30 Czopek
30
Transcript of 30 Czopek
ł
This volume of papers on archaeological research into prehistoric settlement, economy and natural environment is inspired by Janusz Kruk’s Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych [Settlement Studies on the Neolithic of the Loess Uplands]. On the fortieth anniversary of its publication, we discuss the influence the book has exerted since the 1970s, especially the effect it has had on the development of archaeology in Poland and in other European countries. Janusz Kruk’s book, and his other scholarly achievements, centre on the reconstruction of dynamic, mutually conditioned relationships between the environmental, economic and settlement systems in the Neolithic. The original element of this model of research into changes in prehistoric communities assumes active human influence on natural environment, with deforestation of quite extensive dry areas of loess uplands as its most spectacular form.
STUDIEN ZUR ARCHÄOLOGIE IN OSTMITTELEUROPA • STUDIA NAD PRADZIEJAMI EUROPY ŚRODKOWEJ
Band / Tom 11
Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa • Band 11
Studia nad Pradziejami Europy Środkowej • Tom 11
Herausgeben von / Redaktorzy
Johannes MüllerKiel
Janusz CzebreszukPoznań
Sławomir KadrowKraków
Edited by Sławomir Kadrow, RzeszówPiotr Włodarczak, Kraków
Institute of Archaeology Rzeszów University, RzeszówDr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn2013
Environment and subsistence – forty years after Janusz Kruk’s “Settlement studies...”
The publication was financed by
Secretary of the volume
Reviewers
Proofreading
Distribution
DTP & technical editor
Cover design
ISBN
Printed by
Institute of Archaeology, Rzeszów UniversityFundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Rzeszów
Magdalena Rzucek
Tadeusz Grabarczyk, Andrzej Rozwałka
Dave Cowley
Rudolf Habelt GmbH, Bonn
Mitel Rzeszów
Holger Dietrich and Ines Reese, Kiel
978-3-7749-3860-1 (Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn)978-83-936467-1-5 (Institute of Archaeology, Rzeszów University)
Mitel Rzeszów
Copyright © by Authors
No part of the book may be, without the written permission of the author: reproduced in any form (print, copy, CD, DVD, the Internet or other means) as well as working through, reproduced or distributed
2013
5
Preface from series’ editors ______________________________________________________ 7
Preface _______________________________________________________________________ 9
Janusz Kruk – list of publications _________________________________________________ 11
A Brief Commentary of Micro-Landscape Studies in Honour of Janusz Kruk _____________ 21
Life at Olszanica _______________________________________________________________ 27
House, Household and Village in the Early Neolithic in Central Europe. The Case of the LBK in Little Poland _______________________________________________________ 43
The Structure of Linear Pottery Culture Settlement in South-Eastern Poland _____________ 69
Different models of settlement organisation in the Linear Band Pottery Culture – an example from Ludwinowo 7 in eastern Kuyavia __________________________________ 85
The longhouses of Bandkeramik. Do we know all about them? ________________________ 95
The TRB culture settlement in the middle Tążyna Valley: a case study __________________ 105
Die neolithische Besiedlungsgeschichte im Raum Flintbek und die Bedeutung der Wagenspuren vor dem Hintergrund neuer Datierungen ___________________________ 121
Investigations in 2012 of the southern part of the Funnel Beaker culture temenos at Słonowice near the Małoszówka river. Fourth report ______________________________ 139
Settlement of the Globular Amphora Culture at Site 6 in Lekarzewice near Osłonki in Kuyavia (Poland) _____________________________________________________________ 163
The lost settlements – one from the visible problems in the research on the Final Neolithic in southern Poland ______________________________________________________________ 173
Stable settlements of the Trzciniec Cultural Circle in the Polish uplands and lowlands ____ 185
Pueblo culture settlement structure in the central Mesa Verde Region, Utah-Colorado in the Thirteenth Century A.D. ___________________________________________________ 193
Man and mountains. Settlement and economy of Neolithic communities in the Eastern part of the Polish Carpathians ____________________________________________________ 225
Settlement and economy of the TRB in Lesser Poland: transformation or continuity? _____ 245
Open-Range Cattle Grazing and the Spread of Farming In Neolithic Central Europe _____ 261
The flint raw materials economy in Lesser Poland during the Eneolithic Period: the Lublin-Volhynian culture and the Funnel Beaker culture __________________________ 275
The importance of leguminous plants in the diet of Neolithic and Early Bronze Age inhabitants of Little Poland ______________________________________________________ 295
Mechanics of the semi-nomadic economy __________________________________________ 303
On the Holocene vegetation history of Brandenburg and Berlin _______________________ 311
Man and Natural Environment of the Gostynin Lake District on Example of the Area of the Białe Lake _______________________________________________________________ 331
John Bintliff
Sarunas Milisauskas and Raymond Whitlow
Lech Czerniak
Agnieszka Czekaj-Zastawny
Joanna Pyzel
Paweł Valde-Nowak
Lucyna Domańska, Jacek Forysiak, Juliusz Twardy and Seweryn Rzepecki
Doris Mischka
Marcin M. Przybyła and Krzysztof Tunia
Ryszard Grygiel
Piotr Włodarczak
Jacek Górski and Przemysław Makarowicz
Radosław Palonka
Andrzej Pelisiak
Marek Nowak
Peter Bogucki
Jerzy Libera and Anna Zakościelna
Maria Lityńska-Zając
Aleksandr Diachenko
Susanne Jahns, Jörg Christiansen, Wiebke Kirleis and Dirk Sudhaus
Ewa Madeyska, Magdalena Ralska-Jasiewiczowa, Małgorzata Rybicka and Agnieszka Wacnik
Table of contents
Traditional archaeozoology and prehistoric environments ____________________________ 349
Natural and human impact on land use change in the Vistula river valley downstream of Cracow in the La Tène to early Medieval period __________________________________ 359
Environmental studies and their role in understanding of Amazonian prehistory. Terra preta example ____________________________________________________________ 381
Social structure of the Neolithic population in the Pontic Steppe ______________________ 395
The origin of the Funnel Beaker Culture from the southern Baltic coasts perspective _____ 409
Eastern European Context for Studies on the Use of Wagons in the Baltic Sea Catchment Area of the 4th and 3rd Millennia BC _______________________________________________ 429
The circulation of People and Ideas in the Baltic and Pontic Areas during 3rd millennium BC ______________________________________________________________ 441
Social differentiation reflected by the Corded Ware culture burial rite in the Carpathian foothill and upland region _______________________________________________________ 459
Great urn necropolises – sacralization of space and place in the cultural landscape based on the example of the Tarnobrzeg Lusatian culture ____________________________ 469
Some theoretical remarks on intensification of food production and emergence of wealth inequality within prehistoric populations __________________________________________ 477
Demographic traces of technological innovation, social change and mobility: from 1 to 8 million Europeans (6000 – 2000 BCE) ___________________________________ 493
The Neolithic revolution as a symbolic transition ___________________________________ 507
Regional research in archaeology in the light of selected traditions of geographical studies 525
László Bartosiewicz
Halina Dobrzańska, Tomasz Kalicki and Bartłomiej Sz. Szmoniewski
Beata Golińska
Nadezhda S. Kotova
Agnieszka Czekaj-Zastawny, Jacek Kabaciński and Thomas Terberger
Aleksander Kośko
Marzena Szmyt
Paweł Jarosz
Sylwester Czopek
Marcin S. Przybyła
Johannes Müller
Kamil Karski
Sławomir Kadrow
Preface from series’ editors
This volume of papers on archaeological research into prehistoric settlement, economy and natural environment is inspired by Janusz Kruk’s Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych [Settlement Studies on the Neolithic of the Loess Uplands]. On the fortieth anni-versary of its publication, we discuss the influence the book has exerted since the 1970s, especially the effect it has had on the development of archaeology in Poland and in other European countries. Janusz Kruk’s book, and his other scholarly achievements, centre on the reconstruction of dynamic, mutually conditioned relationships between the environmen-tal, economic and settlement systems in the Neolithic. The original element of this model of research into changes in prehistoric communities assumes active human influence on natural environment, with deforestation of quite extensive dry areas of loess uplands as its most spectacular form.
Among the authors of this volume there are eminent and acknowledged scholars as well as archaeologists from the younger generation. Polish researchers form the most numer-ous group; moreover, results of diverse archaeological studies are presented here by authors from other European countries and from the United States. The papers focus mainly on Central Europe, but a number of them concern also Eastern Europe, the Middle East and both Americas.
