FEN EĞİTİMİNDE SOSYOBİLİMSEL DURUM TEMELLİ ÖĞRETİM ve

ÖNEMİ

IMPORTANCE OF SOCIOSCIENTIFIC ISSUE BASED TEACHING IN

SCIENCE EDUCATION

aAyşegül Evren bFitnat Kaptan

a,b Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, ANKARA

a aevren@hacettepe.edu.tr b fitnat@hacettepe.edu.tr

ÖZET

Fen eğitiminin en temel amacı sorumluluk sahibi vatandaşlar yetiştirmektir. Öğrencilerimizin hem

şimdi hem de gelecekteki yaşantılarında, politikacılar, kitle iletişim araçları, sivil toplum örgütleri ve birçok

inandırıcı grup tarafından ileri sürülen bilimsel temelli toplumsal durumlarla ilişkili eylem ve kararlara

katılmaları beklenir. Ancak yapılan araştırmalarda okullardaki yapılan bilim etkinliklerinin öğrencileri

toplumun bir ferdi olarak sorumluluk ve değer sahibi vatandaşlar olarak yetiştirilmeleri yönünde eksik kaldığı

vurgulanmaktadır (Hofstein, Eilks & Bybee, 2010). Bu noktada “hangi tür içerik (bağlam) tüm öğrencilerin

fen okuryazarı olmalarını sağlar? sorusu üzerinde düşünmeyi gerekli kılmıştır (Walker & Zeidler, 2007).

Bu çalışmada fen eğitimindeki sosyobilimsel durum içeren konular incelenerek, bu konuların ele

alındığı bir öğretim sürecinin bireylerin fen eğitiminde kazandırılması gereken temel becerilere katkısı

incelenmiştir. Bu amaçla; sosyobilimsel durum nedir? Fen eğitiminde sosyobilimsel durumlar nelerdir?

Eğitim alan yazınında sosyobilimsel durumların etkililiği üzerine yapılan araştırmalar ve bulguları nelerdir?

Fen eğitimi açısından bireylere kazandırdığı beceriler nelerdir? sorularına cevap verilmeye çalışılmıştır. Bu

derleme çalışmasında ulusal ve uluslararası düzeydeki araştırma bulguları analiz edilmiştir.

Araştırma sonucunda alan yazındaki araştırmacılarca ele alınan sosyobilimsel durumlar ve öğrenme

sürecinde sosyobilimsel durum temelli öğretim yaklaşımında kullanılan yöntem ve teknikler paylaşılmıştır.

Ayrıca ülkemizde fen bilimleri öğretim programında sosyobilimsel durumlar ve öğrenme sürecinde öğretmen,

öğretmen adayı ve araştırmacılarca kullanılabilecek örnekler ve önerilere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sosyobilimsel Durum, Sosyobilimsel Durum Temelli Öğretim ve Fen Eğitimi

ABSTRACT

The most basic goal of science education is to raise responsible citizens. Both now and in the future

lives of our students, they are expected to attend to actions and decisions associated with scientifically based

social situations that are put forward by politicians, mass media, civil society organizations and many credible

groups. However, in the researches it is emphasized that science activities in schools remains in complete in

the direction educating students as a member of society as citizens having responsibility and value. (Hofstein,

Eilks & Bybee, 2010). At this point it was necessary to think over the question "what type of content (context)

enables all students to be scientific literate?” (Walker & Zeidler, 2007).

In this study examining the subjects in science education that contains socioscientific issues are

examined. For this purpose; answers to the questions, what is socioscientific issue? What are the

socioscientific issues in science education? What are the researches and their findings done on the

effectiveness of scioscientific issues in study of literature? What are the skills brought to individuals in terms

to science education? were tried to be given.

In this review of research findings in national and international level were analyzed. In research result,

the soscioscientific issues dealed by the researchers in literature , and methods and techniques used in

socioscientific issue-based teaching approach in the learning process were shared. Also socioscientific issues

in the science curriculum in our country and examples and suggestions that can be used by teachers, teacher

candidates and researchers during learning process are given.

Key Words: Socioscientific Issue, Socioscientific Issue- Based Teaching Approach, Science Education

1. GİRİŞ

Çağdaş ve demokratik toplumlarda değişik çevrelerce uzlaşmaya varılmamış durum ve olaylar

karşısında bireylerin sorgulama ve akıl yürütme süreçlerini kullanarak kendi görüş ve kararlarında söz

sahibi olarak vatandaşlık görev ve sorumluluklarını yerine getirmesi birinci derecede önemli

rolümüzdür. Bu genel amaç çerçevesinde fen eğitimcilerinin kendilerine sorması gereken soru “Bizler

fen eğitimi aracılıyla bu amaca nasıl katkı sağlarız?” olmalıdır. Bu soru bizi fen eğitimin genel ve özel

amaçları üzerinde düşünmemizi gerekli kılar. MEB (2013) fen bilimleri öğretim programı ve MEB

(2006) fen ve teknoloji öğretim programlarınca genel vizyonumuz “ bireysel farklılıkları ne olursa

olsun tüm öğrencilerin fen okuryazarı bireyler yetiştirmektir” olarak belirlenmiştir.

Fen okuryazarı bireyler bilim yapmak için bilimsel iletişimlerde bulunmalarını, günlük

hayatımızdaki ve etkileşim halinde bulunduğumuz toplumdaki fen ve teknoloji etkileşimlerini yeterli

bir şekilde anlayan kimliğe sahip kişilerdir (Hofstein, Eilks ve Bybee, 2011). Gelecekte tüm

öğrencilerin kariyerlerini bilim ve mühendislik alanlarında devam ettirmeyecekleri açıktır. Fakat fen

okuryazarı bireyler olarak modern demokrasi anlayışıyla, vatandaşlık görevlerini yerine getirmeleri

için temel fen ve teknoloji kavramlarını anlamaları, bilim-teknoloji-toplum ile ilişkili olay ve durumlar

karşısında kendi kararlarını alabilmeleri gerekecektir (Holdbrook ve Rannikmae, 2007; Roth ve Lee,

2004; Osborne ve Dillon, 2008).

