1

ACİL DURUM PLANLAMASI DERS NOTLARI 1

Dr.Alpaslan H. KUZUCUOĞLU

alpaslan.kuzucuoglu@yeniyuzyil.edu.tr

TANIMLAR:

a) Acil durum: İşyerinin tamamında veya bir kısmında meydana gelebilecek yangın, patlama,

tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım, doğal afet gibi acil müdahale,

mücadele, ilkyardım veya tahliye gerektiren olayları,

b) Acil durum planı: İşyerlerinde meydana gelebilecek acil durumlarda yapılacak iş ve

işlemler dahil bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerin yer aldığı planı,

c) Güvenli yer: Acil durumların olumsuz sonuçlarından çalışanların etkilenmeyeceği

mesafede veya korunakta belirlenmiş yeri,

ifade eder (İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik).

Bir acil durum, işyeri çalışanlarının, işyeri sahasında çalışan müteahhit firma personelinin,

ziyaretçilerin veya yakın tesis yada yerleşim merkezlerinde bulunanların yaralanmasına veya

can kaybına neden olabilen, tesisin üretimini kısmen veya tamamen durdurabilen, tesise veya

doğal çevreye zarar veren, tesisin finansal yapısını veya toplumdaki imajını tehdit eden

planlanmamış olaylardır.

Şekil 1: Olay, acil durum, afet ilişkisi

2

Pek çok olay acil durum olarak yorumlanabilir. Bunlar;

1. Yangın

2. Deprem

3. Sel ya da Su Baskını

4. Yoğun Kar Yağışı

5. Toplu Gıda Zehirlenmesi

6. Fırtına

7. Heyelan

8. Kimyasal Madde Kazaları

9. Parlayıcı Ve Patlayıcı Madde Kazaları

10. Radyasyon Kazaları

11. Anarşik Olaylar

12. İletişim Sistemini Çökmesi

13. Bilgisayar Sisteminin Çökmesi

14. Ana Müşteri veya Tedarikçilerin Kaybedilmesi

15. Büyük Üretim Arızaları

16. Enerji Kesilmesi

17. Sabotaj

18. İş Kazası

19. Salgın Hastalık

20. Trafik Kazası

21. Aşırı Sıcak Veya Soğuk

22. Seferberlik Hali

3

Acil duruma yönelik seviyeler ve aktive edilecek işyeri acil durum ekipleri de farklılık

gösterir.

Şekil 2: Acil durum seviyelerine göre aktive edilecek birimler

Ülkemizde birçok şehir, başta deprem olmak üzere afetlerden kaynaklanan büyük risklerin

tehdidi altındadır, Doğal, teknolojik ya da insani nedenlerle gerçekleşen afetler sonucunda

büyük boyutlarda can kaybı ve maddi kayıp yaşanacağı, yaşam alanlarının önemli ölçüde

zarar göreceği bilinmektedir. Mega kentler, binlerce kişinin çalıştığı dev sanayi tesisleri,

petrokimya tesisleri ve kullanılan karmaşık teknolojiler, bu tesislerde çalışanlar ile yakın

çevrede oturanlar için yüksek riskler taşımaktadır.

Marmara Bölgesi'nde 1999 yılında yaşanan depremler büyük can kayıplarına ve ekonomik

kayıplara yol açmıştır. Oysa deprem öncesi de gerekli hazırlık ve zarar azaltma çalışmaları

yapılmış olsaydı bu kayıplar önemli ölçüde azaltılabilirdi.

Tehlikelerin neden olabileceği risklerin belirlenmesinin ardından, mal ve can kayıplarına yol

açabilecek unsurlar ve bunların meydana getirebileceği zincirleme veya ikincil olaylar da göz

ardı edilmemelidir.

