زانستی - ژماره 42 سالى 11 به هاری 2010 - Hewalname

200
ﺳﺔﺭﺩﺓﻡ ﺯﺍﻧـﺴﺘـﻰ ﺳﺔﺭﻧﻮﻭﺳﺔﺭﻯ ﻓﺔﺧﺮﻱ ﺨﺆﺷﺒﻮﻭ ﺋﺔﻛﺮﺓﻡ ﻗﺔﺭﺓﺩﺍﺧﻰَ ﺧﻮﺍﻟﻴ2010 ﺑﺔﻫﺎﺭﻱ11 َ ﺳﺎﻟ42 ﺫﻣﺎﺭﺓIssue NO. 42 Spring 2010 ﺳﺔﺭﻧﻮﻭﺳﺔﺭ ﺳﺆﺯﺍﻥ ﺟﺔﻣﺎﻝ

Transcript of زانستی - ژماره 42 سالى 11 به هاری 2010 - Hewalname

زانـستـى سةردةم

سةرنووسةرى فةخري

خواليخؤشبوو ئةكرةم قةرةداخى

ذمارة 42 سالى 11 بةهاري 2010 Issue NO. 42 Spring 2010

سةرنووسةر

سؤزان جةمال

Psychology سايكؤلؤذي

52147

Medicine نؤذداري 77. كيشةكانى ذنى دووطيان كوردة ئاوات90. راستكردنةوةى ددان د. زانا حسين عةزيزةيى

ةوى دووةم هؤكارى مردنة... د. كامةران رةسول ذاذل

98. قةل

ضةى رةق بةكار مةهينة د. سةعيد عةبدوللةتيف125. فل

حطورد سال

148. ثركردنةوةى ددان د. هةل

154. ئةنفلؤنزا كار لةدأل دةكات د. هادى محةمةد174. مرؤظ يةكجار تووشى طرانةتا... د. عةقيد عابد186. زيثكةى عازةبة ضارةسةر... د. مةحمود فةقآ رةسول

190. هةستيارى ددانةكانم... د. دةروون سةعيد

31. خةمؤكى نةخؤشى سةردةم سؤزان جةمال95. كة ثيكةوة دةذين خووى يةكرت دةطرن كريستني ئامدهاين

135. عيشقء هاوسةرطريى... كةذاأل عةالكيشان مارتني هيشت

182. هؤكارة دةروونييةكانى خؤهةل

Sexology سيكسؤلؤذى 47. لووت ئةنداميكى سيكسيية د. فةوزية دريع

84. ثرسيارء وةآلم لةسةر سيكس د. فةوزية Geology جيؤلؤجي

170. خاو ضيية؟ د. ئيرباهيم محةمةد جةزا Energy وزة

ح دوكانى67. سووتةمةنيية بةبةردبووةكان... محةمةد سال

177. بةثيتكردنى يورانيوم جوان رةئوف

ديزاين: ئةسرين ئةسكةندةرىتايث: بةناز محةمةد توفيق

ةضن: لةرين لةتيفهةل

ضاث: ضاثخانةى دةزطاى سةردةم

لةم ذمارةيةدا

سةروتار 4. ئةم ذمارةية

E-mail: [email protected]@serdam.org www.serdam.org

Physics فيزيك

84105115

Veterinary ظيتيرنةرى 158. شريى بزن... د. فةرةيدون عةبدولستار

فيزيك 132. طرآ كويرةكان لةفيزيادا جةمال محةمةد ئةمني

Ecology ئيكؤلؤذى 11. خاشاك زةنطيكى مةترسيدار كارزان عةبدوآل115. ثةنطخواردنى طةرمى ضيية؟ حةمة عةـ محةمةد128. ترشةباران ذينطة ويران دةكات رووناك عوسمان

Nutrition خؤراكزاني 5. بةم خؤراكانة تووشى شيرثةنجة نابيت د. دةريا سةعيد

57. باشرتين ضارةسةر بؤ ضرضى ثيست د. فةرةيدون قةفتان حى

118. ئةو خؤراكانةى ثيست جوانرت دةكةن ستارة سال

Cosmetics جوانكاري

Biology بايؤلؤذى 21. شةمشةمةكويرة، شريدةريكى سةرسورهينةر هةورامان وريا قانع119. ئةندازةى جينةكان يوسف تةها145. بؤضى سةرم سثى بوو؟ شريوان عومةر

ديزاين: ئةسرين ئةسكةندةرىتايث: بةناز محةمةد توفيق

ةضن: لةرين لةتيفهةل

ضاث: ضاثخانةى دةزطاى سةردةم

ناونيشان:سليمانى ــ بيناى سةردةم ــ طوظارى زانستى سةردةم

07480136653 07701573823

ترياذ: 4000 نرخ: 3500

Evolution ثةرةسةندن 165. بؤضى نياندةرتاأل لةناوضوو؟ تةريف سةربةست

Cosmology طةردونزانى قةكانى زوحةل... ئةيمةن حةسةن

179. طةورةترين ئةل Computer كؤمثيوتةر

Agriculture 160. دةست بةسةر كؤمثيوتةرةكةتدا... بةختيار رةئوف

كشتوكال105. ضاندنى داثؤشراو... سةربةست ئةحمةد ح

150. كيمياى طةآلريزان هيوا سال

Mathematics ماتماتيك 192. تيروانينيكى طشتى لةمةر ماتماتيك ئةليكساندردانيلؤظيك

ئةم ذمارةية

ي 1999 ةوة تا ئيستا ثيشكةشي خوينةراني كوردي يةكيك لةو كارة جوانانةي دةزطاي ضاث و ثةخشي سةردةم لةسال

دةكات و جيطةي فةخرة بؤي، طؤظاري زانستي سةردةمة وةك تةنيا طؤظاريكي زانستي كة زؤربةي لق و بوارةكاني زانست ي تةمةنيداية و ترياذي طةيشتؤتة ضوار هةزار، خوينةراني ذمارةيان زؤر لةوة

لةخؤدةطريت، لةكاتيكدا كة طؤظارةكة لةيانزة سال

نة بي زياترة و ئةطةر بؤ سةروو ثينج هةزاريش ترياذ بةرزبكةينةوة لةو باوةرةداين هةر ذمارةي نةمينيتةوة، بةدريذايي ئةم ساال

مانداوة بةشيوازي نوي و هةرضي جوانرتة خزمةتي خوينةرانى هةموو ذمارةيةكيشدا هةول

ثضران ذمارةكاني دةرضوون و لةطةل

بكةين، لةسةردةمانيكدا كة خزمةتطوزاري ئينتةرنيت لةئارادانةبوو دةستكةوتني بابةتء وينةي طونجاو كاريكي ئاسان نةبوو، هةموو ذمارةيةكيشدا بةشيوازي جوانرت و

ةمةند و فرة ضةشن بيت و لةطةل

مانداوة لةرووي ناوةرؤكةوة دةول

م بةردةوام هةول

بةال

يكي خاياند و تا قةشةنطرت برواتة بةردةم خوينةراني، سةرةتا بةشيكي كةم لةالثةرةكاني رةنطاورةنط بوون ئةمةش ضةند سال

لةذمارة 39 ةوة توانيمان بةيارمةتي و ثشتيواني دةزطاكةمان سي بةشي الثةرةكاني رةنطاورةنط و بةكاغةزي ئارت ضاث بكةين م بةداخةوة ئةم ستايلة سةردةمييانةي زانستي سةردةم تةنيا سي

كة بووة مايةي سةرنجراكيشان و رةزامةندي خوينةراني، بةال

ذمارةي خاياند، ئةم ذمارة نوييةش هةرضةندة لةرووي ناوةرؤك و بابةتةوة وةك ذمارةكاني ثيشووي بةثيز و ضرو فرة بابةتة، م بةشيوازي ذمارة كؤنةكاني واتة بةكاغةزي ئاسايي و سآل بةشى رةش و سثي ضاث دةبيت، هؤكاري ئةم طةرانةوةيةش بؤ

بةال

ئةوة دةطةريتةوة، دةزطاكةمان دةزطاي ضاث و ثةخشي سةردةم بةقةيرانيكي داراييدا دةروات، بةو هيوايةي ضي زووترة ئةو قةيرانة برةويتةوة و زانستي سةردةميش وةك ئةو ضةند ذمارةيةي ثيشووي بةشيوازي سةردةمييانةي خؤي لةخزمةتكردني

خوينةراني بةردةوام بيت.

سةرنووسةر

سةروتار

زانستى سةردةم 42 4

5زانستى سةردةم 42 5زانستى سةردةم 42

بةم خؤراكانة تووشي شيرثةنجة نابيت د. دةريا سةعيد

42 سةردةم زانستى 6

ترسناكة نةخؤشييةكي شيرثةنجةبةدةستييةوة زؤر ذمارةيةكي نة

ساال و

بةرةوثيشـــضووني

لةطةل و ينندةنال

نةخؤشيية ئةم هيشـــتا نؤشـــداريشمردن زةكاني بةهي لةهؤكارة يةكيكةسةرباري و جيهاندا لةسةرتاســـةرينائوميدي دووضـــاري زؤريك ئـــةوةيشكســـتي دةبنـــةوة و و وةرســـيكاريطةريية و خراث نيشـــانة بةهؤيو كيميايي ضارةسةري الوةكييةكانيبؤ دةرمانانةي ئةو و نةشـــتةرطةريهيوركردنةوةي و بنربكردنيشيرثةنجةنةخؤش بةكاردةهينرين. خراثي باريخؤراكي سيستميكي ثةيرةوكردنيبةهةنديـــك ةمةنـــد

دةول دروســـت و

يشيرثةنجة رؤل دذة رةطةزي خؤراكي

لةم لةخؤثاراســـتن دةبينيت طةورةباس ليرةدا و كوشندةية نةخؤشيية

هةم كة دةكةين خؤراك جؤر لةحةوتريطةيةكن هةم دةكةون دةست ئاسانبوون و دروست بؤ بةرةنطاربوونةوةي

شيرثةنجة. تةشةنةكردنيخؤراكانـــة، ئايـــا بؤضـــي ئـــةمريطة دةتوانن ئايا ضيية؟ سوودييانشـــيرثةنجة وةك لةنةخؤشـــييةكيدةتوانن خـــؤراك بطـــرن؟ هةنديـــكم

بـــةال بوةســـتن، دذ بةشـــيرثةنجة

ئةم ينيبل ناتوانني ئةوةشـــدا

لةطةل

ديكة جؤريكي يـــان خؤراكة جـــؤرةبووني لةدروســـت ريطرة بةتـــةواويبنةبر شـــيرثةنجة يـــان شـــيرثةنجةبةم ضاوي خوينةر لةكاتيكدا دةكاتئةي بثرسيت رةنطة دةكةويت باسانةكة بةريذةيةكي كةسانيك هةن بؤضيدةخؤن خؤراكييانةش ذةمة ئةو زؤرنةخؤشني، دذي و باشن كة ناســـراون

نةخؤشييانة لةو هةنديك تووشي مبةال

ريطرن خؤراكانة جؤرة ئةم كـــة بوونلةو طومان لةروودانيـــان؟ دةشـــيتباس كة بكريت نؤشداريانةدا رينماييةجؤريكي ضةند خراثي يان لةباشـــيكاتيك ئيمـــة م

بةال خؤراك دةكـــةن،

و باشـــة خواردنة جؤرة ئةم ينيدةل

ئةوة ماناي نةخؤشـــيية دذي طةليكئـــةم خؤراكانةي زؤر كة يةكيك نييةنةخؤش شيوةيةك بةهيض ئيدي خواردكة ئةوةية مةبةست كو

بةل ناكةويت،

يان خواردنانة ريذةي تووشبوون ئةونةخؤشييانة تووشبوون بةو مةترسيتؤ كة كاتيك واتـــة دةكةنةوة كةمرتبةريذةيةكي خواردنانـــة ئةو جـــؤرةهةبيت خؤراكييةكانتدا لةذةمة زؤرتربةنةخؤشي تووشـــبوونت مةترســـيئةطةر رةنطة لةجاران، كةمرتدةبيتةوة

7زانستى سةردةم 42 7زانستى سةردةم 42

رةضاوي خواردني باش و بةكارهينانت نةكردايـــة زووتر يان بةشـــيوةيةكي ســـةخترت دووضاري ئةو نةخؤشييانة بوويتاية، ثيويستة ئةوةمان برينةضيت كـــة تةنيا خؤراك كاريطةري لةســـةر كو طةليك

باري تةندروســـتي نيية بةل

هؤكاري ديكـــةش كاريطةرييان هةية ةوي،

وةك بؤماوة، وةرزش كردن، قةل

جطةرةكيشان كردن، ضاالكي تواناي و خواردنـــةوةي ئةلكهول، جؤري كار يان ثيشـــة و خؤدانةبةر تيشكي خؤر و ئةو ذينطةيةي تييدا دةذين و طةليك

هؤكاري ديكة.طةليك باس لـــةو جؤرة خؤراكانة كراوة كة ثيويستة خؤماني لي بةدوور بطرين و بةريذةيةكي زؤر نةيخؤين كة ئةوانيش طؤشتي ثاريزراو وةك طؤشتي قتـــوو يـــان ئةوانـــةي طؤرانكارييان بةســـةردا هاتـــووة بةهـــؤي ئاميري كارةباييةوة، خواردني ســـوير و ئةو خواردنانةي بةريذةيةكي زؤر ماددةي شـــةكرييان تيداية و طؤشـــتي سوور م ليرةدا باس لةو

بةريذةيةكي زؤر. بةال

خؤراكانة دةكةين كة ثيويســـتة زياد لةجؤرةكاني ديكة بخورين و طرنطيان ثيبدريت كـــة زؤريك لـــةم خؤراكانة ســـةرضاوةي رووةكـــني وةك ميوةو

ســـةوزة رةنط تيرةكان كة ريطايةكن ،

بؤ بةرةنطاربوونةوةي نةخؤشيي دل

نةخؤشـــيي شـــةكرة، ويراي هةنديك لةجؤرةكاني شيرثةنجة.

ئةمـــةش بةهؤي ئـــةوةي كة ئةم خؤراكانة كالؤري و ماددةي ضةورييان م

بةريذةيةكي زؤر كـــةم تيداية، بةال

ةمةنـــدن بةماددةي رووةكي زؤر دةول

و دذة ئؤكســـان كة

فايتؤكيميكـــةلئةم دوو ماددةية مةترسي تووشبوون

بةشيرثةنجة كةمدةكةنةوة.وةك ئؤكســـان دذة مـــاددةي ظيتامني ســـي، مـــاددةي اليكؤثني و بيتاكارؤتـــني كة لةزؤربـــةي ميوة و ماددةي هةروةهـــا هةن ســـةوزةدا خانةكاني لةش

رووةكي فايتؤكيميكةل

دةثاريزن لةو ماددة زيان بةخشانةي رؤذانةماندا لةخؤراكـــي رةنطـــة كة يـــان لةذينطـــةي دةوورووبةرمانـــدا بيتـــة لةشـــمانةوة، هـــاوكات ئـــةم مـــاددة رووةكييانـــة خانةكاني لةش

لةلةناوضوون و بازدان دةثاريزن.كةواتة ثيويستة ض جؤرة خؤراكيك بخؤيـــن تا ضانســـي تووشـــبوونمان بةشـــيرثةنجة كةم بـــكات؟ خؤراكي وةك ســـري، توو، تووترك و قةرنابيت ســـتكاري

بــةرهةل بـــــــةهيزتريـــن

شيرثةنجةن.سري

بؤنيكـــي زؤر لةراســـتيدا ســـري م

ناخـــؤش دةدات بةنـــاودةم، بـــةال

خؤراكيكي ئيجطار تةندروستة، ضونكة ماددةي ســـولفةر كة بةرثرســـة لةو بؤنة ناخؤشةي دواي خواردني لةدةم ديت هةمان ئةو ماددةيةية كة ريطرة ئةمةش بووني شيرثةنجة، لةدروست لةريي زوو ضاك كردنةوةي خانةكاني لةش و نةهيشـــتني لةناوضووني ئةو خانانةي لـــةش و لةناوبردني خانةي

شيرثةنجةيي لةلةشدا.لةسوودةكاني سري يةكيكي ديكة بةرةنطاربوونةوةي بةكرتياية بؤنموونة بةكرتيـــاي h.pylori كـــة ثةيوةندي هةنديك بوونـــي بةدروســـت هةيـــة لةبريني طةدة و شـــيرثةنجةي طةدة و لةهةمان كاتدا مةترسي تووشبوون كةمدةكاتةوة، ؤن

كؤل بةشيرثةنجةي

لةياد بيت م ثيويســـتة ئةوةمان بةال

ثيـــش خواردني بةمـــاوةي ثانزة بؤ ثيويســـتة سريةكة بيســـت دةقيقة ثـــاك بكريت و ثارضة ثارضةي بضووك بكريت، كة ئةمةش دةبيتةهؤي ضاالك كردنـــةوةي ئةنزيمـــةكان و دةرداني مـــاددةي ســـولفةر كـــة بةهيزترين

زانستى سةردةم 42 8

ستيكاري شيرثةنجةي طةدةية، بةرهةل

بيطومان ثيـــاز و كةوةر كاريطةرييان م بةرادةيةكـــي كةمرت

هةيـــة، بـــةال

لةسري.برؤكلي

برؤكلي كة جؤريكـــة لةقةرنابيت دارةكاني ديكةي

ســـةوزة طةال

لةطةل

و جؤرةكاني كاهـــو كةلـــةرم، وةك ديكـــةي قةرنابيتدا جؤريك لةماددةي ثيي كـــة تيدايـــة ـــي

فايتؤكيميكةل

كـــة طلؤكؤســـينؤلةيتس يـــن دةل

دروســـت ســـوودبةخش ئةنزيمـــي دةكات و لةكاتـــي خواردن و جوويني ي ديواري

سةوزةكةدا بةتايبةتي بةكال

خانةكان تيكدةشكيت و ئةو ئةنزيمة دةردةدريت، ئةوةي شايةني باسة ئةم ئةنزيمانة لةناو لةشي مرؤظيشدا هةن ةكاندا دةردةدةرين،

كة لةنـــاو ريخؤل

م تةنيـــا كاتيك ضـــاالك دةبن و بـــةال

يان

كاردةكـــةن كة قةرنابيتـــي كالةكاندا تيدةثةريت.

لينراو بةناو ريخؤل

ئةنزيمانة ئةم لةطرنطرتين يةكيك برؤكلـــي كـــة ة sulphorophaneلـــةم ئةنزيمـــةي بةريذةيةكـــي زؤر

تيداية. زانـــاكان دةريانخســـتووة كـــة ئـــةم ماددةيـــة دذة وةرةمة واتة دذ بةشـــيرثةنجةية بةهـــؤي لةناوبردني يان

مـــاددةي ذةهـــراوي وةك دوكةل

هةر تةنيكي بيطانـــة كة ذينطة ثيس دةكات زيان بةخانةكاني لةشي مرؤظ ئةنتي دةطةيةنيـــت هةروةهـــا وةك بايؤتيـــك–دذة بةكرتيـــا كاردةكات و h.دةبيتةهـــؤي لةناوبردني بةكرتياي

.pyloriكةواتـــة قةرنابيـــت و بابةتةكاني ديكةي خؤراك لةهةموو جؤرةكانـــي زياتـــر دذ بةشـــيرثةنجةي ناو دةم و

سورينضك و طةدة دةوةستن.

زانستى سةردةم 42 8

42 سةردةم 9زانستى

تةماتة كـــة ســـوورةي رةنطـــة ئـــةو طرنطة ماددةيةكي هةيـــة لةتةماتةدادذ و بةهيـــز ضةكيكـــي وةك كـــة دةوةستيت، ثرؤستات بةشيرثةنجةيلةماددةي جؤريكة ئةم ماددةيـــةشثيي كـــة

فايتؤكيميكـــةل رووةكـــي

ئؤكسانيكي دذة كة اليكؤثني دةوتريتماددةي ئةم ريذةي زؤرترين بةهيزةو

لةتةماتةدا دةبينريت.ماددةي بينـــراوة كة لةتاقيطةدا وةســـتاندني دةبيتةهؤي اليكؤثـــنيخانةي بةرةوثيشضووني و طةشةكردنجؤرةكاني لةطةليـــك شـــيرثةنجةييشيرثةنجةي وةك شيرثةنجةدا ديكةي

دان.ومنال سييةكان مةمك،

لةش خانةكاني اليكؤثني ماددةيو تيكضوون دةثاريزيت، لةلةناوضوونسةر بؤ كاريطةرييةوة لةريي ئةمةشخانةكاني يت

ناهيل و لـــةش بةرطري

طةشة ناريكوثيك بةشيوةيةكي لةشئةوة ثيويستة بنب. دروســـت و بكةنســـوودي زياتر كة رةضـــاو بكريـــتدةكةويت دةست اليكؤثني لةماددةييان لينراو بةشيوةي تةماتة لةكاتيكدابةكاربهينريت تةماتة وةك دؤشـــاويئةو ضونكة ،

كال بةتةماتةي بةبةراورد

دين تةماتةكةدا بةسةر كة كردارانةيماددةي كة دةكات وا نةوة

كوال بةهؤي

بيت بةرجةســـتة زياتر اليكؤثينةكةليببينيت، ئةويش ســـوودي تا لةشخانة ديـــواري طةرما لةبةرئةوةيـــةماددةكة و رووةكييةكة دةشـــكينيتبةثيضةوانةي ئةمـــة دةردةدريـــت.ســـةوزةي ديكةوة و خؤراك هةنديكينريت و

نةكول دةكريت كة ئامؤذطاري

بخورين. يبةكال

و شووتي كة ئةوةمان برينةضيتهةمان ســـوور بيبةري و رةش تريي

كة تيداية اليكؤثينةيان ماددةي ئةوزؤرة. لةتةماتةدا

شيلككة نيشـــانيانداوة ينةوةكان

ليكؤل

و هةية زؤري ئةم ميوةية ســـووديكيلةنةخؤشـــي مرؤظ باش بةرادةيةكيشـــيرثةنجة و بريضوونـــةوة و

دل

ماددانةي ئةو دةثاريزيت. هةروةهـــاخانـــة طةشـــةكردني كـــة تيايـــدانم

بةال دةخةن، دوا شيرثةنجةييةكان

باشي كاريطةرييةكي بةتايبةتي شيلكهةية. ؤن

كؤل شيرثةنجةي دذي

بةدذة ةمةنـــدةدةول زؤر شـــيلك

ترشي و ظيتامني سي ئؤكســـان وةكلةتاقيطةكانـــدا ellAgic acid، كـــةتواناي ترشـــة ئةم دةركةوتـــووة كةئةنزيمانةي ئـــةو ضاالككردنـــةوةيتيكشـــكاندني دةبيتةهؤي كة هةيـــةدروســـت ئـــةو ماددانةي هؤكارن بؤسةرةراي شيرثةنجةيي خانةي بوونيتيداية فالظؤنؤيدي مـــاددةي ئةوةشيت

ناهيل ئةنزيمانـــة ئةو كـــة ضاالكي

dna و تيكشـــكاندني كة دةبنةهؤيهةية بةشـــيرثةنجةي ثةيوةندييـــانهةروةها شيلك ريذةيةكيزؤر سييةوة،ئةطةري كة تيداية لةئةنسؤسيانني-ييةكيكة و كةمدةكاتـــةوة هةوكـــردنكةواتة ئؤكسانةكان. دذة لةبةهيزترينتووشـــبوون مةترســـي ميوةية ئةم سورينضك و دةم ناو بةشـــيرثةنجةي

دةكاتةوة. كةمطيزةر

خؤراكي ماددةي يككؤمةل طيزةر

لةنةخؤشي بةرطري كة تيداية باشـــيماددانـــة لـــةو يةكيـــك دةكات، دذي طةشـــةكردني بيتاكارؤتينـــة كةلةو خانةكان و شيرثةنجةيية خانةيخانة ديواري كة دةثاريـــزن ذةهرانةطةليك طيزةر هةروةها دةشـــيوينن.

كة تيداية ديكةي ماددةي و ظيتامنيو سورينضك و دةم شيرثةنجةي دذي

طةدةن.ينةوةئةنجامدراوةكة

هةنديكليكؤل

شيرثةنجةي دذي طيزةر دةريدةخاتدذة ئةو دانة، ئةمةش بةهؤي

منال ملي

و دةبيتةهؤي كة تييداية ئؤكســـانةيهؤكاري ظايرؤسةي كة لةناوبردني ئةوشيرثةنجةيةية جؤرة ئةم ســـةرةكي

hpvبالوكةية ظايرؤســـي ئةويش كة داندا.

منال ملي لةناو

مـــاددةي طيـــزةر هةروةهـــاتةني دذي كة تيداية -ي

فالكارينـــؤل

طيزةر مبـــةال لةلةشـــدا، بيطانةيـــة

طيزةري بخوريت، بةلينراوي باشرتوايةلةدذة ئؤكسان زياتر لينراو ريذةيةكيلةطةل بةبةراورد لةش دةبةخشـــيتة

.

كال طيزةريسثيناخ

لةسثيناخدا كة ئؤكسانة دذة ئةوجطة لةوةي ناودةبريت بةلوتني و هةيةشـــيرثةنجة دذي باشـــة كة بؤ ضاوةمةندة

دةول ســـثيناخ دةوةســـتيت،

كة كارؤتينؤيد و زيانســـني و بةلوتنيرةطة يان ناجيطريةكان لةماددة لةشدةكةنةوة بةرلةوةي ثـــاك ئازادةكانماددانة ئةم بطةيةنـــن. بةلةش زيانطةال ســـةوزة و طةليـــك لةســـثيناخهةية، قدا

ســـل كاهوو تيرةكاني وةك

كاريطةرترة، لةهةموويان سثيناخ مبةال

و دةم شـــيرثةنجةي جطة لةوةي بؤدذي هاوكات باشة طةدة و سورينضكو دان

منال و هيلكةدان شـــيرثةنجةي

كؤلؤنة. و سيديكة سوودبةخشانةي ماددة ئةوفؤلةيت و وةك هةن كة لةســـثيناخداضةند دذي ئةمانةش كة ةكان

ريشـــال

يارمةتي فؤلةيت لةشيرثةنجةن جؤريكنوي دروســـت خانةي لةش دةدات كة

زانستى سةردةم 42 10

بـــكات و يارمةتـــي ضاكبوونـــةوةي ئةو DNA يانـــة دةدات كة خةريكة لةناودةضن و كاتيك باشـــرتين سوود لةسثيناخ دةســـت دةكةويت كة كةم ي

ينريت وةك لةشؤربادا يان بةكال

بكول

تةدا.لةزةال

دانةويلةة بةطشـــتي طةنم و جؤ و

دانةويل

زؤريان طرنطييةكي بةرهةمةكانيـــان بةلـــةش زؤر ســـووديكي و هةيـــة زؤر ريذةيةكي ـــة

دانةويل دةطةيةنن.

بريكي

ي تيداية و كاتيك لةطةللةريشال

باش لةميوة و سةوزةدا بخوريت ئةوا بةشيرثةنجةي تووشـــبوون مةترسي ـــؤن و كـــةم كةمدةكاتةوة. جطة

كؤل

ة ماددةي ديكةي تيداية لةوة دانةويل

كـــة SAPONIN, LiGAND وةك زياد ن خانة شـــيرثةنجةييةكان

نايةل

بكةن.بـــةدواي خؤراكيكدا بطـــةري كة WHOLE %100 نوســـرابيت ليـــي GRAIN هةروةها نان يان سةموون ئةطةر كونجي يان رةشكةي ثيوة بيت

ئةوة باشرتة.خؤراكي ديكة

بيطومـــان طةليـــك خؤراكي ديكة هـــةن كـــة هةريةكةيان بـــؤ جؤريك يان بؤ ضةندة جؤريـــك لةجؤرةكاني

شيرثةنجة باشـــن بؤنموونة ثرتةقال

و ســـندي و بابةتةكاني كة بةهةمان شـــيوة ماددةي بيتاكارؤتيني تيداية كـــة بةرطري لةش دذي نةخؤشـــي و

بةطشتي شيرثةنجة زياد دةكات.يةكيكـــي ديكـــة لـــةو خؤراكـــة طرنطانة ســـيوة كة طرنطييةكي زؤري هةية لةثاريزطاري كردني ســـييةكان لةشـــيرثةنجة و هةوكردن و يارمةتي

ئاسان كردني هةناسةدان دةدات.هةروةهـــا ماســـي يةكيكـــة لةو

خؤراكانةي كة بؤ شـــيرثةنجةي سي باشة و ضةوري رووةكي دةستكةوتوو لةبادةم و طويز، شـــيرثةنجةي سي و

ثرؤستات دوا دةخات.ثاشـــان ضا بةطشتي و بةتايبةتي ضاي سةوز دذي شيرثةنجةي كؤلؤن و طةدة و ثةنكرياس و شةربةتي ميوذيش ســـووديكي زؤر بةلةش دةطةيةنيت و

دذي شيرثةنجةي سيية.هةمـــوو خؤراكة ئـــةم لـــةدواي كرد ليوة سوود بةخشةي كةباسمان خواردنةوةي كة برينةضيت ئةوةمان ئـــاو و شـــلةمةني بةريذةيةكـــي زؤر طرنطييةكي ئيجطـــار زؤر دةطةيةنيت بةهةموو لةش بةطشتي و بةكؤئةندامي ينـــةوةكان

ميـــز بةتايبةتـــي، ليكؤل

نيشانيانداوة كة ئاو خواردنةوةي زؤر بةشيرثةنجةي تووشـــبوون مةترسي

ميزةرؤ بة50% دادةبةزينيت.ثيويستة هؤكاريكي طرنطمان لةياد ةويية، ضونكة

بيت كـــة ئةويـــش قةل

ةوي و كيشـــي زيادة مةترســـي قةل

و شةكرة

تووشبوون بةنةخؤشيي دلينةوةدا

زيادة دةكات و لـــةزؤر ليكؤل

روونكراوةتـــةوة كـــة لةهةمان كاتدا مةترســـي تووشبوون بةشـــيرثةنجة زيـــاددةكات بةرضاو بةشـــيوةيةكي دان

بةتايبةت شيرثةنجةي مةمك، منال

ؤن.و كؤل

هؤكاريكي ديكة تيشكي خؤرة كة بةهؤي دروست كردني ظيتامني d ةوة ؤن

طرنطي هةية دذي شيرثةنجةي كؤل

و دواجار وةرزش لةبري مةكة بةاليةني كةمـــةوة ســـي رؤذ لةهةفتةيةكـــدا، ضونكة دذي زؤربةي شـــيرثةنجةكانة ة، مةمك، ثرؤســـتات، سي

وةك ريخؤل

و خوين.سةرضاوةكان

www.medscape.com .1

2. الف باء الصحة(الوقاية من السرطان)

دانم يةشيت، ضي لي بكةم؟

دةتوانيت دانيةشـــة ئـــازاري بؤ ثووكي دةوري ئـــةو دانةت كة ئازاري هةية ســـريي ثيادابينيت يان سركةي

لةطةل ســـركة دةتوانيت ليبدةيـــت،

بكةيت و لةطةل

كةميك ئاودا تيكـــةلكةميك خوي و بيبةردا طةرميان بكةيت

و ئينجا بةكاريبينيت.هـــةوي ثووكيش بنربكردني بـــؤ كاتيـــك دةبينيت ســـوور بؤتةوة يان خويني ليديت يان ئاوســـاوة باشرتين ضارةســـةر و ئاســـانرتين ضارةســـةر رؤذانة خواردني ســـةوزةي تازةية كة يان تياداية، لةكاتي

بريكي زؤر لةريشال

ئاسايشـــدا واتة بيئةوةي ئازاري دانت هةبيـــت و هةوكردنـــي ثووكت هةبيت رؤذانة خواردني ســـيو ناو دةم خاوين دةكاتـــةوة و ثووك بةهيـــز دةكات و ريطريـــش دةبيت لةددانـــة جيري كة

ندا هةية.بةزؤري لةمنداال

بـــؤ دةتوانيـــت هــــــةروةهـــا كةميك ددان ئـــازاري هيوركردنةوةي شريي وشـــك بخؤيت و بةجواني لةناو دةمتدا بيســـورةوة و ئةم ضارةسةرة بخؤيت نـــان ئةوةي ثيش بةيانيـــان بةكاريبينة بؤ ماوةي سي هةفتة دواي

ئةوة هيض ئازاريكت نامينيت.بايةخدان ضارةسةرانة ئةو ويراي راطرتني ددان لةريي شـــتني بةثـــاك ضةو دةرماني ددان

بةردةوامـــةوة بةفل

فةرامؤش شـــيوةيةك بةهيـــض نابيت بكريت و هيض ضارةسةريك يان ريطايةك

ناتوانيت جيي بطريتةوة.

11زانستى سةردةم 42

لةســـةردةمي رينيسانسدا يةكةم كارطـــة دانـــرا، ئةمـــة هةرضةنـــدة رينيســـانس هيومانزمةكانـــي الي خؤشـــكةريكي طةورة بوو بؤئةوةي

دل

بةئاطا

ئيدي مـــرؤظ لةخةونيكي قوليك كةس

م هةر كؤمةل

بينيتةوة، بـــةال

نةياري ئةم شورشـــة ثيشةســـازيية بـــوون، بؤيـــة هـــةر لةســـةرةتاوة داني

بةدةروازةيةكيان دانا بؤ سةرهةل

و كيشـــة ء سةرئيشـــة ء دةردو بةال

كاولـــكاري لةبوونـــةوةردا، لةطـــةلئةوةشـــدا كة ناتوانريـــت داننةنريت بةو خزمةتة طةورةيةي كة ثيشكةش بةمرؤظـــي كردووة، لةبةرامبةريشـــدا

زؤر زيانـــي بةمرؤظايةتي طةياندووة، م بةشـــيوةيةك كـــة نةتوانريت

بـــةال

ين رينيسانس هةســـتي ثيبكات، دةل

ثرؤســـةيةكي دةســـت ثيكرد دواجار م خؤ

بةال طةياندة سةرمانط، مرؤظي

-

مرؤظي طةياندة هيرؤشيماو ضرينؤبلداهيناني بووة هؤي رينيسانس يش! ئاميـــري رســـتن لةهةمان كاتيشـــدا بووة هؤي كايـــةوة، هيناية بيكاري دؤزينةوةي دةرمان لةهةمان كاتيشدا دروستكرد، نويي نةخؤشـــي سةدان م ثيتءفةري

بةال زؤركرد، ي

كشتوكال

سروشتي نةهيشـــت، بووة هؤي زؤر كردني كارطـــةكانء داهيناني ئاميري

ديكةوة لةاليةكـــي جـــؤر، جـــؤراو ذةهراوي كردنـــي ئاوو هةواوء طرفتي

خاشاكي ليكةوتةوة!طرفتـــي خاشـــاك و ثاشـــماوة، رووبةرووي مةترسيدارترين طرفتة كة ت

ت دةبيتـــةوة، لةبةرئةوة كة وال

وال

دةيةويت هةنطاو بةرةو ثيشـــكةوتن بنيـــت دةبيـــت خاوةني ثـــالن بيت ضارةســـةر ثاشـــماوةو لةبابـــةت كردنيةوة بةريطةيةكي زانستي، طةرنا بطريت

هةل ديكـــة هةنطاويكي هـــةر

طةرانةوةية بةرةو دواوة.ةكةبووني خاشاك سةرضاوةي

كةل

هةمووطرفتةكاني ديكةية كة ئيســـتا

خاشاك زةنطيكي مةترسيداركارزان عةبدوال*

42 سةردةم زانستى 12

ينيت،دةنال بةدةســـتيانةوة مـــرؤظ

تاكة هةوا هةوا، ثيسبووني بؤنموونةبةركةوتني كة زؤرترين لةذياندا شتيكةزيندةوةراني و مـــرؤظ

لةطةل هةيـــة

بيثـــةردة راســـتةوخؤو ديكـــةدا،مرؤظ وردةكارييةكاني نـــاو دةضيتةهةروةها ديكـــةوة، و طيانلةبةرانـــيو لةخاك زؤر ريذةيةكي ثيســـبووني زؤربوون لةدةرهاويشـــتةكاني ئاويشخاشاك.

لةطةل كردنة

مامةل ة

بةهةل و

طةورة بةطرفتيكي لةدنيـــادا هةربؤيةنوي قسةوباسي رؤذبةرؤذ دةذميرريت،ريي زانستي تاقيدةكريتةوة و دةكريتةكة

كةل و زؤربوون ضارةسةرو لةسةر

خاشاكةكان. بوونيماددانة دةطرنةوة خاشاكةكان ئةويان مرؤظ، بؤ نيية بةهايةكيان هيض كةناهينيت، بةكاريان مرؤظ دةميننةوةدةخرين، لـــةكار و يـــان دةشـــكيندةيخؤيتةوة كـــة كانزايـــي ئاويكـــي

كة خوانيـــك ةكـــةي خاشـــاكة،بوتل

كـــة ئاميريـــك ليـــت دةمينيتـــةوة،كيلطةو دةرهاويشتةكاني دةشكيت، ثاشـــماوةي فةرمانطةكان كارطـــةوكة ئاوانةي ئـــةو نةخؤشـــخانةكان،بةكار رؤذانة ثيداويســـتيةكاني بـــؤ هةموو خاشـــاكن دةهينريـــن ئةمانة

.Wastesدؤخـــي بةثيـــي خاشـــاكةكانثؤلين دةكرين: دووبةش فيزياويان بؤ

liquid waste شل خاشاكيدةطرنـــةوة كة ئـــةو خاشـــاكانةرؤن، ئاوةرؤ، وةك: لةدؤخي شليدانخاشـــاكة كيمياوي...هتد، مـــاددةي

خاشاكانة Solid waste ئةم رةقةكانثالســـتيك، وةك: رةقيدان لةدؤخـــيو ســـكراب و ئاســـني قوتوو، كاغةز

ئؤرطاني...هتد. ماددةيرةقةكان خاشاكة

بـــي بةهايانة ماددة ئةو هةمـــوو

ضاالكيةكاني لةئةنجامي كة دةطرنةوة،هةنديجار طيانةوةران يـــان و مـــرؤظلةدؤخي كة ثةيدادةبن سروشـــتةوةزبل وةك دةبـــن ةكة

كةل رةقيـــدان و

خؤماندا تيلةوال رؤذانة كة Garbage

لةخاشـــاكة رةقةكان دةيـــان تـــةنئةو بيطويدانة فريدةدرين بيبةرنامـــةهةر دةكةويتةوة، كة ليي ئافاتةي كةهةروةك دةدةن باجةكةي دانيشتووانكيشـــانةدا ئةو لةناو ضؤن بةردةوام

دةذين.بةثيـــي رةقـــةكان خاشـــاكة دةكرين شـــيبونةوةيان ةتي

خةســـل

خاشـــاكانةي ئةو جـــؤرةوة: بةدوو Biodegradable دةبنةوة كة شـــيثاشـــةرؤيانة ئةو هةمـــوو Wastesلةتوانايدا سروشـــت كـــة دةطرنةوةشـــييان و بةريت لةناويـــان هةيـــة دةردةضن، لةمةترسي واتة بكاتةوة،توخمة ســـةر دةطةرينةوة ضونكـــة

42 سةردةم 13زانستى

كردارةش ئةم سروشت سةرةكيةكانيزيندةوةرةكانـــةوة وردة بةهـــؤيكـــةرووةكان و بةكرتيا وةك دةبيـــتئؤرطانية ماددة هةية لةتواناياندا كةنائؤرطانية بطؤرن بؤ ماددة ؤزةكان

ئال

ئةوثاشةرؤيانة سادةكانئةمانةهةمووزيندةوةرانة وردة ئةم كة دةطرنةوةوةك دةشكيت بةســـةرياندا توانايانثيكهاتووة سليلؤز لةمادةي كة كاغةزبكةنةوة، شـــي دةتوانن كةرووةكانو ماددة خـــوان ميوة و ثاشـــةرؤيكة خاشـــاكانةش ئةو ئؤرطانيةكان.

Non-biodegradable نابنةوة شيدةطرنةوة ثاشـــةرؤيانة Wastes ئةوبكاتةوة، شييان ناتوانيت سروشت كةدةســـت طرفتةكان ئيـــدي ليـــرةوةثيدةكةنكاتيكثاشةرؤكانشينابنةوةستيك

ثال و

بوتل وةك دةبن ةكة

كةل و

نةخؤشـــخانةو زؤربـــةي ثاشـــةرؤيلةكاركةوتوو ئؤتؤمبيلي و كارطـــةكانكة ديكة تيشكدةري ماددةي هةنديكفريدةدرين شـــةرةكانةوة لةئةنجاميئيســـتامان عيراقي ضـــؤن هةروةك تيشك ماددة فريدراوة ئةو بةدةســـتو عيراق ئةنجامي شـــةري هاويذانةيكة هةموويان ينيت

ئةمريـــكاوة دةنال

دروســـت بووني نةخؤشية دةبنةهؤيترسناكةكاني وةك شيرثةنجة.