Günümüzde her saniye bilimsel bilgiler ve teknoloji tasarım ürünleri üretilmektedir.

Toplumdaki bireylerin tüm bilimsel bilgilere hakim olma ve teknolojinin ürünlerini kullanabilmesi

imkansızlaşmaktadır. Bu durum öğrenme ve öğretim sürecinin bilimsel bilgileri ve teknolojiyi öğretme

amacından ziyade, temel becerilerin geliştirilmesi yönünde bir değişimi gerekli kılmıştır. Kaptan

(1999) fen dersleri aracılığıyla öğrencilerde kazandırılması gereken becerileri;

1. Bilimsel bilgileri bilme ve anlama

Bir alana özgü bilgileri bilme (olgular, kavramlar, ilkeler, kuramlar ve yasalar )

Fen bilimlerinin tarihini bilme ve felsefesini anlama.

2. Araştırma ve keşfetme

Gerçek bilim insanlarının düşünüş yollarını ve çalışmalarını öğrenmek için bilimsel

süreçleri kullanma (gözlemleme, betimleme, sınıflama ve düzenleme, ölçme ve

tablolama süreçlerini kullanma, iletişim kurma, kestirme ve yordama, hipotez kurma,

hipotezleri yoklama, değişkenleri belirleme ve kontrol etme, verileri yorumlama, basit

araçlar ve fiziksel modeller yaratma)

Psikomotor becerileri kullanma

Bilişsel becerileri kullanma

3. Tasarlama ve yaratma

Zihinsel olarak projeler yaratma

Zihinsel olarak tasarlanan şeyleri görebilme

Eşyaları ve fikirleri yeni düzenlere koyma

Problem ve bilmece çözme

Alışılmadık düşünceler üretme

4. Duygulanma ve Değer Verme

Fen bilimlerine, okula, öğretmenlerine ve kendine karşı olumlu tutumlar geliştirme

Çevresindeki insanların duygu ve düşüncelerine karşı duyarlı ve saygılı olma

Kişisel duygularını yapıcı bir şekilde ifade edebilme

Kişisel değerlere toplumsal sorunlara ve çevre sorunlarına ilişkin kararlar verme

5. Kullanma ve Uygulama

Bilimsel kavramların günlük yaşantıdaki kullanışlarını görme

Öğrenilen bilimsel kavramları ve becerileri gerçek teknoloji problemlerine uygulama

Ev araçlarında uygulanan bilimsel ve teknolojik ilkeleri anlama

Günlük yaşantıda karşılaşılan sorunların çözümünde bilimsel süreçleri kullanma

Bilimsel gelişmeleri veren basın ve yayın raporlarını anlama ve değerlendirme

Kişisel sağlık beslenme ve yaşam biçimi konularında söylenti ve heyecanlardan çok

bilimsel bilgilerle karar verme

Fen bilimlerini diğer bilimler ile bütünleştirme olarak belirtmişlerdir.

Fen okuryazarı birey bahsedilen temel becerilere sahip ve yaşamının her alanında bunları

kullanabilen kişilerdir. Peki fen dersleri aracılığıyla kazandırılması gereken becerilerde “hangi tür

içerik-kapsam bizlere aracı olacaktır?”.

Son zamanlarda fen eğitim çevreleri, sosyobilimsel durumlar aracılığıyla öğretimi fen

okuryazarlığının güçlendirilmesi, eylemsel bilim hakkında bilgi edinme, tartışma ve bilgiyi

değerlendirme becerilerini geliştiren, sosyal ve bilimsel konular hakkında kararlar almaları ve

tartışmalara katılmalarına teşvik eden bir yol olarak tanımlanmaktadır (Pouliot, 2008; Zeidler ve

Nichols, 2009). Fen eğitiminde öğrenme ve öğretme sürecine sosyobilimsel durumların dahil

edilmesini vurgulayan birçok araştırma vardır ( Zeidler & Keefer, 2003; Sadler, 2004; Zeidler, Sadler,

Simmons & Howes, 2005; Walker & Zeidler, 2007; Hofstein vd., 2010; Topçu, Sadler & Tüzün,

2010).

Bu çalışmada sosyobilimsel durumların fen eğitiminde niçin önemli olduğu, sosyobilimsel

durum temeli öğretimin fen derslerinde nasıl ele alınacağı ve derslerin bu şekilde yürütülmesinin

öğrencilere kazandıracağı beceriler açıklanmıştır. Konuyla ilgili derinlemesine bir anlayış

geliştirebilmek için fen eğitim literatüründe ele alınan soyobilimsel durumlar ve etkililiği üzerine

araştırmalar incelenmiştir. Sosyobilimsel durum temelli öğretimin fen okuryazarlığının işlevsel

boyutlarını ön plana çıkaran etkili ve kullanılabilir bir yaklaşım olarak ele alınmıştır. Bu nedenle

çalışmanın eğitim alan yazınına ve fen eğitimcilere katkı getireceği düşünülmektedir.

1.1 Sosyobilimsel Durumlar ve Kapsamı

Sosyobilimsel durumlar (SSI) bilimin kavramsal ve teknolojik boyutları ile ilişkili toplumsal

ikilemleri kapsayan, öğrencilerin karşılıklı diyalog, çekişme ve tartışma içerisine girecekleri toplumu

etkileyen bilimsel durumlardır (Sadler, 2004; Zeidler & Nichols, 2009). SSI tabiatı gereği tartışmalı

olmakla beraber bu durumların çözümüne ilişkin karar vermede bireyin ahlaki açıdan muhakemesini

ve etik kaygıların değerlendirilmesini de kapsamaktadır (Zeidler & Nichols, 2009).

Sosyobilimsel durum akımı özellikle öğrencilerin düşünme süreçlerini geliştirmek için bilimin

nasıl durumlara dayandığı ve etkileyen kararları, ahlaki kararlar ile fiziksel ve sosyal çevreye

odaklanır (Kolsto, 2001; Sadler, 2004; Zeidler vd., 2005).