4

Şekil 3: Bir deprem sırası ve sonrasında zincirleme ortaya çıkabilecek etkiler

AFET YÖNETİMİ:

Afet Yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının yok edilmesi veya azaltılması amacıyla afet

öncesi ve sonrasında yapılması gereken faaliyetlerin planlanması, yönlendirilmesi,

desteklenmesi, koordine edilmesi ve uygulanması için toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla,

kaynaklarının bu ortak amaç doğrultusunda kullanımını gerektiren bir yönetim şekli olarak

tanımlanmaktadır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere afet yönetimi, çok yönlü, çok aktörlü,

çok disiplin gerektiren, çok kapsamlı, dinamik ve karmaşık bir yönetim şeklidir. Ayrıca, afet

yönetimi, çok katmanlı ve çok aşamalı bir süreçtir. Çok katmanlıdır; çünkü bireyden başlayıp,

ulusal ve giderek uluslar arası birçok kamu ve özel kurum ve kuruluşları bu sürecin belirli

noktalarında yer alırlar. Çok aşamalıdır; çünkü içinde, zarar azaltma, hazırlıklı olma,

müdahale ve iyileştirme aşamalarını barındırmaktadır. Afet yönetimi, zarar azaltma, hazırlık,

müdahale ve iyileştirme olmak üzere 4 temel evreden oluşmaktadır (Şekil 4). Afet yönetim

döngüsü olarak adlandırılan birbirini takip eden, birbirleri ile bağlantılı bir yapıyı oluşturan bu

dört evreyi bir birbirlerinden kesin olarak ayırmak mümkün değildir. Zira bu evreler bazen

çakışabilir, bazen de aynı anda yürütülmeleri gerekebilir.

Bir önceki evrede yapılan faaliyetlerin etkinliği, büyük ölçüde bir sonraki evrede yapılacak

faaliyetlerin başarısını etkilemekte olduğundan afetlerin en az zararla atlatılabilmesi için her

bir evrenin dikkatle ele alınması gerekmekte, ilgili evrede yapılması gerekenler eksiksiz tüm

teknolojik ve yönetimsel yetenekler kullanılarak yapılmalıdır. Afet öncesi faaliyetleri

oluşturan zarar azaltma ve hazırlık evrelerindeki çalışmalar risk yönetimi çerçevesinde, afet

sonrası faaliyetleri oluşturan müdahale ve iyileştirme evrelerindeki çalışmalar ise kriz

yönetimi çerçevesinde yürütülmektedir.

5

Şekil 4: Afet Yönetimi evreleri.

İşyerindeki risklere karşı elde bulunan kapasite ne kadar büyükse ve risk ne derece

yönetilebiliyorsa oluşabilecek zarar da o derece azaltılabilmektedir. Bu nedenle formülasyon

aşağıda şekilde düzenlenebilir:

R (Risk) = T (Tehlike) x K (Kırılganlık/Hasar Görebilirlik)

Y (Yönetilebilirlik/Kapasite)

Bu ders kapsamında olası bir afet / acil durumuna göre acil durum meydana geldikten sonra

işletmelerdeki acil durumla mücadele kapasitesinin artırılmasına yönelik çalışmalar

işlenecektir. Bu anlamda müdahaleye yönelik çalışmalar kapsamında önceden yapılacak

hazırlıklar da ( risk değerlendirme verileri, acil durum ekiplerinin önceden belirlenmesi, acil

durum ekipmanının önceden hazırlanması, acil durum, uyarı, yangınla mücadele vb.

işaretlerin konulması, acil tahliye alanlarının önceden belirlenmesi, tatbikat çalışmalarının

yapılması vb.) önemlidir.

6

İşletmeler ve endüstride “acil durum yönetimi” ile birlikte amaçlanan işin devam ettirilmesi,

iş sürekliliği (operasyonel faaliyetlerin kesintiye uğramaması) amaçlanmaktadır. Bunun için

hazırlıklı olma, müdahale ve iyileştirmeye odaklanılır (FEMA, 2000).

