1.2 De democratische revolutie

Pruiken en RevolutiesIn het midden staat de guillotine, de valbijl. Die symbool staat voor de Franse Revolutie. Rondom de guillotine staan burgers met witte pruiken. Die pruiken waren in de 18e eeuw in de mode.

Tijdvak: 1700-1800Periode: Vroegmoderne Tijd

Spanningen in de Republiek

Onder invloed van de Verlichting en de Amerikaanse Revolutie (1776) ontstond bij de bevolking het verlangen naar democratie. Deze revolutie toont aan dat democratische in de praktijk kunnen werken.Een van de Europeanen die onder de indruk was van deze revolutie was de Nederlander Joan van der Capellen tot den Pol (1741-1784). Deze in Gelderland geboren edelman deed veel moeite om ergens in één van de zeven provinciën toegelaten te worden tot de Statenvergadering. Uiteindelijk werd hij Overijssel toegelaten.Beïnvloed door de wandaden van Willem V verscheen er in 1781 een pamflet over diens wandaden, maar ging ook over de beginselen van de soevereiniteit van het volk en het recht om zich af te zetten tegen een regering die de rechten van het volk niet respecteert.De Verlichting zorgde voor een ander godsbeeld. Tot de 18e eeuw geloofde men in een door God gevestigde orde en dat hij oorlogen, ziekten en rampen stuurde. Met de Verlichting verandert dit beeld en ontstaat de ´maakbare samenleving´. Ze geloofden niet dat de ongelijkheid had gewild, maar dat de mensen van nature vrij en gelijk waren.

Aan het volk van Nederland (1781) De stadhouder krijgt alle schuld voor het politieke en economische verval

Spanningen in de RepubliekAls gevolg van deze oproep begonnen de burgers

gewapende vrijkorpsen op te richten. Daarmee konden zij druk uitoefenen en eisen stellen.Zij noemden zich patriotten, ware vaderlanders. Zij dwongen stadsbesturen patriotten aan te stellen, waardoor hun macht steeds verder toenam. Zij waren geïnspireerd door de Amerikanen en werden steeds meer ontevreden over de positie van de stadhouder en de regenten. De onvrede kwam tot uitbarsting toen de Republiek in 1780 in oorlog raakte met Engeland (Engelse Zeeoorlogen) en kansloos verloor. Hierdoor werd duidelijk dat de Republiek in verval was geraakt. Het pamflet van 1781 de lont in het kruidvatDe stadhouder was de belangrijkste functionaris in de Republiek en was o.a. opperbevelhebber en begon steeds meer op een vorst te lijken. Het stadhouderschap was erfelijk bezit van de Prins van Oranje geworden én de stadhouder had grote invloed in het stadsbestuur gekregen.In sommige steden bleef de het oude bestuur intact, waardoor het land in twee kampen verdeeld werd: patriotten en prinsgezinden. Een burgeroorlog dreigde. In 1786 werden regenten verjaagd en Willem V verplaatste zijn bestuur naar Nijmegen. Van daaruit was zijn vrouw Wilhelmina teruggegaan, maar werd bij Goejanverwellesluis tegengehouden.

Staatsinrichting Republiek 1588-1795

Spanningen in de RepubliekDaarop stuurde zij een verzoek om hulp

aan haar broer, de koning van Pruisen. Zijn troepen joegen de burgersoldaten het land uit en maakten zo een voorlopig einde aan de revolutie. Het jaar was 1787.De meeste patriotten kwamen in Frankrijk terecht waar in 1789 de revolutie uitbrak. Van der Capellen zou dat allemaal niet meer meemaken. Hij was reeds in 1784 overleden.

Bataafs-Franse TijdOnder de Bataafs-Franse tijd verstaan we de periode tussen 1795 en 1813 waarin de Nederlanden onder Franse invloed stonden. Tot 1806 is er sprake van een overwegend Nederlands bestuur, daarna nemen de Fransen de touwtjes zelf in handen, eerst onder koning Lodewijk Napoleon en vanaf 1810 door inlijving bij het Franse keizerrijk.De Bataafs-Franse Tijd kent diverse perioden, waarin democratische en minder democratische regeringen aan het bewind zijn. In deze tijd wordt de basis gelegd voor het moderne Nederland, met een eenhoofdig bestuur, ministers, rijksambtenaren, uniforme wetgeving en uniforme rechtspraak.