Hofstein vd., (2010)’nun sosyobilimsel durum olarak seçilecek bağlamın değiştirilebilir

ölçütlerine ilişkin önerdiği görüşler aşağıdaki gibidir;

Gerçeklik (Authenticity): Günlük hayatımızda televizyon, gazete gibi kitle iletişim

araçlarında gerçekten karşılaştığımız durumları ileri sürmek.

Uygunluk (Relevance): Doğrudan öğrencilerin şimdi ve gelecekteki yaşantılarını

etkileyecek toplumsal kararlara yönelik durumlar ileri sürmek.

Karara varılmamış bir duruma ilişkin toplum ilgisi: Politikacılar, inandırıcı gruplar

tarafından farklı görüşlere ilişkin toplumsal tartışmaları belgelemek.

Açık toplantılara izin vermek: Öğrencilerin sosyoekonomik, ahlaki ve etik değerlerini

incitmeden mümkün olabilecek tartışmalı durumlar ileri sürmek.

Farklı ülkelerin fen ve teknoloji eğitimine yönelik olarak eğitim sistemlerini ele alarak

tartışmak.

Özetlemek gerekirse bilimsel gelişmelere dayalı olarak ortaya çıkmış, tek bir doğru cevabı

olmayan, açık uçlu, bilim çevrelerince ortak bir uzlaşmaya varılmamış, ikilem içeren ve ele alınış

biçimleri bireylerin sahip olduğu ahlaki, duygusal ve etik değerlere bağlı olarak değişen durumlardır.

Ulusal ve Uluslararası fen eğitim literatürün de ele alınan sosyobilimsel durumlar aşağıdaki gibidir;

Sosyobilimsel Durum Temaları Yazarlar

Atık İşletimi ve Atıkların geri dönüşümü Kordland (1996)

Yerel Çevre Sorunları Patronis vd., (1999)

Madenler ve çevresel etkileri Petretti (1999)

Çiftlik hayvanlarının genetiği, tavuk

çiftliklerinin artışı ve çevreye etkilerini

Jimenez-Aleixandre, Rodri ‘ guez, ve Duschl (2000)

Enerji Nakil Hatları ve Lösemi Kolstø (2001)

Hayvan Hakları Zeidler vd., (2002)

Genetik mühendisliği, Genetiği değiştirilmiş Zohar ve Nemet (2002), Sadler ve Zeidler (2004), Sadler ve

Organizma, genetik tarama testi, genetiği

değiştirilmiş gıdalar, genetik ikilemler, gen

terapisi ve klonlama

Donnely (2006) Walker ve Zeidler (2007) Yaman (2011),

Soysal

(2012), Kutluca (2012)

Küresel Isınma ve Sera Etkisi Sadler vd. (2002), Sadler (2004), Nuangchalerm ve

Kwuanthong (2010), Klosterman ve Sadler (2010)

Fetal dokusu, kanser ve küresel ısınma Bell ve Lederman (2003)

Gen terapisi, Klonlama, Küresel ısınma Topçu (2008), Topçu ve Sadler (2010), Topçu, Sadler ve

Yılmaz-Tüzün (2010)

Dengeli Beslenme Goloğlu (2009)

Kıyı kumu yer değiştirmesi, fok avcılığı, hız

limiti

Nichols ve Zeidler (2009)

Maddenin Yapısı Deveci (2009)

İklim değişikliği, nükleer enerji, genetiği

değiştirilmiş gıdalar, insan genom projesi

İşbilir (2010)

Kök Hücreler ve Klonlama Concannon, Siegel, Halverson ve Freyermuth (2009)

Ma-Guo Ulusal Park Sheng Lin ve Mintzes (2010)

Nükleer Enerji Zengin, Keçeci, Kırılmazkaya ve Şener (2011)

Kuş Gribini önlemek için Tavuk Katliamı Lee ve Grace (2012)

Mangrov ekosistemi tahribatı Luthar, Tippins, Bilbao, Tan ve Gelvezon (2013)

Küresel ısınma, genetiği değiştirilmiş

organizmalar, nükleer enerji ve tüketimdir

Christenson, Rundgren ve Zeidler (2014)

Araştırmacılarca ele alınan sosyobilimsel durum temaları incelendiğinde fok avcılığı, tavuk

çiftlikleri gibi yerel konular ve genetik mühendisliği ve uygulamaları, küresel ısınma gibi çok geniş

yelpazedeki küresel boyutlar taşıyan konularda olabilmektedir. Bir araştırmacı, öğretmen veya

öğretmen adayı bir konu kapsamının sosyobilimsel olup olmadığına karar verirken, öncelikler

kendine;

Bilimsel mi?

İkilem taşıyor mu?

Bilim-Toplum-Teknoloji etkileşimini kapsamında bulunduruyor mu?

Açık uçlu ve tek doğru cevabı yok mu?

Cevabı kişilerin etik, ahlaki, duygusal değerlerine bağlı olarak değişebiliyor mu? Gibi

soruları sormalıdır.

1.2 Fen Eğitiminde Sosyobilimsel Durum Temelli Öğretim

Araştırmacıların fen sınıflarına sosyobilimsel durumları dahil etme çabalarındaki temel amaç,

sorumluluk sahibi vatandaşlar yetiştirmede bilim temelli güncel dünya durumlarına odaklanarak,

bilimin toplumdan izole olmayan ve topluma yansıyan rolünü vurgulayarak, akademik disiplinler arası

ilişkileri ve gelecekteki kestirimleri ortaya koyabilmektir (Driver, Newton ve Osborne, 2000; Kolsto,

2001; Sadler, 2004).

McCann-Sherman (1999), durumlar üzerine planlanmış bir öğrenme sürecinde öğrencilere

farklı görüşlere çağrışım yapmak, verilerin farklı açılardan yorumlanmasına dayalı olarak ortaya çıkan

karşıt görüşlerin sunulması ve çözüme ilişkin olası eylemler hakkında görüşleri uyandırmak olduğunu

belirtmiştir.