TS 18001 Standardında, Acil durumlara hazırlıklı olma ve bu durumlarda yapılması

gerekenler de dâhil olmak üzere İSG politika ve prosedürlerine ve İSG yönetim sisteminin

şartlarına uyumdaki görevleri ve sorumlulukları ile ilgili olarak:

Kuruluş, gerçek acil durumlarda gereken işlemleri yapmalı ve olumsuz İSG

sonuçlarını önlemeli veya hafifletmeli,

Kuruluş acil durumlarda yapılacak işlemleri planlarken ilgili tarafların (acil durum

hizmetleri ve komşular gibi) ihtiyaçlarını dikkate almalı,

Kuruluş, özellikle olayların ve acil durumların ortaya çıkmasından sonra acil durum

hazırlıklarını, bu durumlarda kullanılacak planları ve prosedürleri gözden geçirmeli,

Kuruluş, pratik olan hallerde, ilgili tarafları içeren acil durumlarda yapılacak işlemleri

periyodik olarak denemeli,

Kuruluş acil durum hazırlığını ve yapılacak işlem prosedürlerini, özellikle periyodik

denemeden sonra ve acil durum hallerinin meydana gelmesinden sonra, periyodik

olarak gözden geçirmelidir

gibi hükümler yer almaktadır.

Toplumun bütün kesimleri, özellikle işletmeler acil durumlara karşı gerekli tedbirleri almakla

yükümlüdür. Aksi takdirde büyük can ve mal kayıpları yaşanacak ve çok ağır bedeller

ödenecektir. İşyerleri depreme, yangına ve teknolojik kazalara karşı bütün önlemlerini almak

durumundadır. Yaşanacak zararın asgariye indirilmesi için ise eylem planları doğru bir

şekilde yapılmalıdır. Hazırlanacak acil durum planları;

- İnsanların veya çevrenin ciddi bir şekilde etkilenmesiyle sonuçlanabilecek büyük kazaların

oluşabileceği her durumda, doğru planlama büyük kaza etkilerinin asgari düzeye indirilmesi

konusunda yardımcı olacaktır. Doğru planlama aynı zamanda kaynakların iyi kullanılmasını

da mümkün kılacaktır.

7

- Kazanın meydana gelişi itibariyle geçen ilk birkaç saat, acil durumlara müdahale ile ilgili

etki azaltıcı önlemlerin başarısını etkileyen kilit kararların büyük bir baskı altında, kısa sürede

alındığı kritik safhalardır. Bu nedenle, muhtemel bir dizi olay ve bunlara karşı alınması

gereken tedbirlerle ilgili planlarda belirtilecek detaylı anlayış acil bir durum karşısında görev

alacaklar için faydalı olacaktır.

- Büyük bir kaza sonucunda soruşturma açılması halinde; acil durum planı, tarafların

kendilerinden beklenen düzenlemeleri (büyük kazaya karşı hazırlık safhasında) yaptıklarını

kanıtlamaları için kullanılabilir.

İşyerlerinin bu tür durumlara hazırlıklı olmasını gerektiren noktalar kanun, kanun hükmünde

kararname, tüzük ve yönetmeliklerle belirlenmiştir (6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği

Kanunu, İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik)

İşyerlerine düşen görev, hem hukuksal sorumluluklarını yerine getirmek hem de kendi

işletmelerinin devamlılığı için gerekli önlemleri almaktır. Afet/acil durum gerçekleştikten

sonra (hazırlık yapılmadan) yapılan müdahaleler, işletmelerin devamlılığı (iş

sürekliliği) konusunda nerdeyse hiçbir fayda sağlamamaktadır. Afet / acil durumdan

önce yapılacak çalışmalar bu tür olaylardan en az zararla çıkılmasına yardımcı

olacaktır.

Acil Durum planlarında acil durum toplanma alanlarının belirlenmesi, acil durum tahliye

imkânlarının planlanması, işletmenin kısa sürede eski hâline dönmesini sağlayacak yöntem ve

uygulamalar gibi konular yer almakta olup, iş kazası ve meslek hastalığına karsı alınacak

önlem ve uygulamalar yer almamaktadır.