كاريطةريان بةثيي ثاشـــةرؤكاندةكريت مرؤظ تةندروســـتي لةسةر

وةك بةشيكةوة بةضةندشارةواني خاشاكةكاني .1

شـــارةواني ئـــةو خاشـــاكةكانيرؤذانة كـــة دةطرنةوة ثاشـــةرؤيانة لةاليةن فريدةدريـــن ةكانـــةوة

لةمال

كـــــــؤدةكرينـــةوة، شـــارةوانيةوةكؤدةكرينةوة ة

بةهةل لةكــــوردستاندا

يةكةمني ةكانـــةوةلةمال كؤكردنةوة

لةطـــةل ةكردنـــةمامةل هةنطـــاوي

ةبةهةل هةنطاو يةكةم ثاشـــةرؤكاندا

تـــةواوي ثرؤســـةكة دةســـت ثيكرائـــةو تادةطاتـــة دةروات ـــةدا

بةهةل

طريؤدةدةبن دانيشتووان كة رادةيةيبةدةرهاويشتنةكانيئةمثاشةرؤيانةوة

بيئةوةي هةستي ثيبكةن.مةترسيدارةكان خاشاكة .2

ئةو مةترســـيدارةكان خاشـــاكةزؤرتر كـــة دةطرنـــةوة ثاشـــةرؤيانةثيويســـتة بؤمـــرؤظ مةترســـيدارنو بكريت دا

تايبةتيان لةطةل ـــةي

مامةل

بؤنموونة ضارةسةربكرين بةزوويي زؤركلينيكةكان. نةخؤشخانةو ثاشةرؤيمةترسية بةو هةست بيئةوةي ئيستاي

تيكةل ئاسايي لةكوردستاندا بكريت

فريدةدرين و دةكرين شـــار ثاشةرؤيلةمةرجةكاني دوور يـــان هةنديجـــارلةئاكامدا دةســـوتينرين تةندروستيهةواي بوونـــي ذةهـــراوي طرفتـــي

ليدةكةويتةوة.كشتوكالي خاشاكي .3

ثاشةرؤي يكشـــتوكال خاشـــاكي

ةكردنمامةل و طيانـــةوةران و رووةك

بةثاشةرؤي ميوةكان و خؤراك

لةطةلهةنديك ئةذماردةكريـــن ي

كشـــتوكال

زؤر يان ذةهراوين لـــةم ثاشـــةرؤيانةبةكــارهيناني وةك مةترســـيـــدارن

Chemical كيمياويـــةكان قركـــةرةجوتيارانةوة، لةاليـــةن pesticidesكيمياوييةكان بةلةناوبةري ثيسبوونذينطة رووبةرووي طةورةية طرفتيكيدان

لةهةول بةردةوام زانايان دةبيتةوةو

كة جيطرةوةيـــةك بـــؤ دؤزينـــةوةيبؤ زياني كةمرت و هةبيت ي

رؤل هةمان

بةسةر رينمايي يان هةبيت دانيشتووانلةمةر دةكةنـــةوة و

بـــال جوتياراندا

بةكارهينانيان، ضةنديةتي و ضؤنيةتيماددانة بةو كيمياويـــةكان لةناوبةرةبةرامبةر ليثرســـراون دةذميردرين كة

وبوونةوةي شيرثةنجة بةريذةيةكيبال

بةثييتازةترين ئامار بةرضاو لةجيهانداWHOجيهاني ريكخراوي لةاليةن كةمليؤن ثينـــج نة

ســـاال وبوةتةوة

بال

لةناوبةرة بةكارهيناني بةهؤي كةسدةبن. ذةهراوي كيمياويةكان

كارطةكان خاشاكي ثاشماوةو .4كارطةكان خاشـــاكي ثاشـــماوةوجؤري خاشـــاكةكانة، ترســـناكرتينخاشاكةكاني لةكؤي زؤريش ريذةيةكيزؤربةي هؤكاري ثيكدةهينيت، شـــارزؤربووني مةترسيدارةكانة، نةخؤشيةثارضة يـــةك خاشـــاك ئـــةم جؤرةينةخؤشـــي و لةطرفت ثردةكات ت

وال

لةناوبردني ثيويستة بؤية جؤر جؤراوت

وال خاشـــاكانة خةمي طةورةي ئةم

ثـــرؤذةي كارطةو بيـــت! زؤربوونـــيبؤ ســـووديكيان هيـــض وةبةرهينـــانئةطةر ضارةسةري ثيشـــكةوتن نابيتلةهيض نةكريت، ثاشةرؤكانيان طرفتيداناني بؤ طريبةست دنيا شـــوينيكيناكريت كارطةيـــةك هيـــض ثرؤذةيةكيةكاليي ثاشـــةرؤكةي خةمي ئةطةرضارةســـةريكي ئةطةر نةكريتـــةوة،ثاشـــةرؤيةي ئـــةو بـــؤ دروســـت ليـــي رؤذانـــة كـــة نةدؤزريتـــةوةبكةين ثر شـــار دةمينيتةوة، ناكريتكارطةيةك تةنيـــا و كانزايي لةئـــاويبكات، ضارةســـةر ةكةي

بوتل نةبيت

كة نةيبةتاال ة

بوتل ئةو هةموو ضونكة

بؤ ئافات دةبنة فريدةدريـــن، رؤذانةدةيان ك و سةرضاوةي

خةل ئةو طياني

ترسناك. نةخؤشيبةشيوةيةكي رةقةكان خاشـــاكةكار ناراســـتةوخؤ يـــان راســـتةوخؤدةكـــةن، مـــرؤظ لةتةندروســـتيهةمـــوو و مـــرؤظ تةندروســـتيبةذينطةيةكي بةنـــدة زينـــدةوةرانذينطة كة كاتيك ثاريزراوةوة، و ثـــاك

42 سةردةم زانستى 14

ضارةســـةرطردني و ثيـــس دةبيـــتيان دةكريت فةرامؤش خاشـــاكةكانئةوا نارين، تاوتـــوي زانســـتي بةرييوةك نةخؤشي دةيةها نة

ساال دةشيت

خوين نةخؤشيةكاني طرانةتاو كؤليراوكوردســـتان بدات.

ســـةرهةل و...هتد

ئاوا، نة ذينطةيةكـــي وةك نموونـــةيدةيخؤينةوة، كـــة نياين

دل لةئاومان

دةرؤين بةســـةريدا لةخاكمان كة نة ئةطةر يدةمذين،

هةل كة لةهةوامان نة

ض داهاتوو دةبيت بـــروات بةم جؤرةبؤمان! لةهةطبةدابيت هةرةشةيةكيديكةوة لةاليةكي لةاليةكـــةوة، ئةمةذينطةو نةبـــوون لةبابةت شـــارةزاييثيسبوون و كاريطةرييةكاني دياردةيدارماني ئةمانـــة هةمـــوو هـــؤكارينةمزاني من كة كوردستانن، ذينطةيكارةساتيكي ض خاشـــاكيك فريدانيدةردو دةبيتة ضؤن ليدةكةويتـــةوة؟دةنيشيت؟ كةوة

خةل بةطةردني و

بةال

ئاويكي كـــة بةالمـــةوة زؤر ئاســـانةلةجامي ةكةي

بوتل قؤراند

هةل كانزايم

ويراي بـــدةم، فري ئؤتؤمبيلةكـــةوةبي خاشـــاك تةن ســـةدةها فريدانيئةطةر لةشارةكةمدا بةرنامةيةك، هيضنةبيت ذينطةيـــي بةثةروةردةيةكـــيخؤي ثاراستني ذينطة بةئةركي كةسنيية ئامادة لةرؤذان رؤذيك و نازانيتشةقاميك لةســـةر ثارضة خاشـــاكيك

البةريت.تةندروستي بؤسةر كاريطةرييان

كردني نةشـــونما بؤ - ذينطةيةكنبةكرتياو هؤكاري نةخؤشي وةك دةيان

كةرووةكانزؤربوونـــي و تةشـــةنةكردن -نةخؤشـــيةكان كة ميرووانةي ئـــةو بةتايبةتي مـــرؤظ بؤ دةطويزنـــةوة

ةكانةوة.لةئاذةل

لةشويني خاشاكةكان سوتاندني -

نادروستي بةشـــيوةيةكي فريدانيانهةنديـــك ثةيدابوونـــي دةبنةهـــؤيهةواوةو دةضنة كـــة ذةهراوي طازيلةبةرئةوة دةكـــةن، ذةهراوي مرؤظخاشاكةكانبةسةرضاوةيةكيسةرةكيئةمة ئةذماردةكرين. هةوا ثيسبوونيئؤرطانيةكان خاشـــاكة جطـــة لةوةيكةرووةكانـــةوة بةكرتيـــاو لةاليـــةنثةيدا دةبنةهـــؤي شـــيدةكرينةوةوناوضانةي ئةو ناخؤش بؤ بؤني بوونيبارين باران لةكاتي و خاشـــاكن نزيكطةردةلولدا بوونـــي دروســـت يـــان جؤطةو بؤناو رين

رادةمال خاشاكةكان

دةبنةهؤي دةرياضـــةكان رووبـــاروزؤربةي بةتايبةتـــي ئاو ثيســـبوونيئاوي كوردستان ئاوي سةرضاوةكانيدوكان دةرياضةكاني وةك زةوية سةردةبنةهؤي لةئاكامدا و دةربةنديخـــانكة ئةو نةخؤشـــيانةي وبوونةوةي

بال

دةطرن. سةرضاوة لةئاوةوةرةقةكان خاشاكة بةريوةبردني

كة طةليك بـــؤ يةكةم هةنطـــاوة ةكردن

مامةل ثيشـــكةويت، بيةويـــت

رؤذانةو خاشـــاكي بةريوةبردنـــي و لةهةمـــوو شـــارة ضاككردنـــةوةيهيندة كاريكي ئةمةش ثيســـاييةك،ضـــارةســـةركردني نييـــة، طـــران واية، دةســـماية وةك خاشـــاكةكان دةتوانريت خامـــن ضونكة مـــاددةيبكريتـــةوة ليدروســـت زؤرشـــتيانثشتطويخستنيان بةثيضةوانةشـــةوة طةورانةي زيانـــة ئـــةو ســـةرةراييهةرةشـــةيةكي كـــة كرد باســـمان دةكريت لةتةندروســـتيمان طةورةيةطةورةية. و لةدةستداني ســـامانيكيشـــار لةئاوةرؤي تةنيـــا بؤنموونـــةبؤ سروشـــتي بيجطـــة لةثيتينـــةريو خاوين دةتوانني ئـــاوي جوتيـــارانبهينني، بةرهـــةم ميســـانيش طازي

طازة ئةم كة ناكةين باس لـــةوة ئيرتســـوودي ديكة مةبةســـتي بؤ ضةندئةنجامداني م

بـــةال ليوةردةطرييـــت،

تبةدةســـةال تةنيا ئـــةم ثرؤســـةية

قورســـايي كارةكة زؤربةي ناكريـــتتيان،

هاووال سةرشاني دةكــــــةويتة

كارئاساني هؤشياريان هةيةو تاضةنددةكةن. ثرؤسةية ئةم ئةنجامداني بؤهــــؤشيــاريزؤر طرنطةلةذينطةدا،هـــةموو طرفت ثــرســـةكان، هةمووذينطةوة لةبابـــةت و ثــــرؤســـةكانســـةرضاوةدةطرن، تاضةند ليـــرةوةدةبينن

رؤل ئيمـــة راطةياندنةكانـــي

زانياري و رينمايي وكردنـــةوةيلةبال

ئةمـــةش ذينطةيـــي، ثـــةروةردةيثةروةردةي كة طةورةيـــة ةيةكي

هةل

طوي ثشـــت تةكةمانداذينطةيي لةوال

ثةروةردةيـــة ئـــةم خـــراوة، ليـــرةئةوةية هةرلةبةر نييـــة كةس خةميئةطةر خؤ داتةثيـــوة، ذينطةكةمـــانريي بكةويتة ينط

كارطةيةكي ريسايكل

بتوانيت ئةســـتةمة تةكةمانـــةوةوال

جيبةجـــي كارةكانـــي وابةئاســـانيتياني

يارمةتـــي هاوال ضونكة بـــكات،

هؤشـــياري تاكـــي دةويت دةويـــت،ثؤلينكردنـــي لةمةركؤكردنـــةوةوكة داخة جيـــي م

خاشـــاكةكان، بةال

بةوجؤرة رانةهاتووين. ئيمةثيويســـتة ذينطةيي ثةروةردةيطرنطي زؤر خويندندا لةقؤناغةكانـــيخةمخؤر نةوةيةكي بؤئةوةي ثيبدريتبةرهةم

كؤمةل تةندروستي ذينطةو بؤ

لةو ريز نةبيـــت نةوةيةك هيض بيـــت.لةو دةذي، تيايدا كة بطريت شـــوينةلةو يـــان دةيخواتةوة، ئـــاوةي كـــةئةمة دةمذيت، ـــي

هةل كة هةوايـــةي

كة ئةمة ئيمةيـــة، بنةرةتي طرفتـــيزؤر ديكة ئةوانـــي ئيـــدي زامنبـــوو،لةبابةت نةوةكان كاتيك دةبن ئاسان

42 سةردةم 15زانستى

مةعريفةبن. و ثرضةك ذينطةوةمامةلةكردن قؤناغةكاني

ةيانمامةل رةقةكان ضؤن خاشاكة

ئةو ترين دروســـت دةكريـــت؟لةطةل

تيانهاوال بؤئةوةي كامانةن ريطايانة

ثاريزراوبن؟ مةترسية ئةم لةزيانةكانيباس دةكةين ريطايةك ضةنـــد ليرةداخاشـــاكةكان كردني ضارةســـةر بؤ هةنديكيان كـــة دةكريـــن ثةيـــرةوو بنةرةتـــي ضارةســـةري دةبنـــة لةاليةن بـــةزؤري كة ديكةش ئةوانيثيـــادة دواكةوتووةكانـــةوة تـــة

وال

طياني بؤبةال دةردو دةبنـــة دةكرين

تيان.هاوال

ليرةدا ئاماذةي كة طرنطة ئةوةيةكردن

مامةل ثيش هةنطاويكة ثيبدريت

بكريت جيبةجـــي كة زؤر ثيويســـتةهيضيـــان دي كارةكانـــي ئةطةرنـــابثيكن، مةرامي خؤيـــان ناتوانريـــتلةكؤكردنـــةوةو بريتييـــة ئةويـــش

Sorting ثؤلينكردن يان جياكردنةوةيني

بل دةتوانني يان بناغةيـــة كةئةمة

بكةين دةست بؤئةوةي سةرةتايةكةئةم خاشاكةكاندا،

لةطةل كردن

بةمامةل

خاشـــاكةكان بةكؤكردنةوةي قؤناغةو طشـــتيةكان شـــوينة و

لةنـــاو مال

تايبةت ســـةبةتةي بؤناو كارطةكاندا دادةنريت لةو شـــوينةدا كة

بةخـــؤل

بمانةويت ئةطةر ثيدةكات، دةســـتخاشاكةكان دروستي ضارةســـةريكيلةطـــةل ثيويســـتة ئـــةوا بكريـــت ثؤلين خاشـــاكانة ئةو كؤكردنةوةدائةمة جؤرةكانيـــان، بةثيي بكريـــنزؤر يارمةتيدةريكـــي لةاليةكـــةوةة

مامةل كارطانـــةي ئةو بؤ طةورةيـــة

لةاليةكي دةكـــةن، بةخاشـــاكةكةوةتةندروستية. ثاراستني ديكةوة

وةك دةبيت؟ ضـــؤن ثؤلينكردنثيويستة ثيشـــكةوتوو تيكي

وال هةر

بةخاشاكي تايبةت سةبةتةيةكي ضةندهةبيت، لةشـــوينةكاندا جؤراوجـــؤربةجؤريك بيت تايبـــةت هةريةكةيان

42 سةردةم زانستى 16

خاشـــاكي بؤنموونـــة، لةخاشـــاك،وةك كؤبكريتـــةوة بةجيا ئةندامـــي و و سةوزة خوان ســـةر ثاشـــماوةيبةهةمان ســـةربرينطةو...هتد و ميوةشووشةو وقوتوو ثالســـتيك شـــيوةكارةباييةكان...هتد ئاميرة و ئاســـنجيابكرينةوةو لةيـــةك هةموو ئةمانةتايبةت طةي

عةال يان لةسةبةتة بةجيا

بةئوتؤمبيلـــي دواتريـــش دابنريـــن،كؤكردنـــةوةي خاشـــاك تايبةتـــيكـــة كؤدةكرينـــةوةو شـــارةكانلةضةنـــد ذوريك تايبةتن، ئةمانيـــشبةشـــةي كة هةر ذور يان ثيكهاتوونئةمةش خاشـــاك بةجؤريكي تايبةتةتاضةند دةوةستيتة ســـةرئةوةي كةئيمةدا تي

لةوال ذينطةيي هؤشـــياري

لةبةرامبةريشـــدا ثيدةدريت طرنطـــيكردن بةبةرثرسياريتي هةست رادةي

ضةندة. تيانةوةهاوال لةاليةن

رةقةكان خاشاكة ضارةسةركردنيخاشـــاكة بـــؤ ضارةســـةركردني

solid waste treatment رةقـــةكانهةية نادروست و دروست ريطاي ضةندخاشـــاكانة لةم تيان

هاوال بؤئـــةوةيوةك: بثاريزرين،

كردن كةلةكة يان كؤمةلكردنةكةكردن

كةل يـــان كـــردن

كؤمةل

تـــة وال لةزؤربـــةي open dump

دةكريت، ثيـــادة دواكةوتووةكانـــدابةجياكردنـــةوة ثيويســـت ليـــرةداكؤ خاشـــاك ئةوةي نـــاكات، ثـــاشهةر شوينيكي يان

لةمال دةكريتةوة

خؤل تةنةكةي بؤناو تايبةتي و طشتيتايبةتةوة ئؤتؤمبيلي بةهـــؤي دواترلةوي و شوينيك بؤ دةطواســـرتيتةوةدةكريت

كؤمةل يـــان دةكريت ةكة

كةل

لةكوردستاندا ئيســـتا ضؤن هةروةكئةم جؤرة ضارةسةركردنة دةيبينني،لةســـةر خـــراث كاريطةرييةكـــي و خاك بووني ثيـــس تةندروســـتي ولةبةرئةوة يت،

دةهيل بةجي هةوا ئاو

ويرانكار و نادروست بةضارةسةريكيدةكريت. ئةذمار

ئؤقيانوسةكانةوة ناو فريدانةلةئؤقيانووسةكانةوة تانةي

وال ئةو

بةريطاي دةبةســـتن ثشـــت نزيكن، Oceanئؤقيانوسةكانةوة ناو فريدانةخاشاكةكة ئةوةي كة دواي ،dumpsفرييان دةكةن كةثسي كؤدةكةنةوةومةزنةكانةوة، ئؤقيانووســـة دةدةنةكة طةورةيـــة ئةمـــة كارةســـاتيكيناو ذياني جؤرةكانـــي رووبـــةروويبةشـــيوةيةكي كة ئـــاو دةبيتـــةوة،زةويش سةر لةذياني كار راســـتةوخؤ

42 سةردةم 17زانستى

بةريطايةكي ريطايـــةش ئةم دةكات،ناكريت. ئةذمار دروست

داثؤشنيو دروســـت لةريطـــا يةكيكـــةلةزؤربةي كـــة نويكان تارادةيـــةكو ثيشـــكةوتوةكان تانـــي تـــازة

وال

دةكريت ثيـــادة ثيشـــكةوتوةكانداوةك ،Landfillداثؤشـــينة ريطـــايهيناني بةرهـــةم تةكنؤلؤذيايةكـــيسروشتي ثيتينةري و سروشتي طازي

ليوةردةطرن. سووديطرنطة ريطايةكي تاكة داثؤشـــنيكةم و خاشـــاكةكان بردني بـــؤ لةناوبةطشتي ذينطة بووني ثيس كردنةوةيم

بةتايبةتي، بةال ســـةرزةوي و ئاوي

ئةنداميةكان خاشاكة بؤ تةنيا ليرةدادةهينريت. بةكار

داثؤشيني لةداثؤشني مةبةســـت،

بةخؤل رةقةكاندةطريتةوة، خاشاكة

ميكانيزميكي وردو ثالنيكـــي ئةمةشكةرةطة. ي

قول زانستي

دةكريت، ريطا بةســـي داثؤشنيكة كردنـــة

ضال ريطـــاي باشـــرتنيان

ئةذمار ئابوري و كارطيري بةريطايةكيداثؤشـــيندا لةثرؤســـةي دةكريـــت،خاشاكةكة كارةكة، ثيش ثيويســـتةجياواز بايؤلؤذي بكريـــت ـــةي

مامةل

ضارةســـةر ديكـــةي لةريطاكانـــيدةســـت ئينجا كردني خاشـــاكةكان.بكريت، كارةكـــة بةجيبةجيكردنـــيميكانيكيشـــة ـــةي

مامةل هةرضـــي

كة خاشـــاكانةية ئةو جياكردنةوةيbiode- هةية يان شيبوونةوة توانايgradable لةوخاشاكانةيكةناتوانريت

non-biodegradableببنةوة شـــيئةو جياكردنةوةي دي بةمانايةكـــيجاريكي دةطونجيت كة خاشـــاكانةي

Recyclable دروست بكرينةوة ديكةبايؤلؤذي ـــةي

مامةل .solid wastes

خاشاكانةي كة ئةو بؤ زؤر ثيويســـتةداثؤشني. ثرؤسةي بؤ دةبذيررين

هةل

جيبةجيكردني يـــان ئامادةكاريطةشةو هانداني واتة بايؤلؤذي ةي

مامةل

زيندةوةرانةي وردة ئةو بووني دابةشخاشـــاكةكان لةتواناياندايـــة كـــة ســـةرةرايي ئةمـــةش شـــيبكةنةوةتايبةت هةوايةكي كةشـــو طونجاندنيبؤنموونة زيندةوةرانة وردة بؤ ئـــةوهانداني هةوا بؤ و كردني شـــي دابنيAerobic de-هةوايي شـــيبوونةوةيشيبونةوةي دواتريش ،composition

Aerobic decomposition ناهةواييوةك طاز بووني دروســـت لةئةنجامداCH4و دوانؤكســـيدي ميســـان طازيكة ،NH3ئامؤنيـــا طازي و كاربـــؤندينة تايبةت دةرضـــةي يان بةبؤريلةاليةكةوة ئةطـــةر ئةمانة دةرةوة،بـــؤ راثةراندنـــي بـــن ئامـــادةكاريتةواو لةاليةكي ديكةوة ئةوا ثرؤسةكةماوةدا. لةكورترتين كارةكةية بووني

لةهةمووثالنةكانيضارةسةركردنيبؤ خراث كاريطـــةري خاشـــاكةكاندا،ثيس وةك بةجيدةمينيـــت، ذينطـــةئةو م

خـــاك، بةال هةواو بووني ئـــاوو

لةكاتي كـــة زيانانـــةي شـــوينةواروخاشـــاكةكاندا كردنـــي ضارةســـةربةبةراورد بةجيدةمينيت زؤر كةم ترةكة كاولكاريةي ئـــةو

لةطـــةل كردن

ئةطـــةر دةينينـــةوة خاشـــاكةكانبووني

بةرةال نةكريت، بؤ ضارةسةريان

لةئةنجامدانـــي كـــة ئـــةو طازانـــةيدةمينيت ئـــةم ثرؤســـةيةدا بةجـــيطازي و ميسان هةردووطازي بةتايبةتبةطازةكاني كة كاربؤن دوانؤكسيدي

Greenhouse gases سةوز خانوويدةبيت كاريطةرييان دةكريـــن ئةذمارثيس بووني ذينطة بةتايبةت لةســـةرزةويدا طؤي بووني طـــةرم لةدياردةي

دةداتةوة. Global warming رةنطشيبوونةوةي لةكاتي جطةلةوةي ئةمةريت

رادةمال هةنديكي خاشـــاكةكةدا

ذيرزةوي ئاوي ثيســـبووني مةترسيضاوديري ئةطةر ليدةكريـــت و خاكي

نةكريت. كارةكة تةواويناردن

ئيمةدا تيلةوال ئةطةر خاشاكةكان

نةكرين ضارةسةر دروســـت بةريطايديكة تاني

وال بفرؤشـــرينة دةتوانريت

Exporting ناردن بةريطاي ثشت واتةلةخاشاك رزطاربوون بؤ ببةســـرتيتليى. وةرطرتنيش ســـوود و هـــاوكاتطونجاو بةضارةســـةريكي ئةمـــةشخاشـــاكةكان تانة

وال ئةو دةذميريت

بةكاردةهينـــن خـــام وةك مـــاددةيليدروســـت ديكةيـــان و كةرةســـةيثيش تازة تة

لةوال لةهةنديك دةكةن،

ثةناي ريطايـــة ئةم كةوتووةكانـــدابؤدةبريت، خاشاكةكانيان ثاشئةوةيئةو بؤ دةياننيرن دةكةنةوة جيايـــانضارةســـةريان دةتوانن كة تانةي

وال

بكةن.هةلوةشان ليك يان بوونةوة شي

وةشـــانيهةل يان شـــي كردنةوة

و ئاســـان ريطةيةكـــي خاشـــاكةكانتيدةضيت كةمي خةرجييةكي دروستةطةرانةوةي ديكة جاريكي بوونةوة شيبؤ ماددة سةرةتاييةكان خاشاكةكانةخاشـــاكانة ئةو تةنيا ئةم جـــؤرةششي هةية لةتواناياندا كة دةطريتةوةماددةي واتة وةشين

هةل ليك ببنةوة

و ئامريي كارةبايي ئاسن و ثالســـتيكضونكة ناطريتـــةوة، بابةتانة و ئـــةوNon biodegradableن ئـــةوانهؤكارة بةهؤي ريطايةك بةهيـــض واتةنابنـــةوة شـــي ذينطةييةكانـــةوة ريطاية ئةم طرتنةبةري بؤ لةبةرئةوة تواناي كة خاشاكانةي ئةو ثيويســـتة

42 سةردةم زانستى 18

جيابكرينةوة هةيـــة وةشـــانيانهةل

لةوانـــي ديكـــة بؤنموونة ثاشـــماوةلةم دةتوانريت بةزؤري ئؤرطانيـــةكان

بةكاربهينريت. ثرؤسةيةدا Decomposing بوونةوة شـــيثرؤسةيةكي سروشتية، دياردةيةكي وردة و خاشـــاك لةنيوان ثيكداضوونةزيندةوةرةكان وردة زيندةوةرةكاندا،Com- ؤزةكان

ئال ئؤرطانيية خاشاكة

و

دةطؤرن plex organicCompoundSim- سادةكان نائؤرطانية ماددة بؤ

و ple inorganic Compoundســـوري ناو دةضنةوة ديكة جاريكي

لةسروشتدا. توخمةكانزينـــدةوةر وردة ـــة

ســـي كؤمةل

دةكةن بةشـــداري ثرؤســـةيةدا لةم ئةكتينؤمايســـتةكانة كةروو بةكرتياو

دواييان Actenomycetes (ئةمـــةيلةنيـــوان زيـــــندةوةريــكـــن وردة ئيســـتا كة تا كةرووةكاندا و بةكرتيايان ســـةر بةبةكرتيا يةكالنةبؤتـــةوةةتي

ضونكـــة خةســـل كةرووةكانـــن،

طرتوة)،هةل هةردووكيانيان

قؤناغدا بةسي ثرؤسةيةش ئةمتيثةر دةبيت:

ــا ــرتي ــةك ــــةم: ب ــــةك قـــؤنـــاغـــي يسادةكان شةكـــرة شيكةرةوةكـــانئــةم ــامــي ــاك ــةئ ل ــن ــن ــي ــاردةه ــةك بطةرمي ثلةي بةخيراي زؤر كارةشدا

بةرزدةبيتةوة.بةكرتيابةهةماهةنطي قؤناغي دووةم:شةكري ئةكتيتؤماســـيتةكان

لةطةل

دةشكينن وةك سليلؤز تيك ؤزئال زؤر

لةئةنجامي ســـادةكان بـــؤ شـــةكرةكةبةزؤري ســـليلؤز زؤري ريذةيةكيبةروبوومـــي كاغـــةزو لةثيكهاتـــةي

شيدةبيتةوة. هةية رووةكيدارؤل كـــةرووةكان لةدواقؤناغـــدا:هةنديك لةشـــيكردنةوةي دةطيريـــن

ليطنني وةك ـــؤزيئال زؤر ثيكهاتةي

كـــةرووةكان تةنيـــا ســـوبرين و ماددة بؤ بوةشـــينن يان

هةل دةتوانن

ثرؤسةية ئةم مبةال سةرةتاييةكانيان،

و كةش بةرةخســـاندني ثيويســـتيوردة هةيـــة كة هةوايةكـــي طونجاوبةباشي بتوانن تيايدا زيندةوةرةكانتاماوةيةكي بـــنب، دابةش طةشـــةوئةركـــي خؤيان كـــورت و بةباشـــيكردنةوةي شـــي كة بكةن جيبةجيكاربؤن ريذةي ئؤرطانيةكانـــة ماددةريذةي ثيويســـتة بـــؤ نايرتؤجـــني:

زياتر بؤ بيت زياتر 30 جـــار كاربؤنميكرؤبـــةكان كاري ك بوونـــي

ضـــاال

تةنةكان قةبـــارةي لةثرؤســـةكةدا.شـــي كارا دةطيرن لةماوةي يكي

رؤل

Aer- هةوا دابني كردني بوونةوةكةدابوونةوةي شي تةنيا ation بؤئةوةيبةاليةني ثيويســـتة رووبدات هةواييئةو هةوابؤ دووجـــار مانطي كةمةوةنةهيشتني بؤ بكريت، دابني خاشاكةكة بـــاري ناهةوايي و كةش روودانيو بؤن كردني دروســـت دةبيتةهـــؤيبوونةوةي بةخش. شـــي زيان طازيلةكاتـــي زينـــدةوةرةكان وردة بةريذةيةكي ثيويســـتيان ضاالكياندالةســـةدا بةرادةي هةية بةرزي شـــيثـــاش تةواوبووني ضل بؤ شةســـت.ثلةي ثيويستة بوونةوة شي ثرؤسةيكوشـــتني بؤ بكريتةوة بةرز طةرمي،لةناو بةخشةكان زيان زينةوةرة وردةديكة جاريكي مرؤظ ضونكة بةرهةمدا،دةكاتةوة، ئةو بةرهةمة

لةطةل ة

مامةل

ثةيني وةك بةكارهينانـــي بؤنموونةثرؤســـةي بةرهةمي دوا سروشـــتي،بةهيز كي ثيتينةري دةبيتة شيبوونةوةسوودي دا

لةكشـــتوكال كة دةتوانريت

ثاراســـتني لةرووي بطرييـــت ليوةردروسرت دةبيت باشـــرتو زؤر ذينطةوة

هةروةها لةثيتينـــةري ثيشةســـازيمةترسي كةمرتين سروشـــتيي ثةيني

ثيس بوون. دةبيت لةسةر ذينطة وسوتاندن

بوو ةكةكةل خاشـــاك كاتيـــك كة

مةترســـي لةشـــارو شـــارؤضكةكاندانةخؤشـــي جؤرةها بوونةوةي و

بـــال

هيض كاتيك هـــةر لـــي دةكةويتـــةوةبؤ نةكـــرا طونجـــاو ضارةســـةريكيضاكرتة وا كردنةوةي خاشـــاك كـــةمئةوكاتة ســـوتاندن بةر ثةنابربيتـــة ضونكة طونجاو، ضارةسةريكي دةبيتةدةبيتةوة كةم خاشـــاكةكة قةبارةيكيشةكانيخاشاكتارادةيةكضارةسةرزيانةكانـــي هةرضةنـــدة دةبيـــت،بةئاميري تايبةت ئةطةر سوتاندن زؤرةلـــةئةنجامي ضونكة نةســـوتيندريت،لةطازي زؤر يكـــي

كؤمةل ســـوتاندندا

دةبيت دروست ذةهراوي مةترسيداريبةدانيشتووان زيان هةواوة دةضيتة وئيســـتا خؤشـــبةختانة دةطةيةنيت،ثةيدابووة سوتاندن ثزيشكي ئاميريريذةي و هةيـــة تايبةتي كة فلتةريمةترســـيدارةكان طازة دةرضوونـــيريطايـــة كةمـــرت دةكاتـــةوة. ئـــةمريطايةكي كة دةكريـــت ثيادة كاتيكيان كردن

كؤنرتؤل بـــؤ نةبيت باشـــرت

رةقةكان، خاشاكة ضارةســـةركردنيذينطة بؤ ريطاية ئةم مةترسي ضونكةتةندروســـتي و خاك و ئـــاوو هـــةواولةطةل زؤر زياتـــرة بةبةراورد

كؤمةل

ديكةدا. ريطاكانيســـوتاندن ثرؤســـةي كاريطةريهةنطاوةوة سي لةريي ذينطة لةســـةر

لة بريتيني كة دةكريت ضارةسةر،Reduce كردنـــةوة كـــةم دروســـت ،Reuse بةكارهينانـــةوة

ســـي ئةمانة ،Recycling كردنةوةذينطةن ثاراستني ســـةرةكي بنةماي

42 سةردةم 19زانستى

تدةســـةال لةاليةني بةرةضاوكردنيان

تيانةوة دةبنة ضارةســـةريكيو هاوال

بووني ةكةكةل دياردةي بـــؤ زؤر باش

خاشاكةكانكردنةوة كةم

هؤكاريكة نةكـــردن زيادةرؤيـــي،

ثاشـــماوةي مال كردنةوةي بؤ كةم

بةثي كـــة دةبيت بـــةوة ئةمـــةش ضونكة بكرن، شت ةكان

مال ثيويستي

ثاشماوةو دةبيتة لةثيويســـتي زياتركةلوثةالنة ئـــةو هةروةها خاشـــاكبةكار بـــؤ يةكجـــار كـــة نةكردريـــن

واتةDisposableن دةهينرينبةكارهينانةوة

دةتوانريت هةية كةلوثةل هةنديكدريذتر ماوةيةكي بؤ يان ديكة جاريكيقوتوو و

بوتل وةك بةكاربهينرينـــةوة

بكةينةوة ضاك ئاميرةكان دةتواني يانو شـــكان و بوونيانيان دواي خـــراثئةم كردني بةجيبةجي كةتنيان لةكارذينطة ثاراستني بؤ يكة

هةول بنةماية

بةخاشاك بوون لةثيسكردنةوة دروست

هةن خاشـــاك جـــؤري هةنديـــكديكة جاريكي لةكارطةكاندا دةتوانـــنو ســـةرةتايي بةماددةي بكرينـــةوةي

بوتل بؤنموونة بكرينـــةوة دروســـت

كاغةز و قوتوو شوشـــةو ثالســـتيكدانة بؤ

هةول لةدوالوة ثرؤســـةية ئةم

كةم لةاليةكـــةوة ذينطة ثاراســـتنيخاشاك ضارةســـةركردني كردنةوةو

تةندروست. بةريطةيةكيدةســـتكةوتني ديكةوة لةاليةكيكارطةكان بـــؤ ماددةي ســـةرةتايي دروســـت لةكارطةيةكي بؤنموونـــة، و كؤن كاغةزدا ئةطةر كاغةزي كردنيبةكارنةهينريتةوة فريدراو و بةها بيكردني دروســـت بؤ ناضاردةبن ئـــةواكارطةكاني لةكارنةكةوتنـــي كاغةزو

ئةو و كارتؤن كاغةزو كردني دروستدارو بريني دةبريتةبةر ثةنا بابةتانـــةزةوي كةمكردنةوةي سةوزايي لةسةرخام ماددةي وةك و بةكارهينانيـــانهةروةك كاغةز، كردني دروســـت بؤ زةوي رووبةرووي كة ئةو كيشـــةيةي85%ي نزيكةي ئيســـتا كة بووةتةوةزةوي كةمـــةرةي دارســـتانةكانيهةرةشةيةكي ئةمةش رووتاونةتةوةدةكريت. لةمرؤظايةتي كة ترسناكة زؤرئيستا كارةش ئةم ئاكامةكاني هةمووطؤي طةرم بووني دةركةوتـــووة وةك

واتـــة global worming زةويلةرادةبةدةري ريذةي بةرزبوونةوةيو كاربـــؤن طـــازي دوانةئؤكســـيديوةك سةوز خانووي ديكةى غازةكانيكاربؤنCFCsكة كلؤرؤفلؤرؤ و ميساننةمانـــي هـــؤكاري ســـةرةكني بـــؤكو

بةل هةرمرؤظ نةك و دارســـتانةكان

ديكةش بوونةوةراني لةذياني هةرةشةبوونـــةوةران جـــؤري زؤر دةكات، ئةم دةكاتةوة، لةناوضوون رووبةروويلةدنياداو زةقة زؤر ئيستا دياردةيةشكة هةن طيانـــداران ضةنديـــن جؤري

ليدةكريت. لةناوضوونيان مةترسيثرؤســـةي ئةمانـــةش ســـةر

Recycling كردنـــةوة دروســـتهةية ديكـــةي ســـوديكي ـــة

كؤمةل

ســـةرضاوةكان، ثاراســـتني لةوانة:طازةكاني دةرضووني كةمكردنةوةيسةرةكي كة هؤكاري ســـةوز خانوويثاراســـتني زةوين، طؤي طةرمبوونيسةرةتايي كردني ماددةي دابني وزة،بؤ كار كردني دابـــني بـــؤ كارطةكان،تةكنولؤذياي ثةرةثيداني و بيـــكاران

لةجيهاندا. سةوزدهؤك *زانكؤيسةرضاوةكان:

Anonymous, 2005. Com

ilation of EU Dioxin Exposure and

Health Data.European Commission DG

Environment, UK Department of the Environment Transport and the Regions (DETR). Webpage: www.environmental-center.com.

Anonymous, 2003. Fact sheet No. 2 -Dioxins and the environ-ment. Department of the environ-ment and heritage, Common-wealth of Australia. Webpage: www.deh.gov.au.

Barlaz, M., Reinhart, D., 2006. The second International landfill research

symposium. Waste Manage-ment 23, pp. 557-559.

Buclet, N., 2007, ‘Municipal waste management in Europe: European policy

between harmonisation and subsidiarity’, pp. 208, Kluwer, Dordrecht

El-Fadel, M., Findikakis, A.N., Leckie, J.O., 2000. Envi-ronmental Impacts

Solid Landfilling. Journal of Environmental Management 50, pp. 1-25.

Loppi, S., Putorti, E., Pirint-sos, S.A., Dominicis, V.D., 2000. Accumulation of heavy metals in epiphytic lichens near a municipal waste incinerator (Central Italy). Environmental Monitoring and assesment 61, pp. 361-371.

Ludwig, C., S. Hellulg, S. Stuike, 2003, ‘Municipal Solid Waste Management’, pp. 534

42 سةردةم زانستى 20

شةمشةمةكويرةشريدةريكي

سةرسورهينةر

قانع وريا هةورامان

42 سةردةم 21زانستى

ندةيةكيبال تةنيا شةمشةمةكويرة

دةستء هةية، فريني تواناي شريدةرةيان

بال وةك شةمشةمةكويرة مةضةكي

دةدةن. فريني يارمةتـــي ليهاتووةء ثةنجا شةمشةمةكويرة ثيش نزيكةيلةضاخي لةمةوبـــةرء

مليـــؤن ســـال

تاريكء ئاسماني بةناو ئةيؤســـينيدا،هاتوضؤدابووة. لةفريـــنء نوتةكـــدارووخســـارء تائيســـتا لـــةو كاتةوةكةميك طيانـــةوةرة ئـــةم ســـيماي لةو ئةمةش بةسةرداهاتووة. طؤرانيكة لةئةوروثاء ثاشماوانةدا بةديكراوةدؤزراونةتةوة. ئةمريـــكادا باكـــوريجؤر لةشةمشةمةكويرة هةزار نزيكةيجؤرةكاني ذمـــارةي واتـــة هةيـــة، ذمارةي ضارةكيكي شةمشةمةكويرة،

ثيكدةهينيت. شريدةرةكان جؤريجؤر دوو بـــؤ شةمشـــةمةكويرة

ئةمانةن: كة دةكريت ثؤلينبةوة طةورة: شةمشـــةمةكويرةيلةناوضةي ميوةخؤرنء كة ناســـراونئؤسرتالياء ئةفريقياء كةمةرةيي ي

هيل

دةذين. هندبةوة بضوك: شةمشـــةمةكويرةيخؤراكيك جـــؤرة هةمـــوو ناســـراونبضوكةكانةوة لةشريدةرة هةر دةخؤن،ئةم ماســـييةكان، ســـةر تا دةطاتة

وة.بةربال زؤر جؤرةيان

هةمـــوو طشـــتي بةشـــيوةيةكييان بةشـــةودا شةمشـــةمةكويرةكانلةطةل يان بةرةبةياندا هاتني

لةطـــةل

لةدةمةوئيواراندا تاريكي دةركةوتنيئـــةو زؤري بةشـــي ضاالكـــن.دةفرن، شةمشةمةكويرانةي بةشةودابةئاميري ثشـــت لةكاتـــي فرينـــدا،فرينء يارمةتي كة دةبةســـتن سؤنارذمارةيةكي دةدات. دؤزينةوةي نيضريشةمشـــةمةكويرانةي ئـــةو زؤري تاريكيدا هاتني لةكاتي دةمةوئيوارانءبةشـــيوةيةكة، ضاويـــان دةفـــرن،

لةناو شةمشـــةمةكويرةكان وادةكاتببينن، شتةكان كةمةكاندا رووناكييةلةدورطة شةمشةمةكويرانةي ئةو بةآلمدةذين، الضةثةكانـــدا دوورةثةريـــزءدوورطانةدا لةو جـــؤرة لةبةرئـــةوةينيضريكةمن،بؤيةشةمشةمةكويرةكانيدةفـــرن. بـــةرؤذدا ئـــةو دوورطانـــةلةوانةية شةمشـــةمةكويرة طازطرتنيبةنةخؤشـــي تووشـــبوون ببيتةهؤيدةركةوتووة دواييانـــة بـــةم هاري. ســـوودي هةنديك شةمشـــةمةكويرةشةمشـــةمةكويرة لةوانـــة هةيـــة، سةرسةختي سروشـــتيء دوذمنيكيدةفرن، بةشـــةودا كة ئةو ميرووانةيةشةمشـــةمةكويرة كرداري هةروةهـــاجؤر ســـةد ثينج نزيكـــةي ثةرينـــيخورماء مـــؤزء وةك لةرووةكةكانـــيجطة كاشـــيؤ. هةنجـــريء مانجـــؤءثةيينيكي شةمشـــةمةكويرة لةوانـــةثييدةوتريت دةردةداتء ةمةند

دةول

.guanoجوانؤلةهةمـــوو شةمشـــةمــــةكويرةهةية، بوونـــي ناوضةكانـــي جيهانداناوضة بـــؤ ســـاردةكانةوة لةناوضةلةدارســـتانة تةنانـــةت طةرمـــةكان،بووني كةمةرةيية باراناوييةكانيشـــدالةبةرئةوةي شةمشـــةمةكويرة هةية.دريذ بفريت، زؤر ماوةي دةتوانيت بؤدوورطة طةشـــتووةتة دةبينني بؤيـــةةكان

ضؤل الضةثـــةكء دوورةثةريـــزء

باســـفيك. هنديء زةرياي لةهةردووشةمشـــةمةكويرة زؤري بةشـــيشـــوينانةية حةزيان لةو ميرووخؤرن،ئارامي ليية. ثةناطاي خواردنـــي زؤرءطةرمةكان بةناوضة حـــةز زياتر بؤيةناوضانـــةدا لـــةو دةكـــةن، ضونكـــةئةو تيداية. ميرووي

ســـال بةدريذايي

ميوةي لةسةر شةمشـــةمةكويرانةيناو ئـــاوي لةشـــةودا طةيوو دةذين،

دةمذن. ميوةكان

كورتةبـــاآل شةمشـــةمةكويرةيئةفريقادا كةمةرةيـــي لةناوضةي كةطرامة، حةفتا سةدو كيشةكةي دةذيءنزيكةي شـــةويك هةموو ثيويســـتةطةيوو لةميـــوةي طـــرام ثينج ســـةدئةوةندةي ثينج نزيكةي واتة بخوات،شةمشـــةمةكويرة خـــؤي. كيشـــي كونء لةئةشـــكةوتء رؤذدا، لةكاتيخانووةكانء درةختةكانء كةلةبةريدرةختـــةكان ـــي

ضل لةســـةر لـــقء

ئيسراحةت دةنويتء كاتيك دةنويت.ثشـــتةوةي بةقاضةكانـــي دةكات، بـــؤ ســـةري دةواســـيتء

خؤيهةل

طةراوةيةهةل بةمشـــيوة خوارةوةية.