Johannes Müller, Janusz Czebreszuk, Sławomir Kadrow
9
Preface
Environment and Subsistence: Forty Years after Janusz Kruk’s ‘Settlement Studies…’, the 11th volume in the Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej [Studies on the Prehistory of Central Europe] series, contains 34 papers occasioned by the 40th anniversary of Prof. Janusz Kruk’s book Studia osadnicze nad neo-litem wyżyn lessowych [Settlement Studies on the Neolithic of the Loess Uplands]. The mono-graph has been enormously influential and is one of the most significant publications in the history of Polish archaeology. The book itself and its propositions, developed consistently by the Author over subsequent years, have become an important source of inspiration for many researchers on the Neolithic of Europe (cf. John Bintliff ’s paper in this volume). Janusz Kruk’s method of research into settlement has set an example followed in numerous region-al studies, not only for the Neolithic, but also other prehistoric periods. The significance of the book is also demonstrated by, not always entirely successful, attempts at copying the details of the method in other environmental or cultural and chronological conditions. One of the greatest merits of the Studia osadnicze… is undoubtedly its happy combination of the traditional approach of Central European culture-historical archaeology and the proposals of ‘modernised’ archaeology, the processual approach in particular, from the latter half of the 20th century. A gap between opposite modes of thinking has successfully been bridged, which is a very rare phenomenon.
This volume opens with a paper by John Bintliff, entitled A Brief Commentary on Micro-Landscape Studies in Honour of Janusz Kruk, which examines the influence and historical context of Janusz Kruk’s innovative analyses of Central European micro-landscapes and the development of their settlement in later prehistory.
A large number of papers concerning settlement include texts on sites and settlement networks in the Linear Pottery culture (Sarunas Milisauskas and Raymond Withlow, Lech Czerniak, Agnieszka Czekaj-Zastawny, Joanna Pyzel, and Paweł Valde-Nowak); other au-thors focus on various aspects of settlement in the Funnel Beaker culture (Lucyna Domańska, Jacek Forysiak, Juliusz Twardy and Seweryn Rzepecki, Doris Mischka, Marcin M. Przybyła and Krzysztof Tunia), the Globular Amphora culture (Ryszard Grygiel), the Corded Ware culture (Piotr Włodarczak) and the Trzciniec culture (Jacek Górski and Przemysław Ma-karowicz). Radosław Palonka discusses the settlement structure of the Pueblo culture in Utah and Colorado, U.S.
The Neolithic and earlier Bronze Age settlement and economy in the eastern part of the Polish Carpathians are analysed by Andrzej Pelisiak. Economic issues are discussed further by Marek Nowak, Peter Bogucki, Jerzy Libera and Anna Zakościelna, Maria Lityńska-Zając and Aleksander Diachenka.
The next group of papers focus on the natural environment as a component and back-ground of socio-economic and cultural processes (Susanne Jahns, Jörg Christiansen, Wiebke Kirleis and Dirk Sudhaus, Ewa Madeyska, Magdalena Ralska-Jasiewiczowa, Małgorzata Rybicka and Agnieszka Wacnik, László Bartosiewicz, Halina Dobrzańska, Tomasz Kalicki and Bartłomiej Sz. Szmoniewski and Beata Golińska).
The socio-cultural dimension of human development in prehistory is emphasised in pa-pers by Nadezhda S. Kotova, Agnieszka Czekaj-Zastawny, Jacek Kabaciński and Thomas Terberger, Aleksander Kośko, Marzena Szmyt, Paweł Jarosz and Sylwester Czopek.
The volume closes with a group of papers whose authors (Marcin S. Przybyła, Johannes Müller, Kamil Karski and Sławomir Kadrow) examine natural environment, demography, settlement, economy and social organisation in prehistory from a more general, theoreti-cal perspective.
Sławomir Kadrow and Piotr Włodarczak
11
Janusz Kruk – list of publications
1969
I Konferencja poświęcona metodom badań powierzchniowych w Polsce północno-zachod-niej. Sprawozdania Archeologiczne 21, 437–438.
Grób szkieletowy kultury ceramiki wstęgowej rytej w Michałowicach, pow. Kraków. Spra-wozdania Archeologiczne 21, 399–403.
Sondażowe badania wykopaliskowe w rejonie wideł Nidzicy i Sancygniówki. Sprawozdania Archeologiczne 21, 57–65.
Badania poszukiwawcze i weryfikacyjne w dorzeczu Dłubni. Sprawozdania Archeologicz-ne 21, 347–373.
Zagadnienie podziału, chronologii i genezy popielnic twarzowych z wczesnej epoki żelaza w Polsce. Archeologia Polski 14(1), 95–135.
1970
Strefy zasiedlenia i eksploatacji środowiska we wczesnym neolicie na lessach Niecki Ni-dziańskiej. In J. K. Kozłowski (ed.), Z badań nad kulturą ceramiki wstęgowej rytej (Materiały Konferencji w Nowej Hucie dn. 22 IV 1969). Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne, Oddział w Nowej Hucie, 37–48.
Strefy zasiedlania i eksploatacji środowiska na obszarze zachodniej części Wyżyny Mało-polskiej w neolicie. Sprawozdania z posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie 13(2). Kraków: PWN, 409–412.
Z zagadnień metodyki badań poszukiwawczych. Sprawozdania Archeologiczne 22, 445–456.
Badania poszukiwawcze i weryfikacyjne w górnym i środkowym dorzeczu Szreniawy. Spra-wozdania Archeologiczne 22, 271–294.
Archaeological abstracts 1968. The Neolithic of Middle-East Europe. Poland. Sprawozda-nia Archeologiczne 22, 468–473.
Późnorzymski grzebień kościany z Opatkowic, pow. Proszowice. Sprawozdania Archeolo-giczne 22, 405–408 (with J. Rydzewski).
1971
Próba rekonstrukcji naturalnych warunków rozwoju społeczeństw neolitycznych na obsza-rze lessów Niecki Nidziańskiej. Sprawozdania Archeologiczne 23, 259–284.
Poland. Archaeological abstracts 1969 – The Neolithic of Middle-East Europe. Sprawozda-nia Archeologiczne 23, 323–325.
1972
Archaeological abstracts 1970. The Neolithic of East-Central Europe. Poland. Sprawozda-nia Archeologiczne 24, 479–483.
12
1972–1973
Antropogeniczne przemiany krajobrazu wyżyn lessowych w neolicie. Acta Archaeologica Carpathica 13, 109–129.
1973
Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Ossolineum.
(review) Anna Kulczycka-Leciejewiczowa. Pleszów (Nowa Huta), osada neolityczna kultury ceramiki wstęgowej rytej i lendzielskiej, “Materiały Archeologiczne Nowej Huty”, t. 2: 1969, s. 7–126. Archeologia Polski 18(2), 547–554.
Grób kultury ceramiki sznurowej z Koniuszy, pow. Proszowice. Sprawozdania Archeolo-giczne 25, 61–69.
Konferencja poświęcona problematyce badań archeologicznych na terenach zagrożonych. Uniejów nad Wartą 27–28 IV 1972. Sprawozdania Archeologiczne 25, 368–369.
Archaeological abstracts 1971 – The Neolithic of East-Central Europe. Poland. Sprawozda-nia Archeologiczne 25, 310–313.
1974
Przyczynki do badań nad eneolitem Małopolski. Archeologia Polski 19(2), 279–305.
1975
Archaeological abstracts 1973 – The Neolithic of East-Central Europe. Poland. Sprawozda-nia Archeologiczne 27, 301–305.
Przyczynek do metody badań poszukiwawczych. Sprawozdania Archeologiczne 27, 247–254.
1976
Strefy dogodności osadniczej i modele opanowania terenu na przykładzie badań mikrore-gionalnych nad środkową Nidzicą. Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 18(2). Kraków: PWN – Oddział w Krakowie, 402–404.
1977
Radiocarbon-Datierungen aus Bronocice und ihre Bedeutung für die Zeitbestimmung der Trichterbecher-Kultur in Südost-Polen. Archäologisches Korrespondenzblatt 7(4), 249–256 (with S. Milisauskas).
Archaeological excavations at the Funnel Beaker (TRB) site of Bronocice. Archaeologia Po-lona 18, 205–228 (with S. Milisauskas).
1978
The Distribution of Linear Pottery Culture. Proposed Model. Godišnjak 16, 125–138.
Bronocice. Neolithic Settlement in Southeastern Poland. Archaeology 31(6), 42–52 (with S. Milisauskas).