Acil durum yönetimi dinamik bir süreçtir. Planlama en kritik aşamalardan biridir. Eğitimler,

tatbikatlar, ekipmanların denenmesi ve faaliyetlerin koordine edilmesi diğer önemli

fonksiyonlardır. Acil durum yönetiminin başarılı olması için üst (tepe) yönetimin desteğine

ihtiyaç vardır. Üst (tepe) yönetici bu desteğini, planlamanın yapılması için yetkilendirme

yaparak ve diğer yöneticilerin katılımını sağlamak için talimatlandırma şeklinde verir.

8

ACİL DURUM YÖNETİMİNİN SAFHALARI

Önleme / Zarar Azaltma

Ön Hazırlık

Duruma müdahale

İyileştirme (Düzeltme ve onarma)

ÖNLEME / ZARAR AZALTMA

Önleme programları acil bir durumun etkilerini azaltmak veya önlemek için tasarlanır.

Zarar Azaltma acil durum yönetiminin bir köşe taşıdır. Azaltma faaliyetleri,

felaketlerin insanlara ve mallara olan etkilerini azaltmak için sürekli çaba harcamaktır.

Zarar Azaltma doğal riskler ve tehlikelerden ve onların etkilerinden insanlar ve

mülkler için uzun dönemli riskleri elimine eden veya azaltan sürdürülebilir bir

faaliyettir.

Zarar Azaltma, temel olarak bir risk analizidir.

Zarar Azaltma faaliyetleri, bir felaketle yüzleşildiğinde operasyonel kalmaya ve tesisin

iş ve endüstriyel zararlardan kaçınmasına yardım etmek için kullanılabilinir.

Zarar Azaltma, teknolojileri, hastaneleri, yangın istasyonlarını ve diğer kritik servis

tesislerini güçlendirmek için kullanılmalıdır. Böylece onlar, bir olaydan sonra

operasyonel kalabilir veya daha hızlı bir şekilde açılabilirler.

Zarar Azaltma Programlarının İçeriği:

•Bina yönetmelikleri

•Bina kullanım yönetmelikleri

•Bölge ve toprak kullanım düzenlemeleri (imar düzenlemeleri)

•Toplumun eğitimi

•Vergiler

•Sigorta teşvikleri

9

Önleme / Azaltma Faaliyetlerine Örnekler:

Evler su havzalarından uzaklara yapılarak su taşmalarından korunur

Mühendislik çalışmaları ile köprüler ve yollar depremlere dayanıklı yapılmalıdır

Çeşitli doğal afetlerden mülkleri korumak için etkin bina yönetmelikleri oluşturmak ve

uygulanmasını sağlamak

Arazi kullanım politikaları geliştirmek

Yeni binalarda yanmayı geciktirici malzemeler kullanmak

HAZIRLIK

Çeşitli riskleri tamamen azaltmanın mümkün olmamasına karşılık ön hazırlık, bir olay

meydana gelmeden önce belirli faaliyetleri gerçekleştirerek acil durumların veya felaketlerin

etkisini azaltmaya yardım edebilen ön hazırlık tedbirleridir. Ön hazırlık hükümet veya yerel

yönetimler seviyesinde müdahale veya düzeltme ve onarma operasyonlarını kolaylaştırmak ve

yaşamları korumayı sağlamak için diğer hazırlıkları veya planları kapsamaktadır.

İlgili personelin eğitimi ve test edilebilen senaryolar geliştirme ön hazırlık safhasının

bir faaliyetidir.

Acil durumlar için yiyecek ve su stoklamak da ön hazırlık aşamasında yapılacak

çalışmalardan biridir. Tecrübeler göstermiştir ki, yiyecek ve su ihtiyaçlarını

karşılamak bir zaman alabilmektedir. Bu nedenle, en az 3 günlük ihtiyacı

karşılayabilecek ekstra su ve yiyecek mutlaka depolanmalıdır (Özellikle şehir

merkezlerinden uzakta bulunan işletmelerde).

