandemaker.23Hetgaateromdezesomstegenstrijdigeintentiestelokaliserenentebegrijpen.Morandemonstreertinzijnboekhoeindeloopvandefilmgeschiedenisopeenaantalmomentenfilmmakersuitdeavant-gardekoketteerdenmetde‘homemode’.IndenaoorlogseAmerikaanseavant-gardecinemadeedMayaDerendatindejarenveertig,StanBrakhageenMekasindejarenzestigenvideokunstenaarsindejarenzeventig.24Maardezetoenaderingtotdeamateurpraktijkgebeurdesteedsvanuitverschillendemotie-ven,zolaatMoranzien:Derengeloofdeinamateurismealseenpraktijkwaarinhetmogelijkwasomautonoom,losvansocialeeneconomischenoodzaaktewerkentengunstevanpersoonlijkeexpressieenexperiment.Brakhagevoegdedaareenanderemotivatieaantoe:hijzageenmogelijkheidomviaamateur-filmhetdagelijkseleventeintegrerenmetkunst.Zomaaktehijin1959eenevenpoëtischealsbijvlagengrafischexplicietefilmoverdegeboortevanzijnkindindefilmwindow water baby moving.Hetgebruikvaneenamateurfilmcamerawerdeenutopischsymboolvoorditverlangennaarversmeltingvankunstenhetlevenvanalledag.25In1971schreefBrakhagehieroverhetpamflet‘Indefenseofamateur’waarinhijstelde:

‘Anamateurworksaccordinghisownnecessity(…)andis,inthatsense,“athome”anywhereheworks:andifhetakespictures,hephotographswhathelovesorneedsinsome-suchsense–surelyamorereal,andthusmorehonor-able,activitythanworkwhichisperformedforsomegain...’26

Indejarenzeventigzienwedatverschillendegemarginaliseerdegroepengoed-kopeconsumententechnologiegaangebruikenomzichzelfzichtbaartemakendoorzichtoegangteverschaffentotdemedia.Deenekeerleiddeeendergelijketoenaderingtoteenesthetischeaanvalopbestaandevisueleconventiesendeanderekeerwashetvooraleeninhoudelijkerebellieombestaandesocialecon-ventiesaandeordetestellendanweloverboordtegooien.27

VanderElskenzatdaartussenin.Hijwildemetzijnnatuurfilmlatenziendatiedereeneennatuurfilmkonmaken.Indiezinpastdefilminhetstrevennaardemocratiseringvandemediazoalsdieindejarenzeventigwerdnage-streefddoorverschillendegemarginaliseerdegroepen.OokalstakVanderEls-keneenaanzienlijkbedragineenpeperduretelelens,defilmalsgeheelkostteeenschijntje.Voortwintigduizendgulden(9100euro)washijklaarenvandatbedragwasmeerdandehelftopgegaanaanapparatuur.‘Iedereenkanzoiets

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 51 14-10-2009 22:46:10

52 | t m g — 12 [2] 2009 — avonturen op het land

maken’,steldehijdanookineeninterviewenvervolgde:‘Jehebtheusnietvoortwaalfduizendguldenaanapparatuurnodig,maarzobeniknueenmaal’.28

IndiezinzettehijeenNederlandsetraditievoortdiealindejarentwintigbegonmetdeamateurfotograafenlatereautodidact-filmmakerJ.C.Moldiein1928doorbrakmetzijnwetenschappelijkefilmuit het rijk der kristallen.Molvoeldezichsterkverwantmetamateurfilmersenschreefintalvanama-teurbladenalsLux/De CameraenlaterHet Veerwerkoverfilm.Hijdeeldemetdelezerszijnontdekkingenindefilmtechniekenhieldvanhetknutselenmettechniek.MaarMolwasookgeliefdbijdeavant-gardevanwegezijntechnischeexperimentenwaarinzijeenpogingtotzuiverecinematografiezagen.29