كيشـــي ضونكـــة وزة ســـةرفناكات،شةمشـــةمةكويرةكة جةســـتــــةيبةجيطريي واسراويء

وايليدةكاتبةهةل

بةشي بمينيتةوة. خؤيدا لةشـــوينيثيكةوة شةمشـــةمةكويرةكان زؤريدةطاتة كـــة دةذين زؤر بةذمـــارةيلةســـةر شةمشـــةمةكويرة، هةزارانثيســـاييةكةيانء ذيريان زةويةكةي

guano كؤدةبيتةوة. جوانؤ ثةيينييكؤدةكريتةوةء ثةيينة ئةم وآلتدا لةزؤربةروبومة طةشـــةكردني بؤ وةك ثةينبةكاردةهينريـــت، ييةكان

كشـــتوكال

ئـــةم ثةيينة لةبةرئةوةي هةروةهـــابؤية تيداية، نايرتؤجينـــي مـــاددةيتةقةمةنييدا ماددةي لةدروستكردني شةمشـــةمةكويرة بةكاردةهينريـــت.دةذيء جياوازةكاندا ذينطة لةهةمووســـوري خؤي دةطونجينيتء دةضيتة

زستانةوة. سربوونيشةمشةمةكويرة جؤرةكاني شيوةء

دريذيشةمشةمةكويرةكانلةنيوانبؤ 41 سانتيمةترداية. 3 ســـانتيمةتربةرازي لـــووت شةمشـــةمةكويرةي

ســـانتيمةترةء 3 دريذييــةكـــةيقةبارةي بضوكرتين لةشـــريدةرةكانداخوينمذ شةمشـــةمةكويرةي هةيـــة.

زانستى سةردةم 42 زانستى سةردةم 2242 22

دريذييةكةي 41 ســـانتيمةترةء ثاني ي 1.7مةترةء كيشي لة2 طرامةوة بؤ

بال

1.3 كيلؤطرامة. دةكريت زؤر بةئاساني نيرةي شةمشةمةكويرةي ثيطةيشتوو نيـــرةكان ضونكـــة جيابكريتـــةوة، هةية. ئاشـــكرايان ديـــارء ضوكيكي بـــةآلم ميية ثيطةيشـــتووةكان بةوة جيادةكرينةوة هيض تووكيك لةدةوري طؤي مةمكيان نةماوة، ئةويش بةهؤي مذينيـــان لةاليـــةن بيضوةكانيانةوة. دةنطء لةريـــي دةكريت هةروةهـــا جؤري زؤر سوكةوتةوة،

هةل قةبارةء

لةمييةكان شةمشـــةمةكويرة نيرةي جيابكرينةوة.

بالةكاني شةمشةمةكويرةشةمشـــةمةكويرة ةكانـــي بالــــلةناوةوة بةســـرتاوة بةئيســـكةكاني يك لةدوو ضني ثيست

دةستةوة، هةر بال

ثةردةي ثيدةوتريـــت ثيكهاتـــووةء ثيســـت، ئةم ثةردةية ئيســـكةكاني لةيةكرتجيادةكاتـــةوةء ثةنــــجـــة بةاليةكي جةستةء ثييةكاني ثشتةوة بةســـرتاوةتةوة. ثةنجـــة طـــةورةي سةربةســـتةء شةمشـــةمـــــةكويرة لةكاتـــي ســـربووني زســـتانةدا، بؤ قةدي ي

تويكل بةديوارء واسني

خؤهةل

خانووةكانةوة بنميضي درةختةكانء بةكاريدةهينيـــت. شةمشـــةمةكويرة

سي جووتة ماســـولكةي فريني هةية كة بةســـرتاون بةهـــةردوو مةضةكي سةرةوةء سنطييةوة، ئةمةش هيزيكي كاتيك ثيدةبةخشيت. فرين بؤ باشي طرذدةبنةوة، بةهيزانة ماسولكة ئةم رادةكيشـــن، ـــةكـــة

بال هـــةردوو

بةرةء شةمشـــةمةكويرةكة بةمةش جطـــة بةرزدةبيتـــةوة. ئاســـمان لةوة شةمشـــةمةكويرة ســـي جووت ماسولكةي ديكةي هةية كة دةكةونة كاتيك شةمشةمةكويرةكةوة، ثشتي ئةو ســـي ماســـولكةية طرذدةبنةوة، ةكـــة بةرةء

وادةكـــةن هـــةردوو بال

يارمةتـــي بةرزببنـــةوةء ســـةرةوة

23زانستى سةردةم 42 23زانستى سةردةم 42

دةدةن. شةمشـــةمةكويرةكة فريني ســـةد بةخيرايي شةمشـــةمةكويرة دةفريتء لةســـةعاتيكدا كيلؤمةتـــر نزيكـــةي 3 كيلؤمةتـــر بؤ ئاســـمان فرينـــدا، لةكاتـــي بةرزدةبيتـــةوة، توانايةكي باشي هةية بؤ مانؤركردنء هيمنكردنةوةي خيراييةكةي. هةنديك كلكيكي لةشةمشـــةمـــــةكويرةكان بضووكيان هةية، بـــةآلم لةوانةية ئةو كلكة هيض مةبةســـت يان ســـووديكي شةمشـــةمةكويرةي هةنديك نةبيت. م هةنديكي

بـــةال نيية، كلكيان ديكة

هةية، دريذيـــان كلكيكي ديكةيـــان هينـــدةي كلكةكةيـــان دريـــذي

دريـــذي جةســـتةيان دةبيـــت، وةك شةمشةمةكويرةي كلك مشك. هةنديك شةمشةمةكويرة كلكي وةك تؤريك بؤ بةكاردةهينيت، ميـــرووةكان طرتني طرتني

هةل بـــؤ تورةكةيةك وةك يان

تادواتر بةكاريدةهينت، ميـــرووةكان بيانخوات.

تووكةكةيتووكـــي شةمشـــةمةكويرة دريذو رةنطـــي ئاوريشـــمء وةك نةرمـــة ةميشيي يان بؤرة، بةآلم هةنديك

خؤل

شةمشـــةمةكويرةي دةطمةنء ناوازة ة،

كال ســـثييةكي رةنطيـــان هةيـــة

وةك شةمشـــةمةكويرةي تارمايي كة

لةناوضـــة كةمةرةييةكاني ئةمةريكادا رةنط يان شةمشةمةكويرةي دةذي، زةردي كـــراوة كة لةئةفريقادا دةذي، يان شةمشةمةكويرةي رةنط رةش كة لووتيكي وةك رمي هةيةء لةئةمةريكاي شةمشةمةكويرةي دةذي، ناوةراست رةنطاورةنط موويةكي رةنط ســـوري يية،

ةكانـــي رةشء ثرتةقال

هةية، بال

ئةمـــةش بؤئـــةوةي بتوانيـــت خؤي يةك بشـــاريتةوة. ةكاندا

طول لةنيوان

هةية ديكةي شةمشةمةكويرة جؤري كة تووكي نييةء ثيســـتةكةي رووتء تووكـــي شةمشـــةمةكويرة ســـافة. م ئةو

بـــةال بـــؤ خؤطةرمكردنةوةية،

42 سةردةم زانستى 24

شـــوينة دةموضاء لةســـةر مووانةيوةك شةمشـــةمةكويرةية، ديارةكانيوةرطرتنء طواستنةوة هةستياريك بؤوةك دروســـت بةكارياندةهينيـــت،

مشك. ثشيلةء يسميل

شةمشةمةكويرة سةريشةمشـــةمةكويرة دةموضـــاويشةمشـــةمةكويرةي ديارة، بةباشي

و تاريك لةشويني fruit bat كة ميوةهةية دريذي لووتيكي دةذي، ضةثةكدابةآلم دةضيت. ريوي سةطء لةلووتي

Vampire خوينمذ شةمشةمةكويرةيكورتي هاوشيوةكاني، لووتيكي batءدةرثةريوة. بةراز لووتي وةك هةيةءشةمشـــةمةكويرة، طــــــويضكـــةيكـــة بـــةو شةمشةمةكويرانةشـــةوةدةبينـــني طويضكةكانيـــان دريـــذة،دريذي هيندةي طويضكةيـــان دريذيديكةوة لةاليةكي دةبيت. جةستةيانهةية، ديكة شةمشةمةكويرةي هةنديكطؤرستان كة وةك شةمشةمةكويرةيطويضكةكاني هةية، رةشـــي ريشيكيشةمشةمةكويرةكان طويضكةي كورتن.بؤنموونة لةيةكرتناضـــن. جيـــاوازنءشةمشـــةمةكويرةي طـــــويضكـــةيفراوانـــةء ئوســـتورالي، خوينمـــذيثيكدةطةنـــةوة. ســـةردا لةناضـــةيدةتوانن شةمشةمةكويرةكان زؤربةينزمء دةنطة بةئاراستةي طويضكةيانهةروةها بســـورينن. لةســـةرخؤكانشةمشةمةكويرة الي بيستن هةستيضونكة ثيشكةوتووة، بةهيزء يي

تابل

ـــةيلةرينـــةوةء زايةل لةريطةيـــةوة

دةبيستيت. دةنطةكانشةمشةمةكويرة ضاوي

ضاويان شةمشةمةكويرة هةنديك ئةواني بـــةآلم ئاشـــكراية، طـــةورةءوةك بضوكةو زؤر ديكةيـــان ضاويـــانجياوازيية ئـــةم واية. كوني ســـوذنبينني ثيشـــاندةدات لةبينـــني، ئةوة

يكـــيرؤل شةمشـــةمــــةكويرة الي

ئةمةش لةذيانيدا. دةبينيـــت طةورةكة قســـة باوةية ئـــةو ثيضةوانـــةيكويريت وةك شةمشةمةكويرة. يت

دةل

جـــــؤريكـــي هيـــض لــــةراســـتيدانييـــة نةتوانيـــت شةمشـــةمةكويرةبةثيضةوانةوة، هةنديك ببينيت، بطرةلةمرؤظ لةتاريكيدا شةمشةمةكويرةشةمشـــةمةكويرة دةبينن. باشـــرتميوةخؤرن، كة ئةوانةيان طةورةكان،

ببينن. رةنطةكانيش دةتواننشةمشةمةكويرة ددانةكاني

هةية، ددانـــي شةمشـــةمةكويرةتـــازة شةمشـــةمةكويرةيةى ئـــةو دداني دوو و لةدايكدةبيـــت، بيســـتشريييانة زؤر ددانة ئةم هةية، شرييبةخيراييدةطؤردرينبةبيستبؤبيستشيوةي هةميشةيي. دداني هةشت ولةشةمشـــةمةكويرةيةكةوة ددانةكانبةثيي ديكة، شةمشةمةكويرةيةكي بؤدةطؤرريت. خواردنةكةيـــان جـــؤريجياوازي دةكريت ددانةكانةوة لةرييشةمشةمةكويرةدا جؤرةكاني لةنيوان

بكريت.طؤشتخؤرةكان، شةمشةمةكويرة خوينمذةكان، شةمشةمةكويرة وةكليكردنةوةي بؤ هةية تيذيان بةي

كةل

بؤ هةية بةهيزيان خريي طؤشـــتةكة،بةآلم طؤشـــتةكة. وردكردني هارينءميرووخـــؤرةكان، شةمشـــةمةكويرةتةنيشـــتةكاني هةيةء تيذيان ددانيميرووةكة بؤئةوةي واية، مقةست وةكم

بةال بيهارن. بكـــةنء ثارضة ثارضة

رووي ميوةخؤرةكان شةمشةمةكويرةطةورة بةشـــيوةيةكي ددانةكانيـــانبهاريتء بةباشي ميوةكة تا ثانءثؤرة

بكات. وردي وردفرين

بةشةودا، شةمشةمةكويرة كاتيكخؤراكـــدا، بةشـــوين طـــةران بـــؤ

دةبينيتء بةفريـــن، دةســـتدةكاتدةنط هةنديك دةبيستيت، بؤندةكاتءدةردةكات،تابةرشتةكانيدةوروبةريبطةريتةوة، بؤ لةرينةوةكةي بكةونءبةردةمي شتةكاني دةزانيت بةمةشبةربةستانة لةو خؤي دةتوانيت ضنيءريي. بؤنموونة ســـةر دينة كة البداتMicrochi- بضوك شةمشةمةكويرةي

بةجؤريك ثشـــت roptera، لةفرينيدائةم sonar دةبةســـتيت، لةســـؤنةروةرطرتني طويطرتنء كاري ســـؤنةرةريي بةمةش دةنطةكانة، لةرينـــةوةيدةست شةمشةمةكويرةكة بؤ فرينةكةشةمشـــةمةكويرة دةكات. نيشـــانكورتيـــان زؤر دةنطيـــي ترثـــةي لةرينةوةيةكي كـــة ليوةدةردةضيتتواناي مـــرؤظ زؤر طـــةورةي هةية،لةرينةوانة ئةو بةطويـــي نيية ئةوةيلةرينةوانة ئةو شـــةثؤلي ببيستيت.فريوةكةدا شةمشةمةكويرة لةبةردةمبةربةســـتيك هةر بةر ودةبنةوةء

بال

ئيدي ريطاكةي، سةر ديتة كة دةكةونبةريةككةوتنةوة لـــةو ئةو دةنطانةيلةرينةوةدا لةشـــيوةي ثةيدادةبـــن،شةمشةمةكويرةكة، بؤ دةطةرينةوةكورتـــدا زؤر ئةويـــش لةماوةيةكـــيتةرجةمةيان واتـــة وةرياندةطيريـــتدةتوانيـــت ماوةي دةكات، بةمـــةشخيرايي خؤيء بةربةســـتةكةء نيوانهةروةها دياريبـــكات، بةربةســـتةكةشـــتةكاني قةبـــارةي دةتوانيـــتلةكاتـــي بةتايبةتـــي دةوروبـــةري،ئاراستةي بؤية دياريبكات. تاريكيدا، بةربةستة بةر ئةو دةطؤريت تا خؤيزؤربةي ديكةوة لةاليةكي نةكةويـــت.ئةوانةيان طةورةكان، شةمشةمةكويرةلةرينةوةء ئاميـــري ميوةخؤرن، كة بةكارناهينن، دةنطةكان دةنطدانةوةينةبيت كة شةمشةمةكويرانة جطة لةوئةوانةيان دةذين، لةئةشـــكةوتةكاندا

42 سةردةم 25زانستى

ئاميـــري ئةشـــكةوتةكاندا لةنـــاو دةنطدانةوةي كردني نيشـــان دةستكاتيك بةآلم بةكاردةهينن، دةنطةكانبةهةستي ثشـــت ئةوا دينةدةرةوة،

دةبةستن. بؤنكردن بيننيءضاوي يـــت

دةل دواجـــار زانســـت

ثيويســـت وةك شةمشـــةمةكويرةئةو لةريي بةآلم نابينيت، شـــتةكاندةينيريتء دةنطانةي كـــة شـــةثؤلةبؤي بةر شـــتةكان دةكةونء ثاشانطويضكـــة بةهـــؤي دةطةرينـــةوةءوةرياندةطريتةوة، هةستيارةكانييةوةلةبةردةمدايةء شـــتيكي دةزانيـــتئاراستةي بةرينةكةويتء ثيويســـتةتويـــذةري بطؤريـــت. فرينةكـــةيلةكتيبةكةيدا دؤكنز ريشارد بةناوبانطسروشتيدا بذاردني

لةهةل نوي بةناوي

ئةو شةثؤالنة يت: شةمشةمةكويرةدةل

وينةيةك يئةقل ثاشـــان وةردةطريت،

لةريطةيـــةوة كـــة دروســـت دةكاتوةك دروســـت تيدةطات. لةجيهـــان

دةيكةين... ئيمة ئةوةيخؤراك

شةمشـــةمةكويرة لـــة%65 زياددةذين. ميـــروو خواردنـــي لةســـةر شةمشةمةكويرة باكور، لةئةمةريكايةميشـــييةكان،

خؤل رةنط ئاســـاييء

سةد شةش ســـةعاتدا دةتوانن لةيةك

ضارةكي سي قالؤنضة بخوات. ميشوولةميشيية

خؤل شةمشةمةكويرة خؤراكي

جطة ئةمة ثيكدةهينيت، طـــةورةكانميروولةي جؤرةكاني ميشء لةهةمووبةآلمهةنديكشةمشةمةكويرةي دار،

بال

شةمشـــةمةكويرة وةك ديكة هةيـــةبضوكء ماســـي طةورةكان، خوينمذةوةك وشـــكاوةكييةكاني خشـــؤكءتةنانةت شـــريدةرء نـــدةء

بال بؤقء

دةخؤن. ديكةش شةمشـــةمةكويرةيلةشةمشـــةمةكويرة، جـــؤرة ئـــةم ضرنوكي دريذنء ثشتةوةي ثييةكانيبؤئةوةي ثيوةية، ضةماوةيـــان تيذءنيضريةكان فرينـــدا لةكاتي بتوانيـــتديكةي جـــؤري هةنديـــك بطريـــت.درندة كـــة هةية شةمشـــةمةكويرة دةذين. ئةم ميوةء شيلة ننيء لةسةرتؤوي مةبةســـتيك، هيض بي جؤرةيانكرداري ودةكاتةوةء

بال رووةكـــةكان

ئةنجامدةدات. ةكانطول بؤ ثةرينيش

وردي ضـــاوديرييةكـــي زانـــاكانشةمشةمةكويرةخوينمذةكاندةكةن،تيبطةن، خواردنـــي لةرةفتـــاري تا ئةم دةخـــؤن، خوين تةنيا ضونكـــةلةباشورء شةمشـــةمةكويرةية جؤرةدةذي. ئةمةريـــكادا ناوةراســـتيددانةكاني كـــرد تيبينيان زانـــاكاندةكةنة كونيك تيـــذنء طويزان وةك

تا شريدةرةكة، طيانةوةرة طؤشـــتيبريك خويني ثيويســـت لةبرينةكةوة شةمشـــةمةكويرةية جؤرة ئةم بمذن.بؤئةوةيبتوانيتبذي،رؤذانةثيويستيهةية. لةخوين طةورة كةوضكي بةدووماددةيةكي شةمشةمةكويرةكة ليكيبمةيةت، خوينةكة ليناطةريت تيدايةئةو هينـــدةي بيســـت ئةم ماددةيةدذي كة بةهيـــزة ماددة ناســـراوانةلةم بةكاردةهينرين، خويـــن مةينـــيDra- دراكؤلني دةرمانـــي ماددةيـــة

دةرمانيكة كة ئامادةدةكريت culinتةي

جةل بةنةخؤشـــةكاني دةدريـــت

.

دل سةكتةي دةماغءزستانة سربووني

لةطيانـــةوةرة شةمشـــةمةكويرةبةشـــي وةك م

بةال طةرمةكانة، خوين

تةنيا ضونكة نيية، شريدةرةكان زؤريطةرمي لةثلةي ثاريزطاري كاتةدا لةولةكاتي م

ضاالكة. بةال كة دةكات لةشي

ثلةي نوستنيدا، لةكاتي ثشوودانيءيةكسان دادةبةزيتء لةشـــي طةرميدةبيتبةثلةيطةرميدةوروبةرةكةي.بيت، ســـارد دةوروبةرةكةي ئةطـــةرلةشـــيء ضاالكييةكاني ئةوا زينـــدةكةمدةبنةوة، خـــؤراك هةرســـكردنيشةمشةمةكويرةكة وادةكات ئةمةشبـــكاتء ثــــاشـــةكةوت وزةكـــةي

42 سةردةم زانستى 26

جؤري هةنديك ليبكات. ثاريزطاريشينةبوونء لةكاتي شةمشـــةمةكويرة،بؤئةوةي كةمبوونـــةوةي خؤراكـــدا،بكةن، بةنرخةكةيان لةوزة ثاريزطاريلةســـاتةوةختي بذين، كـــة وادةكاتدةضنة سوريكي مانطةكاني زستاندا،Hiberna- زستانةوة سربوني دريذيسمؤرةكان مشكء ئةوةي وةك .tion

دةيكةن.طيانةوةرانةي ئةو زؤري بةشـــيتيدةثةرن، زســـتانةدا بةســـربوونيكةمرت بـــؤ لةشـــيان، ثلـــةي طةرميدادةبةزيت، ســـةدةي ثلـــةي لةدة ثلةي طةرمي شةمشـــةمةكويرة م

بةال

بةستن ثلةي خوار كةميك بؤ لةشي،كراوة ئـــةوة تيبينـــي دادةبةزيـــت.ثلـــةي ســـور، شةمشـــةمةكويرةي

ســـةدي 5 ثلةي - طةرمي لةشـــي بؤفينكةكانـــدا، لةناوضـــة دابةزيـــوة.بةقؤناغي شةمشـــةمةكويرانةي ئةو تيناثـــةرن، زســـتانةدا ســـربوونيبكةن كؤض زؤر ماوةيةكـــي دةتوانـــنطةرميء شـــوينانةي ئـــةو ء برؤنـــةثشـــت كردن كؤض تياداية. خؤراكـــيمؤخي ناو موطناتيسي بةماددةيةكيشةمشـــةمةكويرة جـــؤري هةنديـــكشةمشـــةمةكويرةكة دةبةســـتيت.موطناتيسييةوة، ماددة ئةو لةميانةيبؤ كوضكردني لةكاتـــي دةتوانيـــتبوارة ثيوانةي دريـــذ، دوورو ماوةيبـــكات، زةوي موطناتيســـييةكانيشويني بؤ طةرانةوةي ريطاي ئةمةش

دةكات. ئاسان ثيشوويلةدايكبوون سكثريء

زؤريجؤرةكانيشةمشةمةكويرةءجيهاندا، بةتـــةواوي وبونـــةوةي

بال

ثيويســـت وةك نةتوانريت وايكردووةبؤية بكريت، لةســـةر تويذينـــةوةيســـوري دةربـــارةي بريكـــي كـــةمدةزانريت، لةدايكبوونـــي زؤربـــوونء

قســـةكردن ئةســـتةمة ليـــرةوةشةمشـــةمةكويرةوة، ذياني لةبارةيجؤري هةنديك بكريت. بؤ طشـــتاندنيضاالكييةكي نة

ساال شةمشةمةكويرة

هةنديك نيرةي مبةال هةية، سيكســـي

لةطةل دةتوانيت ديكةيـــان، جـــؤريهةنديك جووتببيت. مييـــةدا ضةندينرةو شةمشةمةكويرة، مييةي جؤريســـةدان كة دةكات ناوضانة بؤ ئـــةوناوضانة ئةو تيداية. ســـكثري مييةيئةمةش طةرمرتة. ديكة لةناوضةكانيلةناو ض دةدات، كؤرثةلةكة يارمةتـــيدان،

منال لـــةدةرةوةي ض ـــدانء

منال

سكثري ماوةي طةشةبكات. بةخيراييبؤ رؤذ ضل لةنيوان شةمشـــةمةكويرةيكدا

لةسال زؤربةيان مانطة. هةشـــت

دةبيـــت، بةضكةيـــان تةنيـــا يـــةكدةبيت. دووانةيةكيـــان هةنديكيـــانســـي كلكـــدار، شةمشـــةمةكويرةيســـوري هةنديجار دةبيت. بةضكـــةيشةمشـــةمةكويرانةي ئةو ثيتاندنـــيزستانةوة، سربووني قؤناغي دةضنةجؤري هةنديك تيدةكةويت. ثضرانـــيلةثايزدا هةيـــة شةمشـــةمةكويرةيشةمشـــةمةكويرة وةك جووتدةبـــن،بضوكـــةكان، ةميشـــيية

رةنـــط خؤل

زســـتاندا، لةمانطةكانـــي ثاشـــان زستانةوة، سربووني قؤناغي دةضنةلةناو نيرةكة، تـــؤوي لـــةو ماوةيةداكاتيـــك دةمينيتـــةوة، مييةكانـــدائةو دةسنةوة،

هةل لةبةهاردا مييةكان

مييةكاندا هيلكؤكـــةي

لةطةل تؤوانةروودةدات. ثيتين كرداري يةكدةطرنءشةمشـــةمةكويرةي لةهةنديك م

بةال

شةمشـــةمةكويرةي وةك ديكـــةدا،ء

كال زةرديكي رةنـــط ميوةخـــؤري

ميوةخـــؤري شةمشـــةمةكويرةييةكسةر جووتبوون، دواي مةكسيكي،م

بـــةال روودةدات، ثيتيـــن كـــرداري

ضةند تـــا ثيتينراوةكـــة، هيلكؤكـــة

دةوةستيت. لةطةشةكردن مانطيكلةكاتي شةمشـــةمةكويرة مييةيالي بـــــةضكةكـــةي بوونـــدا،

مندال

ئةمةش ديتـــةدةرةوة، ثشـــتييةوةطريخواردني دةرفةتـــي بؤئةوةيـــةبةجؤطـــةي بةضكةكـــة، ةكانـــي

بال

تازة بةضكة كةمبيت. لةدايكبوونةوةكيشـــي تارادةيةك لةدايكبووةكـــة،25 بؤ %30 لةنيـــوان زؤرة، كيشـــيلةضةند بةضكةكة دايكيدةبيت. كيشيكةمـــي دواي لةدايكبووني، رؤذيكـــيخوارةوةية بؤ لةســـةرةوة ســـةر-يبؤئةوةي ئةمةش طةراوةية،

هةل واتة

لةبةرئةوةي بمذيـــت. دايكي مةمكيتةنيا زؤري شةمشـــةمةكويرة بةشيبؤية بؤ دةبيـــت، يـــةك بةضكةيـــانناتةواويية، ئـــةم ضارةســـةركردنيسنطي بةطؤشةيةكي خؤي بةضكةكةبةدةمي دةواســـيت،

هةل دايكييـــةوة

بةثييةكاني دةطريت، دايكي مةمكيكيجةســـتةي ـــي

بال ثشـــتةوةي، بـــن

جؤرةكاني لةهةموو دةطريت. دايكيبايةخ دايكةكان شةمشـــةمةكويرةدا،بةبةضكةكةيـــان دةدةن، دايكـــةكانبةضكةكانياندا، بةخيوكردني لةماوةيدايكةكان م

بةال دةدةنـــي. خؤراكيان

طـــرنءهةل بةضكةكانيـــان ناتوانـــن

رؤذانةء بكةن، لةبةرئـــةوة، راويـــشبةضكةكانيان سةعات، دة ماوةي بؤكاتيك ـــن.

جيدةهيل لةهيالنةكانيـــان

الي بـــؤ دةطةرينـــةوة دايكـــةكانلةو لةسةريان ثيويستة بةضكةكانيان،بةضكةي كـــة ضةندين غييةدا

قةرةبال

هةمووشـــيان تيدايـــةء نةناســـراويخؤيان بةضكةكانـــي لةيةكدةضـــن،بةضكةكانيان دايكةكان بناســـنةوة.بةجييانهيشتوبوو، تييدا شوينةي بةوبةدةنطـــي بةبؤنـــة جياوازةكـــةيءخؤيان بةضكةكاني قريةقريةكـــةي،شةمشةمةكويرةي دايكي دةناسنةوة.

42 سةردةم 27زانستى

سةربةستي كلكيكي كة مةكســـيكي3000 هةزار لةنيوان دةتوانيت هةية،ضوارطؤشةي مةتر لةيةك كة بةضكةدا،كؤبونةتةوةء ئةشـــكةوتةكةدا نـــاو هةمووشيان لةيةكدةضن، بةضكةكةي

بناسيتةوة. خؤي1994 زاناكان، دة نيرةيان ي

لةسال

ميوةخـــؤري لةشةمشـــةمةكويرةيلةماليزيـــا Dayak ديـــاك جـــؤريئةم مةمكةكاني بينييـــان دؤزييةوة،ئايا نازانريت م

بةال لةشري، ثرن نيرانة

بةبةضكةكان، شريدةدةن نيرانة ئةمئةوة شـــريبدةن، وابيـــتء ئةطـــةر ناوازةيـــة، دةطمـــةنء ةتيكـــي

حال

نيـــرةي لةســـةر ضونكـــة ئـــةوةيئةوةية زانـــراوة، شةمشـــةمةكويرةنادةن. بةبةضكةكانيان بايةخ طرنطيءتاكة دةبيتة وابيت، ئةطةر لةوة جطةشري لةشيردةرةكاندا، نير طيانلةبةريشةمشةمةكويرة بةبةضكةكةي. بداتطةشـــةدةكةن، بةخيرايي بضوكةكانتةنيـــا دواي جؤريـــان هةنديـــكدةبن. فريـــن فيـــري رؤذ، هـــةذدة بةضكـــةي بةثيضةوانـــةي ئةمـــة خوينمذةكانـــة. شةمشـــةمـــةكويرةشةمشـــةمةكةكويرةي بــةضكـــةيلةدايكبوونيان، دواي خوينمـــذةكانثيويستيان مانط، نؤ بؤ شةش نزيكةيضاوديريكـــردن خـــواردنء بةشـــري خؤيان شةمشـــةمةكويرةكــان هةية.،

ســـوورةدال وةك لةدرنـــدةكانـــي

سةطي ســـمؤرة، كوندةثةثوو، باز،دووردةخةنةوة. مار، ثشيلة، كيوي،تووشـــي دةكريت شةمشـــةمةكويرةفرينيشـــدا لةكاتي بيتء نةخؤشـــيببيـــت. فريـــن رووداوي دووضـــاريجـــؤري، بةثيـــي شةمشـــةمةكويرةبذي.

ســـال بيســـت دة بؤ لةوانةية

ةميشي،خؤل رةنط شةمشةمةكويرةي

بذي.

سال دوو سىو نزيكةي لةوانةية

42 سةردةم زانستى 28

بةهؤي تيدانيية، طوماني دواجار بةهؤي ذينطةكةيـــانء رووخاندنـــيثيدةشـــتة لةوةرطاكانء تيكدانـــيبةكارهينانـــي خـــراث ســـةوزةكانءدةرمانيميرووكوذةذةهراوييةكانةوة،لةتـــةواوي شةمشـــةمةكــــويرةكانهةرةشـــةي رووبـــةرووي جيهانـــدا،مرؤظ دةبنةوة.

بةكؤمةل لةناوضوني

خؤشـــناويت، شةمشـــةمةكويرةي مةترســـيية بؤيء ضونكـــة شـــوينيبؤية دةيكوذيت. دةبيـــت، بيزار ثيينزيـــك لةئةشـــكةوتيكي بؤنموونـــةئةريزؤنـــا، تـــي

خؤرهةال باشـــوري

شةمشـــةمةكويرة نزيكةي30مليـــؤنني-1963

ســـاال لةنيوان م

بةال هةبوو،

بووة كةمبوةوةء ذمارةية 1970ئـــةوكيشـــوةرةكانء لةهةموو 30هةزار.كة كراوة ئةوة تؤماري دورطةكانـــدا،

%99.9 شةمشـــةمةكويرة بةريـــذةي

لةناوضوون.دةطمةن جؤريكي

يةكةمـــي كانونـــي لـــةمانطـــيحوزةيراني مانطـــي تاكؤتايي 1998لةســـةر تويذينـــةوةيـــةك ،2002طةورة طوي شةمشـــةمةكويرةيةكيئؤتؤمبـــؤس ثييدةوتريـــت كـــة تويذينةوةية ئةم كرا، مارتيانســـينيدةكةويتة كة ســـاوا لةئةشـــكةوتيلةشـــاري خؤرئاوا ريادي ناو شـــاخييةمـــةن، ةتـــي

لةدةول ئةـةحويـــت

راســـتةوخؤ تويذينةوةكة ئةنجامدرا.راوكردني بةتةماشاكردنء ثشتي بوو،بةســـتبوو، شةمشـــةمةكويرةكةتويذينـــةوةي يـــك

كـــؤمةل

لةطـــةل

تويذينةوةيـــةداء لـــةم زانســـتي.ســـةدو تويذينةوةكـــةدا، لةمـــاوةيلةو شةمشـــةمةكويرةي ضوار ثةنجاوهةشـــتيان حةفتاو راوكران، جـــؤرة

نيرة شةشـــيان حةفتاو مييةبـــوونءشةمشـــةمةكويرةية جؤرة ئةم بوون.شيداري طةورةي ئةشكةوتيكي لةناوئةشـــكةوتةكة دةذي، تاريكـــدا زؤر كة سةوزداية هةميشة شاخيكي لةناوئةوةش خؤرئاوا، ريادي ثييدةوتريتجؤرة ئةو كة لةيةمةندا شـــوينة تاقةدةذي. تيـــدا شةمشـــةمةكويرةيةيسةر شةمشـــةمةكويرةية ئةم جؤرةلةهيض ئةفريقييـــة، ةكيكـــي

بةرةضةل

كيشـــوةري دةرةوةي شـــوينيكيشةمشـــةمةكويرةية ئةم ئةفريقـــادا،نةبيـــت. لةيةمـــةن تةنيـــا نييـــة ئؤتؤمبـــؤس، شةمشـــةمــةكويرةيطةورةتـــرن، لةمييـــةكان نيـــرةكانرةطةزةكة، نيوان هـــةردوو جياوازيجةستةء لةدريذي ئاشكرايي بةروونءثيشـــةوة ثةلةكاني طويء طةورةييطةورةيان لوويةكي نيـــرةكان ديارة.

42 سةردةم 29زانستى

ثيشـــةوةي هةية، دةكةويتة بةشـــيلةكاتي لووة ئةم بةمل، نزيك ســـكءرةطةزي لةهـــةردوو لةدايكبوونـــدا،ديارةء ئاشكرايي بةروونء نير، ميءمدواترتةنيالةنيرةكاندا

دةبينريت،بةال

دةبيتة دةمينيتةوةء طةشـــةدةكاتءنيرةكان، جياكردنةوةي بؤ نيشانةيةكدةردةدات، ضةور ماددةيةكي لووةكةجؤرة ئةم كة هةية تايبةتي بؤنيكـــيشةمشةمةكويرةيةي ثيدةناسريتةوة.ئيسكةثةيكةري لةسةر تويذينةوةناوةوةيئةمجؤرة شةمشةمةكويرةيةثشـــتيء بربرةي

لةطـــةل كـــراوة،

تويذينةوةيةدا لةو الكاني. ئيســـكيكةللةســـةري مييةكان، دةركةوتووة

لــةكةللةســـةري %3.43 بةريـــذةيئةم بضوكرتة. بربرةي شتي نيرةكانبربرة لةضل شةمشةمةكويرةية جؤرةحـــةوت بربرةيان لةوانة ثيكهاتووة،تايبةتة ســـيانزة بةمـــل، تايبةتـــةضوار شةشـــيان كةمةرة، بةســـنط،تايبةتة بةكلك. دة بةســـمتء تايبةتةجؤرة شةمشةمةكويرةية ئةم هةروةهالةوانة هةية، ثةراسووي جووت دوانزةثينجيان ةيية،

كؤل ثةراسوويان حةوت

بربرةيي ثةراسووي يةكةم بربرةيية،ضونكة ناودةبريت، بةطةندةثةراسووذمارةي نةنوساوة. سنطةوة ةي

بةكؤل

ثينج بؤ دوو لةنيوان دةســـت شانةيلةثةنجةكاني دريذترينرتينيان دايـــة،ســـييةمةء ثةنجـــةي ثيشـــةوة،

دووةمة. ثةنجةي كورترينيانئؤتؤمؤبـــس شةمشـــةمةكويرةيي

كؤمةل شيوةي لةسةر مارتيانسيني

دةذين. لةيةكرتجيا، طةورةي، طةورةهةزار بؤ لةدووســـةد يك

هـــةر كؤمةل

ذمارةي كـــؤي ثيكهاتـــووة. دانـــة جـــؤرة ســـةرجةم تاكةكانـــي ئـــةمئةشكةوتةدا شةمشةمةكويرةية كة لةوبوو. 3000 دانة نزيكـــةي دةذيـــان،

ئؤتؤمبـــؤس شةمشـــةمةكويرةيشةمشـــةمةكويرةيةكي مارتيانسينيميرووخـــؤرة. ضاالكـــي شـــةوانةيةءرؤذئاوابوون راستةوخؤ دواي رؤذانةيكؤتايـــي تـــا دةســـتثيدةكاتء طةنةء شـــةو دةخايةنيـــت. لةســـةردةذي كة بضوكانـــة ميـــرووة ئـــةو ئةم ميشء ميشـــوولة. دةفرن، وةكفرينيدا لةكاتي شةمشـــةمةكويرةيةلةطةل خؤراكةكةي دةخواتء خؤراكبؤ ناو ئةشـــكةوتةكة. خؤي ناباتةوةلةناو ئةوةيـــة بؤئـــةوة، طـــةش

بةل

هيـــض ثاشـــماوةي ئةشـــكةوتةكةدازةحمةتة زؤر نيية. خؤراكيـــك جؤرةشةمشـــةمةكويرةية، جـــؤرة ئـــةم خؤراكي بةخيوبكريتء لةشـــوينيكداء

هةول ئةو هةمـــوو دابينبكريت، بؤ

لـــةو تاقيكردنةوانـــةي كؤشـــشء ســـةركةوتني ئةنجامدراون، ثيناوةدا

بةدةستنةهيناوة.شةمشـــةمةكويرةية، ئةم مييةيراســـتي الي لةبةشـــي يـــةك بةضكةثرؤســـةي دةطريت.

هةل دانيـــدا

منال

بؤ ثانزة نزيكةي بةضكةكة لةدايكبونيبةضكةكة دةخايةنيت. دةقيقة بيستتووكيكي لةدايك دةبيت، هيض كاتيـــكثيســـتيكي ثيســـتةكةي ثيوة نييةءضاالكة. زؤر م

رةنطة، بةال بـــي تةنكي

ثةنجةي يةكةم ثشتةوةيء ثييةكانيضرنوكةكةيدا،

لةطـــةل ثيشـــةوةي،

بةضكةكة كردووة. طةشةيان بةباشيضل ماوةي بـــؤ دواي لةدايكبوونـــي،دايكي ضاوديريكردني بي ســـةعات، ديكةدا لةتويذينةوةيةكي دةمينيتةوة.سامثل سةد وثةنجاو ضوار لةسةر كةئةم لةبةضكةكاني ةكان

سامثل كراوة،

وةرطـــرياون، شةمشـــةمةكويرةيةوةهيـــض مشـــةخؤريكي دةركةوتـــووةبةضكةكان جةستةي لةسةر دةرةكيدوو ياندا،

ســـامثل لةدوو م

بةال نييـــة،

كة دؤزراونةتةوة ناوةكي مشةخؤريدةزوولةيي، جؤر كرمي لةدوو بريتنيثييدةوتريت كرمانـــة لـــةو يةكيـــك

ركتوالريا.دةردةدات ليكيك شةمشةمةكويرة

ئوســـتورالي تويذةريكي ضةنـــدليكةي شةمشـــةمةكويرة ئةو ين

دةل

نيضريةكةيدا خويني راكيشاني لةكاتيئةو يارمةتي لةوانةيـــة دةريدةدات،نةخؤشي تووشي كة بدات كةســـانةوايانليـــدةكات دةبـــنء ســـةكتة لةو ليكة ئـــةو لةذيان. بةردةوامـــنببةكارديت، ئيستا ضارةسةرةي تاكةلةطؤظاري تويذةرةكان ســـةالمةترتة.يت

نايةل ليكة ئةو ين

دةل ســـرتؤك-دا

ئةم ليكة بيتء مةين تووشـــي خوينتة

جةل كـــة هاوتاي ئـــةو دةرمانةية

تويذةرةكان هةروةها دةتوينيتةوة.ليكـــي دةكةنـــةوة جةخـــت لـــةوةديزموتبـــالس، شةمشـــةمةكويرةي ئيستا دةرمانانةي لةم بةســـةدانجارميدكاف-ي بةهيزتـــرة. رؤبرت هةية،لةوياليةتي مؤناش لةزانكؤي تويذةررايطةياند لةئوســـتوراليا، فيكتؤريـــاتيكوثيك ئـــةو طالندانـــة ئـــةم ليكةسةرةكي سةرضاوةي كة دةشكينيتتويـــذةرة تـــةي خوينـــة. ئـــةو

جةل

روونيكردؤتـــةوة: لةبةياننامةيةكـــداخوينمذ، شةمشـــةمةكويرةي كاتيكئةم طـــاز لةنيضريةكـــةي دةطريـــت،خويني ناو دةرذينيتة بةهيـــزة ليكةنةمةيةتء خوينةكة تا نيضريةكةوة،بؤئـــةوةي لةهاتـــن، بةردةوامبيـــت

ليبخوات. شةمشةمةكويرةكة تيريلةكاتي ئوســـتورالييةكة تيمـــةديزموتبالسء ليكي تويذينةوةكةياندا،ئةي-يان، بي تي بازرطاني دةرمانـــيميشـــكي كردة دةرزييةوة، لةريـــيسةرنجياندا مشكةوة. ثاشان يك

كؤمةل

مشكانة ئةو ميشكي خانةكاني بزانن

42 سةردةم زانستى 30

دةرماني تي بينيـــان ضؤن دةذيـــن.ميشـــك خانةكاني دةتوانيت بي ئةيئةوة م ليكي ديزموتبالس

بةال بكوذيت،

يتدةل لةم بارةيةوة ميدكاف ناكات.