Ön Hazırlık Safhasının Temel Elemanları:

Acil durum eylem planları1 geliştirmek

Planın içine uygulamalı pratikler yerleştirmek

Toplumun eğitimi ve bilinçlendirilmesi

1 Planlama, Acil durum aksiyon planı içeren bir iş güvenliği ve sağlığı programının çok önemli bir bileşenidir.

10

DURUMA MÜDAHALE

Müdahale programları, acil durumlar veya felaketler meydana geldiğinde, acil durumlarla

mücadele etmek için tasarlanırlar ve acil durum planlarının uygulanmaları, acil operasyon

merkezlerinin aktif hale getirilmesi, kaynakların mobilizasyonunu, ikaz ve yönlendirmelerin

yayınlanması, tıbbi ve sosyal hizmet yardımlarının tedariği gibi tedbirleri içermektedir.

Müdahale programı, kanunlar çerçevesinde acil durumun deklarasyonunu da kapsar

İYİLEŞTİRME

İyileştirme programları, çevreyi ve toplumu acil durum öncesi şartlarına yeniden

döndürmek için yapılandırmaya yardım etmek için tasarlanırlar.

İyileştirme programları, fiziksel düzeltme ve yeniden inşaa, ekonomik etki çalışmaları,

danışmanlık, finansal destek programları, geçici yerleşim, sağlık ve güvenlik bilgisi

gibi tedbirleri de içermektedir

Acil Durum Yönetimi;

Acil durum yönetimi çalışanları, toplumu ve çevreyi korumayı amaçlar.

İşletmenin yasal yükümlülüklerini yerine getirmesi ve yerel kurumlar ile uyumunu

temin eder.

İşletmeye finansal sıkıntılar, üretime ara verilmesi, ünitelerin zarar görmesi ve pazarın

kaybı gibi sıkıntılardan kurtulma yeteneği verir.

Bir acil durumun cezai ve toplumsal sorumluluğunu azaltır.

Çalışanlar, tedarikçiler, müşteriler ve toplum önünde işletmenin itibarını artırır.

Sigorta giderlerinde tasarruf sağlar.

Olası acil durumlara önceden hazırlanmak, gerçekleşme ihtimalini azaltmak, karşı

tedbir almak ve bu durumlardan en az zararla kurtulmayı başarabilmektir.

11

Yapılacak çalışmalar korumaya yönelik olarak “PROAKTİF” ve düzeltmeye yönelik

olarak “REAKTİF” planlama unsurlarını kapsamalıdır.

Diğer bir tanımlama ile, Acil durum yönetimi ; Risk Yönetimi ve Kriz Yönetimi

olarak iki başlık altında gerçekleşir. Devamlı bir süreçtir

OKUMA PARÇASI

ACİL DURUMLARA KARŞI HAZIRLIKLI OLUN

Kaynak:

Being Mentally Prepared For Emergencies

http://www.toolboxtopics.com/Gen%20Industry/Being%20Mentally%20Prepared%20f

or%20Emergencies.htm

İşyerinde acil bir durum söz konusu olduğunda nasıl davranmanız gerektiğini biliyor

musunuz? Bir çalışan ciddi yaralanırsa, yangın çıkarsa ya da bina yıkılırsa ne yapmanız

gerektiğini biliyor musunuz? Tepki vermeye hazır mısınız?

Doğal afetler ve acil durumlar gündelik hayatın bir gerçeğidir. Yerel ve uluslararası haber

programları her gün dünya çapında bu olayları belgelemektedir. İnsanlar tam olarak afetlere

hazır olmadığı için ciddi maddi kayıpların yanı sıra yüzlerce can kaybı da yaşanmıştır.