Bataafs-Franse TijdIn december 1794 trokken Franse troepen onder leiding van generaal Pichegru over de bevroren rivieren en bezetten de Nederlanden. Op 18 januari 1795 vlucht stadhouder Willem V naar Engeland. Op talrijke plaatsen in het land nemen revolutionaire comités van patriotten het bestuur over. Zij noemden zichzelf Bataven, naar de Germaanse stam die hier in de Romeinse tijd woonde en democratie en rechtvaardigheid hoog in het vaandel hadden staan.Zij zijn voorstander van gelijke rechten van alle burgers ('vrijheid, gelijkheid en broederschap') en voor verkiezing van het bestuur. Daarmee keren ze zich tegen het oude Stadhouderlijke Bewind, waarin regenten de baantjes onderling verdeelden.Door het Haags Verdrag van 16 mei 1795 komen de Nederlanden onder Franse invloed. De vroegere Republiek der Verenigde Nederlanden moest militaire en financiële steun geven aan Frankrijk, maar houdt een eigen bestuur.Alle standsvoorrechten werden afgeschaft en er kwam volledige godsdienstvrijheid. Katholieken joden kregen dezelfde rechten als protestanten.

Bataafse RepubliekDe (oude) Staten-Generaal, waartoe nu ook Drenthe en Brabant gaan behoren, worden afgeschaft. Er komt een tamelijk democratisch gekozen Nationale Vergadering, die een Grondwet gaat opstellen. Deze vergadering komt op 1 maart 1796 voor het eerst bijeen in de Balzaal aan het Binnenhof.Nog voor de Grondwet er is, wordt scheiding van kerk en staat doorgevoerd en het gelijkheidsbeginsel van alle burgers ingevoerd. Ook katholieken en joden kunnen voortaan bestuursfuncties bekleden. Nadat in 1797 een eerste ontwerp voor de Grondwet is verworpen, komt er een Tweede Nationale Vergadering. Dat parlement komt in januari 1798 aan zijn eind door een staatsgreep. Voorstanders van een centraal bestuur nemen het bewind over en maken een Grondwet: de Staatsregeling.

Bataafse RepubliekDeze Grondwet treedt in juli 1798 in werking na een tweede staatsgreep van meer gematigde patriotten (moderaten). Het zogenaamde Uitvoerend Bewind blijft bestaan, en daarnaast komt er een parlement.In september 1801 wordt het Uitvoerend Bewind met behulp van de Fransen afgezet. Er komt een veel autoritairder bestuur. Veel oude regenten uit de tijd van de stadhouder keren terug in het bestuur. Het ingestelde Wetgevende Lichaam heeft betrekkelijk weinig te zeggen. Omdat de Fransen vinden dat de Bataafse Republiek Frankrijk te weinig steun geven in zijn oorlog tegen Engeland, vervangt Napoleon in 1805 het zittende bestuur door een eenhoofdig bestuur.

Bataafse RepubliekHij kiest daarvoor Rutger Jan Schimmelpenninck, die de functie van raadpensionaris krijgt. Hij was als student actief in de Patriottenbeweging. Hij heeft zich zijn hele leven ingezet voor de Nederlandse belangen. Uiteindelijk stopte hij vanwege een oogaandoening.Ook over het bestuur van Schimmelpenninck is Napoleon op den duur niet tevreden. Hij benoemt daarop zijn broer, Lodewijk Napoleon, in 1806 tot koning van Holland. Hij stelt Nederlandse ministers aan en zet zich in voor het welzijn van zijn nieuwe onderdanen. Wel worden Franse wetten ingevoerd, zoals het Franse Wetboek van burgerlijke rechtspleging (Code Napoleon). De keizer is uiteindelijk niet tevreden over zijn broer en dwingt hem tot aftreden. Op 9 juli 1810 wordt Holland ingelijfd bij het Franse keizerrijk, met aan het hoofd keizer Napoleon.

Bataafse RepubliekEr worden aan het land allerlei financiële en economische lasten opgelegd en bovendien wordt in 1811 de algemene dienstplicht ingesteld. Dienstplichtigen kunnen zich tegen betaling laten vervangen door een plaatsvervanger (remplaçant). Fransen militairen zorgen dat er via zee geen handel meer wordt gedreven (het Continentale Stelsel). De financiële plichten worden opgelegd vanwege de oorlogen die Frankrijk voert, zoals in 1812 tegen Rusland. Door dit alles neemt de ontevredenheid toe, terwijl ook de economie er weinig florissant voorstaat. Armoede en honger zijn daarvan het gevolg.