Destijdswasheteenkleineoverzichtelijkewereldvanamateurfilmersenavant-gardefilmmakersdievanaf1932zelfsfuseerdentoteenSmalfilmliga.Nadrukkelijk werd door de liga de amateurpraktijk gepredikt als vrijplaatstegenoverdeprofessionelefilmwereld.Eenhalveeeuwlaterwasdatveelmoei-lijkerterealiseren.Detelevisiewasinmiddelshetbelangrijkstevertoningsplat-formgewordenvoordegemiddeldedocumentaire.EnvoorHilversumwerkenbetekendeeenuitzendkwaliteithalendieverbovenhetniveauvandegemid-deldeamateurlag.Avant-gardefilmswarentochvooralietsvoorfilmfestivalsengaleries.Zobestondenerstrenggescheidendomeinenvooramateurfilmers,avant-garde en professionele cineasten. Ed van der Elsken, die zich in zijnwerknooitstoordeaanberoeps-enbeeldconventies,brachtmetzijnfilmdezedomeinenweersamen.

VanderElskenhooptedanookindeamateurfilmeensoortvrijhaventevindenwaarhetmogelijkwasmeteenkleinecrew,desnoodsinzijneentje,snelenongebondentewerken.ZijnintentiedeeldehijmetMayaDerendieamateu-rismezagalsmethodeomeeneigenpersoonlijkestijlteontwikkelen.InDerensgeval:losvanHollywood;inVanderElskensgeval:losvanHilversumenlosvanandereopdrachtgevers.Super-8bleekhetperfecteformaatomonafhankelijkteblijven,omergenslangeraantewerken.Eninhetgevalvanavonturen op het land:tegenietenvanhetkijkennaardenatuurzonderzichdruktemakenoverdeadlines.30NetalsBrakhagehanteerdeVanderElskenalveellangerhetgenrevandefamiliefilmwaarinhetvanzelfsprekendisomjeeigenlevenendenaasteomgevingtotonderwerptenemen.EnnetalsBrakhage,enandersdandegemiddeldefamiliefilmer,zochtVanderElskendegrenzenvangangbaresocialeconventiesopdoorpubliekelijkintiemedetailstetonen.

Inavonturen op het landbrachtEdvanderElskenaldieverschillendeintentiessamenenzochthijnaarmanierenomzijnovertuiginginzakegoed-kopeconsumententechnologietedelenmeteenpubliek.Hijlietzienhoehetmogelijkmoestzijnomopeigenwijze,losvansocialeenesthetischeconven-ties,onderwerpenteverbeeldendiehemnaaanhethartlagen.Denatuurfilmwerddaarmeevooraleenpersoonlijkverslagvaneenfaseinzijnlevenwaarinhijzichterugtrokuithetgrootsteedseleven.Tegelijkertijdwasheteenpubliekepogingtotinspiratievooriedereendiezijnpassievoorfilmendeelde.Denatuur

A)

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 52 14-10-2009 22:46:10

Susan Aasman | 53

wasdaarvooreenuitstekendonderwerp:hetkijkennaardenatuurbooddegelegenheidommetenigeinventiviteitprachtigebeeldenteproduceren.Zijnfilmzougeenschoolmakenmaarhetafleggentegendevirtuositeitvangoedgeproduceerde natuurseries als die van Attenborough. Pas veel later, in hetdigitaletijdperk,zienwehoeamateursdagelijkshunwonderlijkeclose-upsvanplantenendierenlatenverschijnenopinternet.

Noten

1 EdvanderElsken,Avonturen op het land,Holkema&Warendorf,Bussum1980,160pp.2 ‘EdvanderElskenmaaktenatuurfilmopsuper-8’,in:Leeuwarder Courant,28maart1980.3 IanAitken(ed.),Routledge,NewYork2006,3vols.4 Jacques-YvesCousteauwaseenlegendarischeFransezeeonderzoekerdieeengrootaantal

documentairesmaakteoverhetlevenonderwater.Zijnbekendstefilmszijnwelthe silent world(1956)enworld without sun(1964).OmdergelijkefilmstekunnenmakenontwikkeldeCous-teauapparatuurdieonderzoekersenfilmmakersinstaatsteldenlangonderwaterteblijvenentefilmen.

5 ScottMacDonald,‘Upcloseandpolitical:threeshortruminationsonideologyinthenaturefilms’,in:Film Quarterly,vol.59,spring2006,nr.3,p.4-10.