1979
Befestigungen der späten Polgár-Kultur bei Bronocice (Polen). Archäologisches Korrespon-denzblatt 9(1), 9–13 (with S. Milisauskas).
Z badań nad geografią osadnictwa neolitycznego w dorzeczu górnej Wisły. Prace Komi-sji Nauk Humanistycznych. Oddział PAN we Wrocławiu. Wrocław: Ossolineum, 137–152.
13
1980
The Neolithic settlement of southern Poland (= British Archaeological Reports. International Series 93). Oxford: British Archaeological Reports Limited.
Układ przestrzenny kultury ceramiki wstęgowej rytej. Próba modelu. Sprawozdania z po-siedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 21(2). Wrocław: Ossolineum, 7–9.
Próba określenia podstawowych cech sieci osadniczej niektórych kultur neolitu. Sprawoz-dania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 22(1). Wrocław: Ossoli-neum, 2–4.
Gospodarka zwierzęca neolitu. Zagadnienie struktury. Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 22(1). Wrocław: Ossolineum, 5–6.
Ze studiów nad gospodarką roślinną neolitu. Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 22(1). Wrocław: Ossolineum, 8–10.
Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III tysiącleciu p.n.e. Wrocław: Instytut Historii Kultury Materialnej PAN.
Remarks on Studies Concerning the Geography of Settlement of Prehistoric Communities. In R. Schild (ed.), Unconventional archaeology. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Ossolineum, 17–32.
Einige Fragen der Ökonomik des früheren Neolithikums der Lösshochebenen. In J. K. Ko-złowski and J. Machnik (eds.), Problémes de la neolithisation dans certaines régions de l’Eu-rope (= Prace Komisji Archeologicznej PAN O/Kraków 21). Wrocław: Ossolineum, 139–149.
1981
Kilka uwag o znaczeniu poszukiwań powierzchniowych w badaniach nad geografią osad-nictwa pradziejowego. In M. Konopka (ed.), Zdjęcie Archeologiczne Polski (= Biblioteka Mu-zealnictwa i Ochrony Zabytków B 66). Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Generalny Konserwator Zabytków, 115–120.
Projekt założeń metodyczno-organizacyjnych archeologicznego zdjęcia ziem polskich. In M. Konopka (ed.), Zdjęcie Archeologiczne Polski (= Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Za-bytków B 66). Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Generalny Konserwator Zabyt-ków, 22–27 (with A. Kempisty, S. Kurnatowski, R. Mazurowski, J. Okulicz, T. Rysiewska and S. Wojda).
Z badań nad gospodarką społeczności kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu górnej Wisły. In T. Wiślański (ed.), Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i materiały). Poznań: Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu, 259–277.
Uwagi o rolnictwie neolitycznym w dorzeczu górnej Wisły. Acta Archaeologica Carpathi-ca 21, 213–225.
Chronology of Funnel Beaker, Baden-like and Lublin-Volynian Settlements at Bronocice, Poland. Germania 59(1), 1–19 (with S. Milisauskas).
Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. kieleckie. Archeologia Polski 26(1), 65–113 (with S. Milisauskas).
1982
Próba szczegółowej charakterystyki niektórych aspektów neolitycznej hodowli zwierząt (Na podstawie materiału kostnego z osady kultury pucharów lejkowatych w Ćmielowie, woj. tarnobrzeskie). Sprawozdania Archeologiczne 33, 219–232 (with D. Makowicz-Poliszot).
W sprawie archeologicznego zdjęcia terenu. Głos w dyskusji na poszerzonym zebraniu re-dakcji “Sprawozdań Archeologicznych” w dniu 8 X 1980. Sprawozdania Archeologiczne 33, 241–243.
14
Die Wagendarstellung auf einem Trichterbecher aus Bronocice in Polen. Archäologisches Korrespondenzblatt 12(2), 141–144 (with S. Milisauskas).
A Multiple Neolithic Burial at Bronocice, Poland. Germania 60(1), 211–216 (with S. Mili-sauskas).
1982–1983
(review) Magdalena Ralska-Jasiewiczowa. Late-Glacial and Holocene Vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians), Warszawa 1980. Acta Archaeologica Carpa-thica 22, 281–284.
1983
Wczesne rolnictwo i jego wpływ na kształtowanie środowiska naturalnego wyżyn lessowych. In Przewodnik konferencji nt. Późnovistuliańskie i holoceńskie zmiany środowiska geograficz-nego na obszarach lessowych Wyżyny Miechowskiej i Opatowsko-Sandomierskiej. Katowice: Uniwersytet Śląski, 21–35.
Neolityczny kompleks osadniczy w Bronocicach, woj. kieleckie. In Przewodnik Konferen-cji nt. Późnovistuliańskie i holoceńskie zmiany środowiska geograficznego na obszarach les-sowych Wyżyny Miechowskiej i Opatowsko-Sandomierskiej. Katowice: Uniwersytet Śląski, 53–58 (with S. Milisauskas).
Zarys rozwoju rolnictwa neolitycznego w środowisku dorzecza górnej Wisły. In J. K. Kozłow-ski, S. K. Kozłowski (eds.), Człowiek i środowisko w pradziejach. Warszawa: PWN, 267–275.
Chronologia absolutna osadnictwa neolitycznego z Bronocic, woj. kieleckie. Archeologia Polski 28(2), 257–312 (with S. Milisauskas).
Roślinność potencjalna jako metoda rekonstrukcji naturalnych warunków rozwoju społecz-ności pradziejowych. Archeologia Polski 28(1), 19–50 (with L. Przywara).
1984
W kręgu zagadnień gospodarki pradziejowej (uwagi na marginesie “Archeologických rozh-ledów”, t. 23: 1981, z. 2). Archeologia Polski 29(1), 151–160.
Społeczności neolityczne jako czynnik zmian w środowisku naturalnym. In Komitet Badań Czwartorzędu PAN. Uniwersytet Śląski – Materiały z konferencji w Katowicach. Katowice: Uniwersytet Śląski, 21–34.
Grób niszowy kultury ceramiki sznurowej z Bronocic, woj. kieleckie. Sprawozdania Arche-ologiczne 36, 29–38 (with S. Milisauskas).
(review), G. Kossack, G. Harck, J. Newig, D. Hoffmann, H. Wilkomm, F. R. Averdieck, J. Reichstein, Arschsum auf Sylt. Teil 1. Einfürung in Forschungsverlauf und Landschafts-geschichte. Römisch-Germanische Forschungen, t. 39. Moguncja 1980. Sprawozdania Ar-cheologiczne 36, 311–313.
Settlement Organization and the Appearance of Low Level Hierarchical Societies during the Neolithic in the Bronocice Microregion, Southeastern Poland. Germania 62(1), 1–30 (with S. Milisauskas).
1985
Kontrowersje botaniczne (w związku z uwagami krytycznymi dr M. Borowik-Dąbrowskiej). Archeologia Polski 30(2), 438–456.
(review) J. M. Howell, Settlement and economy in the Neolithic Northern France, BAR In-ternational Series 157, Oxford 1983. Sprawozdania Archeologiczne 37, 303–304.
15
(review) A. Sherratt (red.), The Cambridge Encyclopedia of Archaeology, Cambridge Uni-versity Press, Cambridge – London – New York – New Rochelle – Melbourne – Sydney 1980. Sprawozdania Archeologiczne 37, 304–305.
(review) H. Knöll, Die Megalithgräber von Lengerich-Wechte (Kreis Steinfurt), Bodenalter-tümer Westfaliens 21. Münster 1983. Acta Archaeologica Carpathica 24, 225–226.
Bronocice. Osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej (2800–2700 lat p.n.e.). Wrocław: Ossolineum (with S. Milisauskas).
1986
(review), E. Neustupný, Demografie pravěkých pohřebišt, “Archeologický ustav CSAV”, Pra-ha 1983. Sprawozdania Archeologiczne 38, 345–348.
1987
Społeczność ludzka z III tysiąclecia p.n.e. na wyżynach lessowych (mikroregion osadniczy w dorzeczu środkowej Nidzicy). Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 29(1–2). Wrocław: Ossolineum, 351–352.
Wczesne rolnictwo i jego wpływ na kształtowanie środowiska naturalnego wyżyn lesso-wych dorzecza górnej Wisły. In J. Jersak (ed.), Wybrane zagadnienia paleogeografii czwar-torzędu – holocen (= Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 712). Katowice: Uniwersytet Śląski, 7–24.