Zeidler ve Nichols (2009) göre belirli bilimsel ilkelerin öğretimi özel öğretim yöntemleri

gerektirirken, hem bilimsel ilkeler hem de güncel durumların ele alınacağı pedagojik modellerin

geliştirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Ayrıca yazarlar sosyobilimsel durumların mantığı ve öğrenme

sürecinde yönlendirilmesini içeren iki varsayım öngörmektedirler. Bunlar;

1. Akademik süreç boyunca öğrencilerin ilgisini çekecek bilimsel niteliğe sahip etik ve

ahlaki durumları içeren senaryoların seçimi ve öğrencilerin bunlar üzerindeki tartışmalarıdır.

2. SSI’ın argümantasyon bağlamı içerisine alınarak bilimsel niteliğe sahip ahlaki ve etik

durumlar hakkında argüman ve kanıtları kullanarak karara varma sürecini içeren öğretim sürecidir

(Sadler ve Zeidler, 2005; Zeidler ve Sadler, 2008).

Araştırmacılarca belirtildiği gibi öğrenme ve öğretim sürecinde sosyobilimsel durumlar

problem senaryoları içerine entegre edilerek, senaryoyu takip eden sorgulamaya ve karar vermeye

dayalı sorular ile desteklenmektedir. Diğer yol olarak ise argümantasyon öğelerinin içerisine dahil

edilerek iddiayı geçerli veya geçersiz bulmaya yönelik bir argüman yapılandırılmasıdır. Tabiki

probleme dayalı öğrenme yaklaşımının yöntemi olan problem senaryolarına ve bilimsel tartışma

tabanlı öğretim yaklaşımına yönelik argüman yapılandırma sürecine, büyük ve küçük grup

tartışmaları, açık oturumlar, münazaralar, görüş geliştirme, beyin fırtınası ve soru cevap teknikleri

eşlik edebilir.

1.3 Sosyobilimsel Durumların Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programındaki Yeri

Son yıllarda birçok ülke için fen eğitiminde uluslararası karşılaştırmalar ve

değerlendirmelerdeki kötü sonuçlar fen eğimindeki mevcut içerik ve pedagojik yaklaşımlar üzerinde

yeniden düşünmeyi gerektirmiştir (Hofstein vd., (2011). Holdbrook (2005) göre fen programlarında

gerçeklere ilişkin bilimsel bilgilerin izole bir biçimde öğretimi öğrencilerin bireysel ve toplumsal

yaşantıları ile bağlantısız bilgiler edinmesine ve sonuçta toplumsal durum ve tartışmalara katılmalarını

olanaksızlaştırır.

Bu durumlara karşı birçok ülkede yenilikçi yaklaşımlar ile yeni fen eğitim standartlarını

belirlemeye yönelik çalışmaları yapılmıştır. Amerikada; Tüm Amerikalılar için Bilim: Proje 2061 –

Science for All Americans: Project 2061- (Rutherford & Ahlgren, 1991), fen okuryazarlığı

değerlendirmeleri –benchmarks for science education- (AAAS, 1993), ulusal fen eğitim standartları

(NRC, 1996), İsrail’de (Tomorrow 98, 1992) gibi problem durumuna yönelik çalışmalar ve alınması

gereken önlemleri ortaya koymaktadır.

Türkiye’deki mevcut eğitim sistemimiz ise 2012 yılı itibariyle yasal değişikliğe gidilerek 12

yıllık zorunlu kademeli (kesintili; 4-4-4) eğitim sistemine geçilmiştir. Birinci kademe 4 yıl süreli

ilkokul (1-2-3-4), ikinci kademe 4 yıl süreli ortaokul (5-6-7-8), üçünçü kademe 4 yıl süreli lise (9-10-

11-12) olarak belirlenmiştir ( MEB, 2013).

Fen Eğitim Programımızı öğrenme alanları ve kazandırılmak istenen beceriler bakımından

incelendiğimizde ise fen okuryazarlığı temel vizyon olarak yeniden vurgulanmış olmakla birlikte,

kazandırılmak istenenler bilgi, beceri, duyuş ve fen-teknoloji-toplum-çevre olmak üzere dört alanda

ele alınılmıştır.

Bilgi Beceri Duyuş Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre

Canlılar ve Hayat

Madde ve Değişim

Fiziksel Olaylar

Dünya ve Evren

Bilimsel Süreç Becerileri

Yaşam Becerileri

Analitik Düşünme

Karar Verme

Yaratıcı Düşünme

Girişimcilik

İletişim

Takım Çalışması

Tutum

Motivasyon

Değerler

Sorumluluk

Sosyo-Bilimsel konular

Bilimin Doğası

Bilim ve Teknoloji İlişkisi

Bilimin Toplumsal Katkısı

Sürdürülebilir Kalkınma Bilinci

Fen ve Kariyer Bilinci

Görüldüğü üzere sosyobilimsel konular fen bilimleri öğretim programında öğrencilere fen-

teknoloji-toplum-çevre alt boyutundaki kazandırılmak istenen becerilerde yerini almıştır. Programın

amaçları kapsamında ilköğretim öğrencilerine sosyobilimsel durumları kullanarak bilimsel düşünme

alışkanlıkları kazandırmak ve bu alanlarda görev almak istemeseler bile toplumsal sorunların

çözümünde bir rolü oldukları bilincini aşılamak vurgulanmıştır( MEB, 2013).

1.4 Sosyobilimsel Durum Örnekleri

Bu bölümde araştırmacılara, öğretmen adaylarına ve öğretmenlere yardımcı olması amacıyla

öğrenme ve öğretim sürecinde sosyobilimsel durumların nasıl ele alınacağına yönelik tarafımızca

hazırlanan örnekler paylaşılacaktır:

1.4.1 İkilem Kartları

Reber (1985) ikilemlerin “bir kişinin, hiç birinin tam olarak tatmin edici olmadığı karşılıklı

olarak ayrışan ya da birbirine uymayan iki ya da daha fazla durumla seçim yapmak için yüzleşmesi”

olarak tanımlanabileceğini ifade etmektedir (Aydın, 2009).