6 MacDonald,‘Upcloseandpolitical’,p.4.7 Scott MacDonald, ‘Jean Painlevé: Going beneath the surface’, Criterion, 20 april 2009.

http://www.criterion.com/current/posts/1098.8 VerwijzingnaarJohnGrierson(1898-1972),beschouwdalsgrondleggervandeBritseen

Canadesedocumentairefilm.9 KeithBeattie,Documentary display. Re-viewing nonfiction film and video,Wallflower,Londen

2008,p.4.10 MalinWahlberg,‘Wondersofcinematicabstraction:J.C.Molandtheaestheticexperience

ofsciencefilm’,in:Screen,47,herfst2006,nr.3,p.273-289.11 ZienatuurlijkookBertHogenkamp,De Nederlandse documentairefilm, 1920-1940, VanGen-

nep,Amsterdam1988;enId.,‘Dewittejasof“oneindigevariatiesophetzelfdethema”.J.C.Molalsmentorvandewetenschappelijke,amateur-enavant-gardefilminNederland, 1924-32’, in:gbg-Nieuws,no.32(voorjaar1995),p.4-12.

12 Wahlberg, ‘Wonders of cinematic abstraction’, p. 2. De term ‘aesthetics of abstraction’ontleentWahlbergaanLisaCartwright,Screening the body. Tracing medicine’s visual culture,Univer-sityofMinnesotaPress,Minneapolis1995.

13 ‘Ikhebhetsterkegevoeldatiknupasbegin’,in:Leeuwarder Courant,29oktober1982.14 Jan-Christopher Horak, ‘De verliefde camera. De films van Ed van der Elsken’, in: Bas

Vroege,AnnekeHilhorst,FlipBool(red.),Leve ik!: Ed van der Elsken,Paradox,Edam1997,p.31-52.15 JohanvanderKeuken, ‘EdvanderElskentussenfotoenfilm’, in:Vroegee.a.,Leve ik!,

p. 55-62,56.16 BertHogenkamp,De documentaire film, 1945-1965. De bloei van een filmgenre in Nederland,

Uitg.010,Rotterdam2003,p.243.17 Ibidem.18 Ibidem,p.244.19 EdvanderElsken, Jong Nederland. ‘Adorabele rotzakken’ 1947-1987,BertBakker,Amsterdam

1987,96pp.20 ThomasHonickel,‘Grijpdiebeelden!’,in:Vroegee.a.,Leve ik!,p.15-29,27.21 FlipBool,‘Voorwoord’,in:Vroegee.a.,Leve ik!,p.7-11.22 JanBosdriesz,‘EdvanderElsken’,in:uur van de wolf,vpro,25november1996.

Noten

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 53 14-10-2009 22:46:11

54 | t m g — 12 [2] 2009 — avonturen op het land

23 JamesMoran,There is no place like home video,UniversityofMinnesotaPress,Minneapolis2002,p.69.

24 StanBrakhage(1933-2003)geldtalseenvandemeestinvloedrijkeavant-gardefilmmakersindeVerenigdeStaten.Hijheefteenenormoeuvrevankortefilmsop16mmen8mmfilmnage-laten.JonasMekas,geborenin1922inLitouwen,woontenwerktinNewYorkenbegonvanafdejarenveertigzijnlevenvastteleggenophetsemi-professionele16mmfilmformaat.Hijwordtwelde‘godfatheroftheAmericanavant-gardecinema’genoemd.

25 Moran, There is no place,p.74.26 StanBrakhage,‘Indefenseofamateur’,in:Essential Brakhage: selected writings on Filmmak-

ing, Documentext,NewYork2005,p.142-150,144.27 Ibidem.28 ‘EdvanderElskenmaaktenatuurfilmopsuper-8’in:Leeuwarder Courant,28maart1980.29 Hogenkamp,De Nederlandse documentairefilm, 1920-1940, p.102.30 AnnekeHilhorstineeninterviewnazijndood,zie:Bosdriesz, uur van de wolf,vpro,

nov.1996.

tmg_2009-2-natuur-proefje.indd 54 14-10-2009 22:46:11