1988
System wymiany i rozwój struktur społecznych w eneolicie dorzecza górnej Wisły. Spra-wozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie 30(1–2). Wrocław: Ossolineum, 26–27.
Zur Wirtschaft der Jungsteinzeit auf den Lössanhöhen des Oberweichselgebietes. Sloven-ská Archeológia 36(1), 141–151
The history of colonization of both the Vistula river valley and the loess covered uplands. In Lateglacial and Holocene environmental changes, Vistula Basin 1988, Excursion Guide Book. Kraków: Akademia Górniczo-Hutnicza, 44–46.
Environmental changes in the loess-covered uplands due to man’s activity. The Bronoci-ce Site. In Lateglacial and Holocene environmental changes, Vistula Basin 1988, Excursion Guide Book. Kraków: Akademia Górniczo-Hutnicza, 66–70 (with Z. Śnieszko).
1989
Economy, migration, settlement organization and warfare during the Late Neolithic in So-utheastern Poland. Germania 67(1), 77–96 (with S. Milisauskas).
Neolithic economy in Central Europe. Journal of World Prehistory 3[4], 403–446 (with S. Milisauskas).
Das System des Austausches und die Entwicklung der Sozialstrukturen in Äneolithikum des Flußgebietes der oberen Weichsel. In M. Richter (ed.), Das Äneolithikum und die früheste Bronzezeit in Mitteleuropa C14 3000–2000 b.c. in Mitteleuropa: kulturelle und chronologische Beziehungen (= Praehistorica 15). Praha: Univerzita Karlova, 151–156 (with S. Milisauskas).
1990
Osadnictwo pra- i wczesnodziejowe na Wyżynie Krakowskiej. In J. Partyka (ed.), Jurajskie Parki Krajobrazowe województwa krakowskiego. Informator krajoznawczy. Kraków, 10–18.
16
Neolitische Befestigungen und die Einfriedung von Bronocice. Jahresschrift für mitteldeut-sche Vorgeschichte 73, 231–236 (with S. Milisauskas).
Radiocarbon dating of Neolithic assemblages from Bronocice. Zespoły datowane metodą 14C. Przegląd Archeologiczny 37, 195–228 (with S. Milisauskas).
Die Wirtschaft und die Besiedlungsorganisation an der Neige der Jungsteinzeit. Godišn-jak 28, 143–159 (with S. Milisauskas).
1991
Rolnictwo pierwotne jako czynnik kształtowania krajobrazu (Uwagi archeologa w związ-ku z badaniami paleogeograficznymi w dorzeczach Odry i Wisły). Sprawozdania Archeolo-giczne 43, 301–308.
Utilization of cattle for traction during the later Neolithic in southeastern Poland. Antiquity 65(248), 562–566 (with S. Milisauskas).
Some questions at Funnel Beaker Culture, South-Eastern Group an outline. In D. Jankowska (ed.), Die Trichterbecherkultur. Neue Forschungen und Hypothesen. Teil 2. Poznań: Instytut Prahistorii UAM, 95–101 (with B. Burchard and S. Jastrzębski).
Neolithic upland settlement at Bronocice. In D. Jankowska (ed.), Die Trichterbecherkultur. Neue Forschungen und Hypothesen. Teil 2. Poznań: Instytut Prahistorii UAM, 173–180 (with S. Milisauskas).
1992
Historia osadnictwa w dolinie Wisły i na wyżynach lessowych. In T. Kalicki (ed.), 41 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Wycieczki zjazdowe. Kraków: 26–29 czerwca 1992. Kraków: Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Instytut Geografii UJ, Instytut Geografii WSP, 7–9.
1993
Rozwój społeczno-gospodarczy i zmiany środowiska przyrodniczego wyżyn lessowych w neolicie (4800–1800 bc). Sprawozdania Archeologiczne 45, 7–17.
Archaeological investigations on Neolithic and Bronze Age sites in Southeastern Poland. In P. Bogucki (ed.), Case studies in European prehistory. Princeton: CRC Press, 63–94 (with S. Milisauskas).
Observations on the utilization of domestic animals by the Funnel Beaker and Baden po-pulations at Bronocice, southeastern Poland. In J. Pavúk, Actes du XIIe Congrès Internatio-nal des Sciences Préhistoriques et Protohistoriques, Bratislava, 1–7 Septembre 1991, vol. 2. Bratislava: Union internationale des sciences prehistoriques et protohistoriques, 457–460 (with S. Milisauskas and D. Makowicz-Poliszot).
1994
Раннее земледелие как фактор формирования ландшафтa бассейнов Oдера и Вислы. In А. Величко, Л. Старкель (ed.), Палеогеографическая основа современных ландшафтов. Moсква: Наука, 163–167.
Заключение. In А. Величко, Л. Старкель (ed.), Палеогеографическая основа современных ландшафтов. Moсква: Наука, 172–174 (with L. Starkel and N. A. Khotinsky).
Głos w dyskusji. In J. B. Faliński (ed.), Pierwotność przyrody. Zapis dyskusji geobotaników, archeologów, paleoekologów, hydrobiologów i ekologów zwierząt na XXXVII Seminarium Geobotaniczmym, Warszawa, 29.2.1992 (= Phytocenosis 5. Seminarium Geobotanicum 2). Warszawa: Polskie Towarzystwo Botaniczne. Sekcja Geobotaniki i Ochrony Szaty Roślin-nej, 12–13, 16–17.
17
Botanika w badaniach nad dawnymi społecznościami ludzkimi (uwagi archeologa). In K. Wasylikowa (ed.), Warsztaty Archeobotaniczne, Igołomia 1990–1991–1992–1993 (= Po-lish Botanical Studies. Guidebook Series 11). Kraków: Polish Academy of Sciences. W. Sza-fer Institute of Botany, 9–16.
1995
Poszukiwania powierzchniowe w badaniach nad geografią osadnictwa pra- i wczesnodzie-jowego (po dwudziestu latach doświadczeń). Sprawozdania Archeologiczne 47, 265–269.
Relationships between valley system and human activity on loess upland: an example from the middle Nidzica catchment area. In W. Schirmer (ed.), Quaternary field trips in Central Europe. Carpathian Traverse. München: Verlag Dr. Friedrich Pfeil, 351–352 (with Z. Śnieszko).
Młodsza epoka kamienia. In A. Matoga and S. Kołodziejski (eds.), Natura i kultura w kra-jobrazie Jury. Pradzieje i średniowiecze. Kraków: Zarząd Zespołu Parków Krajobrazowych, 49–85 (with M. Godłowska, J. K. Kozłowski, J. Lech and E. Rook).
1996
Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium archeologiczne i pa-leogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN (with S. Milisauskas, W. S. Alexandrowicz and Z. Śnieszko).
1997
Zarys fizjografii. In K. Tunia (ed.), Z archeologii Małopolski. Historia i stan badań zachod-niomałopolskiej wyżyny lessowej. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 11–46.
1999
Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu (The rise and fall of Neolithic societies). Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN (with S. Milisauskas).
The earliest evidence of wheeled vehicles in Europe and the Near East. Antiquity 73(282), 778–790 (with J. A. Bakker, A. E. Lanting and S. Milisauskas).
2000
Badania nad neolitem Polski południowo-wschodniej. In M. Kobusiewicz and S. Kurnatow-ski (eds.), Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu. Poznań: Wydawnictwo Po-znańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 139–142.
Osada germańska w Aleksandrowicach koło Krakowa. Polska Akademia Nauk. Działalność naukowa 8, 36–39 (with R. Naglik).
Taki sobie panegiryk. In S. Kadrow (ed.), A turning of ages. Im Wandel der Zeiten. Jubilee book dedicated to Professor Jan Machnik on his 70th anniversary. Kraków: Instytut Arche-ologii i Etnologii PAN, 7–17.
2001
Od Redakcji. In S. Kadrow (ed.), Przyroda i człowiek (= Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce). Kraków: Krakowski Zespół do Ba-dań Autostrad, VII–IX (with J. Chochorowski and J. Rydzewski).
2002
Middle Neolithic: Continuity, Diversity, Innovations and Greater Complexity (5500/5000–3500/3000 BC). In S. Milisauskas (ed.), European prehistory. A Survey. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 193–246 (with S. Milisauskas).
18
Late Neolithic: Crises, Collapse, New Ideologies and Economies (3500/3000–2200/2000 BC). In S. Milisauskas (ed.), European prehistory. A Survey, New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 247–269 (with S. Milisauskas).