İkilem kartları aracılığıyla öğrenme, öğrencilerin yaşamlarında akıllı kararlar verebilme

yeteneklerini geliştirmek ve pratik yapmalarına yardımcı olmak açısından önemlidir. Bu, gerçek

hayata dayanan birkaç zor seçimler içerisinde deneyime dayalı araştırmalar yoluyla gerçekleştirilir

(Wood vd., 2008). İkilem kartlarını, ikilem içeren bir durum taşıması ve cevap seçeneklerinin hiç

birinin tam doğru veya yanlış olarak kesin bir sonucu olmadığı için sosyobilimsel durum temelli

öğretimde etkin olarak kullanılabilir.

Organ bağışı konusu bireylerin ahlaki, duygusal ve kişisel değerlerinden etkilenen bilimsel

temelli, ikilem taşıyan bir konudur. 2013 Fen Bilimleri Öğretim Programında ilköğretim 7.sınıfta

“Organ bağışı ve organ naklinin toplumsal dayanışma açısından önemini kavrar” kazanımıyla

ilişkilidir.

Ön yüz Arka Yüz

1.4.2 Problem Senaryoları

Probleme dayalı öğrenme yaklaşımının temel materyali ya da aracı diyebileceğimiz senaryolar

içerisinde bir problem durumunun ele alındığı tamamen gerçek yaşamdan alınmış veya bütünüyle

kurgulanmış metinler ve çözüme ilişkin sorulardan oluşur.

Problem senaryolarının yazım aşamasında, gazete haberlerinden, fotoğraflardan, bilimsel

makalelerden, simülâsyonlardan, deneysel ya da laboratuvar sonuçları gibi yaşamla bağlantılı örnek

olaylardan faydalanılır. Senaryo içerisinde bulunan problemin çözümü için anahtar sorular hazırlanır.

Problem senaryolarında bulunan problemlerin ezbere yönelik olmamasına dikkat edilir (Açıkgöz,

2003). Problem senaryoları soyobilimsel durumların kullanıldığı bir öğrenme ortamında tercih edilen

yol ve yöntemlerden biridir (Topçu, 2008).

7. Sınıf “Geri dönüşümü kaynakların etkili kullanımı açısından sorgular” ve “Yakın

çevresinde atık kontrolü sorumluluğu geliştirir.” kazanımı ile ilişkili olarak bir sosyobilimsel durum

senaryosu oluşturulmuştur. Durumun geri dönüşüm ve atık kontrolü olarak seçilmesinde son

zamanlarda geri dönüşümün her ne kadar çevre dostu bir olay olarak tanımlansa da, geri dönüşüm

ürünlerinin sağlığa zararlı olduğuna ilişkin açıklamalar olmasıdır.

1.4.3 Bir Argüman Oluşturma

Argüman oluşturma bilimsel tartışma (argümantasyon) temelli bir öğretim-öğrenme sürecinde

yer verilecek etkinliklerden birisi olabilir. Mevcut yapısı itibariyle sosyobilimsel durumlar ile çok

güzel örtüşen bir yoldur. Araştırmacılarda sosyobilimsel durumların argümantasyon (bilimsel tartışma)

bağlamının içine alınmasını uygun olacağında bahsedilmiştir (Zeidler ve Sadler, 2008).

Literatürde argümanın anlamına yönelik iki nokta üzerinde durulmaktadır. Birincisine göre

argüman; bir nedeni, bir olay veya bir öneriye karşı savunmaktır. Buna göre argüman Kuhn (1992)

tarafından “retorik”, Boulter ve Gilbert (1995) tarafından ise “didaktik” olarak tanımlanır. Buna göre

tartışma, üzerinde tartışılan meselede karşı tarafın ikna edilmesidir. İkinci tür argümanlar ise fikir

birliğine ulaşılmak istenildiğinde gerçekleşir (Driver vd., 2000).

Cep telefonları değişik çevrelerce son zamanlarda fetüs gelişiminden başlayarak uzun vadede

çeşitli zararlara yol açabileceğine yönelik farklı bilgiler paylaşılmaktadır. Aynı zamanda yaşamımızda

vazgeçilmez derecede kolaylaştırmaktadır. Öğrencilerden bu ikileme ilişkin bir görüş oluşturması ve

bu görüşü argüman öğelerini kullanarak savunmaları beklenebilir. Örneğin aşağıda bizim

hazırladığımız bir sosyobilimsel argüman paylaşılmıştır.

Plastik Atıklar ve Geri Dönüşüm

Siz bir Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nda çalışan uzmansınız şehir plastiği atık kontrolünden

sorumlusunuz. Çalışmalarınızın yol haritasını belirlemek üzere araştırmalar yapıyorsunuz. Plastik içerikli

maddelerin, kullanım ve üretim kolaylığı nedeniyle tercih edildiğini ve geri dönüşümlü maddeler olduğunu

biliyorsunuz. Ancak yaptığınız araştırmalarda geri dönüşümlü ürünlerin canlıların sağlığına ciddi

derecelerde tehdit edebildiğini tespit ettiniz. Geri dönüşümü sağlanmış plastiklerin özellikle poşet torba

yapımında kullanıldığını ve siyah renkte olan bu torbaların kanserojen etki yaptığı uzmanlarca açıklanıyor.

Örneğin 23 ülke plastik torba kullanımını yasaklamış veya kısıtlamalar getirmiş. Türkiye ‘de ise plastik

atıkların geri dönüşümü ile elde edilen siyah plastik torba kullanımı Türkiye Belediyeler Birliği encümen

kararı ile yasaklanmıştır. Ancak birçok bakkal, seyyar satıcı ve pazarlarda maliyeti ucuz olduğu için

kullanılmaktadır. Aynı zamanda denizlere atılan plastikler yüzündün bunları besin zannederek yiyen birçok

canlı mevcut. Hollandalı araştırmacılarca bir deniz canlısı otopsi yapılarak incelendiğinde 1603 çeşit

plastik parçası ile karşılaşıldığına yönelik araştırmalarla karşılaşıyorsunuz. Doğadaki parçalanmasına

yönelik bilimsel kanıtlar baktığınızda ise bir tutarlılık söz konusu değil. Bazı araştırmacılar, doğada yok

olmayacağına inanmakta ve milyonlarca yıl çöp sahalarında kalacağını iddia etmektedir. Bazı çevreler ise

plastiğin geri dönüşümü olan bir kimyasal madde olduğunu vurgulamakta ve “Plastik değil insan kirletir”

açıklamasını yapmaktadır.