Bataafse RepubliekNa de Franse nederlaag in de Slag bij Leipzig van oktober 1813 trekken de Franse troepen zich ook terug uit Nederland. Bij de Fransen nederlagen zijn vele Nederlandse soldaten omgekomen. In Amsterdam ontstaan relletjes en worden douanehuisjes in brand gestoken.Op 20 november wordt het herstel van de vrijheid uitgeroepen door een Voorlopig Bewind van Van Hogendorp, en Van der Duyn van Maasdam.Erfprins Willem keert op 30 november 1813 terug in het land. Hij wordt uitgeroepen tot Soeverein Vorst en belooft dat er een Grondwet komt. Een nieuw tijdperk kan beginnen. Hij zal regeren als een absoluut verlicht vorst.

Bataafse RepubliekNapoleons positie werd steeds slechter. Na de mislukte invasie in Rusland (1812) werden zijn legers teruggedrongen.De oorlogen putten het land uit en ondermijnden zijn populariteit. Vanaf 1810 nam het verzet dusdanige vormen aan, dat het land opnieuw praktisch onbestuurbaar werd.Begin 1814 marcheerden de coalitielegers Frankrijk binnen. Napoleon deed afstand van de troon. Hij werd verbannen naar Elba, maar ontsnapte en deed een spectaculaire opmars naar Parijs en België.Daar, bij Waterloo, werd hij definitief verslagen. Hij werd nu naar St. Helena verbannen, alwaar hij ook stierf.

Brachten de revoluties de Verlichtingsidealen in de

praktijk?In de jaren rond de Amerikaanse, Franse, Bataafse en straks ook de Industriële Revolutie ontstonden nieuwe denkbeelden over de mens en de kosmos, als gevolg van de Verlichting. Die waren natuurlijk niet voor iedereen even toegankelijk. De geletterde bovenlaag beschikte over een toenemend aantal kranten, tijdschriften en boeken en vonden veel makkelijker de weg naar hoger onderwijs dan de rest van de bevolking.Uiteraard brachten de plotselinge wisselingen van politieke regimes, het gezagsverlies van de adel en de opkomst van nieuwe religieuze bewegingen ook de denkwereld van eenvoudige mensen in beweging. Niettemin bleef bij het grootste gedeelte van de bevolking de kracht van traditionele en kerkelijke voorstellingen sterk. Magische praktijken bleven wijdverbreid en de alfabetisering nam nauwelijks toe.Grotere veranderingen in de voorstellingswereld van de burgers kwamen pas aan het einde van de 19e eeuw op.

Brachten de revoluties de Verlichtingsidealen in de

praktijk?Daarnaast is de invloed van de Verlichting en de Franse Revolutie samen een belangrijke vraag, want hoe revolutionair was die Franse Revolutie nu en hoe sijpelden de Verlichtingsdenkbeelden hierin door?Met betrekking tot verdeling van de macht moet we allereerst aantonen dat de macht van adel nog steeds belangrijk was. Ondanks de vele executies van edelen, had de rest nog meegeprofiteerd van de landelijke herverdeling. Daar staat tegenover dat de maatschappij nu gebaseerd was op welstand, in plaats van op stand. De minder rijke adel was nu ook uitgesloten van staatsmacht, terwijl de nog aanwezige adel de macht moest delen met de rijksten in de burgerij.De katholieke kerk had behoorlijk aan macht ingeboet. Zij was een groot deel van haar bezit en inkomsten kwijt, evenals haar voorrechten boven andere godsdiensten en een groot deel van haar personeel. Mensen gingen niet meer vanzelfsprekend naar de kerk.

Brachten de revoluties de Verlichtingsidealen in de

praktijk?De uitoefening van de macht had ook een ingrijpende wijziging ondergaan. Frankrijk was in bestuurlijk opzicht veranderd van een onoverzichtelijke lappendeken van plaatselijke regels en voorrechten in een centralistische en volgens gelijke regels bestuurde staat. Iets waar vorsten al in de 17e eeuw naar gestreefd hadden.Met betrekking tot legitimering van de macht en politieke cultuur was het zo dat er onder een deel van de bevolking nu een gevoel van nationale verbondenheid ontstaan was, dat in de oude standenmaatschappij niet bestond.Onder Napoleon begon de nationale staat een geloofwaardig iets te worden. Mensen raakten eraan gewend, dat zij voor belastingzaken en rechtspraak te maken hadden met ambtenaren en niet met een edelman. De nieuwe idee van staatsburgerschap was direct verbonden met nationaal besef. Belangrijk is dat het rationalisme nu op de voorgrond gekomen is door de Verlichting!