Od Redakcji. In P. Włodarczak (ed.), Południowe obejście Krakowa. Materiały z epoki kamie-nia i z wczesnego okresu epoki brązu (= Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce). Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, VII (with J. Chochorowski and J. Rydzewski).
Przygoda z niewiedzą (w odpowiedzi Panu Stanisławowi Kukawce). Archeologia Polski 46(1–2), 122–141 (with S. Milisauskas).
2003
Od Redakcji. In S. Kadrow (ed.), Kraków-Bieżanów, stanowisko 27 i Kraków-Rżąka, stano-wisko 1. Osada kultury łużyckiej (= Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce). Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, VII–VIII (with J. Chochorowski and J. Rydzewski).
2004
Neolithic forest composition as reflected by charcoal analysis from Bronocice Poland. Spra-wozdania Archeologiczne 56, 271–288 (with S. Milisauskas, R. Ford, M. Lityńska-Zając, and Z. Tomczyńska).
Przemiany gospodarcze i społeczne na początku młodszego neolitu w dorzeczu górnej Wisły. In A. Kośko and M. Szmyt (eds.), Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dnie-pru (neolit, eneolit, epoka brązu) (= Archaeologia Bimaris. Discussions 3). Poznań: Wydaw-nictwo Poznańskie, 95–102.
Pasterstwo w międzyrzeczu Wisły i Dniepru. Problemy i pespektywy identyfikacji przyrod-niczej. In A. Kośko and M. Szmyt (eds.), Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brązu) (= Archaeologia Bimaris. Discussions 3). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 25–27.
2005
Wielkie osiedle neolityczne w Bronocicach 3800–2700 przed Chr. In Z. Leks and P. Kamiń-ski (eds.), Miejsca szczególne w archeologii zachodniomałopolskich wyżyn lessowych. Kon-ferencja archeologiczna. Działoszyce 6 czerwca 2004 r. Zeszyt nr 1. Tuchów: Urząd Miasta i Gminy Działoszyce, 7–17.
Kilka uwag do studiów nad relacją „człowiek – środowisko naturalne” w pradziejach strefy wyżynnej. In D. Makowiecki and M. Makohonienko (eds.), Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą człowieka w Polsce – dorobek i przyszłość. Sympozjum archeologii środowiskowej, Koszęcin 19–22 października 2005. Środowisko i kultura, tom 1. Poznań: Bo-gucki Wydawnictwo Naukowe, 54–55.
2006
Neolithic Horses at Bronocice. Sprawozdania Archeologiczne 58, 307–323 (with S. Milisau-skas and D. Makowicz-Poliszot).
Megality w neolicie europejskim. In J. Libera and K. Tunia (eds.), Idea megalityczna w ob-rządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych. Lublin – Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Krakowie, Instytut Archeologii UMCS w Lublinie, 9–18.
Flintbek, Uruk, Jebel Aruda and Arslantepe: the earliest evidence of wheeled vehicles in Eu-rope and the Near East. In E. Drenth and J. A. Bakker, In memoriam Albert Lanting. 10 April 1941 – 13 December 2004 (= Palaeohistoria 57/48), 10–28 (with J. A. Bakker, A. E. Lanting and S. Milisauskas).
19
2008
Reflections on the Olszanica and Bronocice Archaeological Projects. In Z. Sulgostowska and J. Tomaszewski (eds.), Man – Millenia – Environment. Studies in honour of Romuald Schild. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 335–343 (with S. Milisauskas).
Wzory przeszłości. Studia nad neolitem środkowym i późnym. Kraków: Instytut Archeolo-gii i Etnologii PAN.
Transport kołowy, orka i udomowienie konia – wynalazki neolitu środkowego. In J. Bed-narczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz and M. Szmyt (eds.), Na pograniczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Koś-ko w 60. rocznicę urodzin. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 251–263.
Od Redakcji. In J. Chochorowski (ed.), Młodsza epoka kamienia. Wybrane znaleziska (= Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce). Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, VII–VIII (with J. Chochorowski and J. Ry-dzewski).
Wielkie osiedle z młodszej epoki kamienia w Bronocicach na wyżynach lessowych (krótki przegląd ustaleń). In A. Buko and W. Duczko (eds.), Przez granice czasu. Księga jubileuszo-wa poświęcona profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu (= Acta Archaeologica Pultuskiensia 1). Pułtusk: Instytut Antropologii i Archeologii Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 45–50.
2009
Funnel Beaker animal husbandry at Bronocice. Archaeologia Baltica 12, 31–45 (with M.-L. Pipes, D. Makowicz-Poliszot and S. Milisauskas).
2010
Od Redakcji. In J. Chochorowski (ed.), Wojnicz 18 i 48, powiat Tarnów. Osady z epoki brą-zu, żelaza i średniowiecza (= Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na tra-sie autostrady A4 w Małopolsce). Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, VII–VIII (with J. Chochorowski and J. Rydzewski).
Neolithic human and animal remains from shared depositional context at Bronocice. In: S. Czopek and S. Kadrow (eds.), Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni Mach-nik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata. Rze-szów: Instytut Archeologii UR, 41–59 (with M. Lorraine-Pipes, D. Makowicz-Poliszot and S. Milisauskas).
2011
Funnel Beaker animal husbandry at Bronocice. Sprawozdania Archeologiczne 63, 89–114 (with S. Milisauskas and M.-L. Pipes).
Middle Neolithic/Early Copper Age, Continuity, Diversity and Greater Complexity 5500/5000–3500 BC. In S. Milisauskas (ed.), European prehistory. A Survey. 2nd edition. New York – Dordrecht – Heidelberg – London: Springer, 223–291 (with S. Milisauskas).
Late Neolithic/Late Copper Age 3500–2200 BC. In S. Milisauskas (ed.), European prehisto-ry. A Survey. 2nd edition. New York – Dordrecht – Heidelberg – London: Springer, 293–325 (with S. Milisauskas).
2012
Butchering and Meat Consumption in the Neolithic (The Exploitation of Animals at Brono-cice). Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN (with S. Milisauskas and D. Makowicz--Poliszot).
Neolithic plant exploitation at Bronocice. Sprawozdania Archeologiczne 64, 77–112 (with S. Milisauskas, R. Ford and M. Lityńska-Zając).
2013
Dictionary of Prehistoric Archaeology (with natural sciences appendices). Polish-English, English-Polish. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN (with R. Schild and S. Mili-sauskas).
Compiled by Piotr Włodarczak and Urszula Potyrała
Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape… 469
Urn and bi-ritual cemeteries of the Lusatian cultural circle are amongst the most spectac-ular archaeological sites recorded in Central Europe. This is particularly true of the so-called great necropolises (Gedl 2002a), which may contain hundreds or even thousands of graves, a characteristic of the pan-European circle of urn fields. A very good example is Kietrz in Głubczyce district, which has more than 4000 graves from the entire duration of the Lusatian culture (Gedl 2002b). The Tar-nobrzeg Lusatian culture in south-eastern Poland (Moskwa 1976; Czopek 2009) does not have equally rich sites, but we can still speak there of the great necropolises. At the cemetery in Paluchy, Przeworsk district, al-most 1700 graves have been examined so far, and work is not yet finished (Kostek 2001, 2002). Other sites contain several hundred graves (Czopek 2006a, 102–103), for exam-ple: Bachórz-Chodorówka, Rzeszów distr. – 789; Pysznica, Stalowa Wola distr. – 773;
Machów, Tarnobrzeg distr. – 728. At almost 20 other cemeteries there are more than 100 graves. It should be noted, however, that the actual number of graves in the cemeteries is certainly higher. At Bachórz-Chodorówka, for example, the number of graves is esti-mated to reach about 1200 (Gedl 1994, 15).
The size of a cemetery can be understood in two ways. The first refers to space, com-prising a vast area in which the dead were buried and where other activities related to funerary practice were performed (Woźny 2000, 45–91). The second aspect refers to the number of dead buried. Both of these aspects maybe combined with each other, although not necessarily. Thus, the area re-quired to bury the same number of dead who have been cremated can be smaller than the area required for inhumation graves. There are also other factors to consider, such as the very detailed (in fact – separate for each cul-ture) rules for burial, especially those features that have a spatial aspect, such as covering the grave with a barrow or with elaborate stone constructions. Even within the same culture,
Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape of the Tarnobrzeg Lusatian culture
Sylwester Czopek *
Abstract
Czopek S. 2013. Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape of the Tarnobrzeg Lu-satian culture. In S. Kadrow and P. Włodarczak (eds.), Environment and subsistence – forty years after Janusz Kruk’s „Settlement studies…” (= Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej 11). Rzeszów, Bonn: Institute of Archaeology UR & Verlag Dr. Rudolf Habelt GmbH, 469–476.