Bu görevde;

1. Sizi ne gibi problemler beklemektedir?

2. Plastik maddeler ile ilgili hangi bilgilere ihtiyaç duyarsınız?

3. Plastik atık kontrolünü sağlamak üzere ne gibi girişimlerde bulunurdunuz?

4. Geri dönüşümü sağlanmış plastiklerin kullanım alanları neler olmalıdır?

5. Plastik poşet kullanımına yönelik nasıl bir yol izlersiniz?

6. İnsanları plastik kullanımına ilişkin bilinçlendirmek üzere nasıl bir etkinlik planlarsınız?

Argüman Örneği; Cep telefonları Zararlı mı? Yoksa Yararlı mı?

1.5 Kazandırılan Beceriler

Sosyobilimsel durum akımı özellikle öğrencilerin düşünme süreçlerini geliştirmek için bilimin

nasıl durumlara dayandığı ve etkileyen kararları, ahlaki kararlar ile fiziksel ve sosyal çevreye

odaklanır (Kolsto, 2001; Sadler, 2004; Zeidler, Sadler, Simmons & Howes, 2005).

Zeidler ve Nichols (2009), sosyobilimsel durumların ele alındığı sınıf ortamlarının

öğrencilerin güvenilir kanıt ve verileri fark etmeleri, bilimsel olmayan durumlar ile bilimi ayırt

etmeleri ve argümantasyon becerilerinin geliştirmeleri için aktif katılımın sağlanmasını önemini

vurgular. Örneğin Patronis (1996) öğrencilerin bir soyobilimsel durum ile karşı karşıya kaldıklarında

argümanlar oluşturup bir karara varabildiklerini belirtmiştir. Zohar ve Nemet (2002)’de sosyobilimsel

durum bağlamının kullanıldığı deneysel bir çalışma sonrasında argümantasyon becerilerinin arttığını

belirlemişlerdir. Lin ve Mintzes (2010) ise yüksek başarı düzeyine sahip öğrencilerin sosyobilimsel

durumlarda üzerine argümantasyonun doğrudan öğretiminin olumlu etkiler yaratsada, düşük başarı

seviyesindeki öğrencilerde kavramsal bilgi eksikliği nedeniyle geri kalmışlardır. Düşük başarılı

öğrencilerin sosyobilimsel durumun kapsamındaki kavramlara daha çok odaklandığını ve

argümantasyon becerileri için ayrı bir zamana ihtiyaçları olduğunu belirlemişlerdir.

Fenle ilgili sosyo-bilimsel konularda karar verme becerilerinin gelişmesinin fen okur-

yazarlığının önemli bir niteliği olduğu düşünülmektedir. Öğrencilerin karar verme becerilerinin

geliştirilmesinde sosyo-bilimsel aktiviteler büyük rol oynamaktadır. Bu tür aktiviteler öğrencilerin

fenle ilgili ekonomik, politik, sosyal, sağlık ve etik konularda sorumluluk sahibi olmalarını, olaylara

eleştirel bir gözle bakabilmelerini ve bilinçli kararlar verebilmelerini sağlamaktadır. Bu özelliğinin

yanı sıra kavram öğrenme ve bilimsel sorgulamanın doğasını anlamada da etkili olmaktadır (Aktaran

Hofstein vd., 2010). Ayrıca sosyobilimsel durum temelli öğrenme yaklaşımı öğrencilerin analitik

düşünme becerilerinin gelişmesini destekler ve teşvik eder ( Pedretti, 1999).

Sosyobilimsel durum üniteleri; analiz, çıkarım yapma, açıklama, değerlendirme, yorumlama

ve öz düzenleme gibi yaratıcı düşünme becerilerinin (Facione, 2007) gelişiminim teşvik edecektir.

Aynı zamanda öğrencilerin doğruyu arama, açık fikirlilik, analitiklik, sistematiklik, mantıklılık ve

artan bir biçimde sorgulamalarında kendinlerine olan güvenlerine ve dolayısıyla eleştirel düşünme

eğilimlerine yardımcı olabilir (Zeidler ve Nichols, 2009).

Sosyobilimsel durumların ele alındığı dikkatlice düzenlenmiş sosyal sorumluluk

aktivitelerinde öğrencilerin katılımı sağlandığında, bunlar öğrencilerin, güvenirlik, doğruluk,

dayanıklılık, diğergamlık, şefkat gibi bazı niteliklerini güçlendirecek veya geliştirecektir. Bu yönüyle

karakter gelişimi ve değer eğitiminde önemli bir yere sahiptir (Zeidler ve Nichols, 2009).

Genel olarak sosyobilimsel durum temelli öğretimin araştırmacılarca belirtilen fen

eğitimindeki kazandırdığı beceriler aşağıdaki gibidir.

SONUÇ ve ÖNERİLER

Fen eğitimi aracılığıyla öğrencilerimizin kendi bireysel ve sosyal yaşantılarında sıklıkla

karşılaşacakları sosyobilimsel durumlar üzerinde düşünmeleri, güvenilir bilgi kaynaklarını ayırt

etmeleri, araştırma yapmaları ve edindiği deneyimleri kendi süzgeçlerinden geçirerek bir görüş, bir

iddia, bir karar oluşturmaları rol ve sorumlulukları arasındadır. Fen bilimlerine yönelik derslerde

sosyobilimsel durum temelli öğretim etkinliklerine yer verilmesi öğrencilerin sorgulama, analitik ve

eleştirel düşünme, bilimsel tartışma, etik ve ahlaki muhakeme becerilerine katkılar sağladığı ve

karakter gelişiminde etkili olduğu söylenebilir. Ayrıca sosyobilimsel durumlar doğası gereği gündelik

ve toplumsal yaşamın bir parçası olarak öğrenenlerin sık sık karşılaştığı, merak duydukları konular

arasındadır. Bu durum öğrenci motivasyonlarını öğrenme süreci boyunca olumlu yönde

etkilemektedir. Bu açılardan düşünüldüğünde fen eğitiminde sosyobilimsel durum temelli öğretim

uygulamalarına yer verilmesi kuşkusuz fen okuryazarı birey kimliğinin gelişimine katkı sağlayacaktır.