Temel ilkyardım ve CPR ( kardiyo pulmoner resüsitasyon) (İlkyardım ABCsi) acil durumlara

müdahalede iyi bir başlangıçtır. Bu kurslar önemli beceriler öğretir. Ama ilkyardım becerileri

kazanmış olmaktan çok, bu kurslar acil durumlara cevap verebilmeyi öğretir. Acil durum ya

da koşullarda ne şekilde davranılması gerektiğini Amerikan Kızılhaç’ı gibi saygın kuruluşlar

tarafından yayınlanan programlar öğretmektedir. Nereye bakmanız gerektiğini bilmek ya da

ne şekilde davranmanız gerektiğini bilmek bir işçinin ya da bir aile ferdinizin hayatını

kurtarabilir.

12

İşyerinizde bir acil durum eylem planı olmalıdır. Bu planı periyodik olarak gözden geçirin ve

acil durum adımlarının farkında olun. Tesisteki olası acil durumlar için eylemlerinizi önceden

bilin. Bu her durumda güvenlik bilincinizi de arttıracaktır.

Güvenlik bilinci, işyerinin düzenli güvenlik toplantıları, eğitimler ya da şahsi emniyet ve

sağlık ilginizle elde edilir. Acil bir durumla karşı karşıya kaldığınızda bu farkındalık sizin

duruma hızlı cevap verme yeteneğinizi arttıracaktır. Eğer tehlikeli bir işte çalışıyorsanız bu

özellikle önemlidir. Aşağıdakilere cevap verebiliyor olmanız gereklidir:

Acil bir durumda kimi nasıl haberdar etmelisiniz?

Sorumlu bir tepki vermeye hazır mısınız?

Yardım için koşturmalı mısınız yoksa yaralılar ile birlikte mi kalmalısınız?

Eğer ilkyardımcı değilseniz, ekibinizde kimin ilkyardımcı olduğunu biliyor musunuz?

Acil durum alanının güvenlik çemberine alınması gerekli mi?

Emir-komuta zincirini biliyor musunuz? Acil durumda kimin sorumlu olduğundan

haberdar mısınız?

İşinize her gün ne yapmanız gerektiğini ve üretimde karşılaşabileceğiniz problemleri nasıl

çözeceğinizi bilerek geliyorsunuz. Potansiyel bir acil durum için de zihinsel farkındalık en iyi

hazırlıktır. Bir çalışan yaralandığında ki özellikle bu hayati önemli ise ne yapmanız

gerektiğini önceden analiz edin. Kimyasal bir sızıntı durumunda, kendinizi, işçileri ve

şirketinizi nasıl korumanız gerektiğini bilin. Bir kriz anında, en iyi planı yapmak için şansınız

olmayabilir, o nedenle önceden vaktiniz varken bu kararları, planları yapmalısınız.

Acil bir durum söz konusu olduğunda zihinsel olarak hazır olmak sizin sorumluluğunuzdur.

13

KAYNAKLAR:

Büyük Endüstriyel Kazalar İçin Acil Durum Planlaması Rehberi

Büyük Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete Tarihi:

18 Ağustos 2010,

ÇELİK Kazım -Okullarda Acil Durum Yönetimi

ÇSGB ÇASGEB Eğitim Notları 2011-2012

İSG Mevzuatı (6331 İs Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, İşyerlerinde Acil Durumlar

Hakkında Yönetmelik, İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve

Eğitimleri Hakkında Yönetmelik, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi

Yönetmeliği, Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik vb.)

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete Tarihi: 18 Haziran

2013, Sayı : 28681)

İTÜ Afet Yönetim Merkezi Yayınları

KADIOĞLU Mikdat, Afet Yönetimi Beklenilmeyeni Beklemek, En Kötüsünü

Yönetmek, Marmara Belediyeler Birliği

ÖZDİKMEN Tayfun - Acil Durum Yönetimi (Kurum, Kuruluş ve Tesislerde; Acil Durum Yönetimi ve İş Güvenliği Sağlığı)

ŞAHİN Necmettin Afet Yönetimi ve Acil Yardım Planları TMMOB İzmir Kent

Sempozyumu

TS 18001, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri Standartı, Nisan 2008