This paper analyzes the position of the so-called great urn cemeteries in the cultural landscape, based on the example of the Bronze Age and early Iron Age Tarnobrzeg Lusatian culture. The cem-eteries are considered to be special not because of their natural conditions, but because of the reli-gious and social significance attributed to them. The most important element in this respect is the long-term maintenance of burial rites for many centuries in the same place.Key words: urn cemetery, Bronze Age, Early Iron Age, Tarnobrzeg Lusatian culture, funerary archae-ology, landscape archaeology
* Institute of Archaeology, Rzeszów University, Hoffmanowej st. 8, 35-016 Rzeszów, Poland; [email protected]
470 Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape…
or group, we find idiosyncratic features that are generally difficult to explain in relation to the specifically organized space of each cemetery (Czopek 2001, 154, fig. 34). A good example is the cemetery in Pysznica, Stalowa Wola distr., where the density of graves is un-precedented, with urns touching each other and often overlapping (Czopek 2001). These observations highlight the imprecise nature of the term “big cemetery”. Therefore, in this article, the basic criterion will be the num-ber of graves discovered, which is consistent even with the ordinary understanding of the term by researchers of the Bronze Age and early Iron Age (Gedl 2002a).
It is clear from numerous studies of the Tarnobrzeg Lusatian culture (Czopek 2006a; 2010) that the size of the necropolis meas-ured in terms of the number of graves dis-covered is primarily a factor of the duration of its use and the size of the group – “the cemetery trustees.” What is particularly in-teresting here is the time factor, with the con-sistent use of the same place for hundreds of years indicating the continuity of settlement of the area, or at least its “occupancy” by a specific group. Even this fact alone enables us to regard the cemetery as a special place, existing in a particular settlement area, as a microecumene (Czopek 2005). Current re-
search on the organization of space in the Tarnobrzeg Lusatian culture (see Jankhun 1983, 18–20, amongst others) clearly shows that the location of cemeteries is deliberately chosen (at least from a contemporary point of view and using the methodology of set-tlement archaeology), as are particular set-tlements and encampments (Czopek 2005). We will therefore try to see if the choice of the location of a cemetery was determined by some specific features of the terrain (Ta-ble 1). However, our analysis will be focused on particular micro-regions because within them we can make meaningful comparisons in the search for possible patterns. Apply-ing modern criteria, it is difficult to identify geomorphological features or other proper-ties of the terrain that could be considered decisive in the choice of the location of a cemetery, and at the same time much dif-ferent from those that are characteristic for settlements (Table 1). Thus, the locations of cemeteries are not characterized by clearly distinct properties observable today, and in each of the micro-regions there are identi-cally or nearly identically located settlements. There is therefore no reason to believe that any natural factors (relief, soil, distance from a watercourse, etc.) determine the sacred character of the location of a necropolis. The
Table 1. Comparison of micro-morphological features of settlement and cemetery locations in particular micro-regions (identified with the cemetery) of the Tarnobrzeg Lusatian culture
Feature Micro-regions
Paluchy Bachórz Pysznica Wierzawice Zbydniów Trzęsówka Grodzisko Dolne 1
Grodzisko Dolne 2
Average distance between cemetery and settlement (metres)
500 1300 1500 800 1600 1950 600 450
Distance from the watercourse (meters)
S 500 1200 1600/800 530 1500/750 500 1100/500 1600/200
C 150 700 1800/300 350 2200/500 200 1600/600 2000/600
Altitude (metres above sea level)
S 174 267 156 180 148 212 178 179
C 174 245 155 175 148 210 179 180
Relative height (metres)
S 1 25 1 10 2 2 2 3
C 1 5 1 2 2 1 1 4
Direction of exposure S S, E, W S, SE N, E, S, W N, E, S, W N, E, S, W,
N, E, S, W S, SE, E, W
S, SE
C SW, S, SE S S S S, SE, E S, SE S, SE S,SE
Soil – differences in location of settlements and cemeteries (yes/no)
No No No No No No No No
C– cemetery, S – settlement (settlements)Please note! Double distance from a watercourse refers to the situation in which the location of the site can be applied to two different rivers and smaller streams.
Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape… 471
only recurring feature (also present among the settlements) is a southern aspect, which may be due, however, to the characteristics of the micro-regions themselves. Since nat-ural conditions did not dictate the location of cemeteries, this is conditioned either by a complete coincidence, or by a kind of sym-bolic sacredness. It was human imagination and thinking that decided on such matters, following not specific features, but those typical for the micro-region. Perhaps it was even a lack of distinct features that was im-portant, that the spaces of both the living and the dead should be the same.
It appears that the sacred nature of the area occupied by a cemetery cannot be rec-ognised by empirical analysis. So far, none of the cemeteries examined have provided evidence of field markers of the burial area, though this does not mean that these did not exist during the period of use of the necrop-olis. Indeed, many authors have suggested that markers may have existed, for example indicating grave locations. This may be es-pecially relevant to flat urn cemeteries. The sacred character of clearly identified barrow cemeteries and individual mounds, which is commonly recognized, cannot be compared with our cemeteries, especially since some of them were quite large, reaching more than 1000 square meters (for example Paluchy, Bachórz-Chodorówka). On the other hand, the very essence of funeral rites is a source of sanctification for a specific area (Woźny 2000, 44), and the presence of additional de-terminants must therefore be regarded as secondary. Engagement in ritual activities at the cemetery was central as the burial of the dead, repeated over the centuries in the same place and concerning the whole com-munity, was of the great importance.
Decisions concerning the location of one of the oldest cemeteries of the Tarnobrzeg Lusatian culture can be analyzed in two ways. The first focuses on the relationship between the cemeteries and contemporary settlements, and the second on the attitude towards the existing “cultural space”. The Tarnobrzeg settlement, including of course the ceme-teries, occurs in the same areas previously occupied by the Trzciniec culture. Besides, the origins of new group consisted mainly of transformations within the Trzciniec culture (Górski 2005; Czopek 2006b), which is well testified, both in terms of material culture
(eg continued use of S-shaped pots) as well as symbolism (continued inhumation – the oldest “Tarnobrzeg” graves are inhumation burials). One of the most important charac-teristics of this transformation was the cre-ation of stable settlement micro-structures with settlements and encampments as well as cemeteries, as a kind of stabilizer (deter-minant, or perhaps identifier) of the micro-region. The continuing use of a necropolis for many centuries certainly proves the du-rability of this structure (Czopek 1996; 2005).
So far, the establishment of Tarnobrzeg Lusatian culture cemeteries on the sites of Trzciniec cemeteries (or individual graves) has not been established. For example, at Grodzisko Dolne in Leżajsk distr., the earliest Tarnobrzeg necropolis (site 1) was established about 500 meters from the cemetery at the adjacent site (site 22 – Czopek 2007, 43–65), so continuity of burying the dead in the same place does not seem to be the case. The new cemetery was established in a completely dif-ferent place, which was, however, certainly well-known by the local community. How-ever, there are some cases where the oldest Tarnobrzeg Lusatian cemeteries are located on Trzciniec settlements. Site no. 5 in Lip-nik, Przeworsk distr. is a good example where an early Tarnobrzeg cemetery overlies clear traces of a late Trzciniec settlement (about 70 objects and two radiocarbon dates of the 14th–13th century BC after calibration at 68% probability – Przybyła and Blajer 2008, 164, 346; Blajer 2007). From a chronological and cultural point of view this indicates contin-ual use of the area, but with a different func-tion. There is a similar situation at site no. 6 in Debina, Łańcut distr. (Fig. 1). In the past two excavation seasons (2011–2012) at this multicultural site early Tarnobrzeg inhuma-tion and urn graves and Trzciniec settlement have been discovered. Similarly, clear traces of Trzciniec settlements were recorded at sites no. 4 in Wierzawice in the Leżajsk distr. (Moskwa 1984) and in Manasterz, Jarosław distr. (Trybała-Zawiślak 2007; 2009, 392).
Another group of sites has produced evi-dence of Trzciniec pottery at a cemetery –for example Bachórz-Chodorówka, Rzeszów distr. (Gedl 1998, 27, fig. 6) and probably also Wietlin, Jarosław distr. (Kostek 1991). Of the 14 known cemeteries of the oldest phase of the Tarnobrzeg Lusatian culture as many as six also have Trzciniec settlement material.