Bu görüş ulusal ve uluslararası program geliştirme çalışmalarında ve araştırmalarda da vurgulanmış ve

Argümantasyon (Bilimsel

tartışma) Becerisi

Sosyobilimsel Durum

Temelli Öğretim

Karar verme Becerisi

Eleştirel

Düşünme Becerisi

Analitik Düşünme

Becerisi Sorgulama Becerisi

Etik ve Ahlaki

Muhakeme

Becerisi

ülkemizde de 2013 yılı Fen Bilimleri Öğretim Programı kapsamında yer verilmiştir. Bu nedenle

öğrenme ve öğretme sürecini yönlendiren öğretmen ve öğretmen adaylarının sosyobilimsel durum

temelli öğretim ve öğrenme-öğretim sürecinde yer verilecek etkinlik uygulamaları hakkında bilgi ve

deneyimlere sahip olması gerekmektedir. Bu araştırma sonucunda önerilerimiz aşağıdaki gibidir:

1. Öğretmenler ve öğretmen adaylarına sosyobilimsel durum temelli öğretim ve

uygulamaları hakkında hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim seminerleri planlanabilir.

2. Fen bilimleri öğretim programı kazanımlarındaki sosyobilimsel durumlar daha net bir

biçimde vurgulanarak, ders kitaplarında da yer verilebilir.

3. Fen eğitim araştırmacılarınca sosyobilimsel durumların ele alınabileceği etkinlikler

artırılabilir.

4. Sosyobilimsel durum temelli öğretim sürecinin farklı değişkenler üzerine etkisini araştıran

nitel ve nicel araştırmalar arttırılabilir.

KAYNAKÇA

Açıkgöz, K.Ü. (2003). Aktif Öğrenme. Eğitim Dünyası Yayınları: İzmir.

Aydın, F. (2009). Teknolojinin doğasına yönelik fen bilgisi öğretmen adaylarının görüşlerinin

ve kavramlarının gelişimi ve öğretimde ikilemlerin etkililiği. Yayınlanmamış doktora tezi, Gazi

Üniversitesi, Ankara.

Bell, R. L., Lederman, N. G. (2003). Understanding of the nature of science and decision

making on science and technology based issues. Science Education, 87, 352-377.

Christenson, N., Chang Rundgren, S.N., ve Zeidler, D.L. (2013). The Relationship of

discipline background to upper secondary students’ argumentation on socioscientific issues. Journal of

Research in Science Education, doi: 10.1007/s11165-013-9394-6.

Chung Lee, Y., Grace, M. (2012). Students’ reasoning and decision making about a

socioscientific issue: A cross context comparison. Journal of science education, 96, 787-807.

Concannon, J., Siegel, M.A., Freyermuth, S.K., ve Halverson, K.L. (2009). College students’

conceptions of stem cells, stem cell research and cloning, Journal of Science Education Technology

doi: 10.1007/s10957-009-9190-2.

Deveci, A. (2009). İlköğretim yedinci sınıf öğrencilerinin maddenin yapısı konusunda

sosyobilimsel argümantasyon bilgi seviyeleri ve bilimsel düşünme becerilerini geliştirmek.

Yayınlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.

Driver, R., Newton P., ve Osborne J. (2000), Establishing the norms of scientific

argumentation in classroom, Science Education, 20, 1059-1073

Goloğlu, S. (2009). Fen eğitiminde soyo-bilimsel aktivelerle karar verme becerilerinin

geliştirilmesi: Dengeli beslenme. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul.

Hofstein, A., Eilks, İ., ve Bybee, R. (2010). Societal issues and their importance for

contemporary science education-a pedagogical justification and the state-of-the-art in İsrael, Germany,

and the USA. International Journal of Science And Mathematics Education, 9, 1459-1483.

Holbrook, J. & Rannikmäe, M. (2007). Nature of Science Education for Enhancing Scientific

Literacy. International Journal of Science Education, 29, 1347 - 1362.

Holdbrook, J. (2005). Making chemistry teaching relevant. Chemical Education International, 6 (1).

İşbilir, E. (2010). Investigating pre-service science teachers' quality of written argumentations

about socio-scientific issues in relation to epistemic beliefs and argumentativeness. Yayınlanmamış

yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.

Jimenez-Aleixandre, M. P., Rodrigues, A. B., ve Duschl, R. (2000). “Doing the lesson” or

“doing science”: Argument in high school genetics. Journal of Science Education, 84(6), 757-792.

Kaptan, F. (1999). Fen bilgisi öğretimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi

Kırbağ, Z. F., Keçeci, G., Kırılmazkaya, G., ve Şener, A. (2011). İlköğretim öğrencilerinin

nükleer enerji sosyobilimsel konusunu online argümantasyon yöntemi ile öğrenmesi. 5th International

Computer & Instructional Technologies Symposium, 22-24 September 2011, Fırat University, Elazığ

Klosterman, M. L. & Sadler, T. D. (2010) Multi-level assessment of scientific content

knowledge gains associated with socioscientific issues-based instruction. International Journal of

Science Education, 32, 8, 1017-1043

Kolsto, S. D. (2001). ‘ To trust or not to trust, …’-pupils’ ways of judging information

encountered in a socio-scientific issue. International Journal Of Science Education, 23, 877-901

Kortland, K. (1996). An STS case study about students’ decision making on waste issue.

Science Education, 80, 673-689.