ليكة دةتوانيت ئةو ماناي واية، ئةوةكةسانة ئةو يارمةتي دةرمانة لةو زياترضونكة بوون. تة

جةل تووشي كة بدات

ضةندين تيثةريني دواي دةتوانريـــتبةو بدريت تةكة،

جةل لةليداني سةعات

دةرماني لييداوة. تةكةجةل كةســـةي

دواي ضةند دةكريت دواي بي ئةي تيتة

جةل بةكةسي تةكة،

لةجةل سةعاتيك

كانيكيخةل بةتايبةتي بدريت، ليدراو

نازانن كة بةخؤيـــان زوو زؤر هـــةن،تةبوون.

جةل تووشي

يهةول لةزاناكان، زؤر ذمارةيةكي

طيانةوةرة لةليكـــي داوة ئةوةيـــانشةمشةمةكويرةء وةك خوينمذةكاني،دةرمانيـــك طةنـــة، و ميـــروويخوين تةي

لةجةل ريطة دروســـتبكةن،

دذة طيانلةبةرانة جـــؤرة بطريت. ئةمدةردةكةن سروشـــتي ماددةيةكـــيبةدةيان بمةيةت. خوين يـــت

كة نايةل

بةو ثشتبةستني لةريي هةية، دةرمانثيكهاتانةوة،لةقؤناغيثيشكةوتنداية.كة مانيـــا

لةئةل كؤمثانيـــاي بايـــؤن

دةرمانـــدا ثيشةســـازي لةبـــواريطةشـــةثيداني خةريكـــي كاردةكات،كؤمثانياية ئةم ديزموتبالس-ة، ليكينزيكبووةتةوةء كؤتايـــي لةقؤناغـــيلةســـةر خةريكـــي تاقيكردنةوةيـــة

تة.جةل قوربانياني

سةرضاوةarabic.people.com.cn www.animalsfanclub.comhttp://ejabat.google.comhttp://ahmedkaram.wordpress.

comwww.algrabiya.net

مةحمود ئةمني تويذةر ماســـتةري كورتةي.2004 ي

سال عةلي، حةسةن

ئؤزؤن ضينيئؤزؤني طازي زةويية كة طـــؤي هةواي بةرطة بةشـــةي ئةو ضينـــي ئؤزؤنسرتاتؤسفرية خوارةوةي ضيني بةشـــي ئةمةش كة تياية، ضر بةشـــيوةيةكيســـةروو ئةو تيشـــكة لةم ضينةدا رةنطيشـــي نيية، و زةوي لةبةرطـــة هةواي

10-250 دريذي شةثؤليان لةنيوان و دين لةخؤرةوة بنةوشةيية كورتانةي كةئةمةش كة O3 ثيكدةهينن، ئؤزؤن و يةكدةطرن ئؤكسجيندا لةطةأل نانؤمةترةهةوا ئةستووري ديكةي ضيني ضونكة هةوا، بةرطةي ســـةر دةكاتة زؤر كاريكي

لةسةر زةوي بثاريزيت. ذيان لةسةروويةوة نيية تالةجةمسةرةكاندا بةآلم داية، ملم 2,5 تا 3,5 لةنيوان ئؤزؤن ضيني ئةســـتةريئةســـتوورييةكةي لةمةش يةكســـانيدا جطة لةهيلي وةك كةمرتة ئةســـتووريو وةك لةثايز ئةســـتوورترة لةبةهاردا وةرزةكان، طؤرانـــي بةثيي دةطؤريـــت

لةزستاندا. وةك ئةستوورترة لةهاوينيشداكة ضيني ئؤزؤن كرد بؤ ضاوديـــري دروســـت Dobson تؤريكي جيهاني زانـــائؤزؤن ســـتووني Dopson بؤ ثيواني ثيواني يةكةي و لةكارداية تا ئيســـتاش

ناونراوة. زانايةوة ئةم بةناويبؤ بةآلم كةمة، ئؤزؤن ئةستووري ضيني كة لةطةأل ئةوةشدا ئؤزؤن: ضيني ي

رؤل

شةثؤلة ضونكة خؤي هةية، طرنطي زةوي رووي لةســـةر ذيان بووني بةردةوامئةم كة دةمذيت

هةل خؤر بنةوشـــةيي تيشكي سةروو كورتة زيان بةخشـــةكاني

جؤرن: سي مةترسييان و شةثؤل دريذة بةثيي تيشكانةشسةروو تيشكي ،B بنةوشةيي سةروو تيشكي ،A بنةوشةيي ســـةروو تيشكي

.Cبنةوشةييبةهؤي هةية ذةهراويية، زةويدا خوارةوةي لةضينةكاني ئؤزؤنةي كة ئةو بـــةآلمو ئؤتؤمبيل ي ئةكسؤزي

دوكةل و خؤر بنةوشـــةيي سةروو يةكطرتني تيشـــكي

و دةبيتةهؤي مرؤظ تةندروستي سةر كاردةكاتة و دةبيت كارطةكانةوة دروستبؤ هةية خراثيشي كاريطةري هةســـتياري و و تةنطةنةفةســـي و خوين بةربوونهةنديك و ثيست و سييةكان شيرثةنجةي بووني تووش دةبيتةهؤي و جينةكان

ثيستي بؤ بيت B سوتينةر بنةوشةيي سةروو لةوانةية تيشكي ديكة. نةخؤشيبةمةش زؤر طةراو دةردةكةويت،

هةل ســـوور زؤر ةي

ثةل بةشـــيوةي مرؤظ كة

دةكات، لةجينةكاندا دروست طؤران مرؤظ ثيســـتي بؤ تيشكة ئةم بةركةوتنيتيشكة يت

نايةل ئؤزؤن بةآلم ضيني سييةكان، و شيرثةنجةي ثيست دةبيتةهؤي

لي هةنديكي لةطةأل ئةوةشدا زةوي رووي سةر بطاتة B بنةوشةييةكاني سةرووتيشـــكي بةآلم ئؤزؤندا، ضيني كون بووني بوون، تةنك بةهؤي و زةوي دةطاتة

لةوانةية هةرضةندة نيية، زؤر زيانيشي و زةوي A دةطاتة بنةوشـــةيي سةروولةزيندةوةراندا. بؤماوةيي بازداني ببيتةهؤي

زيانانة دروست دةكةن: ئةم كورتةكان بنةوشةيية بةطشتي تيشكة سةروو DNA رووةكدا، طؤران لةترشي ناوكي ســـوتاني ثيست، طؤران لةطةشةكردني

دةكات. دروست ثيست و سي شيرثةنجةي ئةمةش دابووني كون دةربارةي راطةيةندرا تةزين

دل و ترسناك يكي

هةوال 1985 دا ي

لةسال

لةناوضةي ضينة ئةم ضونكة زةوي، رووي ســـةر ذياني و ثاريزةري ئؤزؤن ضينيلةوةرزي بةتايبةتي داخوران بوو، تووشي و باشوور باكور جةمســـةري بازنةييئةم سةرةكي داخوراني هؤي كلؤر و فلؤر و كاربؤن مادة كيمياييةكاني بةهاردا.

بؤ ئؤكسجني. و دةبنةهؤي طؤريني ئؤزؤن ضينةنئةمني رؤبيتان سةرطوأل

42 سةردةم 31زانستى

خةمؤكى نةخؤشي سةردةم

جةمال سؤزان

42 سةردةم زانستى 32

ةتةحال لـــةو يةكيكة خةمؤكـــى

بةرضاو بةشـــيوةيةكى دةروونيانةىوة

بال دنيادا طاكانى

كؤمةل لةتـــةواوى

و كلتورو ئاســـتى بةجيـــاوازى زمانخةمؤكى وشةى لةبناغةدا ثيشكةوتن،دةروونيية ةتة

حال ئةو وةسفكردنى بؤ

نيطةتيظي روخساريكى كة بةكارديتبوونى

زال نيشانةكانى ديارترين هةيةو

بي و خةفةت و بةخةم هةســـتكردنةدةشـــيت ةتانةش

حال ئةو هيوايـــي،

و دةشيت بن كاتى ةتى دةروونىحال

ئامـــارةكان بةثيي نةخؤشـــي بـــن.دةى بؤ سةدا ثينج ســـةدا نةلة

ساال

طةكؤمةل لة ثياوان سيي لةسةدا و ذنان

تووشـــي نؤرةى جياوازةكاندا مرؤييةئةمةش ريذةيةكى دةبـــن و خةمؤكىوترين

بةبال خةمؤكـــى بـــةرزة بؤيـــة

سةردةم دةروونييةكانى نةخؤشـــييةو زانست ثيشـــكةوتنى كة دادةنريتؤزبوونى

ئال ليرةشـــةوة و تةكنؤلؤذى

بوونىجةنجال زياتـــر و مرؤظ ذيانـــى

ثةيوةندييـــة الوازبوونـــى ميشـــك وديارن هـــؤكارى يةتييـــةكان

كؤمةال

شايةنى خةمؤكيدا، لةتةشةنةكردنىباسة ريذةىتووشبووانبةخةمؤكى زؤرئامارةكان كة بةرزتريشة ريذةية لةوخةمؤكى ضونكة ثيدةدةن، ئاماذةى دةروونييانةى نةخؤشيية لةو يةكيكةوةك و ثيدةكريت هةستى درةنط كةديكة بةئاسانى بةروخسارو نةخؤشيتووشـــبووةوة مرؤظـــى جةســـتةى توندةكانى لةبارة تةنيا دةرناكةويتنةبيت طةورةى خةمؤكيدا نؤرةى يانلةهةنديك دةردةكةويـــت، ئاشـــكراخةمؤكى بؤنموونة خةمؤكيدا جؤرىخةمؤكييةكةى نةخـــؤش دةمامكراوو دةشـــاريتةوة شـــيواز بةجؤرةها لةخةمؤكييةكانى يـــان دةرينابريـــتثةنا نةخـــؤش زؤرجـــار ديكةشـــداخؤى تا ريطة دةبـــات بـــؤ ضةنديـــن

نيطةتيظانةى هةســـتة ئـــةو

لةطـــةلئةوة و رادةهينيت خةمؤكييةكةيـــدابةخةمؤكى كة هةست دةشـــاريتةوةلةشارةزايانى تةنانةتهةنديك دةكات،بةرهةم ثييانواية ســـايكؤلؤذى بوارىئةدةبييةكان هونـــةرى داهينانـــة و كـــة خةمؤكييـــةى جؤريكـــن لـــةوم

بةال ثيدةكةن، هةستى تووشبووان

كةسانيكى دةريدةبرن، بةو شـــيوازةثةنادةبةنةبةر كـــة زؤريـــش هـــةنو كهولـــي مـــاددة خواردنـــةوةىو جطةرةكيشان يان بيهؤشكةرةكانئةو بؤئةوةى هةر هيوركةرةكان ماددة

لةيادبكةن. خةمؤكييةيان هةستىجياوازة لةهةســـتكردن خةمؤكىيان كاتى سروشتى ثةذارةى بةخةم ولةماوةى ذيانيدا كةســـيك كة هةموورؤذانة يان بيتاقةتى ثيدةكات هةستىفشـــارةكانى بؤ بةزؤرى كة كاتييةوضونكة دةطةريتـــةوة، رؤذانة ذيانـــىشـــتانة ئةو هةريةكةماندا لةذيانـــىيان كـــة جؤريك لةخةفةت روودةدةندةربكةويت، بةروخسارمانةوة ثةذارةيـــان سروشـــتني ئـــةو كةســـانةىيان دةزانن تةندروســـتة دةروونيانة لةطةل

مامةل بةشـــيوةيةك دةتوانن

نةطريت ريطة بكةن كة هةستانةدا ئةوئاســـاييان ذيانى لةبةريوةضوونـــىثيشةيشـــةوة، و يةتى

كؤمةال لةرووى

دةروونيية ثشيوييةكى خةمؤكى مبةال

جةســـتةو تةواوى كاردةكاتةســـةرنةخؤش هةستى بريكردنةوةو مةزاج وو نوســـتن و نانخواردن و شـــيوازىدةوروبةرو و بةخـــؤت هةســـتكردنبريـــاردان، بريكردنـــةوةو توانـــاىدةروونييةو ثشـــيوييةكى خةمؤكـــىهةيـــةو خـــؤي نيشـــانةو هـــؤكارىضارةســـةر و بةرينمايي ثيويســـتىمةزاجى تيكضوونيكى تةنيـــا هةيـــةوبؤ ئامـــاذة بيت يا نييـــة ســـةرثييي

يان توانايي نةخؤش بـــي يان الوازىبيت دةســـتكرد دةروونى ةتيكى

حال

شيوةية بةو بةمةبةســـت و نةخؤشبةسةر بتوانيت خؤى يان بكات رةفتاردانيشـــتن لةجياتى و بيت

زال خؤيدا

هيواوة بي بةروخساريكى خةماويي وخؤشي

دل كة بكاتةوة ديكة لةشتى بري

كةســـي بةرزبكاتةوة، ورةى و بكاتبةتايبةتـــى بةخةمؤكـــى تووشـــبووخؤيان خةمؤكـــى جـــؤرى هةنديـــكيارمةتى بي بي ضارةســـةرو ناتواننسروشتى كةسانى وةك ببنةوةو ضاكناتوانن واتة خؤيـــان بكـــةن رةفتار

رابكةن. لةنةخؤشييةكةيانبةخةمؤكى هةســـتكردن لةوانةيةنةخؤشـــي بةهةنديك بؤ تووشـــبوونتةنيا نيية بطةريتـــةوة و مةرج ديكةبةخةمؤكى، تووشبوون بؤ بيت ئاماذةلةنيشانةكانى يةكيكة خةمؤكى ضونكةوةك ديكة دةروونى نةخؤشي هةنديكةراوكي،

دل بةشيزؤفرينيا، تووشبوون

وةك دةمـــاخ يان زيـــان ثيكةوتنىروودةدات ثرييدا ةتى تيكضوونى

لةحال

يادةوةرى بةتةمةنة كةســـة ئةو كة هؤشيارى هةرضةندة دةدات لةدةستيان ثينةكةوتـــووة زيانـــى ـــي

ئةقل

كة بةردةوام كةسانةى ةتى ئةولةحال

كهولييةكان زؤر ماددة بةشيوةيةكى ولةثشيوى تووشي جؤريك و دةخؤنةوةيةكيكة كة خةمؤكى دةبن كةســـيتىكة ةتة

حال لةرووخســـارةكانى و ئةو

Alcoholism هةروةها دةوتريت ثييئيفليجييةى بةو تووشبوون ةتى

لةحال

داية.لةطةل ثةلةكانى لةرزينى كة

لةهةمـــوو دةشـــيت خةمؤكـــى دةربكةويت، و رووبـــدات تةمةنيكدازياتر تويذينـــةوةكان بةثيـــي م

بةال

لوتكةى كة تةمةندا ضلةكانى و لةسيبةرهةمهينانة ضاالكـــى و و كاركردنهةرضةندة دةردةكةويـــت لةمرؤظـــدا

42 سةردةم 33زانستى

خةمؤكى و ىمندال قؤناغى خةمؤكـــى

دةطمةن ةتىحال ضوونيشـــدا

لةبةساال

ذنـــان دةردةكةويـــت وةك نـــني، خةمؤكى تووشـــي زياتـــر لةثيـــاوانبةتةواوةتـــى هؤكارةكـــةى دةبـــن روودانى بؤ دةشـــيت م

بةال نةزانراوة،

ذنداو لةهؤرمؤنةكانى زياتر طؤرانكارىبؤسةر رؤذانة ذيانى زياترى فشـــارىكة كةســـانةى ئةو بطةريتةوة، ذنانلةثياواندا كـــردووة هاوســـةريتييانم

بةال دةبن، خةمؤكى تووشي كةمرت

ئةطةرى هاوســـةريتى دةضيت لـــةوةلةذيانـــدا بةخةمؤكـــى تووشـــبوونكةسانةى ئةو بكات، بةطشـــتى زياترئةوانةش و نةكردووة هاوســـةريتيياندةدةن لةدةســـت هاوســـةرةكانيانزياتر جيادةبنـــةوة و ئةوانـــةش كةدةبن خةمؤكى جؤرةكانى تووشـــي لةذيانى ئةوانـــةى

لةطةل بةبـــةراورد

كةســـيش هةنديك هاوســـةريتيدان،تووشـــبوونيان مةترســـي زياتـــر ئةوانةى وةك لةســـةرة، بةخةمؤكىنةخؤشي ةكةياندا

بنةمال يان لةخيزان

كةســـانةى كهوول ئةو هةية خةمؤكىبيهؤشـــكةرةكان ماددة و دةخؤنةوةزيندانى، كةســـانى بةكاردةهينـــن،ناضاردةبن ئةوانةى و ثةناهةندةكانضينى دووربكةونةوة، لةكةسوكارياندةذين، لةرةفاهييةتدا ئةوانةى هةذارويان دريذخايةن نةخؤشـــي ئةوانةش هةية جةســـتةييان كةمئةندامييةكىكةســـيتييان كة كةســـيش و هةنديكهةيـــة رةشـــبينانةى مؤركيكـــيتووشـــبوونيان هةية ئةطةرى زياتـــرباسة شـــايةنى هةروةها بةخةمؤكى تووشي كة نيية بوونةوةر تةنيا مرؤظتاقيكردنةوة كو

بةل دةبيت، خةمؤكى

مشك كة سةـاندوويانة تاقيطةييةكاندةبن. خةمؤكى تووشي مةيمونيش و

نيشانةكانىو هةســـتكردن بةخةم وةك باوةسةرةكيرتين يان بةديارترين خةفةتم

بةال دادةنريت، خةمؤكى نيشـــانةى

و بةخةم كردن هةســـت لةراســـتيداسةرةكى نيشانةى هةميشـــة خةفةتلةوانةية خةمؤكـــدا لةكةســـي نيية

بي و هيوايـــي بةبـــي هةســـتكردنيان خود ريـــزى بي بةهايي ذيـــان ونيشانةى شتيك بةهيض هةستنةكردنلةوانةشة بيت، خةمؤكى ســـةرةكىئاشكرا هةست نةخؤش بةشيوةيةكىهيض نـــةكات بةرامبةر ضيذيك بةهيضبةاليةوة ين

وةك دةل ذيانى شـــتيكى

هةرضؤنيـــك ذيانـــى طرنـــط نابيـــتبةخؤشـــي نةهةســـت بةريوةبضيت بةناخؤشـــي–ش دةكات نةهةســـتدؤطمايي و لةســـاردى جؤريك كو

بةل

ســـوكةوتييةوةهةل و بــةهــةســـت

ئـــةو بـــةزؤرى و دةردةكةويـــتناكةن يةكيش

ســـكاال نةخؤشانة هيض

بدات، ئازاريان كة شتيك هيض بةرامبةرهةست ئاماذةيةكى هيض ضؤن هةروةكخؤشـــيش يان كـــردن بةحةوانـــةوةضونكة ناكريت، بةدى لةروخساريانداناكةن بةهيض هةســـت لةبناغةدا هةرتيبينيان دةوروبةريـــان و كةســـانى

دةكةن.نةخؤشي دةرووني شـــارةزايانىدةكةن، وةسف بةمشيوةية خةمؤك

42 سةردةم زانستى 34

ئاشـــكراو طؤرانى كة ئةو كةســـةيةهةســـت لةمةزاجيـــدا بةرجةســـتةنيية بةشيوةيةكى و تواناى ثيدةكريتجيهانى و بةخؤى هةســـت دروســـت

بكات. دةوروبةرىكةســـيكى تووشبوو مةرج هةمووخةمؤكى هةموو نيشـــانةكانى نييـــةنيشانةيةكى ضةند لةوانةية تيادابيتنيشانة دوو تا نيشانةيةك يان تيادابيتكاتيك و بيـــت

زال زياتر بةســـةريدا

نيشانةى ثةرةدةسينيت نةخؤشييةكةسوكةوتى

هةل جةستةو لةسةر ديكةش

كةســـي بةطشـــتى دةكريت، تيبينىبـــةردةوام بةخةمؤكـــى، تووشـــبووئةدطارى و دةكات بةخةمؤكى هةستروخساريدا ثةذارة بةســـةر و و خةمو بةذيان بةرامبةر هيوايـــة بي ـــة،

زال

ثةيوةندييان شـــتانةى ئةو هةمـــوورةشبينةو نزمةو ورةى هةية، بةوةوةشةكةتى و بةهيالكى بةردةوام هةستهيض ضاالكييةكى واتة تاقةتى دةكاترؤذانةى ضاالكييةكانى لةكارو و نييةهةيةو ةراوكيي

دل رادةكات، زؤرجـــار

هيـــض ببيتةوة رووبةرووى ناتوانيـــتنييـــة لةهةموو برياردانى و توانـــاىبـــي و رادةكات دةستثيشـــخةرييةكهةســـت خراثةو مةزاجى ئريادةيـــة،نيية باش خـــةوى دةكات، بةطونـــاهتووشي نوستندا لةسةرةتاى شةو يانلةبةرةبةياندا يـــان دةبيت خةوزرانثضر خةوى يان دةبيتـــةوة خةبةرىدةخةويت، زؤر هةنديجاريـــش ثضرةتيكدةضيت، نانخواردنى سيســـتمىنامينيت نانخواردنى ئارةزووى بةزؤرىكراو تيبينى بةشـــيوةيةكى و كيشيهةنديجاريـــش م

بـــةال دادةبةزيـــت،

كيشـــي و دةخوات زؤر بةثيضةوانةوةسيكسيخامؤش زياددةبيتئارةزووىتواناى بةتةواوةتى دواتـــر و دةبيتو سةرنجدان تواناى نامينيت، سيكسي

بةردةوام و لةدةستدةدات بريكردنةوةدةبيت، ةذاندا

نائارامى و شل لةباريكى

دةكات جةســـتةى بةئازارى هةســـتشـــوينيكييةوة بةدةست هةرجارةوسةريةشةو تووشي بةزؤرى ينيت

دةنال

هةرس كؤئةندامـــى ثشـــيوييةكانىهؤكارانة هةمـــوو ئةم لةبةر دةبيت،دةطمةن بريكردنـــةوة لةخؤكوشـــتن

نيية.هؤكارةكان

هؤكارةكانـــى ديــــــاريكردنـــىئاسان كاريكى بةخةمؤكى تووشبوونو جياوازن هـــؤكارةكان نيية، ضونكةواتة يةكرتيشن كيشـــي

تيهةل هاوكات

ببيتة دةروونى هؤكاريكى دةشـــيتهؤكاريكى لةروودانـــى يارمةتيـــدةربةخةمؤكى، تووشـــبوون و ئةندامىرووبةرووبوونةوة لةكاتـــى بؤنموونةدةروونييةكاندا ملمالنـــي و فشـــارودووضارى جؤريك دةردانى هؤرمؤنةكانتويذينةوةكانيش و دةبن لةثشـــيوىثةيوةندييةكى كردووة كة ئاشكرايانو هؤرمؤنـــةكان لةنيـــوان بةهيـــز

هةية. بةخةمؤكيدا هةستكردنبــــةخةمؤكـــى تووشـــبـــوونثةيوةندييةكـــى بةهيزى بةثيكهاتةىئامادةباشـــي و تـــاك دةروونـــىئةو هةية، جةســـتةييةوة دةروونى وى قؤناغى

تال كةسانةى بةئةزموونيكى

بيبةشـــبوون وةك تيثةريون يدامندال

بةتايبةتـــى دايك، لةســـؤزى بـــاوانتوندوتيـــذى، رووبةرووبوونـــةوةىدةســـتــــدريذى ســـةركــــوتكردن،جةستةيي و سيكســـي كردنةسةرىهةريةك زؤرجار و...هتد و مةعنـــةوىدروســـتبوونى لةمانـــة دةبنةهـــؤىةكردنةوة،

تؤل تينوو بؤ كةسيتييةكى

لةبةرئةوةى مبـــةال ثرلةرق، تـــورةو

و طوزارشـــتكردنى ريى ييةوةلةمندال

وةك لةطةورةيشدا ليطرياوة دةربرينى

تورةيي ناتوانيت ئاســـايي كةســـانىخؤي نارةزايي يان ثةستى و رق يانكة دةربربيت شـــتانة ئةو بةرامبـــةرتواناية بي و شكست دةكةن، وةرسيهةستانةى لةجياتىدةربرينىئةو بؤيةدةبيت، خةمؤكى تووشي لةطةورةييداملمالنيوة دةكةويتة تـــاك زؤرجاريشنيطةتيظانةى بةهؤى هةستة ئةو

لةطةل

ةىمامةل يان دايك لةسؤزى بيبةشبوون

لةشيوةى بووةو تووشـــي خراثةوةملمالنيية ئـــةو ئـــةو خةمؤكييـــةداهةســـتى بارانةدا لةم دةردةكةويت،ئةوة تاك وةك نارةزايي تورةبـــوون و

42 سةردةم 35زانستى

لةشيوةى ضونكة بكريت، تةجميد وايةدةريدةبريت بيدةنطدا خةمؤكييةكىئـــةو ضةثاندنـــى خةمؤكـــى يـــان لةنةستدايةو كة دةنوينيت رقوكينةيةتاك يـــان نييـــة بـــوارى دةربرينـــىكةسيك بةرامبةر زؤرى رقوكينةيةكىنةتوانيت ئةطةر هةيةو كةسانيك يانئاراستة توندوتيذييةيان يان رقة ئةودةســـتدريذيكردن رؤحى ئةوا بـــكاتلةشـــيوةى و دةطةريتةوة بؤ خـــؤىرةفتارى و دةروون لةسةر خةمؤكيداخةمؤكى دةشـــيت رةنطدةداتـــةوة،بةطوناهيشةوة هةســـتكردن بةهؤى

تـــاك كـــة ســـزايةك رووبـــدات وةكبؤ بةطووناه هةســـتكردن لةئةنجامىئةو زؤرجار كـــة دةبذيريت

خؤى هةل

وةهمييـــةو بةطونـــاه هةســـتكردنةنيية لةثشـــتةوة بابةتى هؤكاريكـــىويذدانى بؤ ديســـانةوة و لةوانةشـــةبؤضوونةش ئةو بطةريتةوة، هةستيارتووشي نارسيزم كةســـانى كة هةيةخةمؤكى دةبن كاتيك هةست دةكةنبةخؤيان بةرامبـــةر خؤشةويســـتىهؤكاريكى هةر بةهؤى لةدةستدةدةن

بيت. رةمزييةوة يان واقيعيخةمؤكى ثييواية كاليـــن ميالنى

تةمـــةن درةنطةكانـــى قؤناغـــة بيت خةمؤكي ـــةى

زايةل طةرانـــةوةى

واتة تةمةنـــدا زووةكانى لةقؤناغـــة يان شـــارةزاييانةى ئةو هةســـتانةىهةســـتكردن بوونةتةهؤى يدا

لةمندال

دةطةرينةوة، لةطةورةييدا بةخةمؤكىنـــةدا

منداال لـــةو ئةمـــة بةئاســـانى

لةدايكييـــان كـــة دةردةكةويـــتئاشـــكراى تويذينةوةكان دابـــراون،تووشبووان ذمارةيةكى زؤرى دةكةنيةكيك لةنازى يدا

لةمندال بةخةمؤكـــى

مةرج كة بوون بةش لةباوانييان بـــيبيبةش ئةو هؤكارى مردن تةنيا نيية

42 سةردةم زانستى 36

زؤربةى دةركةوتووة بووبيت، بوونـــةبةر بةزؤرى بةخةمؤكى تووشـــبووانو دايك بي ييةوة

سال شانزة لةتةمةنى

بيبةشبوون ئةم كاريطةرى بوون باوكوةك لةكوران، كضان زياترة لةســـةرزؤر بارانةدا لـــةم توخمةكة هـــةردووبؤخؤيان ســـةنطاندن

هةل بةخراثـــي

كضانةى تووشي ئةو دةكةن، خةونىماسؤشييان مؤركيكى بوون خةمؤكىتووشبوو لةكورانى زياتر ديارة ثيوة

بةخةمؤكى.ييةوة

لةمندال هةر

مندال هةنديجار

كة دةكريت ثةورةردة بةشـــيوةيةكزياد ويذدانيكى هةستياربيت خاوةنىباال كةسانةدا منى لةسروشـــتى، لةمليبوردنى و بريـــاردةدات توندوتيذانةرةقة بةرامبةر بةســـادةترين

دل نييةو

تاك، ئةم بريكردنةوةى رةفتارو كاروكةسانة بةزؤرى تووشي خةمؤكى دةبن،بةدةرئةنجامى خةمؤكـــى لةمبارةدابةطوناه هةستكردن و ويذدان ئازارى

ليكدةدريتةوة. ةهةل و

وةرطرتنى مـــؤرك تيؤري بةثييشـــؤكانة ئةو باظلؤظ الى مةرجـــدارلةئةنجامى يـــدا

لةمندال كـــة مـــرؤظ

ئازاراويـــدا بةئةزموونـــى تيثةريـــنبةش بي رووبةوويـــان دةبيتةوة وةكو شكســـتهينان و بوونى ســـؤزدارىيان ســـةركوتكردن و بةرثةرضدانةوةجؤريك روودانى دةبنةهـــؤى ريطرىكة لةمةزاجـــدا لةمـــؤرك وةرطرتـــندةطريت، خةمؤكى ئاراســـتة بـــةرةورووبةرووى مرؤظ لةطةورةييدا كاتيكبةو ليكضوو يـــان ناخؤش ئةزموونىدةبيتـــةوة ـــي

مندال ئةزموونانـــةى

نيطةتيظانةى شارةزايية ئةو ديسانةوةئةزموونة ئةو بةهؤى ييـــدا

كة لةمندال

تةوزيف وةريطرتووة ناخؤشـــانةوةروودانى دةبنةهـــؤى دةكرينـــةوةو

خةمؤكى.

42 سةردةم 37زانستى

ليكدانةوةيةكى يـــان بؤضوونيكىثييواية كة خةمؤكى بؤ هةية ديكةشخةمؤكى فاكتةرةكانى يان شارةزاييلةكاتيكى دياريكراودا دةبن و ةكة

كةل

خةمؤكى ديكةوة هؤكاريكـــى بةهؤىهةنديجار دةردةكةويت، بةتةواوةتى دةروونييانـــةى كة ئـــةو ئةزموونـــةبؤســـةر نيية ئةتؤيان هيض بايةخيكىلةوانةية سروشـــتى ذيانى كةســـيكييت

كاريطةرييةكى طرنط و كارا جيبيل

ئةو الى خةمؤكـــى ةكةكردنـــىلةكةل

تياداية ئامادةباشـــي كة كةســـةىئةمة جا بةخةمؤكى بؤ تووشـــبوونتايبةتى يان رةمـــزى بةهاى بةهؤىلةبةرئةوة ئةو ئةزموونـــةوة بيت يانكة روويداوة طونجاودا لةكاتيكى بيتهةبووة تةواوى ئامادةيي ئةو كةســـةثيشرت كة بةخةمؤكى بؤ تووشـــبوونروويدابيت ئةزموونيش هةمان ئةطةرخةمؤكى، دةركةوتنى هـــؤى نةبؤتةتووشـــي مرؤظ ضونكـــة هةنديجـــارفاكتةريكى بةهؤى دةبيـــت خةمؤكىيةكسةر نيية مةرج كة راســـتةوخؤوةئةو و دةربكةويت كاريطةرييةكـــةىلةوانةية بكات خةمؤكى تووشي كةسةهةفتةيةك ضةنـــد رؤذيك يان ضةنـــدبةهؤى دابران ى

لةحال وةك بخايةنيت

ئةو زؤرجار مردنـــةوة، يان ســـةفةرنابيتة بةتةنيا راســـتةوخؤية فاكتةرةتووشـــبوون بؤ هـــؤكارى ثيويســـتكةسة لةوانةية ئةو ةتى خةمؤكى

بةحال

هاوشيوةدا بةئةزموونى جار ضةندينبؤضي لةمكاتةدا م

بـــةال تيثةريبيت،

روودةدات ئـــــــةمـــة واروودةدات؟بؤتةهؤى فاكتةرة ئـــةو لةبةرئةوةىكارليكردنةكة، قـــةى

ئةل تةواوكردنى

هةبووة ديكة هـــؤكارى واتة ثيشـــرتهةبـــووة يـــان

رؤل هةموويـــان و

خةمؤكييةدا، ئـــةو ةكةبوونـــىلةكةل

دوواييـــان فاكتـــةرةى م ئـــةمبـــةال

كـــردووةو تـــةواو كاريطةرييةكـــةىخةمؤكييةكة، دةركةوتنى بؤتةهؤىراســـتةوخؤية هـــؤكارة يـــان ئـــةوالى كةســـي هةية رةمزى بةهايةكىجؤريك دةشيت ثيية بةو تووشـــبوو،لةتاكدا ثيكهاتةيـــي لةئامادةباشـــيو بةخةمؤكى تووشـــبوون بؤ هةبيتتاكيكشـــدا هةبيت، لةهةموو لةوانةيةكةسيك هةموو ناطةيةنيت ئةوة م

بةال

ئةو ضونكة بيت، خةمؤكى تووشـــيئامادةباشييةثيكهاتةييةيانناوةكييةو كاردةكةنةسةرى دةرةكى هؤكارى

دةكةن. بةهيزىدةكات الواز خةمؤكـــى ئـــةوةىدةطريـــت لةدةركةوتنـــى ري يـــان تواناى مرؤظ كاتيك خؤشةويســـتييةشكســـت يان نابيت خؤشةويســـتىتووشي لةخؤشةويســـتيدا دةهينيت ئاســـايي ضونكة دةبيت، خةمؤكـــىنةوايـــي

دل هةســـتى خؤشةويســـتى

مرؤظ كاتيك دةبةخشـــيت، بةمرؤظهةســـت و خؤشـــدةويت كةســـيكينيا

دل دةكات ئةويش بةخؤشةويستى

خؤشةويســـتةو كة لـــةوةى دةبيت هةية بةهاى خؤى واتة خواســـرتاوة لةســـةر طةش

بةل هةية، خؤى ريـــزى

بةبي هةســـتكردنة ئـــةم بؤضوونـــةالى بيســـووديي و ريزى بي بةهايي وهةية، خةمؤكييان كة ئةو كةســـانةىلةذيانى بايةخيـــان دةكةن هةســـتهةربؤية نيية، دةوروبةرياندا كةسانىسؤزدارى ثةيوةندى و خؤشةويستىو توندوتـــؤل طـــةرم يةتـــى

و كؤمةال

دذبةخةمؤكى فاكتـــةرى بةباشـــرتيندادةنرين.