472 Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape…
! (! (
! (
! (
! (
! (! (
! (! (
! (! (
! (! (
! (
! (
! (! (
! (! (
! ( ! (
! (
! (
! (
! (
! (
! ( ! ( ! (
! (! (
! (! (
! (
! (
! (! ( ! (
! (
! (! (
! (! (
! (
! (
4
95
111
6
3
58
14
29
99
15
47
7
25
112
68
80
85
13
22
30
23
109
31
811
0
2019
108
76
45
74
9810
6
93
91
87
45
107
73
92
101
35
16
103
4885
B
1
10
12
22
95
89
42
83
5986
85
46
84
36
32
104
81
33
69
977044
4334
36
3741
40
39
30
29
1935
311724
14
15
42
17A
16
20
32
18
2728
33
21
46
12
117
89
10
13
2
5
13
38A
38B
31A
26B
26A
05
102,
5m
! (1 2 3 4
³Fi
g. 1
. Dęb
ina,
Łań
cut
distr
., sit
e 6.
Par
t of t
he
site
exca
vate
d in
201
1–20
12: 1
–2 –
gra
ves o
f th
e ea
rly p
hase
of t
he
Tarn
obrz
eg L
usat
ian
cultu
re, 3
– se
ttlem
ent
feat
ure
of th
e Tr
zcin
iec
cultu
re, 4
– se
ttlem
ent
feat
ures
of t
he la
te
phas
e of
the
Tarn
obrz
eg
Lusa
tian
cultu
re e
nd
othe
r fea
ture
s.
Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape… 473
It should be noted, however, that most of the sites analyzed here are not comprehensively studied (Table 2), and the sources are random and dispersed. In some cases the location of the Tarnobrzeg Lusatian cemetery always refers to a region with clear Trzciniec cul-ture settlement (such as the aforementioned Grodzisko Dolne). We can therefore identify this as a recurrent phenomenon.
These recurrent examples can be inter-preted as reuse of a settlement or encamp-ment area for burial purposes. However, the combination of earlier profane (settlement) with subsequent sacred (cemetery) use is puzzling, and could simply be interpreted as due either to the ease of reuse of previ-ously developed (perhaps even deforested) land or simply a coincidence. It is possible, however, to interpret it more comprehen-sively, referring to the symbolic identifica-tion of the grave as a house and the ceme-tery as a village of death (Eliade 1988, 10). In this context there is a necessary reference of the necropolis to the earlier settlement. This interpretation would be consistent with the lack of formal differences in the location of settlements and cemeteries discussed above. It is worth noting that domestic symbolism
is present in different forms in the funeral rituals and beliefs in many periods of pre-history (Woźny 2002, 51–53). Moreover, in funeral archaeology it even becomes one of the universal possibilities of interpretation. It should also be mentioned that the settle-ment/cemetery system analysed here was also recognised at Trzciniec culture site 22 in Grodzisko Dolne (Czopek 2007, 64–65).
One of the features of the Tarnobrzeg Lu-satian culture is the consistent burial of the dead at long-lived cemeteries, which can be regarded as a symbolic distinguishing feature of micro-regional centres, with re-gard to the settlement archaeology (Czopek 2005). In this respect the cemeteries played a significant role which was not only ritual, associated with funeral practices, but also social. The cemetery played an important role in the sustainability of a micro-region community. Identification of the communi-ty (individuals?) with a given territory was shaped through the cultivation of a tradition of burying the dead (Woźny 2000, 109–116; Minta-Tworzowska 2009, 148) in the same place. Herodotus described a similar rule for the Scythians (destruction of the graves of ancestors as a kind of casus belli – The Histories, IV, 127). Among the prehistoric
Table 2. Cemeteries of the early phase of Tarnobrzeg Lusatian culture in the context of an earlier settlement of Trzciniec culture
No. Site Tarnobrzeg Lusatian culture cemetery
Traces of Trzciniec culture settlement
Literature, comments
1. Albigowa, Łańcut distr. 38 graves of phase I (?) none Gedl 1998; Blajer 2003
2. Bachórz-Chodorówka, Rzeszów distr., site 1
789 graves of phases I–II loose fragments of pottery
Gedl 1994; 1998
3. Chodaczów, Leżajsk distr., site 2 111 graves of phases I i III none Czopek 1996
4. Dębina, Łańcut distr., site 6 45 graves of phases I encampment/settlement Excavation 2011–2012
5. Grodzisko Dolne, Leżajsk distr., site 1
143 graves of phases I none Czopek 1996
6. Furmany, Tarnobrzeg distr., site 1 347 graves of phases I–III none ? Ormian et al. 2001
7. Machów, Tarnobrzeg distr., site 20 728 graves of phases I–III none ? Moskwa 1976, 233–234; Piróg 2005
8. Manasterz, Jarosław distr., site 6 125 graves of phases I–III encampment/settlement Godlewski 2001; Trybała-Zawiślak 2009
9. Lipnik, Przeworsk distr., site 5 380 (?)graves of phases I–III settlement – 70 features Blajer 2007; Przybyła and Blajer 2008, 164
10. Łazy, Jarosław distr., site 30 77 graves of phases I–III (?) none Jarosz and Szczepanek 2009
11. Paluchy, Przeworsk distr., site 1 1664 graves of phases I–III none? Kostek 2002
12. Wierzawice, Leżajsk distr., site 4 21 graves of phases I settlement Moskwa 1984
13. Wierzawice, Leżajsk distr., site 18 548 graves of phases I–III none ? Czopek 2005, 102
14. Wietlin III, Jarosław distr., site 1 68 graves of phases I–III pottery ? Kostek 1991 (tabl. XIX, 1, 8; XX, 8)
474 Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape…
cultures of Poland this behaviour can also be seen (Woźny 2002, 54).
One of the main features of the sacred character of a cemetery is clearly defined separation of the spheres of the sacred and the profane. In this respect Lusatian cem-eteries are strong evidence for individual-ity of these spheres, as almost always the graves are the only archaeologically recog-nisable features there, and if there are others, they are also associated with funeral rituals (e.g. traces of fire). Of course, we have to exclude here the cases of overlapping ele-ments of different ages and cultures. Some cemeteries in south-eastern Poland provide us, however, with other observations. At the aforementioned site in Debina, next to the cemetery from the early phase of the Tarno-brzeg Lusatian culture (13th/12th–10th century BC), a settlement of the same culture from the early Iron Age (7th–5th century BC) was found. While analysis is still provisional, it is clear that the sacred burial space was not respected by the much younger settlement, as shown by the presence of settlement pits in the immediate vicinity of the graves, as well as the stratigraphy and damage by later activity. This situation can be interpreted in at least two ways. In the first case it could be a lack of taboos associated with the earlier cemetery and the related establishment of a new settlement, removing the sacred char-acter the area (there is an estimated 300–400 year interval between the cessation of burial and the foundation of the settlement). The second interpretation is ignorance (or rather lack of collective symbolic memory) of the settlement realities of a micro-region, which could lead to the adoption of the thesis of a foreign community looking for a place for a new settlement. Both interpretations are very
important not only from the point of view of funeral archaeology, but also because they can contribute to the discussion of inconsist-ency of materials of the Tarnobrzeg Lusatian culture of the Bronze Age and early Iron Age, as well as of cultural changes in Central and Eastern Europe, an area much broader than “the Tarnobrzeg cultural territory”.
Apart from the site in Debina, examples where the cemetery boundaries are not re-spected are very rare. We can list, for exam-ple, sites in Jasionka, Rzeszow distr. (Moskwa 1973) and the aforementioned Łazy (Jarosz 2005, 76). Only a few features were discov-ered there, which, due to the primitive ex-cavations, are difficult to interpret. They do not necessarily have to indicate a disturbance of the burial area. Almost all of the better-known cemeteries of the Tarnobrzeg Lusa-tian culture (Czopek 2006a, 102–103) retain their distinct character. This can be explained by the age-old sacred nature of the place as the main marker of a community.
To sum up these observations it can be concluded that:• TarnobrzegLusatiancemeterieswereper-
manent elements of micro-regional settle-ment structures;
• thesacrednatureofthenecropoliseswasnot the result of their unique location, that were typical of a particular micro-region, but of the function assigned by the users;
• thefewrecordedcasesofsuccessivereuse(i.e. Trzciniec settlement/early stage of the Tarnobrzeg Lusatian cemetery) of the same places (sites) cannot be accidental, but is a manifestation of funeral beliefs;
• duringall theTarnobrzegLusatiancul-ture we can observe respect towards the boundaries of sacred burial grounds, which were accidentally violated.