Kutluca, A.Y. (2012). Fen ve teknoloji öğretmen adaylarının klonlamaya ilişkin bilimsel ve

sosyobilimsel argümantasyon kalitelerinin alan bilgisi yönünden incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek

lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu.

Luther, R.A., Tippins, D.J., Bilbao, P.P., Tan, A., ve Gelvezon, R.L. (2013). The story of

mangrove depletion: using socioscientific cases to promote ocean literac. 25 Nisan 2014 tarihinde

http://dx.doi.org/10.1080/00368121.2013.768952 adresinden erişildi.

McCann-Sherman, W. (1999). Teaching about societal issues in science classrooms. ERIC

MEB. (2006). İlköğretim fen ve teknoloji (6, 7. Ve 8. Sınıflar) öğretim programı. Ankara:

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı.

MEB. (2013). İlköğretim kurumları (ilkokullar ve ortaokullar) fen bilimleri dersi (3, 4, 5, 6, 7

ve 8. Sınıflar) öğretim programı. Ankara: Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı.

National Research Council (NRC) (1996). National Science Educational Standards.

Washington, DC: National Academy Press.

Nuangchalerm, P., Kwuanthong, B. (2010). Teaching “Global warming” through

socioscientific issue -based instruction, Asian Social Science, 6(8), 42-47

Osborne, J., Dillon, J. (2008). Science Education in Europe: Critical Reflections. London: The

Nuf-field Foundation.

Patronis, T., Potari, D., ve Spiliotopoulou, V. (1999). Students’ argumentation in decision

making on a socioscientific issue: Implication for teaching. International Journal Of Science

Education,21, 745-754.

Pedretti, E. (1999). Decision making and STS education: Exploring scientific knowledge and

social responsibility in schools and science centers through issue based approach. Journal of School

Science and Mathematics, 99(4), 174-181.

Pouliot, C. (2008). Students’ inventory of social actors concerned by the controversy

surrounding cellular telephones: A case study. Science Education, 92, 543-559.

Sadler, T. D., Zeidler, D. L. (2004). The morality of socioscientific issues: Construal and

resolution of genetic engineering dilemmas. Science Education, 88(1), 4-27.

Roth, W.-M., & Lee, S. (2004). Science Education as/for Participation in the Community.

Rutherford, F.J., Ahlgren, A. (1991). Science for all Americans: The Project 2061. Newyork:

Oxford University Press.

Sadler, T. D., Chambers, F. W., & Zeidler, D. L. (2004). Student conceptualizations of the

nature of science in response to a socioscientific issue. International Journal of Science Education, 26,

387-409.

Sadler, T. D., ve Donnelly, L. A. (2006). Socioscientific argumentation: The effects of

content knowledge and morality. International Journal of Science Education. 28(12), 1463-1468

Sadler, T.D. (2004). İnformal reasoning regarding socioscientific issues: A critical review of

research. Journal Of Research In Science Teaching, 41(5), 513-536.

Sadler, T.D., & Zeidler, D.L. (2004). The morality of socioscientific issues: Construal and

resolution of genetic engineering dilemmas. Journal of Science Education, 88(1), 4-27.

Sadler, T.D., Zeidler, D.L. (2005). Patterns of Informal Reasoning in the Context of

Socioscientific Decision Making. Journal of Research in Science Education, 2(1), 112-138

Sheng Lin ve Mintzes (2010). Learning argumentation skills through instruction in

socioscientific issues: the effect of ability level. International Journal of Science and Mathematics

Education, 8, 993-1017

Soysal, Y. (2012). Sosyobilimsel argümantasyon kalitesine alan bilgisi düzeyinin etkisi:

Genetiği değiştirilmiş organizmalar. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Abant İzzet Baysal

Üniversitesi, Bolu.

Tomorrow 98 (1992). The report on reform in science education. Jerusalem, Israel: The

Ministry of Education.

Topçu, M. S. (2008). Pre-service science teachers’ informal reasoning regarding

socioscientific issues and the factors influencing their informal reasoning. Yayınlanmamış doktora

tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Topçu, M. S., Sadler, T. D., ve Yılmaz-Tüzün, Ö. (2010). Pre-service science teachers’

informal reasoning about socioscientific issues: the influence of issue context. İnternational Journal

Of Science Education, 32(18), 2475-2495.

Topçu, M.S., ve Sadler, T. D. (2010). Pre-service Science Teachers’ Informal Reasoning about

Socioscientific Issues: The influence of issue context. International Journal of Science Education,

32(18), 2475-2495.

Walker, A. K., Zeidler, L. D. (2007). Promoting discourse about socioscientific issues through

scaffolded inquiry. İnternational Journal Of Science Education, 29(11), 1387-1410.

Yaman, H. L. (2011). Argumantasyon tabanlı biyoetik eğitiminde örnek bir uygulama:

genetiği değiştirilmiş organizma ve genetik tarama testi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi

Üniversitesi, Ankara.

Zeidler, D. L., Keefer, M. (2003). The role of moral reasoning and the status of socioscientific

issues in science education: Philosophical, psychological and pedagogical considerations. In D. L.

Zeidler (Ed.), The role of moral reasoning on socioscientific issues and discourse in science

education. The Netherlands: Kluwer Academic Press

Zeidler, D. L., Sadler, T. D., Simmons, M. L., ve Howes, E. V. (2005). Beyond STS: A

research based framework for socioscientific issues education. Science Education, 89, 357-377

Zeidler, D.L., Nichols, B.H. (2009). Socioscientific issue: Theory and practice. Journal of

Elementary Science Education, 21(2), 49-58

Zeidler, D.L., Sadler, T.D. (2008). Social and ethical issues in science education: A prelude to

action. Science & Education, 17, 799-803.

Zeidler, D.L., Sadler, T.L., Simmons, M.L., ve Howes, E. V. (2005). Beyond STS: A research

based framework for socioscientific issues education. Science Education, 89, 357-377

Zohar, A., Nemet, F. (2002). Fostering students’ knowledge and argumentation skills through

dilemmas in human genetics. Journal Of Research In Science Teaching, 39, 35-62.