يةتييـــةكانكؤمةال ثةيوةندييـــة

بؤســـةر هةية طـــةورةى كاريطـــةرىلـــةو بةخةمؤكـــى. تووشـــبوونيةكةيةكى خيزان كـــة طايانةدا

كؤمةل

تاكداو ثةيوةنديية تةواو لةذيانى تيرو

خةمؤكى بةهيزن يةتييـــةكانكؤمةال

تـــاك ضةنـــدة روودةدات، كةمـــرت و التةريكـــى و تةنيايـــي رووةوزياتر ئةوةنـــدة بـــروات تاكانةيـــيهةرنموونة دةبيـــت،

زال خةمؤكـــى

لةكةشـــوهةوايةكى كاتيـــك مـــرؤظبؤ دةروات ســـؤزدارييةوة طةرمـــىبؤنموونة ســـةفةر ديكة شـــوينيكى دةستبةردارى ناضاردةبيت و دةكاتببيت يةتييةكانى

كؤمةال ثةيوةندييـــة

كة بذى ديكة تيكىوال و لةبـــارودؤخ و

ثةيوةندى بةئاسانى بؤى ئةســـتةمةببةستيت. نوي

بةجؤريـــك خةمؤكـــى كاتيـــك لةطةيشتن تووشبوو لةشكســـتهينانيدؤخيكى ثاراســـتنى بةئامانجيك يانئـــةوا تايبـــةت وةســـف دةكريـــتئامانج لةدةســـتدانى يني

بل دةكريت

هـــؤكارن تايبـــةت يـــان دؤخيكـــىوةك بةخةمؤكـــى تووشـــبوون بـــؤ خؤشةويست كةسيكى لةدةستضوونىزيانيكى يـــان ليى يـــان جيابوونةوةنةخؤشـــييةكى يان طـــةورة ماددى بةكةمئةندامى تووشبوون يان ترسناكيان تةندروستى هةتاية تا نةخؤش كةلةدةست تةندروستي ثيشووى دؤخىهةســـت مرؤظ كاتيـــك دةدات يـــاندؤخيك تواناية لةطؤرينى بـــي دةكاتلةضارةســـةركردنى ئوميدة يان بـــيدؤخى كردنى كؤنرتؤأل يان كيشةيةكخةمؤكى لةدةســـتضوونةكةى، دواىئاســـايية كةســـيك مردنـــى دواى زةمةنى لةماوةيةكى مـــرؤظ ئةطـــةرذيانى بطةريتةوة توانـــى دياريكراوداهةنديجار بـــةآلم خـــؤى، سروشـــتىو دةكيشـــيت دريذة ئةم خةمؤكييةخؤى ى

كؤنرتؤل ناتوانيت كةســـة ئةو

خةمؤكيةش ئةو ليكدانـــةوةى بكات،كاتيك مرؤظ ضونكـــة نيية، ئاســـانلةدةست خؤشةويســـتى كةســـيكى

42 سةردةم زانستى 38

دةبيت خةمؤكى تووشى كة دةضيتلةئةنجامى خةمؤكيية ئةو دةشـــيتكردنى

لةكؤنرتؤل بيت شكستهينانيةوة

كةســـة ئةو لةدةســـتضوونة، ئـــةو خؤى خؤيدا لةدةروونـــي لةوانةيـــةري نةيتوانييوة كة بزانيت بةطوناهباريان بطريت كةسة ئةو لةلةدةستضوونىدا

لةطةل باشى ةى

مامةل ثيويست وةك

نةبوو ضـــاوةري نةكـــردووة، ضونكةى

ناتوانيـــت كؤنرتؤل يان كة بمريـــت

لةدةســـتضوونةكةى دواى دؤخـــىكاريك كاتيك شـــيوة بةهةمان بكات،بةنرخ لةدةســـتدات كة يان شـــتيكىدةشـــيت دةبيت خةمؤكى تووشـــىبةطوناه هةستكردن بؤ شـــاردنةوةىويذدانى رازيكردنـــى بـــؤ بيـــت واتةلةئةنجامى شكســـت خـــؤى بيت ياندواى دؤخى كردنى

لةكؤنرتؤل هينانى

خةمؤكى لةدةستضوونةكة كة تووشىبةخةمؤكى هةســـتكردن يان دةبيت،دةوروبةرر رازيكردنى بـــؤ روودةداتلؤمةى دووضـــارى تـــاك بؤئـــةوةىرازيكردنى بـــؤ يان نةبيت دةوروبةرلؤمةكردن تووشـــى تا مرؤظ خـــؤىنةبيت، خؤى كردنى و سةرزةنشـــتئاسانرتين خةمؤكى هةنديجار ضونكةميكانيزمةبؤتاكلةدؤخةثشيوييةكاندالةماوةى بؤنموونة بؤ دةبات، ثةناىتاقيكردنةوةكاندا زؤرجار خوينـــدن ودةبيت خةمؤكى تووشـــى خويندكارتواناى بةسةر دةكات هةســـت كاتيكدةترسيت يان ناشـــكيت بابةتةكةدابينيت. لةتاقيكردنةوةكةدا شكســـتهاوسةرةكةى مردنى لةدواى ذنةى ئةوهةســـت دةبيت خةمؤكى تووشـــىماأل ناتوانيت وةك ثيويســـت دةكاتئةو يان بةريوةبةريت ةكانـــى

و مندال

هاوســـةرةكةى مردنى دواى ثياوةىخةمؤكى تووشـــى يان جيابوونةوةىبتوانيت لةوةى دةكاتةوة سأل دةبيت

هاوســـةريتى ديكةى ثةيوةندييةكىماوةى ئةطةر بةتايبةتى ببةســـتيت

بووبيت. زؤر ذيانيان ثيكةوةمةزاجـــى سروشـــتى هةروةهـــاباو كلتوورى يـــان خيزان ئةندامانـــىزؤرى كاريطةرييةكـــى طـــةدا

لةكؤمةل

و مةزاج طةشـــةكردنى هةية لةســـةربةشيوةيةك تاك دةروونى ثيكهاتةىبةئاراســـتةى ييـــةوة

لةمندال هـــةر

ضيـــذ و هةســـتى و خؤشةويســـتىبةئاراســـتةى يان بروات ثؤزةتيظـــداخؤبةســـتنةوةو ةراوكيداو

دل خـــةم و

هةنديجاريش بروات نيطةتيظدا هةستىكارةساتى وةك طةورةكان كارةساتةو و شـــةر سياســـي سروشـــتى يانبووبنةهؤى كة ناوخؤييـــةكان ئاذاوةك

خةل زؤرى ذمارةيةكى لةدةستدانى

بووبنة خيـــزان طةورةى و بةشـــيكىبوونى دروســـت دةبيتةهؤى قوربانىكردن هةســـت و خةماوى مةزاجيكىبـــي بةهايي و خةفـــةت بةخـــةم ولةبةرئـــةوةى ئةمانـــةش و ذيـــان و كداية

خةل زؤرى ذمارةيةكـــى لةنيو

و هةريةكة و ودةبيتةوةبال بةئاسانى

بةرامبةرى، ئةوةى ســـةر كاردةكاتةبارودؤخانةش ئةو دووبارةبوونةوةىبارطرذى و يةك دوابةدواى شةرى وةكدةبنةهؤى وآلت سياســـي و نائارامىنةشونماكردنى مةزاجيكى رةشبينانةوئةم خراثى بوون لةذيـــان، بـــي هيوائاســـتى لةســـةر لةوةداية دؤخانةشدةبيتة ئةمة ضونكة روودةدةن، طشتىبؤ لةنةوةيةكةوة و لةكلتوور بةشـــيك

دةطويزريتةوة. ديكة نةوةيةكىدةروونيانةى هـــؤكارة ئةو ويراىخةمؤكى دةشـــيت ثيدا ئاماذةمـــانرؤذانةوة ئاسايي شيوازى لةئةنجامىئةو بؤنموونة بيـــت مرؤظ تووشـــىبةرثرســـياريتى ثيشةيي كةســـانةىبي بةهؤى يان لةئةستؤداية طةورةيان

هةستة و تورةيي لةدةربرينى تواناييكةسانةى ئةو بةرامبةر نيطةتيظةكان دةكةين دا

لةطةل ةيان

مامةل رؤذانة كة

لةناو ـــةوةشلةمال كارو لةشـــوينى

دةبنة هةردووكيان هةنديجار و خيزاندادةركةوتنى بـــؤ يةكرتى تةواوكةرىهةية ديكةش بؤضوونيكى خةمؤكـــى.دةداتةوة ليك شيوةية بةو خةمؤكىبةتةنيايي هةستكردنة هؤكارةكةى كةبةضةمكى بةرامبةر مرؤظ ةراوكيى

دل و

و مرؤظ فةنابوونى هةقيقةتى و مردنهةستكردن لةضارةنووسى هيوايي بيسنووردارى بةرامبةر دةسةآلتى بةبيهةروةها مـــرؤظ تةمةنى و زةمـــةنيان كةسيك بؤ بةحةنني هةســـتكردنبؤ نةتوانني و شـــتيك يان شـــوينيكلةدةرووندا لةبؤشايي جؤريك بينيانئةو كةسة ضونكة دروســـت دةكات،ئةو شـــوينة يـــان لةطةأل لةو كاتيكئةو شيوة سةر بردؤتة كةسةدا ذيانيجؤريك بوونةتة ضاالكييانـــة و ذيـــانئةو لةدةستداني لةذيانيدا و لةنةريتتووشـــي خةمؤكي مرؤظ نةريتـــةشكات زؤربةي ةتة

حال ئةم م

بةال دةكات،

لةثاش ناكيشيت دريذة و دةرةويتةوةو نوآ ضاالكي ئةنجامداني و راهاتـــنو كؤمةآليةتي ثةيوةنـــدي بةســـتنينامينيت. ديكة نةريتي لةسةر راهاتنبةيةكيـــك بؤماوةيـــة هةرضـــي بةخةمؤكي تووشبوون لةهؤكارةكانيشيوازة ئةو تا ئيستا بةآلم دادةنريت،بؤ طواستنةوةي ئاشكرا نةبووة وردةبةرثـــرس بؤماوةيـــي مـــاددةي ئةو واية بروا و بةخةمؤكي لةتووشبوونكرؤمؤسؤمي لةسةر بؤماوةيية ماددة

ئةوةندة لةبةرئةوة بيت، طـــرياx هةل

برتسيت تا بيت مآ لةتوخمي بةســـةببيت، خةمؤكـــي لـــةوةي تووشـــيميشك كيمياي دةضيت لةوة هةروةهائامادةباشـــي زياتر كةس الي هةنديك

42 سةردةم 39زانستى

بةخةمؤكي تووشـــبوون بؤ بيت تيادائةندامي كارتيكةرة رووبةرووي كاتيكبؤية هةر دةبنـــةوة، و دةرونييةكانكةســـةكان كاردانـــةوةي دةبينـــنيو مـــردن لةرووبةرووبوونـــةوةيذياندا و كيشةكاني ناخؤشي كارةساتةبةتوندي زؤر كةس هةنديك و جياوازةناتوانن و دةبـــن خةمؤكي تووشـــييان بنب زاأل بةســـةر ئةو دؤخانـــةداخيزانانةدا كة لةو دةرةوة، زوو بينةدةبيت خةمؤكي تووشي كةســـيكيانبن بةئاطا ديكة ئةندامةكاني ثيويستةئةو دةربارةي تةواويان و هؤشـــياريببنة دةشـــيت كة هةبيت فاكتةرانـــةبؤ ريطةخؤشـــكةر يان يارمةتيـــدةرهةروةها خةمؤكي تةواوي دةركةوتنييان يةكيكيان كـــة لةو خيزانانةشـــدابري ثيويســـتة دةكوذيت خؤي زياتركوشتووة، خؤي بؤضي بكريتةوة لةوةهؤكارةكـــةي دةشـــيت ضونكـــة بةخةمؤكـــي. بووبيـــت تووشـــبوونســـايكؤلؤذي بـــواري شـــارةزايانيلةنيوان لةثةيوةستي جؤريك ثييانوايةئةو و داهينـــان تواناي زيادبوونـــي لةرووداني بةرثرسة كة هةية جينةدادةروونييـــةكان لةوانةش ثشـــيوييةخةمؤكي، ضونكة تيبيني كراوة لةنيوريذةي داهينةردا كةساني و نوسةراندةروونييةكان بةثشيويية تووشبوونبةرزة، خيزانةكانياندا ئةنداماني لةناوميذووي لةسةر ينةوة

ليكؤل لةئةنجامي

نةوةيةكي لةضةنـــد ئةم ثشـــيوييانةئةوانةي دةركةوتووة ـــةدا

يةك بنةمال

بؤماوةييـــان نةخؤشـــن ثيكهاتـــةيديكـــةي لةئةندامةكانـــي جيـــاوازةبةآلم نني، كة نةخؤش خيزانةكةيـــانةراوكآ

دل مايـــةي ببيتة ئةمة نابيت

كةســـيك هةر نيية مةرج بةو مانايةيتيادا ئامادةيي بؤماوةيي ثيكهاتـــةيئيدي ثشيوييانة بةم تووشبوون بؤ بوو

نةخؤشييانة ئةو تووشـــي لةئايندةدايةكيكة لةوانة، خةمؤكـــي كة ببيـــتفاكتةري يك

كؤمةل بيطومـــان ضونكة

يارمةتيدةر دةبن هـــةن زؤر ديكـــةيوةك ثشـــيوييانة ئةو لةدةركةوتنـــيدةرووني رووبةرووبونةوةي بارودؤخيزؤر، ملمالنـــآ و فشـــاري تونـــد وو هاوســـةريتي ثةيوةندي بةطشـــتيلةنيو يةتييةكان

كؤمةال ثةيوةندييـــة

ةتيحال كة نيية باش خيزانانةدا ئةو

دوا هؤكار روويداوة. خةمؤكي تياياندالةدةركةوتني هةبيت ي

رؤل دةشيت كة

كة تيكضوونةيـــة ئـــةو خةمؤكيـــدادةمارييةكاندا طويزرةوة لةهاوسةنطيكـــة Neurotransmittersروودةداتثةيامة لةطواســـتنةوةي بةرثرســـةدةماخدا لةخانةكاني دةمارييـــةكانكة طويزةرةوانةش ئـــةو و طرنطرتيندةبيتةهؤي كةمبوونـــةوةدا لةكاتيخةمؤكي نيشـــانةكاني دةركةوتنـــيكة لةئيستادا بةكارهيناني سريؤتؤنينةسريؤتؤنني ريذةي كة دةرمانانةي ئةووتريـــن

بةبال دةكةونـــةوة بـــةرز

دادةنرين. خةمؤكي ضارةسةريهؤرمؤنييةكان طؤرانـــة دواجـــارهةيـــة بةهيزيـــان ثةيوةندييةكـــيوةك خةمؤكييـــةوة بةدةركةوتنـــيو مانطانة لةســـوري بـــةر خةمؤكي بوون

مندال ثاش و دووطيانـــي ماوةي

لةذنانـــدا، نائوميـــدي تةمةنـــي و تويذةران خةمؤكييانـــة ئـــةم ويرايكة دؤزيوةتةوة ديكةيـــان فاكتـــةريبةخةمؤكي تووشـــبوون دةبنةهـــؤيو دةمارييةكان فشـــارة وةك لةذنانداتوانايي، بآ و هةســـتكردن بةالوازيلةزانكـــؤي دةروونناســـي زانايانـــيبؤيـــان بةريتانـــي هريتفوردشـــايريلةطةأل ثياوانـــةي ئـــةو دةركـــةوتباآلدا ثلة كاري و لةثيشة ذنةكانيانداخةمؤكي تووشـــي زياتر كاردةكـــةن

ديكةدا ثياواني بةبةراورد لةطةأل دةبنذنةكانيان كة ثياوانةش ئةو هةروةهاهيالكي بةدةســـت هةية ســـكاآليانتووشـــي زياتر كارةوة و ماندويتـــيديكة وةك لةثياواني دةبـــن خةمؤكي

لةم دؤخانةدا ناذين. كةتووشبوون هؤكارةكاني بةطشتييان بن هؤكاري دةرووني بةخةمؤكيلةهـــةردوو بارةكةدا كيمياي ئةنداميو دةبيت طؤرانكاري دووضاري ميشكدةركةوتني بةهؤي كة فشارانةش ئةونةخؤش خةمؤكييةوة نيشـــانةكانيرووداني دةبنةهؤي دةكةن نارةحةتكيميايي لةضاالكي زياتـــر تيكضوونيتوندةكاني لةثلة بةشيوةيةك ميشكدابةخؤي زيان نةخؤش تيكضوونةدا ئةمخؤكوشـــتن ئةطةري و دةطةيةنيـــت

بةرزة.جؤرةكانى خةمؤكى

بةثيـــى خةمؤكـــى جؤرةكانـــىدةركةوتنيان دةبنةهؤى هؤكارةكانىبةردةوامى و نيشـــانةكان و تونـــدىنةخؤش ذيانى بؤســـةر كاريطةرى و بةزؤرى و دةكريت ديارى بةطشـــتىخةمؤكيـــدا جؤرةكانـــى لةهةمـــووة.

زال خةفـــةت و خـــةم روخســـارى

خةمؤكى وةك: خةمؤكي لةجؤرةكاني،Simple depression ســـادة،acute depressionتونـــد خةمؤكى،.Neurotic dep دةمـــارى خةمؤكى

Psychoticسايكؤسســـي خةمؤكـــى reactiveكارليكـــى dep، خةمؤكـــىيـــان دواخـــةر خةمؤكـــى ،depخةمؤكى ،retarded dep دوواكةوتوو،Consititutional dep.زطماكـــى،Masked depدةمامكـــراو خةمؤكى

Smilingزةردةخةنـــاوى خةمؤكـــىخةمؤكى ضوونى،

هةل خةمؤكى ،dep

خةمؤكى ،anacastic depناضـــارىخةمؤكى ،agitated dep وروذينـــةر

42 سةردةم زانستى 40

خةمؤكى ،Anaclytic depثشتبةستن،Cyclical de دةورى يـــان خـــوـ

involutional طـــةراوة خةمؤكـــى averseدووركةوتنةوة خةمؤكى ،depPost- خةوتن بةخةمؤكى ثاش ،dep

.dorminal depخةمؤكي كردني ضارةسةر

بةثرؤسةي لةدةســـتثيكردن بةر ثرؤسةي خةمؤكي، ضارةســـةركردنينةخؤشييةكة كردني نيشـــان دةستو هةروةك طرنطة كة ثرؤسةيةكي ديتو نةخؤش ثيويستة ضارةســـةركردنئةم ثيكةوة ثزيشـــكدا خيزان لةطةألبدريت تا زووتر ئةنجام و بكـــةن كارةدةستنيشان نةخؤشة، لةبةرذةوةنديئاســـان كاريكي خةمؤكيش كردنـــيلةتووشـــبووان زؤريك ضونكة نييـــة،هةستةكانيان يان نةخؤشـــييةكةياندةشارنةوة لةثزيشك و لةدةوورووبةرهــةســـتكردن راســـتـــةوخؤ واتـــة ثزيشـــك كو

بةل دةرنابرن، بةخةمؤكي

لةريي خيزاني نةخؤشةكة بةيارمةتينةخؤش كـــة نيشـــانةوة يـــك

كؤمةل

خيزانةكةي ثيدةكات يـــان هةســـتيوةك ةتةكةي

حال دةكـــةن تيبينـــي

دةكات، دةستنيشـــان خةمؤكـــيلةباري نةخؤش ســـكاآلكاني بةزؤرينيشـــانةدا يـــك

لةكؤمةل خةمؤكيـــدا

ســـكاآلي بيزاري، وةك: كؤبؤتـــةوةخـــةوزران، ةراوكآ،

دل جةســـتةيي،

ضـــوون،هةل خـــواردن، تيكضوونـــي

نيورسسينيا(هةســـتكردن توورةيي،جةســـتةيي)، شـــةكةتي بةهيالكييان طريان بريضري، الوازي نائارامي،بريؤكةي ئارةزووكردني طريان، ترسينائوميدي، وةرســـكةر، و ناسروشتيميردةزمة، خةوني وةرســـكةر يـــانثشـــيوي مـــردن، ئارةزووكردنـــيبةطونـــاه هةســـتكردن جةســـتةي،و ثةذارة بةخةم هةســـتكردن ويراي

لةريي بووني ثزيشـــك كات، زؤربةينيشانةيةك ضةند يان ئةم نيشـــانانةنيشـــان دةســـت لةمانـــة خةمؤكيدةستنيشان دووةمي ريطةي دةكات.خةمؤكـــي لةريي ثركردنةوةي كردنيكة دةدريـــت ئةنجـــام فؤرميكـــةوةئةو ناســـراوة بةناوي بةفؤرمـــي بيككـــردووة، ئامـــادةي كةســـةوة كةء لةبيســـت ثيكهاتووة ئةم فؤرمـــةرووخســـاري يان دةســـتةواذة يةك خةمؤكيدا لةنةخؤشيي هةستثيكراوةثؤلين ثلـــة ســـآ بؤ و هةريةكةيـــانلةرووي هةستكردن بؤ نموونة كراوة،وةآلمةكان بةمشـــيوةية بةخةفةتةوةدةكريت و نةخـــؤش كة ئاراســـتةي

دةبذيريت:هةل وةآلميكيان نةخؤش

دةكةم تةنطيبةدل هةست -

ناتوانم و تةنطمدل كات بةدريذايي -بكةم. رزطار لي خؤمي

نيية خؤش مدل و تةنطـــم

دل - من

ئةو ستيبةرهةل ناتوانم بةشـــيوةيةك

بكةم. خةمؤكييةنةخؤشةوة لةريي وةآلمدانةوةيخةمؤكييةكة نيشاني دةست ثزيشكوةآلمدانـــةوةي لـــةدواي دةكات،تووشـــبووان زؤري ذمارةيةكـــييك ثرســـياري

بؤ كؤمةل بةخةمؤكـــي

ةتانةيحال يان هةستانةي بةو تايبةت

يكتووشـــيبوون، دةركةوتووة كؤمةل

بةزؤري كة هةن خةمؤكي رووخساريدووبارة نةخؤشـــةكاندا لةزؤربـــةيشـــةكةتي، ئةمانةن: كـــة دةبنةوةضاالكي، لةدةستداني نيوروسسينيا،ئـــارةزووي خـــواردن لةدةســـتدانيلةدةســـتداني كيـــش، و دابةزينـــيو خؤشـــي و بةضيـــذ هةســـتكردن خةوتن كاركردن ثشـــيوي ئارةزوويئارةزووي و لةضاالكـــي طؤرانـــكاريقةبـــزي، و سةريةشـــة سيكســـيدا،زيادبووني رووبةرووبوونةوةي رووداوة

فةرامؤش بؤ ئاماذةن كة زيانمةندةكانخؤي كة خؤيةوة لةاليةن مرؤظ كردنيرووبةرووي بةئةنقةست يان ناثاريزيت

دةبيتةوة. مةترسييةكاننيشـــانكردني لةثـــاش دةســـتراستةوخؤ ثزيشك ثيويستة خةمؤكيثرؤســـةي بةئةنحامدانـــي دةســـت خةمؤكي ضونكة بكات، ضارةسةركردنمةترسيدارة دةرووني نةخؤشييةكيو ثيويســـت ضارةســـةري و ئةطـــةرلةاليةكةوة ئـــةوا تـــةواو نةكريـــت،مرؤظ ضاالكييةكاني سةر كاردةكاتةتةندروستي مةزاج و ثيشـــة و و و كارلةاليةكـــي دةروونـــي و جةســـتةييسةر بؤ هةية مةترســـي ديكةشـــةوةلةدةرئةنجامة ضونكـــة مرؤظ، ذياني

خراثةكاني خؤكوشتنة.و خةمؤكـــي ضارةســـةركردني بةرلةويش دةستنيشانكردني كاريكيضونكة ريذةيةكي زؤري نني، ئاســـانلةسةرةتاي بةتايبةتي تووشـــبووانطومـــان كـــةس تووشـــبوونيانداخؤشييان و ناكات لةنةخؤشييةكةياننابةن ثةناش و ناكـــةن ليوة باســـيهةنديكي نؤذداري، ضارةســـةري بؤ لةذير خةمؤكييةكةيـــان ديكةشـــياندةرووني نةخؤشيي نيشانةي يك

كؤمةل

يان جةســـتةيي ديكةدا دةشارنةوة،لؤمة ناكريت، بارانـــةدا لةم نةخؤشةتةكـــةي

حال ضونكـــة شـــاردنةوةي

لةبةرئةوة لةنةخؤشييةكةي، بةشيكةكردني نيشان دةست بةرثرسياريتيئةستؤي دةكةويتة زؤرجار خةمؤكيخيزان ئةنجام و بةهاوكاري ثزيشـــكلةتيبيني خيـــزان ضةندة دةدريـــت،لةرةفتارو طـــؤران رووداني كردنـــيئةوةندة نةخؤشدا دوا بكةون مةزاجيو ثةرةســـةندن بـــةرةو كة ةتـــة

حال

لةمةترســـي و دةضيت بوون خراثرتبةدةرنابيت، نةخؤش ذياني بؤ ســـةر

42 سةردةم 41زانستى

دةكةويتة طةورةش بةرثرســـياريتيئاســـتيك ض تا و ئةســـتؤي ثزيشـــككات بـــآ و دروســـت بةشـــيوةيةكيخةمؤكي نيشاني بةفريؤدان دةســـتضارةســـةري بةرنامـــةي و دةكات لةطـــةأل دادةريذيـــت ثيويســـتهةركاتيك خيزانةكةيـــدا، و نةخؤشخةمؤكي وةك ةتةكـــةي

حال ثزيشـــك

ثيويستي دةبيت كرد دةستنيشـــان روون نةخـــؤش بؤ ضارةســـةركردنهاوكاري ثيويســـتي لةطةأل بكاتةوةباس نةخـــؤش خيزاني خيـــزان بـــؤئةو كةســـانةي لةطةأل هاوكاري بكاتو هةية بةنةخؤشةكةوة ثةيوةندييانثاشان دةكةن دا

لةطةل ةي

مامةل رؤذانة

بةرةضاو دابنريـــت ضارةســـةركردنكةســـيتي و نةخؤشـــي كردني ثلةيبارودؤخـــي سروشـــتي نةخـــؤش و

نةخؤش.كة دةرمانةكانـــي بةكارهينانـــي

وبؤتةوةناويـــان بال بةدذةخةمؤكـــي

ناكةن، خةمؤكي بةتةنيا ضارةسةريهةنطاويكي لةهـــةر بـــةر ثيويســـتةنةخؤش ضارةســـةر، جيبةجيكردنيبةهةموو بينيت بةضارةسةركردن برواكاتيكدا لةض و ضةندة و جؤرةكانييةوةئةو ثزيشك ثيويستة بكات، ثيويستنةخؤش الي متمانة هةبيت توانايةيدةتوانيتضارةسةري دروستبكاتكةو ضاكبوونةوةي لةخةمؤكي بكات بؤهاوكات بةآلم حةتميية، مةسةلةيةكيكة بشاريتةوة لةنةخؤش ئةوة نابيتنيية مةرج و دةويت كاتي ضارةسةريبةتةواوي كةمدا زةمةنـــي لةكاتيكيدركاندني هةرضةندة ضاك ببيتـــةوة،نةخؤش هةنديك لةوانةية راستيية ئةملةنائوميدي جؤريك و بيزاري تووشيزؤربةشيان يارمةتيدةر بةآلم بؤ بكات،نيشـــانةكاني لةبةرطةطرتني دةبيتلةســـةر ئارامطرتن و نةخؤشـــييةكة

ضارةسةركردن.دذة وةك دةرمانانةي ئةو بةطشتيوردة دةدرين بةنةخـــؤش خةمؤكـــيضةند وردة كاريطةرييـــان لةمـــاوةينةخؤش و دةردةكةويت هةفتةيةكداخةمؤكي نيشانةكاني دةكات هةستئاسايي كاني

خةل وةك و بؤتةوة هيور

خةمؤكي دذة دةكةن واتـــة هةســـتبةختةوةري و بةخؤشي كردن هةستو نابةخشيت بةنةخؤش نةشووة يانبةخةم كردن لةهةســـت نابن ريطريشو بةو مانايةي لةو بارانةدا و خةفـــةتناخـــؤش رووداوي كـــة رووبـــةروويبةخةم كاردانةوةيان ئاسايي دةبنةوةو ئاســـايية ئةمةش دةبيت و ثةذارةضونكة هةرواية، سروشتيدا لةكةسانيخةمؤكي دذة خةمؤكي ضارةســـةريكة نيية حةبانـــة ئـــةو وةك دةكات وو مةزاج كاردةكاتةســـةر بةخيرايـــيو ناسروشتي بةهةستي هةست مرؤظ

42 سةردةم زانستى 42

دةكات. نةشوةنةخؤشي شيوةيةك بةهيض نابيتخيزان نابيت و بكريت غافـــأل خةمؤكضارةســـةر دةســـتثيكردني لةدواي باشـــبوون بةكةميك هةســـتكردن و ةتين،

بخةل

هةل نةخؤشـــدا لةمةزاجي

خؤكوشـــتن زؤري ريذةيةكي ضونكةتووشـــي كةســـانةي ئةو هةيـــة كةلةذير ضارةسةريشدا بوون و خةمووكيكاتةدا ضارةســـةركردني لةم بـــوون.كام لةئامانجةكاني هيـــض خةمؤكـــيدةبيتة كو

بةل دي و خؤي ناهينيتـــة

نةخؤش، ثيكةوتني زيـــان بؤ هاندةرئامانجـــي يةكةمـــني لةكاتيكـــداثاراستني خةمؤكي ضارةســـةركردنيبؤ دانة

هةول ثاشـــان نةخؤشة ذياني

خةمؤكي نيشانةكاني هيوركردنةوةيتةواوي ضارةســـةركردني ئينجـــا و ديت. خةمؤكييةكة واتة نةخؤشييةكةنةخؤش ذياني ثاراســـتني مةسةلةيخيزانةوة و لةاليةن ثزيشـــك ناكريتنةبيتة ئةوةندة يان بكريت فةرامؤشئةوةي بةبةهانةي بايةخييـــان جييئاشكرا واي ئاماذةيةكي هيض نةخؤشمةســـةلةي خؤكوشتن يان نةكردووةباســـي و نةهاتـــووة بةميشـــكيداي خؤكوشـــتني

يان هةول نةكـــردووة

تووشي كة نةخؤشانةش ئةو نةداوة.و رةفتارياندا و لةقسة بوون خةمؤكيزؤر ثيكرا هةست خؤكوشتن ئاماذةيئاطاداربكريت ثزيشكةكةي ثيويســـتةلـــةم قؤناغةدا دةزانريت و وابةبـــاشدةروونيية لةنةخؤشـــخانة نةخـــؤشضونكة بكريت، ضاوديري تايبةتةكانثةرســـتياري و نؤذداري تيمي لةوآ

ليية. ثيويستيئةوانةي و نةخؤش خيزاني نابيتئةوةيان نةخؤشن ثيشـــتي لةدةورونيية نةخؤشـــي مةرج لةبريبضيت كةهؤكاري بةكارهيناني لةريـــي خةمؤك

بةريت خؤكوشتن بؤ ثةنا راستةوخؤوةو ضةقؤ و وةك بةكارهينانـــي ضـــةكخؤخنكاندن، و دةمار بريني بؤ طويزانناراستةوخؤ دةشيت هؤكاري ضونكةلةخواردن مانطرتن وةك بةكاربينيـــتيان خؤ كةم زؤر بةبري يان خـــواردنبوونةوةي رووبةروو و كردن فةرامؤشلةشةقام ثةرينةوة وةك مةترسييةكان

ئؤتؤمبيل. طويدانة بآوةرسكةرةكاني لةنيشانة يةكيكيان خةوزرانـــة ديكـــةي خةمؤكـــيلةهةموو كة خةوتنة ثشـــيوييةكانينةخـــؤش خةمؤكيـــدا ةتةكانـــي

حال

ئةمـــةش دةبيتـــةوة و رووبـــةروويتةندروستي ســـةر بؤ مةترسي تةنيانةخـــؤش مةزاجـــي و جةســـتةييســـةرجةم كاردةكاتة ســـةر نيية كةهةية مةترســـي كو

بةل ضاالكييةكاني،

بةطشـــتي، ضونكة بؤ ســـةر ذيانـــيبخةويت ناتوانيـــت كاتيك نةخـــؤشثزيشـــك كة دةبيت بيتاقةت و وةرسدةنووســـيت بؤ خةويشـــي دةرمانيلةو و دةكةن خةمؤكي زياتر هةنديجارخةوي ليناكةويت كة هةر كاتانةشـــداذياني ئةمةش و دةخـــوات زياتر بريهةنديجار مةترســـييةوة، دةخاتـــةخةو نـــؤرةي ئةو لةكاتي نةخـــؤشدةبيت، وةرس ئةوةنـــدة زرانةيـــدابؤية دةكاتـــةوة، بري لةخؤكوشـــتنكة دةرماني ةتانةدا

حال ثيويستة لةو

ثيويســـت وةك نابيت خةو كاريطةريضارةسةركار ثزيشـــكي راســـتةوخؤلةبةردةستي نابيت و بكريتةوة ئاطادار

دابنريت. خؤيدا نةخؤشناوي نازانني ليرةدا بةثيويســـتيضونكة بهينني، خةمؤكييانة دذة ئةوناكريت هيض دةرمانيكي دذة خةمؤكينيشان كردني دةســـت بآ و لةخؤوةدةروونييـــةوة ثســـثؤري لةاليـــةن

بةكاربهينرين.

كارةبايي شؤكيضارةسةركردن دووةمي ئامانجيخةمؤكي نيشانةكاني هيوركردنةوةيئةم تةواوةتـــي و ضارةســـةركردنيدذة بةبةكارهيناني كـــة هةســـتةية بةآلم ثيدةكات، دةست خةمؤكييةكانثةنابردن ثزيشك نةخؤشدا لةهةنديك بةثيويســـت كارةبايي بـــؤ شـــؤكيكة بارانةدا لـــةو بؤنموونة دةزانيـــتطةيشـــتؤتة خةمؤكييةكة ةتـــي

حال

نةخؤش و مةترســـيدار قؤناغيكـــي كردؤتـــةوة يان بريي لةخؤكوشـــتنيان نةخؤش داوة، ي خؤكوشتني

هةول

خةمؤكييـــةكان دذة دةكات هةســـتثيويستة هةرضةندة نةبووة سووديئاطاداربكريت لةوة نةخؤش زوو هـــةرثؤزةتيظي كاريطةري دةركةوتني كةدوو نزيكـــةي خةمؤكييـــةكان دذة ريطة ئةم هةرضةندة دةويت، مانطيو ناخؤشـــة نةخؤش بؤ ضارةســـةرةكو

بةل نةخـــؤش بـــةزؤري نـــةك هةر

بةآلم رةتيدةكاتةوة، خيزانةكةشـــيكارةباييان شـــؤكي نةخؤش هةنديكدةركةوتني ضونكة باشـــرتة، بةالوةلةماوةي و خيراية كاريطةرييةكـــةيلةهةنديك هةفتةدايـــة، دوو بؤ ســـآشـــؤكي بةكارهينانـــي ةتيشـــدا

حال

كاتيك بؤنموونة ناضارييـــة كارةبايينةخؤشـــيي هةنديك بةهؤي نةخؤشدذة دةرماني نابيـــت ئةندامييـــةوةضونكـــة بةكاربينيـــت، خةمؤكـــي نةخؤشي يان جطةر ســـةر كاردةكاتة

هةية. يدل

شـــؤكي لةريي ضارةســـةركردنخيراية ضارةســـةريكي كارةباييةوة باشـــة وا م

بـــةال و ســـةركةوتووة،

ريطـــا ئـــةم تةواوبوونـــي لـــةدواي بةكارهينانـــي دةرماني ضارةســـةرةبةكاربيـــت، خةمؤكييـــةكان دذة كة نةخؤشـــانةي لةو هةنديك ضونكة

42 سةردةم 43زانستى

كراوة ثةيرةو بؤ ئةم ضارةســـةرةيانخةمؤكي نيشانةكاني ماوةيةك لةدواي

بؤيان. طةراوةتةوةدةرووني ضارةسةري

بةخةمؤكي بوون تووشي هؤكارييان بيت دةروونـــي بيت هةرضييـــةكبةهةر ضارةسةركردنيشـــي و مادديدةست ثزيشـــك كة بيت شـــيوازيكثيويستي نيشانيدةكات، نةخؤش هةرلةاليةن هةية مةعنةوي ثشـــتي

بةثال

ثزيشكيشةوة ئةمةش لةاليةن و خيزاندةروونييةوة ضارةســـةري لةريـــيلةهةر بةر سةرةتاو دةضيت، بةريوةبكريت كاريـــك ثيويســـتة هةنطاويكئةو كة بكاتـــةوة نيا

دل كـــة نةخؤش

بةها بـــي دابراوو تةنياو كةســـيكيئةمانة دةكات، هةســـت وةك نييـــةنةخؤش بؤئـــةوةي باشـــن هةنطاويهيواي و بطةريتةوة بةخؤي متمانةينةخؤش ئةطةر هةبيت، ضاكبوونةوةيطؤران ثوزةتيظي نةدا بؤئةوةي ي

هةول

بةثيي بكات سوكةوتيداهةل و لةرةفتار

يتدةل ثيي ثزيشك كة رينماييانةي ئةو

بؤ نيية ئامادةيي دةطةيةنيـــت ئةوةواتة دةرووني، ضارةسةري وةرطرتنيسةركةوتنيضارةسةريدةروونيتةنياكو

بةل ثزيكشةوة بةتوانستي نيية بةند

تيايدا نةخؤشيش ئامادةيي ثيويستةكة ضارةسةري ئةو نةخؤشانةش بيت،لةطؤران رةت دةكةنـــةوة دةروونـــي

لةبناغةدا دةشيت ضونكة دةترسن،رووداني بةهـــؤي خةمؤكييةكةيـــانذيانيان ئاسايي لةرةوتي طؤرانيكةوةخةمؤكي ةتي

لةحال بـــوون. تووشـــي

نةخؤش تووشـــبووني كة كارليكيداشـــارةزايي يك

كؤمةل ذياندنةوةي بؤ

لةئيســـتادا و دةطةرينةوة رابـــردووطةرانةوةيان، بؤتةهـــؤي هؤكاريـــكبؤ بدريت يارمةتي نةخؤش ثيويستةسايكؤلؤذي نيوان شكاندني ثةيوةنديبوونةتةهؤي يكة

مندال شارةزاييةكاني

هةنووكةييانةي رووداوة ئةو و شـــؤكذياندنةوةي بوونةتةهؤي لةئيســـتادالةدةرووني ئةو شـــارةزايية كؤنانـــةئةم هةنطاوة توانرا نةخؤشدا، ئةطةر

42 سةردةم زانستى 44

نةخـــؤش وردة وردة بنريـــت ئـــةواشيوازي بؤ باشبوون دةروات و بةرةو

دةطةريتةوة. ذياني سروشتيهؤكاري ماددي خةمؤكـــي ضةندةئةوةندةش لةروودانيدا هةبيـــت ي

رؤل

بؤية ثيويستة بنضينةكةي دةروونيية،لةسةر يةكةم بةثلةي ضارةسةركردنهاوكات لةطةأل بيت بناغةي دةروونيهةرضةندة ديكةدا، ضارةســـةرةكانيخةمؤكيـــدا توندةكانـــي ةتـــة

لةحال

ثةيوةندييـــة بـــةو درك نةخـــؤش نةخؤشـــييةكةيي لةنيوان كة ناكاتهةن دةروونييةكانيـــدا و ئةزموونـــةهؤكاريكي كـــة بوونةتةهـــؤي يـــانتووشبوون بةخةمؤكي، يارمةتيدةر بؤدةرووني ضارةســـةري واباشة بةآلملةو تةنانةت بةهةنـــد وةربطرييـــت،دةكات واثيويســـت كة بارانةشـــدا،لةبريكردنةوة بةتةواوةتـــي نةخؤشبوونةتة كة دابربيت فاكتةرانـــة لةوةخةمؤكييةكةي، بووني ةكـــة

هؤي كةل

بيتاقةت دةبن نةخؤش ضونكة هةنديكييان

مندال ملمالنيكاني باسي كة هةر

كةســـانةدا لةم دةكةيـــت ـــدالةطةل

زياتر زيانيان ضارةســـةري دةروونيلةسوود. وةك ثيدةطةيةنيت

و رةفتاري ضارســـةري هةروةهاكة هاوكات هةية ضارسةري مةعريفيشديكةدا ئـــةو ضارةســـةرانةي

لةطةل

سوودييان ليوةردةطريت. نةخؤشنةكةيت بةخةمؤكي هةست بؤئةوةي

و هؤشـــيار بوونةوةريكي مرؤظهةست بتوانيت ئةستةمة هةستيارة،شيوةية بةو نيطةتيظةكان و ســـؤزةتينةكةن كاري هيض كة بكات كؤنرتؤألدةكريت بةآلم ثينةكات، هةستيان يانشيوازيكي يان بةرنامةيةكةوة لةرييدةرووني بـــاري ئاســـتيك تا ذيانةوةتا رابطريت ئارامـــرت بةشـــيوةيةكيبارانةدا بةخةمؤكي نةكات لةو هةست

كردووة ضارةسةري و بووة تووشي كةتووشـــنةبووة كة بارانةشـــدا لةو و لةدروســـتي ثاريزطـــاري بؤئـــةوةيكارو ضاالكييةكاني بكات و دةروونـــيبضن، بةريـــوة بةباشـــي ذيانيشـــييارمةتيدةربن خاآلنـــة ئةم دةكريـــتجؤرة، لةو بةرنامةيةكي لةداناني بؤتبةرنامةيةكي دةكات ثيشنياز برتر د.هةر دابنييـــت رؤذانـــة بـــؤ خـــؤتهةمووكاتي تا شـــةو و لةبةيانييةوةلةماوةي كة كارانـــةي و ضاالكي ئةودةدةيت ئةنجامييان رؤذيكدا و شـــةونانخواردن ذةمةكاني لةكاتي تةنانةتبةالتانةوة ئةطةر خؤشووشتنيش، ولةمجؤرة ثرؤذةيةكـــي بوو ئةســـتةمبكةن دةست راســـتةوخؤ ئةوا دابنينبرتر د. ضونكـــة بةجيبةجيكردنـــي،دةكات ثيويست وا هةنديجار ثييوايةئةمةش بكةويت نـــةر

ثال ثيش ة

جول

كاتيك هةمـــوو ئـــةوة دةطةيةنيـــتنةريك

ثال بةبووني هةســـت ضاوةريي

ئةطةر ةبةجول بكةن دةست تا مةكةن

مانةوة ـــةو بآ بةرنامةجول بآ هةروا

نةريبةثال هةســـت كاتيك هيض ئـــةوا

راستةوخؤ ئةوة لةجياتي ناكةن، ةجول

بكةن ثي دةســـت يةكةم هةنطـــاويدةرووني لةباريكي ئةطـــةر تةنانةت

بوون. نةشياويشداهةنطاويك لةهـــةر بةر ســـةرةتاوو هةبيت بةخؤت متمانةت ثيويســـتةهةبيت راستيية بةو تةواويشت بروايليت خـــؤت هيندةي هيـــض كةســـيكتيناطات كةواتة هيض كةسيك هيندةي

بدات. يارمةتيت ناتوانيت خؤتبةو بؤ خـــؤت دابنآ بةرنامةيةكشيوةيةيكةدةزانيتئاسوودةدةبيتبؤ كاتةكةت بةدابةشـــكردني ئةويشنووستن بؤ سةعات هةشت بةش سآبؤ ســـةعات هةســـت و حةوانـــةوة،هةموو بؤ سةعات هةشـــت كاركردن،

دةزانيت ضاالكييانةي و ئـــارةزوو ئةوثييان ئاسوودة و خؤش دةكةن ت

دل

ئةوة نيطةراني بةمشـــيوةية دةبيت،دةرؤن كاتةكانت بةفـــريؤ كة نابيـــتلةكات ريز كة بيت كةسانة لةو ئةطةر

دةطرن.بةهةمووشيوةيةكدووربكةوةرةوةتةنيا ضونكة ي،

تةمبةل و لةدانيشـــتن

و ديت بةدواياندا بيتاقةتي و سســـتيدةكةيت. بةخةمؤكي هةست

دروســـتت روانطةيةكي بـــدةهةول

بروات بةرامبةر ذيان هةبيت، بةطشتيبؤ هةبيت بـــوون ماندوو و

بةهـــةول

بةبةخت نةك بةئامانجةكانت طةيشتنضارةنووس. و

خؤش خؤتت لةخؤت بطرة و ريـــزهةســـتكردن ة

مةيةل هةرطيز و بويت

تبال خـــؤت و لؤمةكردني بةطونـــاه

ئةمة ضونكـــة بكيشـــيت، بةســـةردابؤ خؤشـــكةرة ريطا دةروازةيةكـــيئةوة لةجياتي بةخةمؤكي هةستكردنو بريار و خؤت و كيشـــة دةربـــارةيذيانت ثةســـيراوةكاني

هةل مةســـةلة

لةطةأل ريطةضارةكان و بكـــةرةوة بريبكة. تاوتوآ خؤتدا

لةضارةســـةرة يةكيكة ثيكةننيهةستة بةسةر بوون

زال بؤ باشـــةكان

ثيكةنـــني ضونكـــة نيطةتيظةكانـــدا،هؤرمؤني وروذاندنـــي دةبيتةهـــؤيهيور ئةندرؤفني كـــة مةزاجي خراثت

دةكاتةوة.كاري تازة و تازة شتي هةوأل بدةببيت، فير لةذيانتدا تـــازة و ضاالكينةبووني و بةبةهانةي تةمةن هةرطيزلةخـــؤت فيربـــوون دةرطـــاي كات

دامةخة.دةكةن ت خؤش

دل شتانةي كة ئةو

يان بياننووسة كاغةزيك ثارضة لةسةركؤمثيوتةرةكةتدا لةناو و بكة ضاثياندةكةيت هةست كة كاتيك يانبطرة

هةل

42 سةردةم 45زانستى

و اليان بـــؤ بيتاقةتيـــت بطةريرةوةدةكةنةوة بيانخوينةرةوة ورةت بةرز

ثيدةبةخشن. خؤشيت هةستي ودةناسيت كة خؤت باشـــرت خؤتخؤش ت

دل بةضـــي دةبيت بيتاقـــةت

هةنديك ئـــةو كارة بكـــة، دةبيـــت،لةطؤراني طـــوآ دةكةن كةس حـــةزيان طـــوآ لةميوزيك هةنديك بطـــرن،هةنديك دةخويننةوة، كتيب هةنديكدةكةن كار ةوةياندا

مال لةباخضةكاني

ضيمةن يان ةكان دةكةنطول بذاري و

لةميوانداري حةزيان هةنديك دةبرن،ديكة هةركاريكي يـــان دةبيت...هتدبةحةوانةوة هةســـت كـــة دةزانيـــتجطة بيكة دةكةيت هةرضي دةكةيت،و تةلةفزيؤنةوة بةديـــار لةدانيشـــتنبةناو و بيت بةدةستةوة ةكةت

كؤنرتؤل

يان بكةيت بآ ئاطا طةشت ةكانداكةنال

ديو ئةو ئةمديوو و بيت جيطادا لةناوبكةيت.