References
Blajer W. 2007. Dziewiąty sezon ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku 5 w Lipniku, pow. Przeworsk. Rocznik Prze-myski 43(2) (= Archeologia), 39–44.
Czopek S. 1996. Grupa tarnobrzeska nad środko-wym Sanem i dolnym Wisłokiem. Rzeszów: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie.
Czopek S. 2005. Cmentarzyska jako element regio-nalnej struktury osadniczej na przykładzie nekropoli tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Przegląd Archeologiczny 53, 53–85.
Czopek S. 2006a. Czas użytkowania cmentarzysk tarnobrzeskiej kultury łużyckiej – możli-wości interpretacyjne i uwagi dyskusyjne. Analecta Archaeologica Ressoviensia 1, 101– 132.
Czopek S. 2006b. Rola kultury trzcinieckiej w ge-nezie tzw. łużyckiego kręgu kulturowego (na przykładzie Polski południowo-wschod-niej). In H. Taras (ed.), Zmierzch komplek-su trzciniecko-komarowskiego. Kształto-wanie się nowej rzeczywistości kulturowej
Sylwester Czopek | Great urn cemeteries – sacred space and place in the cultural landscape… 475
w środkowej i młodszej epoce brązu. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie--Skłodowskiej, 79–89.
Czopek S. 2007. Grodzisko Dolne, stanowisko 22 – wielokulturowe stanowisko nad dolnym Wisłokiem. Część I: Od epoki kamienia do wczesnej epoki żelaza. Rzeszów: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Czopek S. 2010. Die Grössen der die urgeschich-tlichen Gräberfelder nutzenden Bevöl-kerungsgruppen (am Beispiel der Tarno-brzeg-Lausitzer Kultur). Sprawozdania Archeologiczne 62, 65–116.
Eliade M. 1988. Historia wierzeń i idei religijnych. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Gedl M. 1994. Cmentarzysko z epoki brązu w Ba-chórzu-Chodorówce. Kraków: Wydawnic-two Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gedl M. 1998. Młodsza epoka brązu we wschod-niej części polskich Karpat. Kraków: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gedl M. 2002a. O wielkich cmentarzyskach z epo-ki brązu i z wczesnej epoki żelaza – słowo wstępne. In M. Gedl (ed.), Wielkie cmenta-rzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (= Polska Akademia Nauk. Komitet nauk Pra- i Protohistorycznych. Prace 5). Warsza-wa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 9–18.
Gedl M. 2002b. Wielkie cmentarzysko z epoki brą-zu w i wczesnej epoki żelaza w Kietrzu, pow. Głubczyce na Górnym Śląsku. In M. Gedl (ed.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (= Polska Akademia Nauk. Komitet nauk Pra- i Protohistorycz-nych. Prace 5). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 75–116.
Godlewski P. 2001. Cmentarzysko grupy tarno-brzeskiej w Manasterzu, stan. 6. Materia-ły i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 22, 21–57.
Górski J. 2005. Kultura trzciniecka w Kotlinie San-domierskiej na tle porównawczym. Zarys problematyki źródłoznawczej, chronolo-gicznej i osadniczej. In M. Kuraś (ed.), Ar-cheologia Kotliny Sandomierskiej (= Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli 4). Stalowa Wola: Muzeum Regionalne w Sta-lowej Woli, 255–270.
Herodot 1954. Dzieje. Warszawa: Czytelnik.Jankhun H. 1983. Wprowadzenie do archeologii
osadnictwa. Warszawa: Ministerstwo Kul-tury i Sztuki.
Jarosz P. 2005. Ratownicze badania wykopaliskowe w 2004 roku na cmentarzysku grupy tarno-brzeskiej w Łazach, pow. Jarosław. Rocznik Przemyski 41(2) (= Archeologia), 71–78.
Jarosz P. and Szczepanek A. 2009. Elementy ob-rządku pogrzebowego na cmentarzysku gru-py tarnobrzeskiej w Łazach, pow. Jarosław. In S. Czopek and K. Trybała-Zawiślak (eds.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i in-terpretacje (= Collectio Archaeologica Res-
soviensis 11). Rzeszów: Instytut Archeolo-gii Uniwersytetu Rzeszowskiego, 365–381.
Kostek A. 1991. Cmentarzysko grupy tarnobrze-skiej w Wietlinie III, gm. Laszki, woj. Prze-myśl. Materiały i Sprawozdania Rzeszow-skiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1980–1984, 5–44.
Kostek A. 2001. Badania wykopaliskowe na stan. 1 w Paluchach w latach 1998 i 2001. Rocznik Przemyski 39/2 (= Archeologia), 107–118.
Kostek A. 2002. Cmentarzysko w Paluchach, pow. Przeworsk. Dotychczasowe badania. In M. Gedl (ed.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (= Pol-ska Akademia Nauk. Komitet nauk Pra- i Protohistorycznych. Prace 5). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 313–337.
Minta-Tworzowska D. 2009. Archeologia i jej źródła wobec problematyki śmierci. In W. Dzieduszycki and J. Wrzesiński (eds.), Metody. Źródła. Dokumentacja (= Funera-lia Lednickie 11). Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 147–152.
Moskwa K. 1973. Osadnictwo kultury łużyckiej w Jasionce pow. Rzeszów. Materiały i Spra-wozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeolo-gicznego za lata 1968–1969, 63–71.
Moskwa K. 1976. Kultura łużycka w południo-wo-wschodniej Polsce. Rzeszów: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie.
Moskwa K. 1984. Badania zwiadowcze na stano-wisku nr 4 w Wierzawicach, gm. Leżajsk, woj. Rzeszów. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1976–1979, 41–49.
Ormian K., Brylska M. and Guściora K. J. 2001. Cmentarzysko z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Furmanach, stan. 1, pow. Tarnobrzeg, woj. Podkarpackie. Materia-ły i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 22, 295–312.
Piróg I. 2005. Stan rozpoznania archeologicz-nego stanowisk z epoki brązu położonych w Machowie, pow. tarnobrzeski (badania A. Kraussa w latach 1957–1967). In M. Ku-raś (ed.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej (= Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalo-wej Woli 4). Stalowa Wola: Muzeum Regio-nalne w Stalowej Woli, 401–409.
Przybyła M. S. and Blajer W. 2008. Struktury osad-nicze w epoce brązu i wczesnej epoce żela-za na obszarze podkarpackiej wysoczyzny lessowej między Wisłokiem i Sanem. Kra-ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-lońskiego.
Trybała-Zawiślak K. 2007. Trzeci sezon arche-ologicznych badań wykopaliskowych na stanowisku 6 w Manasterzu, pow. Jaro-sław. Rocznik Przemyski 43(2) (= Arche-ologia), 47–59.
Trybała-Zawiślak K. 2009. Manasterz, pow. Jaro-sław, stan. 6 – podsumowanie ratowniczych
badań wykopaliskowych prowadzonych na cmentarzysku tarnobrzeskiej kultury łużyc-kiej w latach 2004–2006. In S. Czopek and K. Trybała-Zawiślak (eds.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje (= Collectio Archaeologica Ressoviensis 11). Rzeszów: Instytut Archeologii Uniwersy-tetu Rzeszowskiego, 383–393.
Woźny J. 2000. Symbolika przestrzeni miejsc grze-balnych w czasach ciałopalenia zwłok na zie-
miach polskich (odśrodkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy.
Woźny J. 2002. Symbolika śmierci i rytuałów po-grzebowych w kulturach wczesnotradycyj-nych na ziemiach polskich. In J. Wrzesiński (ed.), Popiół i kość (= Funeralia Lednickie 4). Sobótka – Wrocław: Stowarzyszenie Nauko-we Archeologów Polskich, 45–58.
ł
This volume of papers on archaeological research into prehistoric settlement, economy and natural environment is inspired by Janusz Kruk’s Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych [Settlement Studies on the Neolithic of the Loess Uplands]. On the fortieth anniversary of its publication, we discuss the influence the book has exerted since the 1970s, especially the effect it has had on the development of archaeology in Poland and in other European countries. Janusz Kruk’s book, and his other scholarly achievements, centre on the reconstruction of dynamic, mutually conditioned relationships between the environmental, economic and settlement systems in the Neolithic. The original element of this model of research into changes in prehistoric communities assumes active human influence on natural environment, with deforestation of quite extensive dry areas of loess uplands as its most spectacular form.