رابهينة و خؤشـــت تاقيبكةرةوةبةكاريكي خؤت دةبيت تورة كة كاتيكنؤرةي تورة تا بكة سةرقاأل ديكةوة

ضونكة دةبيـــت، تـــةواو بوونةكةتمرؤظ زؤرانةدا بوونة تورة لةو زؤرجاربةشـــيوةيةك يان دةكات قســـةيةكسةرزةنشتي لةدوايدا دةكات رةفتارهؤي دةبيتة ئةمةش و دةكات خـــؤي

بةخةمؤكي. هةستكردنوا يان بـــوو خؤش ئةطةر ثيـــتبوونت تـــورة نـــؤرةي راهاتبوويـــتبكةيتةوة بةتاأل كةســـيكدا بةســـةرخراثرت دةرئةنجامةكةي نيابة

دل ئةوا

خؤت دواتر خؤت ئـــازاري و دةبيـــتكة دةبيتةوة ثةشـــيمان و دةدةيت زؤركات خةمؤكي ثةشيمان بوونةوةشخؤت باشـــرتة بؤيـــة ييةتـــي،

هاوةل

بةشـــيوازيك بدةيت و خؤت يارمةتيكة بكةيتةوة بةتـــاأل خؤت تورةيـــي

نةطةيةنيت. بةدةوروبةر زيانتورةيت كة كاتانـــةي لةو فيربـــةيـــان بآ بةشكســـت يـــان هةســـتقووأل هةناســـةيةكي دةكةيت هيواييبدةيت هةوأل ماوةيـــةك بؤ و بدةيتكيشـــةية ئةو لةســـةرضاوةي بـــري بؤتة كة نةكةيتةوة مةســـةلةية يان

ئةو هةستة نيطةتيظانةت. وروذاندنيبةتةواوةتي خةمؤكي بةرلـــةوةيخؤت فرياي بكيشيت بةســـةردا ت

بال

طةرم طةرماويكي دةتوانيـــت بكةوة،و سابووني بؤنخؤش و شامثؤ بكةيتلةميوزيك طوآ كرا ئةطةر بينيت بةكارلةطةأل راديؤكة نةبيت هيض يـــان بطرةبمينةرةوة، ماوةيةك بؤ بةرةو خؤتداهيوربوونـــةوةي ئةمانـــة يارمةتـــيتةلةفؤن يان دةدةن خةمؤكييةكةتدةزانيت كة يان كةسيك هاورييةكت بؤداواي لي و بكة دةكريتةوة ت ثيي

دل

و بؤالي بضيت تؤ يان بؤالت بيت بكةبكةويتلةكافرتيايةكي ري بؤتان ئةطةرســـةرقةراغي كافرتيايةكي يان هيمنو ك

خةل ذاوةذاوي لةناو شـــةقامةكان

زؤريك بخؤنـــةوة ضايةك ئؤتؤمبيلـــداهيض يان دةرةويتـــةوة لةبيتاقةتيتدا

لةطةل قســـةي بةتةلةفؤن نةبيـــت

بيتاقةتيش بيئـــةوةي تةنانةت بكة.بةكةســـيكةوة ثةيوةندي بيت رؤذانةو ليتةوة نزيكـــة دةزانيت بكـــة كـــةبؤماوةيةكي ئةطـــةر تيدةطات، ليت

42 سةردةم زانستى 46

دا بكة.لةطةل قســـةي كةميش بيـــت

و ئاهةنط بؤنـــة بةشـــداري هةروةهاثةيوةندييـــة بكـــة، طةشـــتةكان و و لةخةفةت زؤريك كؤمةآليةتيـــةكان

دةمذن.هةل خةمؤكي

لةبةر جلوبةرطةكانت جوانرتيـــنضونكة بدة، لةخؤت خؤش بؤني و بكةلةبةرزكردنةوةي دةبـــن يارمةتيدةرخةمؤكيت و بةخؤت متمانةت ئاستيبكـــةرةوة، دوور و دةرةويننـــةوةزيادةرؤيي و نادروســـت لةخواردنـــيقاوةدا ضـــا-و لةخواردنةوةي كـــردندووربكةرةوة شـــيوةيةك و بةهةمووحةبة و كهولييـــةكان لةخواردنـــةوةجطةرةكيشـــان و هيوركـــةرةوةكانكيشـــةكانت ضةندة و حةبي خـــةو،ذيانـــت بةهيز فشـــارةكاني زؤربن وئةوانة ضارةســـةركردني بن، ضونكةو دروســـت بريكردنـــةوةي لةريـــي لةريي نةك دةبيت جدييةوة هةنطاوي

راكردنةوة.دووهةفتة يـــان رؤذيك هةفتـــةيخؤت نـــازي و جاريـــك بحةويـــرةوةبكة لةريي خؤت خزمةتي بطرة و

هةل

خؤش خواردنيكي ذةمة ئامادةكردنييان ليدةكةيـــت، كـــة خؤت حـــةزيبؤ ثياســـةيةك يان بازاريك يان ضوونبةآلم ةوة،

لةمال يان كورت طةشتيكي

بدةيت. خؤت ئةزيةتي هيض بيئةوةيبةخشـــينت تواناي بكة خؤت فيربيـــت لةتواناتـــدا هةبيـــت ضةنـــدةي

كؤمةل كارة بةشـــداري هةروةهـــا

يارمةتي و بكـــة و هةرةوةزييـــةكانبـــدة كة ثيويســـتيان ئةو كةســـانةكةســـيكي ض بزانـــة بةيارمةتييـــة،و ناســـياو و خيزان و لةخزم بةتةمةنبةيارمةتيية ثيويستيان دراوسيكانتشت بةهةنديك ثيويســـتيان بؤنموونةيان بضن ناتوانـــن و كرينـــة لةبـــازاردةرمانة بةوةرطرتنـــي ثيويســـتيان

دريذخايةنةكان نةخؤشيية بةدةفتةريلةسةرةدا ناتوانن لةنةخؤشـــخانة و ســـةرداني دةيانةويت يان بوةســـتنمزطةوت وةك بكةن تايبةتي شوينيكيطؤرستان يان ئاينييةكان شوينة يانئةطةر برؤن، خؤيان بةتةنيا ناتوانن ويارمةتييانة ئةم جارناجاريك توانيـــتبكةيت بةتةمةن كةسيكي ثيشكةشيئةطةر دةبيـــت، خـــؤش

دل ئـــةوا زؤر

بةتةمةنة بؤنموونة كةســـة ئةو زانيتثيويســـتيان باثريةت نةنكـــت يـــانئةوا خؤشوشتندا لةكاتي بةكةسيكةو لةو بكة ماوة مـــاوة ســـةردانييانكارانة ئةم بـــدة، يارمةتييان كارةدايارمةتييةكةوة بةخشـــيني لـــةروويبكةيت بةحةوانةوة هةســـت وادةكةنديننةوة ديكةشةوة بةئاطات لةاليةكيشـــيوةية بةو ذيان كـــة قؤناغةكانيمرؤظ هةموو رؤذيك دةضن و بةريوةلةذيان ضيذ ناتوانيـــت و نيية طةنـــجخةفةت ليدةكةن كة بؤية وات بـــكاتتا نةخؤيت شـــتيكي بضوك بؤ هةموو

بذيت. ئاسوودة بتوانيتتواناي هةبيـــت بةخـــؤت بروات بيكةيـــت لةجياتي هةيـــة. زؤر كارتخةفةت دابنيشيت و بآ ئيش ئةوةيكـــردن بخؤيـــت. هةروةهـــا وةرزشبةاليةني بدة

هةول كاريكي باشـــة زؤر

لةم يةكيك جار سآ هةفتةي كةمةوةرؤيشـــتن بدةيت ئةنجام وةرزشـــانةسواربووني راكردن، مةلةكردن، بةثآ،بـــةتايبــةتيـــش ثاســـكيل...هتد.كة كةســـانةي ئةو بؤ وةرزشـــكردنلة و بةســـوودة زؤر هةية خةمؤكييانئيستاداهةنديكلةثسثؤرانشانبةشانيدذة دةرمانةكانـــي بةكارهينانـــيئامؤذطاري نةخؤشـــةكانيان خةمؤكيضونكة بكـــةن، وةرزش كة دةكـــةنماددةي هةنديك دةردانـــي يارمةتيمرؤظ مةزاجي كـــة دةدات كيميايي

و جةســـتةيي لةرووي و باش دةكةنثؤزةتيظي كاريطةري تةندروستيشةوةنةخـــؤش زياتر وادةكات و دةبيـــت

بيت. بةخؤي متمانةيسيســـتمي دةشـــيت دواجـــار بؤسةر هةبيت كاريطةري خؤراكيمانو ميوة خواردنـــي و مةزاجي بـــاريكاريطةريي باشي بةطشـــتي ســـةوزةلةهةنديـــك كةموكـــوري و دةبيـــت ظيتامينةكان وةك خؤراكـــي رةطةزيهةســـتكردن ببيتةهـــؤي دةشـــيت لةتويذينةوةيةكـــي و بةخةمؤكـــي

كـــة3204 كةســـي بةرفراوانيشـــداتويـــذةرةوةكان لةفنلةندا طرتـــةوةماســـي خواردني دةركـــةوت بؤيان هيوركردنةوةي لةسةر هةية كاريطةريئيستا بةآلم تا خةمؤكي، نيشانةكانيكؤتايي دةرئةنجامي نةطةيشتوونةتةبكةن ئـــةوة بانطةشـــةي و ناتوانـــندةطريت رآ ماســـي كـــة خواردنـــي

بةخةمؤكي. لةتووشبوونسةرضاوةكان

النفس، العلـــم ـ اـوســـوعي 1. اـعجـــمالثفافة، وزارة أسعد وجيه ت: ســـيالمي، نوربري

ط1/2000 دمشق،عبداـنعم د. النفس، علم عالم موسوعة .2بـــريوت، ط/1 نوبليس، رقـــم7، دار الحنفـــي،

2005

ـمارســـة العالج تفصيلي عملي 3. دليـــلالنفسية، روبرت اآلضطرابات ـ اـعرـ النفســـيايرتاك نجيب، سيد و د.محمد د.جمعة ت: ليهي،

ط1/2006 قاهرة، والتوزيع، والنشر للطباعةعالجها، و امراضها 4. النفـــس، انفعاالتها و

ط2/1983 بغداد، الوسط، دار كمال، علي د.النفســـية، د.فاخر عاقل، العلوم 5. معجـــم

ط1/2003 حلب، والعلوم، للنشر شعاعو ريرب أس. النفسي الطبي، ارثر اـعجم .6د. عمار و الجسماني د.عبدالعلي ت: ريرب، ايمليبريوت، ناشرون، العربية للعلوم دار الجســـماني،

ط1/2008النفسية، اـصطلحات شـــرح 7. موسوعةبريوت، العربية، النهضة دار الشربيني، لطفي د.

ط1/2001

42 سةردةم 47زانستى

سيكسيية ئةنداميكي لووتدريع فةوزية د.

42 سةردةم زانستى 48

كة بيت راســـت ثةندة ئةو ئةطةربةثيي ـــك

خةل هةركةســـيك يت:

دةل

دةشيت ئةوا دةبينيت، خؤي سروشتيبةثيي ك

خةل هةركةسيك يني

ئيمةش بل

دةبينيت. زانيارييةكاني خؤيمرؤظايةتي خؤرســـكي سروشتيثيدان بايـــةخ ي

خال بةمشـــيوةيةية،

شـــوينانة ئةو وضيذو وتام

ئةقل ضاووئارةزوويان خؤي مرؤظ كة دةطريتةوةي

سروشـــتيية خال لةبةرئةوة دةكات،

لةطةل سيكسي ذياني بةيةكطةيشتنيبدؤزينةوة. شتيكدا هةموو

تةحدا تةوطال بؤ هةر هاورييةكـــةم

مندا

لةطـــةل مةســـةلةية كردني ئةمسةدو دريذيم وتي: ثرسيم ليي جاريكحةفتا وكيشم ســـانتيمةترة شةستســـيكس رووبةري كةواتة كيلؤطرامة،

ضةندة؟ لةمندامةكةي منبةوثةري سادةييةوة

وةال

رووبةري ســـيكس بةمشـــيوةية بوو:و وبوون و دريذي رووبةري كيش لةتؤدايكي

خال هةموو واتة ...هتد بريكردنةوةو

دةروونتة. و جةستةلةمرؤظـــدا تةنيا ـــي ســـيكس

بةل

سيكســـي كؤئةنداميكـــي لةســـةر تةواوي بضـــووك كـــورت نةبؤتـــةوة،كؤئةنداميكي سيكســـيية، هةر مرؤظلةجةســـتةماندا زينـــدوو خانةيةكيبيطومان هةية، بةسيكسةوة ثةيوةنديفسيؤلؤذي ثةيوةندييةكي تةنيا ئةوةخانةكانمان، نيية بـــؤ تاك جةمســـةرقاندووة

خول خانةيةكي هةر ثةروةردطار

لةهةموو كاتةكاندا فرمـــان تامليؤنةهاطشتيكي مرؤظ ئيمةي بدات، ئةنجامكارةبا، خوين، طؤشت، تةواوين: تيروزؤري جةستةو ،

ئةقل رؤح، موطناتيس،

ئيمة جةســـتةمان، لةوردكاري ديكـــةبروا ةية

هةل م

ؤزين، بةال

ئال بونياديكي

بةشيي بةش جياكردنةوةو بةسيستميخانةيةك هةموو بينني، لةجةستةماندا

هةية، ديكةوة بةخانةيةكي ثةيوةنديئةنداميك ثةيوةندي بةئةنداميكي هةرفةرمانةكان هةمـــوو هةية، ديكـــةوةديكة فرماني

لةطةل لةجةســـتةماندا

تيروتةواو ئيمة بريكي ضوون، بةيةكدائةطةر ين

دةل بةيةكةوة، وثةيوةستني

هةموو بـــوو ئازار تووشـــي ئةنداميكتا و بةشةونخووني ديكة ئةندامةكاني

ليدةكةن. ثشتيواني ليهاتنئيمـــة جةســـتةيةكي هةروةهـــالـــةرؤح، هةر خانةيةك نني جياكراوةيادةوةري و ئةقل و هةســـت تيامانداهةية كتيبيكم لةمبارةيةوة هةية، خؤي

بوونداية. تةواو لةقؤناغيهاوريكةم ئةوةي الي بابطةريينةوةبةشيك يم هةموو

ثيكرد، دةل دةســـتي

بةهةســـتكردني ثةيوةندي تيامانـــداالي سيكســـي بريـــاري و سيكســـي

هةية. خؤمانةوةئامرازي هةموويان هةستةكة ثينجسةرةكنيلةدروستبوونيهةستكردنيكة بينني بةوة بروا ئةطةر سيكســـي،هةستي هةســـتة ئةوا ثينج ســـيكسســـةرةكي ئامرازي لةريي بؤنكـــردنلووتة، يةكةميانة، كـــة بؤن كردنةوةو سيكس لووت نيوان م ثةيوةندي

بةال

رةهةنديديكةيهةيةوتةنيامةسةلةكةنيية. هةناسةدان يان بؤن

هةســـتي بي مـــرؤظ دةتوانيـــتبي هةســـتي تامكردن، بي بةركةوتن،بيستن هةستي بي و هةســـتي بيننيبؤ تةنيا م

بةال بمينيتةوة، بةزيندوويي

دةذي. هةناسةدان بي دةقيقةيةك ضةندو ثيدةكات بةهةناسةدان دةست ذيانديت. كؤتايي هةناسةدانيش بةكؤتاييهةزار سي و بيست نزيكةي رؤذانة ئيمةهةناسةيةك هةر و دةدةين هةناســـةنزيكةيثينضضركةية(دووضركةهةناسة

هةناسةدانةوة). سيياني و وةرطرتنناو دةضيتة كـــة ئـــةو هةوايـــةي

دةربـــارةي ثةيـــام ســـييةكانةوةدةبات، ميشـــك بؤ خؤي ناســـنامةيديتة لووتمانةوة لةريي ئةو هةوايـــةيئؤكســـجني تةنيا بةنزيكـــي نـــاوةوةيك بؤن

كؤمةل كـــو

بةل بؤمانةوة نييـــة

لةنيو طرياون،هةل ئؤكســـجيندا

لةطةل

ثةيوةنديان بؤنيان زؤر ئةو بؤنانـــةداهةية. سيكسييةوة بةغةريزةي

خؤرســـكي ثةيوةندي بـــؤن هةيةهةية سيكســـدا

لةطةل راســـتةوخؤي

فريومون .pheromone فريومون وةكخؤرســـكي سيكسي لةعةتري بريتييةبؤنةكاني جةســـتة ثيمان هةروةهـــالةرووي بةرامبةرمـــان كةســـي ين

دةل

ئيمةي دةويت سيكسي سؤزداري يانيان سؤزداري لةرووي ئيمة يان نا، يانبةشيكي سيكسيئةوماندةويتياننا،بؤنكردنماندا يادةوةري لةناو طرياو

هةل

دةدات. سيكس هاني هةيةبؤني جؤر ضةندةها رؤذانة هةروةهابؤئةوةي دةكريت دروســـت دةستكرديان بوروذينيت سيكســـي ئـــارةزوويئةو و عةتر وةك بينيت ثي شكســـتيو دةكريت كة دروست ديكة ماددانةيكة ماددانانةن ليستي ئةو لةناو ئيستا

دةكةن. ثيس زةوي طؤيبةشـــة ئةو لووتمـــان، كةواتـــة دةمذيت

هةل بؤن دةرةكييةي ثضووكة

ئةو دةدةين، هةناســـة و بةهؤيـــةوةثةيوةندييان كة دةمذيت

هةل بؤنانةش

هةية. بةسيكسةوةلةهةســـتةكاني كردن بؤن بؤن وبةليكدانةوة ثيويستي و جياوازة ديكةكو

بةل ميشـــكةوة، لةاليـــةن نييـــة

خيـــرا ســـؤزداري ثةرضةكرداريكـــيبةلووت تايبـــةت بةشـــي روودةدات.لةسيســـتمي بريتييـــة لةميشـــكداهيض بةشـــة طةينطة لةميشـــكدا ئةمنيية ثةيوةنـــدي بةزمـــان ولؤذيكةوةو يادطاري بةســـؤزو ثةيوةندي كو

بةل

42 سةردةم 49زانستى

هةر ئارةزووةكانةوة هةية، لةبةرئةوةئةو دةكةيـــت بةدوايدا بؤنيك

لةطـــةل

يادطارييانة دينةوة يادتكة ثةيوةنديانلةطةل بؤنكردن يادةوةري ثيوةيةتي،زانياري وةرطرتنيكـــدا هةر هةناســـةدةطريت

هةل يادطاري واتة وةردةطريت

دةست لةلةدايكبوونمانةوة هةر ئةمة وثيدةكات.

ئيمـــة طشـــتي بةشـــيوةيةكيئةو تـــا ناكةيـــن بةمةبةســـت بـــؤنو مةســـةلةكة بؤنـــة بيتـــةوة يادمانخؤبةخـــؤ روودةدات، بةشـــيوةيةكيو ثيشةيي ذياني لةماوةي هةرضةندةبتوانني دةشـــيت بينومة خؤمدا ذيانيبةمةبةستي مذين

هةل بؤنيك بةمةبةست

دياريكراو، يادطارييةكـــي هينانةوةيبؤنكردن يادطاري تؤماركردنـــي م

بةال

بةحت-ة. خؤبةخؤي مةسةلةيةكيبؤندا يادطاري

لةطةل ئةزموونةكان

هةستةكاني يادطاري بةرئةنجاميك وةكدةهينيتةوة خؤيـــدا

لةطةل ديكـــةش

يادطارييةكي ضونكة بؤن مرؤظ، برييوبيسرتاو يادطاريبينراو جيانةكراوةيةوخؤيدا

و...هتـــد لةطـــةل بةركةوتـــن

بةرثرســـة لووتمان كةواتة دةهينيت.بةطشـــتي يادطارييةكان قاندني

لةخول

لةطةل طشـــتي كارليكي قاندنيوخول

يادطارييانةدا ئـــةو لةنيو و بؤنةكانداوكارليكي سيكسي سؤزداري يادطاريبةشـــيوةيةكي ســـيكس ســـؤزداري

بؤنةكاندا.

لةطةل تايبةتينةك ماض يادطارييةكي بؤنة يةكةمدوركةوتنةوة يان وروذاندن تام، تةنيابةهؤي دةشـــيت ذيان لةهاوبةشـــي دةطوازيتةوة، بـــؤن كة بيت لووتةوةهةبيت ثةيوةندي دةشـــيت ســـيكسو بؤني خـــواردن بةبؤنـــي شـــوين وكة ناخؤشـــةوة بؤني يان خؤش بؤنيبؤنة ئةو وروذاندندا لةساتي بةريكةوتلةبةرئةمانة هاتووة، مرؤظدا بةســـةرسيكســـيية بةو لـــووت ئةنداميكـــيبيت بةرثـــرس لةوانةيـــة طةيـــةي

بةل

لةشكستثيهيناني ئارةزوويسيكسي،لووت بووتريت دةتوانريـــت تةنانـــةتشكستي بةهؤي ضونكة ذيانة، ئةنداميلةزؤريك وةرطرتن ضيذ ئةندامةوة ئةولةسةروويانةوة و ذيان لةخؤشييةكانيدةكةويت. راي لةكار خـــواردن، ضيذيلةسةدا دةكات لةوة جةخت زانســـتيبؤ مرؤظ هةســـتي نةوةدي وروذاندنيبؤنةكةيةوةيةتي، بةهـــؤي خـــواردنكة تويذينةوةييدا لةتاقيكردنةوةيةكيئةنجامي ئينطليزي تةلةفزيؤنيbbcيكيهينابووكةبةوة

يكخةل

دابوو،كؤمةل

بؤ كردنيان تواناي تام وضيذ بوون ناسراكاتيك هةستي بةهيز بوو خواردن زؤرنةيانتواني لةكارخستن كردنييان بؤنو ضـــاو قاوة تامي لةنيوان جيـــاوازي

بكةن. شةربةتدانةوةدي لةســـةدا بؤنكردن ئةطةروا نيية ثيم ئةوا بنوينيت ضيذي خواردنبيت. كةمرت ثةنجا لةسةدا لةسيكسدابؤيان لةمبارةيةوة زؤر ينةوةي

ليكؤل

42 سةردةم زانستى 50

هةســـتي لةكار كةوتني دةركةوتووةكةمبوونةوةي بؤتةهـــؤي بؤنكـــردنثياواندا و لةذنان سيكســـي ئارةزوويليرةدا كيشةكة نيشدا.

تةنانةت لةئاذةال

مةســـةلةي بؤنكردن ئيمة لةوةدايـــةلةبةرئةوة وةردةطرين بةرئةنجام وةكنة بؤ لـــووت بؤ نة هيـــض حيســـابيكليناكةينةوة بريي و ناكةيـــن بؤنكردندةســـتي لة لةوكاتةدا نةبيت كة تةنياهةســـتي ثةيوةندي نيوان دةدةيـــن،تةنيا سيكســـي و ئارةزووي بؤنكردنسيكســـي بةبؤنكردني بةنـــد نييـــةمرؤظ وروذاندني كو

بةل راستةوخؤوة،

بؤنموونة خؤشـــةوة بةهـــؤي بؤنـــيدةبيتةهؤي خواردنيك خؤشـــي بؤنيو ذياندنةوة هةســـتيكي قاندنـــي

خول

ثؤزةتيظانة مدانةوةيةكيوةال رووداني

دةكاتة كاريش بةرئةنجـــام كـــة وةك

لةبةرئةوة سيكســـي. سةر ئارةزوويبةشيوةيةكي ذيانيكي باشدا لةثيناويطشـــتي و بـــؤ بةهيزكردني هةســـتيكردني بـــاش ليرةشـــةوة و بؤنكردنتايبةتي، بةشيوةيةكي سيكسي ذيانيو بةضاككردن ثيويستمان بةيناوبةيندروست هةناسةداني تواناي راهينانيهةناســـةداني هةية بؤ ريطـــة هةية، بؤنكردني دروست، و شيوازي دروست

باس دةكةين. ليرةدا هةنديكياندةشيت دروســـت هةناســـةداني

بدريت ئةنجام بةمشيوةيةروخسارت ماســـولكةكاني بكة وا خاوبوونةوةدا لةباريكـــي حـــةواوةوبيئةوةي دابخة دةمت بةهيمني بيت،بخةيتة توندييةك يان هيض ثةســـتانيكبكة ثر ســـييةكانت ســـةرليوةكانت،بةرزبكةرةوة ةكانت

قؤل ثاشان لةهةوا،

جار ضوار بازنةيـــي و بةشـــيوةيةكيدةمت ناو ليكـــي بيانســـورينةرةوة،لةدةمتةوة بةكاوةخـــؤ قووت بـــدةودةزانريت وا بةباش بدةرة، هةناســـةدووبارة راهينانة ئةم جار حةوت رؤذيبكريتةوةوثاشانتيبينيئةوجياوازييةهةناســـةداندا لةكارايي دةكةيت كـــة

روودةدات.بؤنكردن بةراهينانـــي ســـةبارةتئةمـــة بؤنـــةكان، و جياكردنـــةوةيبؤ تةنيا طرنطة نـــةك مةســـةلةيةكيثيمواية من كو

بةل بؤنكردن هةســـتي

هةستةكةي لةسةر هةر ضوار ثيويستةضونكة بكريـــت، جيبةجي ديكـــةشثيويســـتيان هةســـتةكان هةمـــوو زياد بؤ بةضاككردنةوةو راهينان هةيةبةهيزكردني لةثيناوي كاراييان، كردنيثيمواية بؤنةكان جياكردنةوةي تواناي

42 سةردةم 51زانستى

لةهةفتـــةدا تايبـــةت بكريت رؤذيـــكبؤنكردن. لةم هةســـتي بنيني لي ناويماددةي هةنديك بةمةبةســـت رؤذةدابكة، ئامـــادة جياواز دياريككـــراويهةروةك بكة بؤنيان ي

بةقوول دابنيشةو

بدةيت،

قوول هةناســـةيةكي ئةوةيةرةوةو

بهيل هةناسةية ئةو خؤتدا لةناو

دالةطةل كارليكي دةقيقةيةك بؤماوةي

دوايي و دووةم ماددةي ثاشـــان بكة،يان بةردةوام بة، و بةمشيوةية سييةمرؤذانةتدا لةثرؤطرامي ئاساييدا لةرؤذانيئـــةو بؤنانةي بةرامبـــةر هؤشـــياربةســـابوون، بؤني وةك دين بةســـةرتدا

شةقام،...هتد. بؤني قاوة، فنجانيكبؤنكردن هةســـتي بةهيزكردنـــيباشـــرت دةبيت زؤر بؤنكردنةوة لةرييدةكةيت بؤنيان ماددانةي ئـــةو ئةطةرماددةكاني هةر لةبؤنـــي جياوازبـــن،جل لةش، شوشـــتني وةك شوشـــتنخواردن، بؤني دةطاتة تا وبةرط...هتدكةسانةي ئةو لةشي بؤني شوين، بؤنيلةهةفتةيةكدا ئةطةر ثشتمانن، لةدةورولةسةر راهينان شيوةية بةم رؤذيك تةنيائةنجام بؤنكردن توانـــاي بةهيزكردنيباشـــرت بؤنكردنمان تواناي ئةوا بدةينبؤنكردنيشـــمان يادةوةري و دةبيتديكةي يكـــي

خال دةبيـــت، بةهيـــز

بؤنكردن هةســـتي بةهيزكردني طرنطو بةهيزكردن وةك بةرئةنجاميـــك بـــؤو ميشـــك روودةدات طشـــتي هاندانيكاراييةكي بةتواناو كارةكاني ميشـــكزياترةوة ئةنجام دةدات. كةواتة ليرةدائةنداميكي دةكةين لووت لةوة جةختطةيةي لةكاركةوتني

بةو بةل سيكسيية

لةكاركةوتني واتة بؤنكردن هةســـتيئةطةر سيكسي بةئارةزووي هةستكردنبةشي-يش يان ئةندةكي بةشيوةيةكي

بيت.بايةخيكي تةواوي طةالن الي لووتلةتـــةواوي داطريكـــردوةو تايبةتـــي

ئةندامـــي شـــيوةي ســـةردةمةكاندادةداتةوة، رةنـــط سيكســـي لـــةوداكونة وفراواني دريـــذي بةهؤي لـــووتلةشيوةي الي زؤر كةس و لووتةكانةوةبؤنموونـــة سيكســـيداية، ئةندامـــيثياو لووتي دريذ بؤ تائيســـتا بروا وايةدريذي ضووكيكي كة دةطةينيت ئةوةكةسانةي ئةو يان ثضووك لووتي هةية،لووتيان طةورةية بةنيســـبةت كونـــةئةندامي شـــيوةي ذنـــةوة بـــروا وايةبةزانستي م

بةال دةنوينيت، سيكســـي

لةراستي بؤضوونانة ئةم ســـةـينراوةراســـتي كةميك تةنيا ئةوةي بةدةرن،ئةندامةكانة، طونجاني تيؤري بيت تياداهةموو ةو

قةل كةساني زوربةي بؤنموونة

ةوة، ئةوانةشبةشةكاني جةستةيان قةل

دةكريت ضاوةروان وا دريذة ثةلةكانيانجةستةيان ديكةي بةشـــةكاني هةموو

بيت. باريك دريذوهيضراستييةك ئةوةشدا

ملةطةل

بةال

ثةيوةنديية بووني ئـــةم دةربـــارةيطةيةكيش

بةل هيـــض نييـــةو لةئـــارادا

لووت تائيستا مبةال نيية، بةدةستةوة

ئةندامي سيكسي ئاوينةي بةشيكة وةكدةكريت. دا

لةطةل ةي

مامةل

لـــةوة جةخـــت ينـــةوةكانليكؤل

زياد لةنيـــوان ثةيوةنديةك دةكـــةنكةمبووني يان بؤنكردن تواناي بوونيسيكسيدا زؤر دؤخي بؤنكردن و توانايوةرطرتن بؤ دةبيت ئامادة لووت هةية،مرؤظ كاتيك بؤنيك هـــةر و بؤنكردنيبرسي يان خواردن بؤ دةبيت برســـي

سيكسي. كاري بؤ دةبيتدةضيتةوة كة هةيـــة ينةوة

ليكؤل

بؤيان دةروونشيكاري قوتابخانةي سةرهةستي كةســـانةي ئةو دةركةوتووةو شكستي بةدةست الوازة بؤنكردنيانينن.

بووني سيكسيشةوة دةنال بيبةش

مرؤظ كاتيك دةركةوتـــووة هةروةهادرك و دةوروذيت سيكسييةوة لةرووي

نيية لةبةر هةر ثيدراو بةوة دةكات ريطةيان يةتي بيت

كؤمةال طشتي هؤكاريكي

بةشيوةيةكي بيت ئةخالقي يان ئايينيلةدةمةوة لووتيدادةخاتو ئاطايانة بي

هةناسة دةدات.وروذاندني ةتي

لةحال كةسيش زؤر

مةتيكيهةال لةوانةية تووشـــي تونددا

لةبةرئةوةي بنب ئاطاييانة نا يان نةستيوروذينةرة ريطة لةو هةستة دةيانةويتدةركةوتووة هةروةهـــا بطرن. تابؤيةقةبـــارةي لةنيـــوان ثةيوةندييـــةكسيكســـييةكاندا هةية، دؤخة و لووتدةبيت لةطةل طـــةورة لووت قةبارةيطؤرانكاري طؤرانكاري هةنديك رووداني

سيكسيدا.ســـوري

ذن لةطةل لووتي قةبارةي

ئـــارةزووي و دووطيانـــي و مانطانـــةدةبيـــت، هةروةها طةورة سيكســـيدالووتدا لةنـــاو ئاوســـان

لةهةل جؤريك

ثيتين ئارةزووي كاتيك ذن روودةداتدةكات.

ئاوســـانيهةل لةذندا بةتايبةتـــي

لةماددةدا ئيســـفنجيةكان ناوثؤشـــةلةقةبـــارةدا ئةطـــةر دةضن لةيـــةك لةماددةي مةبةستمان بن، جياوازيشبيطومان ناولووتة. و زي ناو ئيسفنجيهـــةرزةكاران نةرزةبووندا لةمـــاوةيبةدةســـت ينن

دةنال بةكورةو و بةكض

هاوكاتة كة لووتيانـــةوة طةورةبوونيكؤئةندامـــة طةورةبوونـــي

لةطـــةل

ثيدةطةن. كاتيك سيكسييةكانلةو كراوة تؤمـــار ةت

هةنديك حال

رؤتيني بةشـــيوةيةكي كـــة ذنانـــةداتووشي مانطانةيان روونادات ســـوريةتة

حال بةم و خوينبةربوونيلووتدةبن

قةرةبووكراوة، مانطانةي سوري يندةل

زؤريشـــدا، خوينبةربووني ةتيلةحال

يان مانطانة سوري كيشةكاني بةهؤيلةهةنديك بوون

مندال دواي ماكةكانـــي

لووتيـــش خوينبةربوونـــي لةذنانـــدا

42 سةردةم زانستى 52

ةتيكـــيحال ئةمـــةش و روودةدات

دةكات هاوســـؤزي لووت دةروونييةوسيكسيدا. كؤئةندامي

لةطةل

طـــةالن الي دابوونةريتةكانـــيوكؤئةندامي لـــووت نيوان ثةيوةنديسميني وةك قينن،

دةخول سيكســـي

دةكات كة هاوسةريتي ذنةي ئةو لووتيرةمزة هندييةكاندا لةدابونةريتةكانيكضيني ئةو ذنة ســـمينراوةو بؤئةوةيلووت بةمشيوةية كردووة، هاوسةريتيكؤئةندامي دؤخي ي

هةوال تا بةكارديت

بطةيةنيت. سيكسيلةســـايكؤلؤذيدا دياردانـــةي لةو ثذميني ديـــاردةي ليكراوة جةختـــيكاتيك هةنديـــك لةذنـــان ئؤرطازمـــة،دةثذمن، بةتوندي دةطةن بةئؤرطـــازمكة رادةطةينيت ئـــةوة ذنة ئةو لووتيئةطةر تةنانةت بةئؤرطازم طةيشتووةهةستي ذنة ئةو لةروويفسيؤلؤذيشةوة

نةكردبيت. بةئؤرطازمبزوينة ئارةزوو بؤن

و بؤن سيكســـية ئةنداميكي لووتبرواهينان بؤ بزوينة، ئارةزوو ئامرازيكيبةمدووهقيقةتةثيويستمانبةقةناعةتينةوةو

بةليكؤل يـــان نييـــة، ثيكردن

مةسةالنة ئةم هةرزوو شيكارييةكان، ثيدةكةين درك خؤرسك بةشيوةيةكيساكارةوة دينامييكيةتيكي لةسؤنطةيهاوواتاكاني هةموو

لةطـــةل كة مرؤظ

ئةمةية: كة دةكات، جيبةجيي ذيانيداثي ضيذمان بةهةر شتيك كة رازيبوونلةهةر دوركةوتنـــةوة دةبةخشـــيت و

دةدات. ئازارمان كة شتيكلةشيوةي بؤندا

لةطةل كردن كارليك

ويستمانهةل ودوركةوتنةوة، رازيبوون

لةذيان مةســـةلةو اليةن زؤر بةرامبةردةكات ديـــاري وثةيوةندييةكانمـــانذياني تايبةتي بةشـــيوةيةكي ولةوانة

سؤزداريمان. و سيكسيهـــؤكار زؤر لةبـــةر وثيـــاو ذن

رادةكيشن، هةستي يةكرتي سةرنجيهةستيكن وشـــةهوةت خؤشةويستيياندا

لةطةل كردن كارليك سادةيي

لةطةل

لـــةرووي ئاويتةن ـــؤزوئال هةســـتي

بينني بةوة بروا ساويلكةيية هؤكارةوة،هةية تةواومان شيكردنةوةي تواناي كةضونكة ثةيوةنديية، بؤ هؤكاري ئـــةويك

كؤمةل ؤزي

ئال ثوختةيةكـــي مرؤظ

ئةزموونةكانـــي، وةك مةســـةلةيةي،

مندال قؤناغي ثيداويســـتييةكاني،

بؤماوةيي ئامادةباشـــي ، بارودؤخيكـــة ديكـــة مةســـةلةي يـــك

و كؤمةل

ثيكهاتةيةكي دروستكردني دةبنةهؤيلةرييةوة كـــة مرؤظيك بةهةر تايبةتبةورروذاندنـــي رازيبـــوون هـــؤكاري دياري ديكةوة، بوونةوةريكي لةاليةن

دةكريت.ثيداطـــري دةتوانـــني ئـــةوةي ي

رؤل بـــؤن ئةوةيـــة لةســـةربكةين

بوون وقبوول رازيبوون لةضريؤكي ئةمكارليك وبريـــاري وروذاندن و كـــردنبرياردانيش، بي تةنانةت هةية كردنةدامرؤظيك بـــؤ بوون ملكةض هةر تةنيـــا

ناوةكييةوة. نةريكيثال بةهؤي

كارةكةمةوة سروشـــتي بةهـــؤيلةطةل دةرئةنجامةي ئةو طةيشتوومةتةئارةزووي و خؤشةويســـتي هةســـتيهؤي هؤكارو زؤر لةبةر ك

خةل سيكسيدا

دةكةن، هاوسةريتي ســـةمةرة سةيروئيمةدا لةم رؤذطارةي ئةوةشدا

لةطةل

وطفتوطؤ ئينتةرنيت و ضاوثيكةوتـــنريطة نامةطؤرينةوة لةوانةشـــة هةية،بةســـتن ثةيوةندي و بؤ ضاوثيكةوتنديكة ريطاي خؤش بكات وضةندةهـــابكةونة ك

خةل ئةوةي دةبنةهؤي هةن

طويطرتـــن وةك خؤشةويســـتيةوة هةنديجار ين:

دةل وةك كةسيك لةدةنطي

دةبيت. وةك ضاودا عاشق طوي لةثيشلووتيش بريـــاري ضـــؤن ئةمانة هةيةبريـــاري خؤي لووتيـــش هةية يـــان

بكةويتة ليـــدةكات وات بؤن دةدات،بكةويتة يان مرؤظيكةوة خؤشةويستييشـــيوةكاني هةموو ئارةزووييـــةوة، وثيـــاودا ذن لةنيـــوان ثةيوةنـــديهاورييةتيية، و يةكرت ناسني ثةيوةنديثةيوةندي خؤشةويستيية، ثةيوةنديئةمانةدا لةهةمـــوو ئارةزووكردنـــة،هةية. ســـةرطرتة يةكةم و نيطا يةكةمبؤنة، ســـةرطرتةي يةكةم سةرطرتةيبؤني جةستةي مرؤظ ئةطةر بؤنموونةناخؤشي بؤن عةتريكي يان بوو ناخؤشبوونةوة نزيك يةكةمني ئةوا هينا بةكاركة دةكات دروســـت دوركةوتنةوةيةكدةكات كة بؤني ئةو كةسةي ئةستةمةةتة

بةخةسل تةنانةت بدات بةخؤي بوار

ييةكانيئةقل توانا و وئةخالقي كةسيتي

دةتوانيت ضؤن بيت، ئاشنا كةسة ئةولةكاتيكدا بكةيتةوة بري و بوةســـتيتناخؤشةو بؤنة لةو ثربووة هةناســـةت

بوويت. وةرسيةكـــة بـــؤن فاكتـــةري ذمـــارةبووني دروست ئةطةري لةدياريكردني بؤ فرســـةت نةبووني فرســـةت يـــانسؤزداري ثةيوةندي بووني دروســـتك

هةنديك خةل بةرامبةردا، كةسي

لةطةل

يتةوةبؤبؤنيكيانهةيةهيضبواريكناهيل

دروستكردني ثةيوةندييةكي مرؤظايةتييان يـــان ثةيوةندييةكـــي هاورييةتيهاوكاريي. ثةيوةندييةكـــي تةنانـــةتخةم مايةي دةبيتة هةنديجار ئةمةشةتي

خةســـل لةوانةية ضونكة وثةذارة،

نـــةي جيطةيخاال ئـــةو و كةســـيتي

هاوبةش لةنيـــوان ذن وثياودا بايةخنهؤكاري يةكيكيـــان م بؤني

بن، بـــةال

دوركةوتنةوةو لةرووداني بيت سةرةكيلةهةمان ناســـني. بةيةكرت بوارنةدان هةنديك ثيضةوانةكةدا بةئاراستة كاتداوخؤشةويســـتي ناو كةوتنة ثةيوةنديهةية هاوســـةريتي ثةيوةندي هةيةوكة بؤتة روويانداوة لووتـــةوة بةهؤي

42 سةردةم 53زانستى

لةوانةية هؤيبزواندنيئارةزوويمرؤظ.بوون ببيننـــةوة خؤيـــان ذن و ثيـــاوبؤ شةيدابوون و خؤشةويستي بةديليهاوبةش شتيكي هيض بيئةوةي يةكرتيئةو و ثرسيار لةنهيني لةنيوانياندا بيتبكةن. يةكرتي بؤ وئارةزووة كيشكردنخؤشةويستي كويرة ليرةدا مةسةلةيهؤكار زؤر ديتة ثيشـــةوة، بيطومـــانبي يان سةركيشانة لةسةرنجراكيشانيبؤنيةكيكة م

بةال دةبينيت،

ةودا رؤل

جل

دةتوانني لةمكاتـــةدا هؤكارانة، لـــةوضونكة كويرة، خؤشةويســـتي يني

بل

كردؤتةوة. ولووتي داخســـتووة ضاويبةبؤني هةســـتت ئةطةر لةبةرئـــةوةكة بةهيز كرد لةكةسيكةوة عةتريكيثيكةوتبوو ضـــاووت بوو يةكةم جـــارلةخؤت ثرسيار ئةوةية شـــايةني ئةواكةســـة ئةو بؤني دةربارةي بكةيـــتضاوت كـــة شـــوينةي ئةو يـــان بؤنيلوتت ضونكة كةسة، بةو ليي كةوتووةبذيريت

ذيانت هةل لةتوانايداية هاوبةشي

زانستي هةقيقةتي بطلينيت. تيوةت وثينض هةر دةيسةـينيت جةختليكراوبيستن، ، بةركةوتن هةستي هةستةكة،ضةثي بةالي بةندن تامكـــردن بينني،دةماخ، هةريةكة لةم هةستانة دةضنةوشيكارييةوة، ضونكة بازنةي ناساندنطةينطةدةمارييةكانثةيامةكانلةبةشيولةوي دةطةيةنن ميشـــك الي ضةثيدةكريت شيكار ثةيامةكة لةبةشـــيكدابؤنكردن هةستي تةنيا هاندةدريت. وميشـــكةوة راســـتي بةالي ثةيوةنديهةســـت و داهينان ناوضةي كة هةيةكوير خؤشةويستي كةواتة وسؤزةكانة.ئةطةر نةبيت لةوكاتـــةدا تةنيا نيية،هةســـتي كة بينني بةخؤمان قةناعةتخستني لةكار بؤ هةية تواناي بؤنكردنورد ضاو كويركردني و ديكة هةستةكانيتةســـليم تةنيا بريكردنةوةو بوونةوةو

بةبؤن. بوون

بؤنةوة بةهـــؤي كاتيـــك مـــرؤظكةسيكةوة خؤشةويســـتي دةكةويتةبةســـادةيي مةســـةلةيةكة ئةمـــة هةروةها قورسة كاريكي شيكردنةوةيئةطةر تةنانةت هةبيـــت بؤنيك ئةطةرريطة لةخؤت بيت خؤشـــيش بؤنةكةئةو خؤشةويستي ناو بكةويتة بطريتسيكســـيت وروذاندني يان كةســـةوةلي و ريطري بكوذيت ئةو كةسة بةرامبةربكةيت،شيكردنةوةيئةممةسةلةيةش

قورسة. هةروةك كاركردنمـــدا لةمـــاوةي ضارةسةركاريكي دةرووني كاتيككةسيكدوردةكةويتةوة لةكةسيك يت

دةل ثيم

شـــةهوةتي بؤ ةويجل يـــان ناتوانيت

ثيم وبةدؤشـــداماوي بطريت مرؤظيـــككة ئةوةي دةزانم لؤذيك بةثيي يت:

دةل

ةتانةداحال لةم نيية. راست روودةدات

لةنةستدا با يمدةل هةميشة بؤضي نازانم

بطةريني. كيشةكة ضارةسةري بؤثيضةوانةكةي يـــان ثركيشـــيمانئارةزووةكانمان و كةســـيك بةرامبةرةكة بوونةوةية لةنةســـتدا،

كةل بةهؤي

لـــةم نموونانة: يةكيكة ضريؤكة ئـــةميت:

دةل ثياوة كة لةنةخؤشةكانم يةكيك

منيش و دةويم ئةو خؤشـــي دةزانـــمهاوبةش ي

خال زؤر دةويـــت، خؤشـــم

ديكة لةوكةسي بةدةر لةنيوانمانداية،شياوبيت من بؤ نابينم كة لةدةوروبةرمشـــتيكي م

بةال بطونجيت، مدا

و لةطةل

ئةوة بينمة ليدةكات نةتوانم تياداية واميةك لةسةر يدا

لةطةل كة خؤم بةرضاوي

بخةوم. جيطادا

لةطةل ثةيوةندي كة كضةش ئةو

قســـة كة ليكردبـــووم هةبـــوو داوايدةيويست كة بكةم ثياوةدا ئةو

لةطةل

ثياوةكةش بكات، دالةطةل هاوسةريتي

ذنةكة بؤ شـــتي هةمان جاريك ضةنـــدكردبؤوة كة خؤشـــي دةويت دووبارةناتوانيت بيهينيتة م

بةال بؤي، وشياوة

جيطا لةســـةريةك خـــؤي بةرضـــاويقةناعةت دةكريت ضـــؤن ثيكةوةبن.خؤشي ثياوةي ئةو كة بكريت بةذنيكدةويت خؤش ئةمي ئةويش و دةويـــتبؤمن، ذني طونجاوترين تؤ يـــت

بل ثيي

ناتوانم ناديار هؤكاريكـــي لةبةر مبةال

وةك كة خؤمـــةوة يخةيال بيهينمـــة

بنووم؟ تدالةطةل هاوسةر

دةرووني ضارةسةركاريكي وةك مندةثرسم: لةرووي ةتانةدا

جؤرة حال لةم

ئةو وا ئةو ذنة ضييةتي سيكيســـيةوةدةكات ليي؟ بيبةش ثياوة خؤي

نيية، ئاســـانيية بةو مةســـةلةكةديكةي ئـــةوي ضونكـــة هةركةيـــان ئارةزووكردني تاثلـــةي خؤش دةويتهةريةكةيان يـــدا.

لةطةل هاوســـةريتي

سةرسورمانةي ئةو ميوةال دةيويست

ئاسان ئةمةش هةروا بكةويت و دةستطيذاوي لةناو هةقيقـــةت م

بةال نةبوو،

هؤكاري سرييةوة. خؤي ثرسيارةكةداذنةكة بؤئةوة دةطةرايةوة ةتة

حال ئةو

كة دةهينا بـــةكار عةرةبي عةتريكيشاراوةي ي

ئةقل دةكرد! دروستي دايكي

بةبؤني سيكسي وروذاندني ثياوةكةشدةكردةوة. رةت ذنةكة دايكي

بةثيكةنني دةســـتمان ثيكـــةوةعةترة شوشـــة هةموو كـــرد كاتيـــكدروســـتي دايكي كة عةرةبييةكانـــيتةنةكةي ناو فريـــي دانة بؤي كردبووهيناو بةكار تازةي وعةتري ةكةوة

خؤل

دالةطةل كارليكي كـــرد واي لةثياوةكةدايمركينيتةوة نةستي بيئةوةي بكات

شـــةهوةت تابـــؤو مةســـةلةيسةرســـامييةو مايةي مةســـةلةيةكةمرؤظ نا، بؤضي دذبةيةكي تيادايـــة،دذ ســـةيرو بوونةوةريكـــي خـــؤي شـــةهوةتي كة لةكاتيكدا بةيةكـــة،بؤنة ئـــةو لةبةرئـــةوةي دادةخـــاتوروذاندني كة بةكةســـانيكةوة بةندةنةشياوة تابؤو بةرامبةريان سيكســـي

42 سةردةم زانستى 54

مبـــةال ثيشـــوودا، وةك لةنموونـــةي

هةنديك واتة هةية، ئةمةش ثيضةوانةيسةرنجيان كةســـاني ديكة كةس هةندايكي بؤني لةبةرئةوةي رادةكيشيتهةنديك يـــادي. دينيتةوة يـــان باوكيســـةرنجيان ثياويك لةكضـــان هـــةنئةو بؤني رادةكيشـــيت لةبةرئـــةوةييان ياد، دينيتـــةوة ثياوة باوكيـــانديتةوة عارةقةكـــةي بؤني تةنانـــةتتيبينيةكانمانةوة بةهؤي م

بةال ياديان،

زياتر لةذنان ثياوان دةركةوتووة بـــؤمدادةمركيننةوة سيكســـيان هةستيبةتابؤكانةوة ثةيوةندي بؤنة ئةو كاتيكلةبؤني بؤنانةيكة ئةو دةبيتبؤنموونةنزيكة لةوانةية هؤكاريئةمةش دايكةوةبةوروذاندني هةستكردن بؤ بطةريتةوةو ي

قؤناغي مندال زوو واتة سيكســـي

بازنةي ناو وكةوتنة نةستي رةثبوونيبةطوناهةوة. هةستكردن

سيكسيدا لةسةرنجراكيشاني بؤنيةكيك دةطيريـــت، طرنـــط يكـــي

رؤل

لةســـةر زؤرانةي ينـــةوةلـــةو ليكؤل

ينةوةيةكيليكؤل كـــراوة ئـــةم بابةتة

لةوة جةخت بةريتانيية ليدزي زانكؤيك

خةل يةكي و حةفتا لةســـةدا دةكات

ســـةرةكيية رةطةزيكي بؤن ثييانوايةلةطةل سيكسيدا، لةسةرنجراكيشاني لةو ســـةرةوة ريذةيةي ئةو بؤ ريزمدا

طةورةترة. لةمة هةقيقةت باوةرةدامهةية بؤن ســـةرضاوةيةك ضةنـــدبزويني ســـؤزي ئارةزوو ي

تياياندا رؤل

دةبينيت وثياودا ذن لةنيوان سيكسيئةمانةن: كة

خواردن بؤنيتةنيا كؤئةندامي واية خواردن برواكاري يـــان دةوروذينيـــت هـــةرس بؤضوونيكي ئةمـــة م

بةال تيـــدةكات،

يةكةميان بةشةكاني ناتةواوة، ضونكةنني، جيا لةيةكرتي مرؤظ جةســـتةيثةيوةنديدارن و طونجاو طشتيكي كو

بةل

42 سةردةم 55زانستى

بارســـتاييةكي مرؤظ يةكرتيدا.

لةطةللةطةل جيانةكراوةية بةيةكداضـــوويبةرؤحةوة ثةيوةندي جةستة يةكرتيداـــةوة

بةئةقل و بـــةدةروون هةيـــةو

بةســـييةكان ثةيوةندي

دل هةيـــة،هةية. جطـــةرةوة طورضيلةو وطةدةوثضكؤلة هةموو خانةيةكي بةمشيوةيةبةهةموو ثةيوةنـــدي لةجةســـتةماندابةالمانةوة لةبةرئةوة هةية، شتيكةوةدةبينني لةنيوان نيية كاتيك ســـةيرثةيوةندي هةية، سيكســـدا و خواردنسيكسي ثيويستي لةهةقيقةتدا كو

بةل

زؤر بةهؤي غةريـــزةن دوو و خواردنطري ثيكـــةوة بةتوندي هـــؤكارةوة

دراون.غةريزةي خؤراك بؤني لةراســـتيدابةرئةنجام، وةك دةوروذينيت سيكسيو سيكسي وروذاندني ناوضةي ضونكةمرؤظيش و يةكيكة لةميشكدا خؤراكيئةم

لةطةل ـــة

مامةل زؤر خؤبةخؤيـــي

ئةو لةوانةية دةكات، ثةيوةندييـــةدابؤ ريطة نزيكرتين يت

كـــة دةل وتةيةي

وتةيةك بيت يان ثيـــاو طةدةيةتي يدل

يان بةمةجازي يان تيادابيت ناتةواويسةرةكيةكة مةبةستة شاردنةوةي بؤ بةكارهاتبيت

لةجياتيسيكس وشةيدل

راستييةي ئةو دركاندني لةجياتي واتةبؤ ريطةيةكة طةدةي ثياو بووني تير كةنةري

ثال هانداني يان يدا

لةطةل خةوتن

تيايدا. سيكسيدةبيتةهؤي خواردن بؤني هةنديكم

بةال سيكســـي، وروذاندني ئارةزووي

كارة ئةو خواردني ديكة زياتر هةنديكدةكات،هؤكاريئةوةشيانبؤكيمياييدةطةريتةوة كة خؤراكييانة ئةو ماددةسيكس هةستي وروذاندني دةبنةهؤيهـــؤكاري تايبةتي دةطةريتةوة يان بؤسيكسي بةئةزموونيكي ثةيوةندي كة

هةية. ناخؤشةوة يان خؤشكة ثياوة لةنةخؤشـــةكانم يةكيك

كردم: باس بـــؤ ئةمةي لةمبارةيةوةســـال دوانزة تةنيا تةمةنم ئةوكاتـــةخســـتبووة ضاوم كة كضةش بوو ئةوكة هةر دايكي بوو، دراوسيمان سةريكضةيدا بةو ئيمةي بةشي دةكرد نانيبووني ئامادة واتا نـــان بؤني دةنارد،خؤشةويستي يةكةمني كضة ئةو ئةو،لةدواي و ئةو رؤيشـــت بوو لةذايانمدا،ناني بؤني تائيستا ة

ســـال ئةو هةموو

دةوروذينيت. غةريزةم سؤزو برذاوجةستة بؤني بؤني فريومون و

ئاماذةيةكي ثيويســـتة ســـةرةتاكة بدةين كورت بةوشـــةي فريومـــونشوينيكي لةضةند رذينانةي لةو بريتييةئارةقةوة لةريـــي جةســـتة هةيـــةوبةركةوتنةوة يان تايبةت بةشيوةيةكيوشـــةيةكي فريومون دةطويزريتةوة،و وروذينةر طـــري

هةل واتة و طريكيـــة

سيكسي لةمرؤظ بةرثرسة لةوروذاندنيهةية ســـةرةكي ـــي

رؤل ـــدا و

و ئاذةل

كردن. زاوزي بؤ

ئاذةل لةهاندانيتايبةتي بؤنيكي بةتةنيا فريومونة

مامةل نةستدا

لةطةل و نيية جةستةيي

دةبزوينيت، زاوزي وغةريزةي دةكاتتامي يان ئارةق لةبؤني بؤن بريتييـــةئاستي م مرؤظ لةســـةر

دةم، بةال ناو

جةســـتةدا بؤني

لةطـــةل بةئاطايـــيو

ئـــاذةل هةروةهـــا دةكات كارليـــك

لةريي فريومون هةروايـــة. رووةكيشخؤي ي

رؤل و دةطرييـــت

بؤنـــةوة هةل

كة ئةو بؤنةي لةوانةية مبةال دةبينيت،

بةتةنيا خؤي طرتووةهةل فريومؤنةكةي

وسةرنجراكيشان وروذاندن سةرضاوةيكارليك ةتـــي

لةحال هةرضةندة بيـــت،

لةيةكرتي دووانة ئةو ئةستةمة كردنداو

ئاذةل هةروةها مرؤظ جيابكرينةوة،

دةنيرين بؤن لةجةستةيانةوة رووكيشطوزارشـــت ئةو بؤنة يـــان دةردةكةنبؤ بوونةوةرة ئةو لةثيويستي دةكاتهةية جياوازي لةمرؤظدا م

بةال ثيتاندن،

سيكسيية ئارةزووي بووني ئةويش كةبـــةزاوزي نيية ثةيوةنـــدي و تةنيـــائـــارةزووي ضونكـــة و زؤربوونـــةوة،بيت ئارةزوو تةنيا لةوانةية جووتبوونةتي

حال لةهةنديـــك بؤ جووتبـــوون و

ئارةزووي دةشـــيت دياريكراويشـــدامرؤظ ثيوستي دةربريني بؤ جووتبوونلةهةنديك كردنـــةوة

خؤبةتال بيت بـــؤ

هةســـتكردن بةتوورةيي وةك ةتيحال

هيالكي. يان شكستي يانثال دةشـــيت ئةمانـــة هةمـــوو كاري ئةنجامداني بؤ بنين بةمرؤظةوةشـــةهوةت ئارةزوو م

بةال سيكســـي،

بؤني ديت، يةكـــةم بيطومان بةثلةيبةركةوتن لةنزيكةوةو لةكاتي جةستةسيكســـي ئارةزووي و لةدوريشـــةوةباسمان ثيشرت دةوروذينيت، هةروةك لةريـــي ماضكـــردن كـــرد فريومـــونبةيةكةوة نووسانةوة وباوةشـــكردن وليك لةناو ضونكـــة دةطويزريتـــةوة،كو

بةل هةية، ليو و ســـةر وســـةرزمان

زماندا لةهةنديـــك ســـةير لةوةدايـــةوةك بؤنموونة بؤنكـــردن مـــاض واتـــةلةبورما و ســـيبرييدا هندي و لةزمانيبؤن م

بةال ئةفةريقاش، و لةخؤرئـــاواي

بيت بؤنكردنةوة لـــةدوورةوة لةريـــيسيكســـي ئارةزووي يـــان لةنزيكةوةبةطشتي جةســـتة بؤني دةوروذينيت،ثيســـتةوةية بةســـةر و ئةو ئارةقةيئارةزووي كونيلةكانييـــةوة بةهةموولةطةل م

بةال دةوروذينيت، سيكســـي

وةردةطريت ديكةش بؤني ئةوةشـــدالةكونيلـــة بـــؤن يدةمذيـــت،

وهةل

طةورة رووبـــةري زؤر بؤ زؤرةكانةوةدةنيريت.

سيكسيةوة لةرووي كةس هةنديكدةوروذيت، جةســـتة ئارةقي بةبؤنيناثليؤنثوناثرت-يسةرؤكيفةرةنسيبةناو لةنامة دةورذاو جةستة بةئارةقيبؤجؤزفني-ي خؤشةويستي بانطةكةيدا

42 سةردةم زانستى 56

ثاريس، دةطةمة شةو سبةي يت:دةل

جؤفني كة نامةية ئةم مةشـــؤ. خؤتناوةرؤكةكـــةي خـــؤي لةمةبةســـتيكة طةياندووة ئـــةوةي تيدةطةيشـــتناثليؤن لةهاتنةوةي بةر رؤذيك ضةندميذوو كة نهينيانةي لةو نةشوات، خؤيثؤناثرت ناثليؤن دةكات ئاشـــكراياندةبوو، شـــةرةكاندا لةثشووي كاتيكبؤماوةي دةدا بةجؤزفـــني فةرمانـــيخؤي نةشـــوات، زياتر لـــةدوو هةفتةبةناوي ذنانةي عةتريكي م جؤزفني

بةال

تيكةل لةوانةية بةكاردةهيناو ظايوليتعةترةدا ئةو

لةطةل ئارةقةكةي بووني

بزوينةي ئارةزوو هاوكيشةكيميايية ئةوبيئةوةي كردبيت دروست ناثليؤن بؤكة هةنديك كةس بزانيت. ناثليؤن بةمةهةنديك بةشـــي دياريكراو بؤني تةنيائةو بةناوبانطرتين دةكةن، ثةســـةندسيكس ئارةزووي كة جةستة بةشانةيوا نوي لةغينياي ـــة،

بنبال دةوروذينن

كة بيت باو قةناعةتة ئةو دةردةكةويتثةيوةندي لةسةر كاريطةري

بنبال بؤني

ئاواييمال كةســـيك هةبيـــت كاتيـــك

بؤ دةبات دةستي دةكات لةهاوريكةيدةكيشيتةوةو دةستي ثاشان و ي

بنبال

لةو ئةمةش خـــؤي، يدةيخاتـــة بنبال

بؤني بووني وتيكةال كة ســـؤنطةيةوة

بةهيز مرؤظةكان نيوان ثةيوةندي

بنباليارمةتيدان بؤ ئاماذةيةكيشة و دةكات

لةيةكرتي. كردن ثشتطريي وـــدا

بنبال بؤنـــي

مـــرؤظ لةطـــةل

بيئاطا يـــان نةســـتي بةشـــيوةيةكيهةنديك لةهةستيشدا دةكات، ة

مامةل

بةبؤني كة دةدركينن ئـــةوة لةثياوانلةذنةكانيان داوا و دةوروذيـــن

بنبـــال

تا نةشـــؤن خؤيان بؤماوةيةك دةكةنيان

بنبال ئارةقي وروذينةرةي بؤنة ئةو

نةستي هةروةها هةنديك كرداري بكةن.دةيانكات مـــرؤظ بيئاطـــا هةيـــة كةبؤني لةريي سيكســـي تـــا وروذاندني

فريومون رووبدات، رذينةكاني ةوةبنبال

و هةن دازؤر لةذير بنبال بةذمارةيةكي

لةدةستةوة، و دوورن داثؤشراون بةموورذينانة ئةو

قؤل بةبةرزكردنةوةي م

بةال

لةوانةية دةردةدةن، وبؤن دةكرينةوةلةهؤكارةكاني بيـــت ئةمـــة يةكيـــكلةكاتـــي دةســـت بةرزكردنـــةوةيهةروةها بةيةكرتيـــدا، باوةشـــكردنلةرووي سيكسيةوة ذن كاتيك دةبيننيبووندا جووت لةكاتي يـــان دةوروذيتهةروةك بةرزدةكاتةوة دةســـتةكانيدةربضيت ي

بنبال بؤني دةيةويت يي

بل

وروذاندن رووبدات. ولةوانةية تةنيا بوونةوةربيت مرؤظبةهؤي و دةكات سيكس رووبةروو كةنزيكدةبيت ة

ئةمدؤخةوةلووتيلةبنبال

بؤ كراوة دةبن دةســـتةكاني و زؤرجاروروذاندني بووني زياد و بؤن دةركردنيبؤنكردنةوة لةريي هةنديك سيكســـي.هةنديك طةالني دةوروذيـــن، بةلـــووتئةفةريقي و ئةســـكيمؤيي عةرةبـــي،لةكاتي دةخورينن يةكرتي لووتي هةنرايةك م

بـــةال لةيةكرتي، وكردن

ســـال

وكردني

كردارة ســـال ثييواية ئةم هةيةئةطةر يةكـــرتي

لةطـــةل بؤنةكانـــة

سيكســـي وروذاندني ليي مةبةســـتهةن وثياوان ذنان هةنديك م

بةال نةبيت،

لووت ليدان يان دةست بةبؤنكردن يانلةرووي دةوروذين لةيةكرتي خشاندن

سيكسييةوة.زاوزي ئةندامةكانـــي بؤني م

بـــةال

دادةنريـــت ســـةرةكي بةرةطـــةزيو زي وةك بؤني لةوروذاندني سيكسيدابؤنيضووكوطونةكانلةزييذنداهةنديكيدا

لةطةل دةردراوهةنكةبؤنيانليديتو

رذينةكاني لةدةردراوي زؤر ريذةيةكيدروســـت وروذاندن كة هةية فريومونئةفةريقا بةشيوةيةكي ذناني دةكات،ماددةية دةبةن لةم بةشـــيك خؤرسكتا لةرووي طوييان دةيدةن لةثشتي و

مبةال بوروذينن، ثي ثياوي سيكسييةوة

ريذةيةكي هاوســـةريتيدا لةثةيوةنديبؤني هةردووكيان هاوسةرةكان زؤريئةو كة يةكيكيان يان دةكةن يةكرتيدةبيت بةالوة ثةســـةند وروذاندنـــةيدةكات يان بةشانةي جةستة بؤني ئةوسيكسي تا ئارةزووي دةيليســـيتةوةوةك بوروذينيت و ئةمة لةذن و ثياودا

هةية. يةكدةربـــارةي ينةوةيةكـــدا

لةليكؤل

ثياو سيكسي كؤئةندامي بؤني كاراييذن، سيكســـي ئارةزووي لةوروذاندنيلي بؤنةي هةمان ئـــةو كة ماددةيةكتةلةفؤندا بةســـةر ثرذينراوة هاتووةبةو تةلةفونيان ذنانـــةي و دواتـــر ئةوئاشـــكرا ئةوةيان كردووة تةلةفونـــةسيكســـيان ئـــارةزووي كـــردووة كة

وروذاوة.سةرةكي يكي

رؤل دةميش ناو بؤني

وةك سيكسيدا، لةوروذاندني دةطيريتبةشيكي طةورةي ماض وتيشمان طرنطيمةســـةلةي بؤ لةوروذاندندا كارايـــيدةم تامي ناو و بةهةناســـة بؤن كردنرذينةكاني دةطةريتةوة بةهؤي بووني برواواية زمان. ليو و لةســـةر فريومونذن دةمي بؤني خؤرسك بةشيوةيةكيخؤش مانطانةدا سوري ماوةي لةكاتيخؤرسك يي ئاماذةيةكي

بل هةروةك نيية

ثيكةوةنووســـان كة بيت بؤئـــةوةيسيكس ناكريت. سوودةو لةوكاتةدا بيهةية لةنيـــوان مرؤظةكاندا جيـــاوازيبؤني كةســـة هةر و دةربـــارةي بؤنبؤني يان شـــوينيك ثةســـةند دةكاتهةنديك دةيوروذينيت، زياتر شوينيك هةنديك و طـــوي ثشـــتي بةئارةقةيوهةنديكي ســـةر ثيستي بةئارةقةي

دةوروذيت. و...هتد ثي بةبؤني ديكةسةرضاوة

فوزية الدريع د. الرائحة والجنس،

ط1 ، 2008 الجمل، منشورات

57زانستى سةردةم 42

باشرتين ضارةسةر بؤ ضرضي ثيستد. فةرةيدون قةفتان*

42 سةردةم زانستى 58

ثيست تةقشريي يان ثيكردنتويكل

ثييل ثيســـت Chemical Peels يانجوانكاريي بؤ كيمياويـــي بةماددةيجوانكاريي بؤ ريطايةكة ثيست روويثيست. رووكةشي نةخؤشيي بردني

ال و

ثيســـت ثيكردنـــيتويكل بؤئـــةوةي

بؤ بزانريت دةبيت بيت ســـةركةوتوونييةو ثيويست كي بؤ كي ثيويســـتةوطرنطةو نةخؤش رؤشنبيرييي ئاستيبايةخثيدان كارةكة ئةنجامداني ثاشو طرنطـــن كاري ضاوديريكـــردن و روو لةثيســـتدا كة طؤررانكارييةكانيبيســـت بؤ دريذخايانن ثانزة دةدةنهةتا لةوانةيـــة و دةخايةنـــن

ســـال

بن. هةتاييدةبيـــت نةخـــؤش ثيشـــبينييو بيت واقيعييانة واتـــة يســـتيك

ريال

ضارةســـةرييةكة بزانيـــت نابيـــت وادةبيت تةنيا كو

بةل ســـةدة لةســـةدا

بيـــت. بةثلةي باشـــرتبوون بةهيوايثيكردني

تويكل يان

ثييل ثيست يةكةم

ة(لةكة:ثةل ضارةسةركردني بؤ ثيست

هةروةها بةكارديت دةموضاو ة)يمال

تيشـــكي بةر ثيســـتي بـــؤ ضرضييةي

جوول بةهؤي ضرضيي م

بـــةال خؤر،

Muscle action ماســـوولكةوةSag- ثيســـت شـــؤربوونةوةي يان تةمةنةوة gin of the skinبةهؤيكو

بةل نابيت ضارةسةر ثيكردن

بةتويكل

وةك: دةبيت ضارةسةر ديكة بةريطايثيست راكيشـــاني يان بةرزكردنةوةيـــان Botox بؤتؤكـــس ،FaceliftCollagen injec- جني

كؤال اددةي

م

ثيستةوة. ناو كردنة tions

بةثيست دةستكردن ثيش ثزيشكدةبيت ثيست ثيكردني

تويكل يان

ثييل

باسي و بسةنطينيتهةل نةخؤش باري

بؤ دةرئةنجامةكةي ضارةسةرييةكةوبداتوئةطةر نةخؤشبكاتثاشانبرياربطةيةنريت بةئةنجـــام بةريكوثيكـــيبةدةســـتةوة باش ئـــةوا ئةنجامـــيبةشيك برينداركردني بةهؤي دةدات.بؤ كيمياوييـــةكان ماددة لةثيســـتثاش و دةكـــةن كار ثيكـــردن

تويكل

ثيســـت بةمـــاددةي برينداركردنـــيبةدروســـتبووني تويذي و كيميـــاويثيستEpidermisبةهؤي سةرةوةيثيكهاتةكاني و دراوسي رووثؤشةكانيو جوان ضاك ثيست ديكةي ثيستةوةكاريطةريي بةمشـــيوةية و دةبيـــتنةخؤشخســـتني بـــؤ تيشـــكي خؤرثيكهاتةكاني دةبيتةوةو كةم ثيســـت

42 سةردةم 59زانستى

وةك Dermisيش ناوةراست تويذيجوان ثيست دةبنةوةو تازة جني

كؤال

دةبيت.ثيست تويكلثيكردني ميذووي

ميســـريية لــــةســـةردةمـــــيدةستي

ثييل ثيســـت ديرينةكانةوة

ترشي ئةم كارة ثيكردووةو سةرةتا بؤLactic acid بةكارهينراوة، الكتيـــكشةرابي ناوةراستدا لةسةردةمي م

بةال

تارتاريك ترشـــي كـــؤنOld wineو ئةمرؤ Tartaric acidبةكارهينراوةو

AHA:ئةلفاهايدرؤكسي ترشـــةكانيبةكاردين. Alfa Hydroxy Acids

بةماددةي ســـةردةم ضارةسةريثيستةوة ثســـثؤراني لةريي كيمياويلةو بةدةستهيناوة، باشي سةركةوتنيP.G.Unna بؤ ئؤنا جي ثي ثسثؤرانةئةسيد ساليسيليك باســـي يةكةمجارRes-

ريسؤرسينؤل ،Salicylic acid

ترايكلؤر Phenolو

orcinol، فينـــؤلTCA:Trichlor-ئةســـيد ئةسيتيكبووة ثاشان كردووةو acetic Acidيكيمياويي ثةيدابووني ماددةي بةهؤيثيســـت رت

قوول تويذي بـــؤ ديكة كة

بةكاردين.بةيكةرو شةســـتةكاندا ني

لةساال

Baker and Gordon طـــؤردؤنكة

قوول تويذي بؤ كيمياوييان ماددةي

بةتايبةتي ضرضيي كةمكردنةوةي بؤبةكارهينا. دةم دةوروبـــةري ضرضييضةندين تائيستا ي-1980ةوة

لةســـال

جيـــاوازو ثيكـــةريتويكل مـــاددةي

بؤ مةبةستيك بةكاردين. هةريةكةساريذبوون قؤناغةكاني

طؤشتةوزوون، وهةوكردن، مةياندندروستبووني ناوثؤش، طةراندنةوةيsو دروســـتبووني خوين دةزوولـــةيدروســـتبووني وبةهـــؤي جـــني

كؤال

ضاكدةبيتةوة. ضرضيي جينةوةكؤال

تويكلثيكردن ضؤنييةتي

ئةم رةضاوي ثزيشـــك ثيويســـتةكردني دةستنيشـــان بكات: نـــة

خاال

جؤري بةثيـــي مـــاددةي كيميـــاويمامناوةنديي و

جؤري قوول بؤ ثيست،

نةخـــؤش رةزامةنديـــي دةبيـــت Acetone ئةســـيتؤن وةربطرييـــت، دةبيت ثيســـت بـــؤ البردني ضةورييناسكةكاني شوينة بدريت، لةثيســـتلووت، نـــاوةوةي وةك ليـــو، ديوويضاو و لووت ئةمالوئةوالي درزةكانـــي

يان Vaseline بةظازليـــني دةبيـــت Petrolatum gel تـــةم

ثيرتؤال ي

جيل

كردني دةست نيشان بثاريزرين، ثاشماددةكة ثيكةر

تويكل ماددةي جؤري

لةثيســـت دياريكراو ماوةيةكـــي بؤ جؤريك ضةنـــد كة كاتيك دةدريـــت،دةبيت بةكاردةهينرين ثيكـــةر

تويكل

لةثيست بدريت، هةرجارةو يةكيكيانثيكةر

تويكل ليدانـــي دواجـــار ثـــاش

دةكريتةوة هاوتا واتة

نيوترال ثيستدةنيردريتةوة ـــةوة

مال نةخؤش بـــؤ

هةر ثةيدابووني لةكاتـــي بةمةرجيكثةيوةندي نةخؤش دةبيـــت ماكيـــك

بكات. بةثزيشكةكةيةوةيان

ثييل ثيســـت باسة شايةني

بارانة ئةم بؤ ثيســـت ثيكردنيتويكل

ثيســـت تؤخبووني بةكاردةهينريت:دةموضاو، رووي لةكةي يان ثةلة وةكثيست ضرضبووني و ئةســـتووربوونبووني

ضال خؤرةوة، تيشـــكي بةهؤي

ثيست هةوكردن ثيســـت، رووكةشيزيبكةي تيشـــكي ئيكس و لةئةنجامي

عازةبة.تويكلثيكردن جؤرةكاني

رووكةش: ثيكردنيتويكل يةكةم،

Superfi- رووكـــةش ثيكردنيويكل

ت

ةثةل البردني cial Chemical P.بـــؤ

ثيستي دةرةوةي بةشـــي يان لةكةي

و دةدريت رووي دةموضـــاو ئةنجـــامدةرةوةي تويـــذي كاردةكاتةســـةرثيست سوور ثيســـت بةئاستي يةك و

ثةيدا دةكات. سثي يهيل دةبيت و

مامناوةند: ثيكردنيتويكل دووةم،

Mediumمامناوةند ثيكردنـــيتويكل

ضرضيي ضارةسةري بؤ .Chemical Pئةنجام خؤرةوة تيشكي بةهؤي ثيستبةشـــي كاردةكاتةســـةر و دةدريتثيست ناوةراستي تويذي سةرةوةيسوور ثيست سثي و بةئاســـتي دوو و

دةبيت.:

ثيكردنـــي قوول

تويكل ســـييةم،

Deep Chemi-

قوول ثيكردنيويكل

ت

و

قـــوول cal Peels بـــؤ ضرضيـــيبةشـــلةي دةم دةوروبةري ضرضيـــيBaker and Gor- طـــؤردؤن بةيكةركة don solutionئةنجـــام دةدريـــتكاردةكاتةسةر ةو

قوول ثيكةري

تويكل

ناوةراستي تويذي ناوةراستي بةشيثيســـت و ســـي ثيســـت بةئاســـتيكةميك

لةطةل دةبيت ســـثي بةباشي

دةزوولة واتة ســـووربوونةوة يان بيتيكراوة. كاريان زؤر خوينينةكان

ثيست جؤرةكانيثيست جؤري بةثيي ثيكردن

تويكل

ريطا بةدوو كة دةطةيةنريت بةئةنجامؤطاو

طل ريطةي دةكريت: دةستنيشان

Fitz- فيتزثاتريك ريطةي Glogawوتةمةن بةثيـــي patrick. يةكةميـــانخؤر بةتيشـــكي و ثريبووني ثيســـتثيســـت Photoagingجؤرةكانـــي

جؤرةوة: بةضوار دةكاتي

ســـال 20-30 يةكــةم: جــؤري

تةمةنـــةدا لـــةم و دةطريتـــةوةزوو م

بةال كةمـــن، طؤررانكارييـــةكان

ثيســـت كةم رةنطـــي روو دةدةن ونابيت ئةستوور ثيســـت دةطؤردريت،

42 سةردةم زانستى 60

كةم ميينة دةبيـــت. و كـــةم ضـــرضهةرضي دانانيـــت. مكياج يان هـــةرتةنيا ثيكـــردن

بةتويكل ضارةســـةرة

قوول جؤري سوودبةخشةو رووكةشزيانبةخشة.

يدةطريتةوة جؤريدووةم:40-30 سال

زوو طؤررانكارييةكان تةمةنةدا لةم وزوو هةر ثيست و دةبن مامناوةند يانكو

بةضاونا بةل رةنطـــي دةطؤردريت،

دةردةكةويت، ئةستوور بةدةستليدانزةردةخةنة وةك ضاالكـــي لةكاتـــيهةنديك ميينة دةبيت، ضرض ثيســـتضارةسةرة هةرضي دادةنيت. مكياججـــؤري دوو هـــةر ثيكـــردن

بةتويكل

بةكارديت. مامناوةند و رووكةشي

ســـال 50-60 ســييةم: جــؤري

ثيســـت تةمةنةدا لةم و دةطريتـــةوةثيســـت رةنطي تةواو و دةبيت ثيريئةستووربوون ثيســـت دةطؤردريت،بـــةردةوام بةضـــاو دةردةكةويـــت،دةزوولةكاني و دةبيت ضرض ثيســـتهةميشة و ديارن. ميينة فراوان خوينهةرضي دادةنيـــت. ضـــر مكياجـــي دوو ثيكردن هةر

ضارةســـةرة بةتويكل

مامناوةند. و رووكةش جؤريي

70-60ســـال ضــوارةم: جــؤري

زؤر تةمةنةدا ثيست لةم دةطريتةوة وةميشي

خؤل زةردو رةنطي و دةبيت ثري

شيرثةنجةي تووشي لةوانة و دةبيتدانانريت، مكيـــاج ببيـــت، ثيســـت دةبيت. هةضي يش

قل يـــش

قل ضونكة

تةنيا ئةوا ثيكردنبةتويكل ضارةسةرة

دةبيت. يبةقوول

Fitz- فيتزثاتريـــك 2. ريطـــةيبةشةش دةكات ثيســـت :patrickجـــؤرةكان بةثيـــي جـــؤرةوةودةكريت: دةستنيشان ثيكردن

تويكل

و ســـثي دووةم: و يةكةم جؤري

ضارةســـةر دةبيت، تؤخ خؤر لةبـــةرباش ئةنجامةكـــةي ثيكـــردن

بةتويكل

ثيكردنةتويكل ماكي هةرضي دةبيت،

تيكضوون دةبن. رةنط كةمرت تووشيخؤر لةبةر و ســييةم: ســـثي جؤريثيكردن

بةتويكل ضارةسةر دةبيت تؤخ

ماكي مبـــةال ئةنجامةكـــةي باشـــة،

زياترة تيكضوون رةنط ثيكردنتويكل

Scarringبةدي ثيست بوونيضال و

دةكريت.،ضارةسةر

جؤريضوارةم: قاوةييكال

لةنيوان ئةنجامةكةي ثيكردنبةتويكل

خوارةوةداية. سةرةوةو جؤرةكانيتـــؤخ، ثينجــةم: قاوةيـــى جــؤريباشة، رووكةش ثيكردنى

تويكل تةنيا

باش

قوول مامناوةندو ثيكردنىتويكلنيني.

تؤخ هةميشة و رةش شةشةم: جؤريثيكردنى

تويكل تةنيا Tanning نابيت،

ثيكردنـــىتويكل باشـــة، رووكـــةش

نيني. باش

قوول مامناوةندوتويكلثيكردن مةرجةكاني

ثريبووني و تيكضـــوون - ثلـــةيبةخـــؤرPhotoaging ئةو ثيســـتبةخؤر ثيســـتي زؤر كة نةخؤشـــةينةسووتاوة نابيت هةر ســـووتاوة يان

بكريت. بؤ ثيكردنيتويكل

واز دةبيـــت جطةرةكيـــش -بينيت. لةجطةرةكيشان

نةشـــتةرطةريي ثيشـــرت - ئةطةرضةند ثـــاش بـــؤ نةخـــؤش كرابيت:ئةوكاتة لةنةشـــتةرطةرييةكة مانطيكبكريت. ثيكردني بؤ

دةتوانريت تويكل

ئةطةر طشـــتيي، تةندروستيي -ثيكـــردن بةكارهات

تويكل بـــؤ

فينؤل

طشتيي نةخؤش دةبيت تةندروستييدةبيتةهؤي

فينؤل ضونكة بيت، باش

،Arrhythmia

دل ليداني تيكضووني

بن، ســـاغ دةبيت جطةر طورضيلـــةوكيمياويي مـــاددةي ذةهري ضونكـــةجطةرةوة طورضيلةو ي لةري ثيويستة بؤية دةرةوة بكريتـــة و ريـــت

نةهيل

خوين ناو كرياتينيني يؤرياو بؤ تيستطونجاو دةبيت جطةر و تيســـتةكاني

ECG

دل كارةبايي كاريـــيبـــن، هيل

بيت. طونجاو دةبيتئةنجامداني - دةروونســـاغيي، بؤنةخـــؤش دةبيـــت ثيكـــردن

تويكل

و نةبيـــت دةروونـــي نةخؤشـــييبيت. ثةسةند ثي ئةنجامةكةي

دةبيـــت نةخـــؤش - دةرمـــان،بةكارنةهينيت، ســـكثري دذة حةبيلةدةموضاودا خؤي حةبة ئةم ضونكةـــة،

ثةل ثةيدابوونـــي دةبيتةهـــؤي

وارفارين وةك شـــلكةرةوةي خويـــنضونكـــة دةبيـــت بةكارنةهينريـــت،لةشـــويني خوينبةربوون دةبيتةهؤيهةفتةيةك ـــدا،

قوول ثيكردنـــي

تويكل

دةبيت

قوول ثيكردنيتويكل لةثيـــش

بةكارنةهينريت. ئةسثرين حةبيميذووي نةخؤشةي ئةو تاميسك، -هةبيت دةبيت تاميســـكي نةخؤشييو بؤ ثيكـــردن

تويكل ثيـــش دوو رؤذ

ئةسايكلؤظير حةبي رؤذ ثينج ماوةيوةرطرتبيت.

وةخت ثيش نةخـــؤش - ئةطـــةرثةيدابوونـــي و ثيســـت بوونـــي

ضال

هةبوو كيلؤيدي واتة زيادة طؤشـــتيبةئةنجام بـــؤ ثيكردني

تويكل نابيـــت

كيلؤيدي لةوانةيـــة ضونكة، بدريـــتطؤشـــتة ئةم و ببيت زياتـــر ثةيـــدالةثيســـتي بةتايبةتـــي زيادةيـــةشدةبيت، ثةيدا شةشـــدا و ثينج جؤريقوول و مامناوةنديي ثيكردنـــي

تويكل

ناوةراســـتي تويذي كاردةكةنةســـةريان دةبيت و كيلؤيد ثةيـــدا ثيســـت

42 سةردةم 61زانستى

بوو هةبوو بوونيضال ثيســـت ئةطةر

لةوانةية ثيكردنةكةشتويكل شـــويني

ببيت.

ضالثيكردنـــي

لةتويكل بةتايبةتـــي -

لةئةنجامةكة نةخؤش دةبيـــت داقوول

ثيشوثاش ئاطاداربكريتةوةو نموونةيو بدريت ثينيشـــان ثيكردنـــي

تويكل

ئةطةر بيـــت ئارةزوومةند نةخـــؤشثيكـــردن بةئةنجام

تويكل نـــا نابيـــت

بطةيةنريت.ريتان دةرماني نةخؤش - ئةطـــةردةبيت وةربطريـــت ئايزؤتريتينؤيـــنمانط شـــةش تـــا بيوةســـتينيت ونابيـــت ثيكـــردن

تويكل تينةثةريـــت

بطةيةنريت. بةئةنجامكاردةكةنة فاكتةرةكاني هةروةها

بريتني لة ثيكردنتويكل يي

قوول ســـةر

نةخـــؤش و ضريي ماددةي ميـــذوويبةيةكةميان ســـةبارةت ثيكةر

تويكل

ئايا بيت ئاطادار ثيويســـتة ثزيشـــكرادةيةك ض تـــا نةخـــؤش ثيســـتي ثيطةيشتووة؟ زياني خؤر بةتيشـــكيطؤشـــتي تووشـــي ئايـــا لةرابردووداثيســـت بووة؟ زيـــادةي كيلؤيـــدينةشـــتةرطةريي، ئايـــا لةرابـــردوودا

Dermabrasion ديرمائةبرةيـــذنرابردوودا يـــان لةماوةيةكي كورتـــيريتان ئايا كراوة؟ ضارةسةر بةلةيزةرIsotretinoinي ئايزؤتريتينؤيـــنفاكتـــةري هةرضـــي وةرطرتـــووة؟روونـــي بةمشـــيوةية دووةميشـــة

دةكةينةوة.

تويكلثيكةر ماددةي ضرييلةسةر سةربةست: ترشي بووني .1ثيكةر

تويكل ماددةي شـــلةي هةنديك

نووسراوة ترشـــةكة ســـةديي ريذةيئةوةي نيية، راستةقينة ثيوةري كة

ترشي بووني (pH) يان ئيض ثي طرنطةشلةيةك pKaي pKa ية. سةربةستنيوةي تيايدا كة ئيضةي ثي ئةو واتةكةم بؤيةpKaي ترشداية لةشيوةي

زؤرترة. سةربةستي ترشي واتةلةثيســـتداني جارةكانـــي .2يي

قوول بةثيي ثيكةر:

تويكل مـــاددةي

ئةم جاريك ضةند ثزيشك ثيكردنتويكل

سثيبووني و دةدات لةثيست ماددةيةجارةكاني ذمارةي دةموضاو ثيستي

دةكات. دةستنيشان ليدان

42 سةردةم زانستى 62

و ليـــدان نيـــوان كاتـــي .3جاريك مانط يـــةك ليدانيكـــي ديكة:شةش و رووكةشدا ثيكردني

لةلةتويكل

ثيويســـت بوو ئةطةر مانط جاريـــكمامناوةنددا. ثيكردني

لةتويكل

ثيكةر:تويكل ليدانـــي ريطةي .4

سةر بةضيلكةيةكي ترشـــةكة ماددةليدةدريت، يان ئةســـفنج ضة

فل لؤكة،

لةضرضييةكاني نابيت ترشةكة ماددةناشـــبيت و كؤببيتـــةوة ثيســـتداو خوارةوة. بيتة بةدةموضاويشـــدابيت زؤرتر ماددةكـــة ضةند ترشـــيي

كاردةكات. رتقوول ئةوةندة

ضةند ماوةي كاتي لةثيستدان: .5رت

قوول ترشةكة ئةوةندة بيت زؤر ليدان

وةك ماددةي لةهةنديـــك كاردةكات، SA:Salicylicئةســـيد ساليسيليك

فينؤل ئةسيد، acid، تريكلؤرئةسيتيكبةئاو روونكردنةوة شلةي جيسنةر ويكؤليك

طال بؤ م

بةال نيية، ثيويســـت

Glycolic acid روونكردنةوة ئةسيدثيويستة. بةئاو

ثيســـت: ثيكهاتةكاني ضريي .6دواي ضاكبوونـــةوةي لةبةرئـــةوةيلةثيكهاتةكانـــي ثيكـــردن

تويكل

ضارةســـةر دةبيت خؤيةوة ثيســـت Radiationئيكـــس بةتيشـــكيضريـــي treatmentكاردةكاتةســـةرضاكبوونةوةكة و ثيست ثيكهاتةكاني

نابيت. بةتةواويبريني و داثؤشـــيني 7. ثيضـــاندةرمانـــي هةنديـــك ثيكـــردن:

تويكل

كةمكردنةوةي داثؤشـــةر بؤ ثيضةروضاكبوونـــةوةي زوو ئيـــش وئـــازاروبةرطي وةك: بةكاردةهينرين برينةكةي

ثؤل ، ظيطيلؤن، بةرطي

هايدرؤجيـــل

سيليكؤن. بةرطي و يوريسةيننةخؤش طةنجكةرةوةي ثيست: .8

هايدرؤكوينؤن تريتينؤين، دةتوانيتثاش ئةسيد هايدرؤكســـي ئةلفا يان بؤئةوةي بدات لةثيست ثيكردن

تويكل

ثيستةوةو ناو بضيتة باشـــرت ترشةكةببيتةوة. ضاك برينةكة زووتر

ظازلني هةتوان: يـــان 9. مةرهةمرادةيةك تـــا ي

جيل ثيرتؤليؤم واتـــة

دةثاريزيت. ثيستلةبةرئةوةي البردن: ضةوريي .10ترشـــةكاني مـــاددة زؤربـــةي زؤريناتوينةوة، لةضةورييدا ثيكردن

تويكل

بؤ ثيســـت ســـةر ضةوريي البردنـــيترشةكان ذوورةوةي ضوونة باشـــرتمةبةستة ئةم بؤ ثيويســـتة، كاريكييان

سيثتيسؤل كهول،

ئةل ئةسيتؤن،

بةش سي بؤنموونة لييان طرياوةيةكلةئةســـيتؤن بةش يةك و كهـــول

ئةل

بةكاردةهينريت.ترشي لةثيستداني ضؤنييةتي .11لؤكة سةر بةضيلكةيةكي ثيكةر:

تويكل

لةثيستي ترشـــةكة ماددة يا طؤزيكو لةناوضـــةوان ســـةرةتا دةموضـــاوو تا ضةناطـــة دةدريت بةرةو خـــواربةباشـــيي دةموضاو ئةطةر ثيســـتيديكة جاريكي دةتوانريت نةبوو سثيي

لييبدريتةوة.دةبيت ثيست: 12. ســـثيبوونيثيست سثيبووني هةتا ترشةكة ماددةثيكردني

لةتويكل و بدريت لةثيســـت

دةبيت ســـثيي بةرووني رووكةشـــداثيســـت يشـــدا

قوول لةجـــؤري و

دةبيت. ةميشيخؤل سثيبوونةكةي

هاوتاكردن روونكردنـــةوةو .13ئـــةوةي ثـــاش :Neutralizationبةئاوي دةموضاو سثيي دةبيت ثيستيسثرةي يا ســـارد خاولييةكي سارد،سةر ترشـــةكةي ماددة بايكاربؤنةيت

هاوتا دةكريتةوة. روون و ثيست

رينماييةكانلةتيشـــكي دووربيت دةبيـــت -دةبيـــت خـــؤرةوةو ئةطـــةر نةكـــراكليتةو و بةكاربهينيت بةهيز دذةخؤري

ثيشثان بةكاربهينيت. شةثقةيي،

جيل تةم

ثيرتؤال يان ظازةلني -

لةثيستي ئةنتيبايؤتيك مةرهةمي يانبدات.

ثيست تويكل كة دةبيت بزانيت -ثيســـت بةثيي بؤماوةيةك و دةكاتناشـــريين ثيكردنةكة

تويكل يـــي

قوول

بيبينيتةوة، ثزيشك ثيويستة و دةبيتمانطييةك ثيكردنيرووكةشدا:

لةتويكل

ضارةسةركردنةكاني لةكاتي واتة جارجؤري م لةهـــةردوو

بةال داهاتـــوودا،

3-2 جار دةبيت داقول و مامناوةنديي

لةهةفتةيةكدا ببينريت.شـــويني هةوكردني ئاطاداريي -

بيت. ثي كردنةكة

لتويكل

تاميسكي لةرابووردوودا كاتيك -ثيش دوو رؤذ دةبيـــت هةبووبيـــت،حةبي رؤذ تا حةوت ضارةســـةرييةكة

وةربطريت. ؤظيرئةسايكل

رووكةش تويكلثيكردنيجاريك ثيويستي بةضةند نةخؤشهةفتانة هةيـــة: ضارةســـةريية لةم يي

قوال ضاكبـــوون، يـــا مانطانة هةتا

ضريي، ئيض، بةثـــي بةندة برينةكةيترشـــةكة بةكارهيناني ماوةي و بريضارةسةر بؤ بةمشـــيوةية و نةخؤشئامادة رووكـــةش ثيكردنـــي

بةتويكل

نةخؤشـــيي نةخؤش ئةطةر دةكريت:حةبي دةبيت بيت هةبوو تاميســـكيهةفتة دوو بؤماوةي ؤظيري

ئةســـايكل

بدريتي.بـــةئامادةكردنـــي ســـةبــارةتثيويستة ضارةسةرة ئةم بؤ ثيستيشضارةســـةرييةكة ثيـــش دوو مانـــط

42 سةردةم 63زانستى

خيرا بؤ و خؤرةوة لةتيشكي دووربيتثيكردنةكة

تويكل بريني ضاكبوونةوةي

ســـةرةوةي بةشـــي تةنكردنـــي و و زؤرتر ثيســـت دةرةوةي تويـــذيثيويستة ترشـــةكةش وبوونةوةي

بال

ظيتامني ثيش ضارةسةر هةفتة ضوارA بةنةخؤش بدريت.

ديوي رووكةشدا ثيكردنيلةتويكل

و دةبيت برينـــدار ثيســـت دةرةوةيضاك بؤ ضـــوار رؤذدا لةمـــاوةي يةكتؤخ رةنطـــي ناريكـــي دةبيتـــةوة، رووي كةمةكانـــي طؤرانكارييـــة و نويرت ثيست دةكاتةوةو ضاك ثيســـتثلةيةكة سثييبوون ثلةي دةبيتةوة،دذةخؤر و نةرمكةرةوة ثاككةرةوة، وبةكاردةهينرين. ضارةسةرييةكة ثاشكيمياوييةكانـــةش كة ئـــةو مـــاددة

وةك: جؤريكن ضةند بةكاردينكة ئةسيد ئةســـيتيك - ترايكلؤربةكارهيناني :TCA كورتكراوةكـــةيبي (10-35%) بةخةستي ماددةية ئةمخةسترت 50%و م

بةال دةبيت، كيشـــة

ثيســـت، بوونـــي ضال دةبيتةهـــؤي

ثيست ســـثيبووني ســـووربوونةوةوئةطةر دةردةكةويت، دةقيقةكدا لةيةككاريطةريي بكريتةوة دووبارة زؤريشلةثيست ليداني دواي و دةبيت ي

قوول

بةروونكردنةوة ثيويســـتي شوينةكةبةئاو. نيية

ئةم جيســـنةر: ثيكردنيتويكل -

و كات بةكارهينان بؤ ئاســـانة جؤرةبةثيســـت وتويكل ناويت راطرتنـــيثيســـت دةدريت، دةكات، لةثيســـتروون ثاشـــان بةئاو و ســـثي دةكات

14 لـــة: ثيكهاتـــووة دةكريتـــةوة،14 طرام

لةطةل

ريسؤرســـينؤل طرام

14 طرام

لةطةل ئةســـيد ساليسيليك %95

ئةســـيدلةطةل لـــة85% الكتيك

تةواو بؤ100ميلليمةتـــر و

ئيثانـــؤلدةكريت. بةزؤري بؤ زيبكةي عازةبةوتا و بةكارديت ثيست ئةستووربوونيسةر كاردةكاتة بكريتةوة دووبارة زؤر

ثيست. ييقووال

ئةســـيد ســـاليســـيليــــك -هايدرؤكسي بيتا :SA كورتكراوةكةيدةتويتةوة لةضةورييـــدا ئةســـيدة،ضةوريي ي رةشي

بؤ خال باشـــة بؤية

رةشانةدا ةعازةبةو لةم خال لةزيبكةي

دةكات، كار باشرت لةترشةكاني ديكةســـركردنةكةي و هةوكردن دذة كاريبـــري كةمكردنـــةوةي دةبيتةهـــؤيكـــة نائاراميـــي ســـووربوونةوةوروو ثيكردنـــدا

تويكل لةجؤرةكانـــي

20-%30 بـــةخـــةســـتــي دةدةن.بةئاســـاني و بةكارديت وي

بةبةربـــال

دةكةويت. دةســـت لةدةرمانخانةكانثيست عازةبةو زيبكةي بؤ بةكارديتثريبوون بةكةميي،وةكبةشيك لةشلةيلةثيســـتي نةخؤش كاتيك جيســـنةرو كةم بةكزانةوةيةكي هةست دةداتدةقيقة ثينج و ثاش دةكات نائارامييهةرضةندة و دةبيت ســـثيي ثيســـتئارام ثيســـت ســـارد بةخاولييةكـــيروونكردنةوةي م

بـــةال دةبيتـــةوة،

نيية. ثيويستبي

قال كاربؤن: - دووانؤكســـيدي

شـــلةيةكي ناو CO2 دةخريتة رةقيو ئةلكهـــول و ـــة لةئةســـيتؤن

تيكةل

لةثيستدةدريت 15-5 ضركة بؤماوةيبةكارهينان ييويسرتاو، بؤ

بةثييقوال و

ثيكردنةكةيتويكل يي

قووال ئاسانرتةو

كؤنرتؤل ئاسانرت نايرتؤجني لةليكويدلةثلةي- CO2 زانياريش بؤ دةكريت،

لةثلةي نايرتؤجني ليكويد دايةو 78Cرةق هةروةهـــاCO2ي 196C-داية.ي

ضال بؤ بةتةنيا وشـــك) ي

(ســـةهؤل

بؤ يان بةكارديـــت زيبكـــةي عازةبةترايكلؤر

لةطـــةل رت

قوول كاريطـــةري

بةكارديت. ئةسيد ئةسيتيكئةســـيد هايدرؤكســـي ئةلفـــا -بةسروشتيي :AHA كورتكراوةكةيوةك م

بـــةال هةيـــة، لةخواردنـــدا

طاليكؤليك ئةسيد، ترشةكاني الكتيكو ماليك ئةســـيد تارتاريك ئةســـيد،بؤ كيمياوي بةشـــيوةيةكي ئةســـيددةكريـــن. دروســـت ثيكـــردن

تويكل

لةدةرمانخانةكان بةخةستي%10-70 بةضريي-%50 م

بةال دةكةويت، دةست

دةموضاو رووي ثيكردنيتويكل 70 بؤ

بةضريي ئةسيد طاليكؤليك بةكارديت.دةموضـــاو، رووي ـــةي

70% بـــؤ ثةل

ثيســـت ثريبووني عازةبةو زيبكـــةيوي بةكارديت.

بةبةربال خؤر بةتيشكي

بةخيرايي طاليكؤليك ترشي هةروةهادةموضاو هةمـــوو رووي لةثيســـتيبايكاربؤناتي يـــان بةئاو و دةدريـــتبـــؤ دةكريتـــةوة. روون ســـؤديؤم كردن

ضارةسةركردني نةخؤشيي تويكل

دةكريت ثيســـت و ئةســـتووربوونيFluo- 5-

لةطةل اليكؤليك ئةســـيد

ط

طاليكؤليك بكريت،

rouracil تيكـــةلثيست جؤرةكاني هةموو بؤ ئةســـيد

بةكارديت. كيشة بةبيمامناوةند تويكلثيكردني

رووكةش جؤري

لةطةل بةبةراوردثيويســـتة مامناوةند ثيكردني

تويكل

ضاكبوون هةتـــا مانطانة يا هةفتانـــةبةهـــؤي بكريـــت و ضةنـــد جاريـــكجار يـــةك تةنيا برينـــي زؤرتـــرةوةماددة ئةو دةطةيةنريـــت. بةئةنجـــامبةسي بةكارديت كة كيمياوييةكانةشو دةكرين

تيكـــةل بةيةكـــةوة جؤر

بوونضال كيشـــةي كةمرت و كاريطةرن

هةية: ثيســـتيان تيكضووني و رةنط

42 سةردةم زانستى 64

TCA%35 Sol-

يةكةم،CO2 لةطةلشلةي

دووةم،TCA %35لةطةل ،id

ســـييةم،TCA %35لةطةل جيســـنر،ةي

تيكةل هةروةها ئةسيد يكؤليك

طال

هةن. زؤرتريش جياوازيخــــةســـترت يـــان TCA%50دةبيتةهؤي ضونكة بةكارناهينريـــت،و تيكضـــوون رةنـــط بـــوون،

ضال

بةضريي

فينؤل ثيســـت، طؤررانكارييثيســـت كرياتيني 88% زؤر بةتينـــةوي

بةقوول زياتر يت

ناهيل و دةمةينيـــت

ناوةراســـتي تويـــذي بؤ ماددةكـــةبوون

ضال دةبيتةهؤي بروات. ثيســـت

زؤر بؤية ثيســـت تيكضووني و رةنطفينؤل ئةطةر بةكاردةهينريت، كةمرتماددةي

روونبكريتةوة دةكريت لةطةل

ثيكردنيتويكل بـــؤ ديكةدا كيميـــاوي

ثايروظيك مبةال بةكاربهينريت.

قـــوول

ئيسايل بةكارناهينريت ئيستا ئةسيدو بةكاردةهينريت ئيســـتا ثايروظةيتبةرزترةو ديكة لةواني ثي ئيضةكـــةي

كاريطةرة.بزانيت ئةوة نةخؤش ثيويســـتة ثيســـت مامناوةند ثيكردني

كةتويكل

تويـــذي و دةكات برينـــدار زؤرتـــر م

بةال دةكات، هةو ثيست ناوةراستي

دروســـت كؤالجيني زؤرتر هـــاوكاتضاك ثيســـت باشـــرت واتة دةبيـــتمامناوةند ثيكردني

تويكل دةكاتةوة.

بةخؤرتيكضوو- ثيستي بؤ: بةكارديتبةخؤر ثيســـتي طلؤطاو، ثلـــةدوويكةم، ضرضيي تؤخبوو، و ئةســـتووريان نيشتوو ي

ضال و ثيست تؤخبووني

رؤضوو.ثيكةريكـــي

تويكل TCA %50

بةريذةي كالســـيكة، مامناوةنـــديسةرةوةي بةشي خةســـترت 50% يانبريندار تويذي ناوةراســـتي ثيســـت

بةكاربهينريت بةتةنيا ئةطةر دةكات،رةنط تيكضووني كيشةي دةبيتةهؤيم

بةال ثيســـت، بووني

ضال و شـــيوةو

ماددةكاني

لةطةل 35% و بةخةســـتيدةبنةوة. كةم زؤر كيشةكان ديكةدا

نةخؤشـــيش بـــؤ ئامادةكردنـــيمـــاددةكان بةريكيـــي بؤئـــةوةيسةري بةشـــي ثيســـتةوةو بضنة ناوثيست تويذي دةرةوةي ســـةرةوةيزؤر ثيســـت ثيويســـتة بكات

تويكل

ئةسيتؤن يان

بةسيثتيسؤل بةباشـــيضةورييةكـــةي بكريتـــةوةو ثـــاك كارة ئةم ئةطـــةر و البربيت ســـةرينةكريـــت جيبةجـــي بةريكوثيكـــيو ناريك ثيكردنيكي

تويكل دةبيتةهؤي

لةيةكنةضوو.ســـي تـــي ليـــدان: ضؤنيةتـــي دةدريت يةكســـاني و ئـــةي بةريكيناوضةوان ئةوالي ئةمالو و لةناوضةوانلةكؤتاييدا و لةروومةتةكان و ثاشـــانذير دةطاتة2-1ميلليمةتر تا ليو سةرتي ســـي بريي ضاو، وي

قةراخي ثيل

ثلةي ليدان، بةذمـــارةي بةندة ئةي و ثةســـتاني ليدان تيني تيربـــوون،لةماوةي بةركةوتن، ماوةي يان كات

ثيست دةقيقة دوو تا 30 ضركة نيوانديكة جاريكي ئةطةر دةبيت، ســـثييثيكةرةكة

ماددة تويكل بوو ثيويســـت

دةقيقة 3-4 ثـــاش دةبيت ليبدريتئيسك سةر ضاو و وي

ثيستي ثيل بيت،

رؤضوون و

لةوانةية تووشي ضال زياتربيت ئامادة دةبيت ياريدةدةريك بنب،ئةطةر ماددةكة ضاو شتني سرين و بؤثينجةم لةرؤذي ضاوةوة و ناو ثةرييةرةش قةتماغةيةكي تا حةوتةهةمـــداسووردةبيتةوةو ثاشان و دةبيت ثةيداكةمةوة بةاليةني هةروةها نامينيـــت.بكريتةوة نابيت دووبارة

سال يةك تا

بـــؤ 13 مانطدا 6 مانط و لةمـــاوةيضاك و دروســـت ثيســـت كؤالجيني

دةبيتةوة.قوول تويكلثيكردني

بريني ـــداثيكردنـــي قوول

لةتويكل

دةطاتة بةشي و دةبيت

ثيست قوولثيست ناوةراستي تويذي ناوةراستيكاتي ســـاريذبوون بؤ برينةكة بؤيـــةبةيكةر شـــلةي ثيويســـتة، زؤرتري

لة3 ثيكهاتووة بةكارديت كة طؤردؤنلةشـــلةكةدا

فينؤل ميلليمةترلة%88

بة55% لةطةل دةبيت خةستييةكةي

42 سةردةم 65زانستى

لةطةل ؤثينراودل ئاوي 2 ميلليمةتـــر

سيثتيسؤل شلةي سابووني 8 قةترةكة كرؤتؤن 3 قةترة رؤنـــي

لةطـــةل

و دةدات ثيكـــردنتويكل ياريـــدةي

ذوورةوةي ضوونـــة دةبيتةهـــؤي.

فينؤل زؤرتري

ماددةية ئةم باســـة شـــايةنيمـــاددةي بةهيزتريـــن تائيســـتاباش كـــة ئةنجامـــي زؤر كيمياويـــةتويذيكي

فينؤل بةدةستةوة، دةدات

دةكات دروســـت كؤالجـــني نويـــيكؤالجينةي لـــةو كة ئةســـتوورترةثةيـــدا لةيـــزةر بةضارةســـةري

كاريطـــةرة زؤر دةبيـــت هةروةهـــاضرضييةي ئـــةو بـــؤ ضاككردنةوةيو بةثيســـتثرييي ثةيوةنـــدي كـــة م

بةال هةبيت، خـــؤرةوة كاريطةري

ماكيالوةكيشـــيهةية.طؤردؤن بةيكةر شــلةي ماكةكاني

و

دل ةي ســـكؤل طوشـــيني

كيشـــةي و

دل ليداني ناريكوثيكـــيســـاريذبووني بؤ جطةر، طورضيلةوثيويســـتةو زؤر كاتيكـــي ثيســـت شـــةش ثيســـت ســـووربوونةوةيلةجؤرةكانـــي مانـــط دةخاينيـــت،رةنط دةبيتةهـــؤي زياتـــر ديكـــة

رؤضـــوون و بـــوونضال تيكضـــوون،

هةرضةندة ثيســـت، هةوكردنـــي و ئةطةر م

بةال هةيـــة، الوةكيي ماكي

لةهةموو بةكاربهينريـــت بةباشـــييديكـــة ضارةســـةرييةكاني جـــؤرة قوول ضرضيـــي بـــؤ كاريطةرتـــرةودةبيت بؤية باشـــرتة لةلةيزةريشو ماكة باشـــةكةي كاريطةريية لةبةرباش بةكارهينانـــي الوةكييةكانـــيثزيشكي تةنيا و بســـةنطينريت

هةل

كارة ئةم دةبيت ثســـثؤر شارةزاوبطةيةنيت. بةئةنجام

لةيزةرةوة بةهـــؤي هةرضةندة

42 سةردةم زانستى 66

قـــوول ثيكردنـــي

تويكل ئيســـتــــا

بـــؤ مبـــةال بــــةكارناهينريـــت،

واتة دةم دةوروبةري ضرضييةكانيثيســـت و طلؤطاو ســـي بـــؤ جؤريكاريطةرة. زؤر ضوار ثلة ثيريبوونيدانةخراو و داخـــراو بةدوو جـــؤريلةجـــؤري دةكــريـــت، جيبةجـــيشـــلةكة داخـــراودا ثـــاش ليدانـــيزينك شـــريتيكي يـــان بةثالســـتةرئةم و دادةثؤشريت ثيست ئؤكسايدياريدةي رت

قوول زياترو داثؤشـــينة

ضوونةذوورةوةيشـــلةكةدةدات.بةشةش دةكريت دةموضاو روويدةوروبةري ناوضةوان، شـــوينةوة:راســـت، روومـــةتـــي دةموضـــاو،دةوروبةري و لووت ضةث، روومةتيدةقيقة ثانزة دةبيـــت و دةموضاوشـــلة لةم ليداني ثشـــوو لةنيـــوانلةدووريي شلةكة هةبيت. شوينانةدا

نيوان ـــيلةهيل 3-2 ميلليمةتـــرةوة

بةدووريي ليو و ثيســـت هةروةهـــاوي

ثيل لةقةراغـــي ميلليمةتـــر 1-2

ضـــاوةوةدةبيـــت ليبدريـــت.تويكلثيكردن الوةكييةكاني ماكة

ثيســـت، تيكضوونـــي رةنـــط هةوكردن، رؤضـــوون، و بـــوون

ضال

ثيست، بةردةوامي سووربوونةوةيطريـــي بضووك واتة زيبكـــة، ميليـــابةســـةر ثيســـتي بضووكـــي ســـثي

رووخســـارةوة.ثيست نةخؤشييةكاني ثسثؤري

سليماني زانكؤي ثزيشكيي– يجيكؤل

داطري كردووة هيمني ئؤقيانووسي ميكرؤبســـواللةي زؤر يكي

كؤمةل هيمن ئؤقيانووســـي يي

قوال كرد زاناكان ئاشـــكرايان

بةكرتيايانةشيان ئةو دةبينرين و بةئاستةم كة زؤربةيان لةخؤطرتووة ميكرؤبيرووبةريكي و و رةنطيان ســـثيية ســـثاطيتي دةضن لةمةعكةرؤنةي كة تيدايـــة

يؤنانة. رووبةري بةرامبةر كة داطريكردووة طةورةيان،

دةســـال بةدريذايي دةريايي ذياني هةذماركردني لةضوارضيوةي ئةم رووثيوة

كرمي و ـــدارتويكل و و كرمؤكة نةزانـــراو ميكرؤبـــي يك

كؤمةل ئةنجامـــدرا كـــة

زانســـتي يخةيال فيلمةكاني ناو ي

خةيال لةبوونةوةري هةنديكيان لةخؤطرتووة،

لةوياليةتي لةودزهول ئاوييـــةكان زيندةوةرة لةتاقيطةي ســـوضني ميض دةضن.ئاوييةكان رايطةياند ميكرؤبة هةذماركردني بةرنامةي و سةرؤكي ماساضوستسنةبوو بةرفراوانرت ئاوييدا ذياني بوارةكاني لةهةموو دؤزينـــةوةكان ضوارضيوةي

ميكرؤبةكان. لةجيهانيلةخانةي 30 ســـفر بةتةنيشـــتييةوة كة يةك ئاشـــكراي كرد هةذماركردنةكة240 مليار بةرامبةر كيشـــةكةي كة هةية لةئؤقيانووســـةكاندا جياواز ميكرؤبي

وشكانيية. يئاذةل طةورةترين كة ئةفةريقيية فيلي

دةربارةي ميكرؤبةكان دةكةويت دةست باشرت بريؤكةيةكي هةذمارةوة ئةم لةرييلةخؤدةطريت دةرياكان ناو زيندةيي بارستايي زؤربةي كة لةكاتيكدا بةتايبةتيلةئايندةدا دةشـــيت طؤرانانةي لةو تيطةيشـــتن بؤ ثيوةريك دةبيتة و ئةمةشئاووهةواو بةطؤرانكارييةكاني ثةيوةندييان لةوانةشة و رووبدةن لةئؤقيانووسةكانبةكرتياي دةرياكاندا لةبنكي زيندوو بارستايي طةورةترين هةبيت. ثيسبوونةوةلةخؤراكةكةيدا و دةضيت ســـثاطيتي لةمةعكةرؤنةي كة فرةخانةية زةبةالحـــي

لةئاودا. هايدرؤجني بةكربيتيدي دةبةستيت ثشترايطةياند ئامـــار بؤ زانســـتي ليذنةي ئاراســـتةكاري جيطري و ظيكتـــؤر طاالردبةكرتياي ضونكة بكةنةوة، بـــةرز تؤرةكانييان ناتوانن راوضييـــةكان هةنديجار

دةبيت. ثيوة لةرؤبيان زياترواتة يؤنان بةرووبةري بةكرتياية ئةم كة كرد ئاشكرا ئةوةشي ئامارةكة هةروةها

شاياني دةرياكاني داطري كردووة، طؤشـــة، ضوار كيلؤمةتر 130 هةزار نزيكةيو كرمؤكةكانة يان رؤبيان خؤراكي ذةهراوية مرؤظ بؤ كة بةكرتياية ئةم باســـة

دةكات. دابني هيمندا لةئؤقيانووسي ماسييةكان خؤراكي ذياني ليرةشةوة

42 سةردةم 67زانستى

بةبةردبوو سوتةمةني جؤرةكانىطـــازى رةش، لةنةوتـــى (فؤســـيل)ى

لةحال وزى بةردين

خةل سروشـــتى،

ثيداويســـتيةكانى زؤربـــةى حازردا دةكريت كات، دابـــني وزة جيهانيـــى

بكةين: ثيناسةيان بةمشيوةيةرةش: نــةوتى يــــــان ثيـــرتؤللةهايدرؤكاربؤنات ؤزة

ئال ةيةكى

تيكةل

هـــةزاران ثيكهاتةى و كة بةســـةدانلةثيكهاتةكانى كةميك

لةطةل تياداية

بةئؤكسجني هايدرؤكاربؤنى ئاويتة بووهةروةهـــا و طؤكـــرد و و نيرتؤجـــنينا لةثيكهاتةى سادةى شتيكى رةنطة

بيت. تيدا (نازيندةوةرى) ئؤرطانىنـــةوت40%ى حـــازردا ـــى

لةحال

دابني جيهان وزةى ثيداويســـتيةكانىنةوتى بةرميليكـــى لةهـــةر دةكات. ثةيدا ثيكهاتانة ئـــةم جيهانى خاوىطازؤلني دةبيتة 40%ى زياتـــر دةبن:33%ى نزيكـــةى (بـــؤ ئؤتؤمبيـــل)،ســـوتةمةني(مازؤت)، رؤنى دةبيتـــةبةنزينى بؤ دةطؤردريت 9%ى نزيكةىدةبيتة 5%ى بةنزيكـــةى فرؤكةكان،قري، دةبيتة 3%ى نزيكـــةى طريـــس،5%ى كـــة كةميشـــى زؤر بةشـــيكىبؤ جيهانى بةشيوةيةكى بةرميلةكةيةثيشةسازى كيمياكارى بةرهةمهينانىبةمانايةكى وةردةطرييت

ـ كـــى

كةل

ئاماددةكردنى بؤ بةكارهينانى ديكـــةالستيك ثالســـتيك، بؤياخ، دةرمان،

ئةم بةكارديت، ثاكةرةوةكان..هتد ومانيادا

ئةل وةك تيكى

لةوال ريذةيـــةش

زياترة.ئةلكانةكان ثيكهاتةى ســـةرةكىدةتوانريـــت و (نةوتـــن) ـــن

ثرتؤل

كارليكـــى بةهـــؤى بووتريـــتبةرفراوان بةشـــيوةيةكى سووتانيان

بةكاردةهينرين. CnH2n + 2 + (Y)O2=nCO2+

(n+1) H2O+Eزيادة، Y ماناى ذمارة، N ماناى

طةرمية. E وزةىئؤتؤمبيل) (ســـوتةمةني طازؤلنيوردة ئاويتةبـــووى ةيةكـــى

تيكةل

12 تـــا 5 كـــة لةهايدرؤكاربؤنـــات

سووتةمةنييةبةربةردبووةكانكؤتايياننةهاتووةدوكانى سالح محةمةد ئةندازيار

42 سةردةم زانستى 68

يةكيك تيدايـــة. كاربؤنـــى طـــةردى ةى

لةتيكةل كـــة ثيكهاتانـــةى لـــةو

هيكسانى (مةســـيل طازؤلينةكةدايةتةواوةتيشـــى ســـوتانى و دووةمة)

هاوكيشةيةية: ئةم بةثيى H2O + 7 H2O = 8 + طةرمـــى

C7H16 + 11 O2ةيةكى

تيكةل سروشـــتى: طـــازى

بةريذةى ميســـانة طازى ســـةرةكىكةم لةطازى بريكى

98%-65 لةطـــةل

ريذةيةكى و بيوتان و ثروثان و (ئيسانو هايدرؤجني لةكربيتيـــدى كةميـــشســـتومةنيةكى سروشـــتى ئاو. طازىجياوازى بةكارهينانى ضةندان نايابةوكارةبا بةرهةمهينانى لةوانـــةش هةيةوزة ثيدانى و

ناومـــال و بةكاربـــةرى

بةرذةوةنـــدى و ثيشةســـازى بـــؤ لةريـــذةى10%ى كةمرت هةمةجـــؤر.بةرهةم لةجيهاندا كة سروشتى طازىكيميايى ســـةرضاوةيةكى وةك ديتســـوتاندنى ميســـان بؤية بةكارديت

تيايدا. ســـةرةكية طؤرانكارى CH4سروشتى طازى ثيناضيت ئيستاش تاكاروبارى بؤ طونجاوبيـــت ئامرازيكى

طواستنةوة. و هاتووضؤئؤرطانني تاويرى بةردين: وزى

خةل

شيوةيةكى و هةية سووتانيان تواناى ولةكاربؤن كة ؤزييـــان هةية

ئال بينايى

كةميك هايدرؤجني و و و ئؤكســـجنيوز

ثيكهاتوون. خةل نيرتؤجني كربيت و

ثيكهاتووة: قؤناغانة لةميةكةمني :peat ـــوزى ثيـــت

خةل

هاتووة، لةرووةكةوة كـــة ثيكهاتةيةهاتووة. لةسليلؤزةوة ضونكة

:lignite ليطنايـــت ـــوزىخةل

شـــوينةوارى و ثيكهاتةية دووةمـــنيخؤى كـــة ديـــارة تةختـــةى ثيـــوةنزيكةى و هاتووة لةوةوة لةبنةرةتدا

كاربؤنة. 32%ى

bitu- بيتومينى يان تةر وزىخةل

و-60 ثيكهاتةية سييةمني :minousكاربؤنة. 78%ى

ئةنرتاسيت يان ســـةخت وزىخةل

ثيكهاتةية anthracite: دوايةمـــني80- و وزيكى رةشى بريقةدارة

خةل و

كاربؤنة. 90%ىئةم بوونى دروست بروايةدان لةوى

سال 300 مليؤن ماوةى قؤناغة ضوار

جؤرة هةر بدةن ســـةرنج خاياندووة.بةخؤى تايبةت كانيكى وزيكيـــان

خةل

جياواز لةوةى بةشـــيوةيةكى و هةيةبةكاردةهينريت. ديكة

دةبيـــت

ســـال هـــةزاران بـــؤ وةك ـــوزى

خةل ئادةميـــزاد كـــة

لةتازةترين بةكارهيناوة. سوتةمةنىبةكارهينانيتى بةجيهينانةكانيشـــى،كؤك ـــوزى

خةل بـــؤ بةرهةمهينانـــى

و ســـةخت (coke)، ئـــةو كاربؤنـــةوزى

خةل ؤثاندنى

دل دواى كـــة رةقةية

بؤ ئةمةش دةمينيتـــةوة، بةرديـــن خاوةكةى لةكةرةســـة كانزا وتنى

ثاال

خاو كةرةســـةيةكى وةك و هةروةهاديكةى جؤرةكانى بةرهةمهينانى بـــؤ

بةكارديت. كيميايىجيطرةوة وزةى

ســـوتةمةني بةبةردبوو (فؤسيل)وزةى بةرهةمهينانى بؤ ستومةنيةكةوزةى و بةكاردةبريـــت فؤســـيلىبةبةردبووش لةماددةى بةبةردبووىـــوزى

و خةل بةرديـــن ـــوزى

وةك خةل

و سروشـــتى غازى و نةوتـــى رةشماددانةش ئةم دةردةهينريت. ثرتؤللةهةوا و دةردةهينرين زةوى لةناخىبؤ دةســـوتنرين ئؤكســـجيندا

لةطةل

كة طةرميـــةى ئـــةو بةرهةمهينانـــىبةكاردةبريت، بوارةكانـــدا لةهةموو

ثيشوو. هةروةكبـــؤ ســـةرةكى ســـةرضاوةى

لةهـــةوادا، كاربـــؤن دونؤكســـيدىبةبةردبووةكانة ستومةنية سوتاندنىزامنكردنى و بؤ بةرهةمهينانـــى وزةطرنطى ئةوانةش لـــةدواى هاتووضؤ،لةبةكارهينانـــى طؤرانكارييةكانـــىبؤ لةناوبردنى دارستانةكانة. و زةوىشؤريكى (دةست وةك درةخت نموونةدادةنريت، ضونكة سروشتى كاربؤن)دةمذيت

هةل كاربـــؤن دووانؤكســـيدى

ئةم شيبوونةوةشـــياندا لةكاتـــى و كاتيك ودةكةنةوة.

بال بةهـــةوادا طازة

دةطاتـــة كاربـــؤن دووانؤكســـيدىبؤى زؤرى بةشيكى ئاســـمان، هةواىم

بةال دةمينيتةوة،

ماوةى200ســـال

هةتاهةتاية بـــؤ ديكةى بةشـــةكةىلةســـةردةمى دةمينيتةوة. لةهةوادابةبةردبوو ســـوتةمةني ئيســـتامانداوزةى ســـةرةكى80%ى سةرضاوةىثيكدةهينيت، جيهـــان ثيشةســـازىنويـــووة لةســـةرضاوة ئةمـــةش نـــوي ئةوانـــةي واتـــة نةبووةكانـــةرؤذيك لةبةرئةمةشـــة هةر نابيتةوة،ئةطةر نامينيـــت. بوونـــى لـــةرؤذانطؤرانكاريية ترسناكةى بمانةويت لةوبـــني، ئةوا كةش و هـــةوا بـــةدووركةمرت كة ئةوةية مان

هةول باشـــرتين

عةماركراوى (ضواريةكى) لةضارةكـــىطـــاز و بةرديـــن ـــوزى

نـــةوت و خةل

بريكى سوتاندنى ضونكة بســـوتينني،عةماركراوة وزة ئةو لةضارةكى زياتردةبيتة بةشـــيوةيةكى نيمضة تـــةواوتةواو ريذةيةكى هؤى دةرثةراندنـــىلةدووانؤكسيدىكاربؤنكةدةبيتةهؤىبةشـــيوةيةكى هةوا و كةش طؤرانىوزى

خةل ثيكهاتةى ئاميز. كارةســـات

بةسورى دةبةســـتيت ثشت بةردينشيوةيةش بةم لةسروشـــتدا، كاربؤنبةدريذايى دةكريت (خؤر) دابني وزةىئةو ئةمرؤ كـــة ســـةردةمة كؤنةكان

42 سةردةم 69زانستى

بةثيـــى بةكاردةهينريـــت. وزةيـــة ى2030دا

ندنةجيهانيةكانلةسال

خةمال

ســـوتةمةني ســـةرضـــــاوةكــــانىثيداويســـتيةكانى وزيـــى90%ى

خةل

ىلةســـال دةكات. جيهان دابني وزةى

،%81 طةيشتؤتة ريذةية ئةم 2005دالةتةختة زيندةوةرى بارستايى م

بةال

جؤراوجؤر زيندةوةرى و ثاشـــماوةىدةردةهينريت.

هـــةذدة ســـةدةى لةهـــةردووثيشةســـازى شؤرشـــى و نـــؤزدةدالةبوارى وزةى بةبةردبـــوو هـــاوكاتبةتايبةتيش تةكنؤلؤذيدابةكارهيناوة،بةرديـــن وزيـــى

خةل كاتـــةدا لـــةو

لةرؤذطـــارى مبـــةال بةكارهاتـــووة.

رؤليكى خـــاو نةوتـــى ئةمرؤمانـــدالةدابينكردنـــى دةطيريـــت طـــةورة بةهؤى ئةويش وزة ثيداويستيةكانىو وتـــن

ثاال و دةرهينـــان ئاســـانى

واى ئةمـــةش هـــةر طواســـتنةوةى،

بيت. بةهـــا كة هـــةرزان ليكـــردووةمـــاددةى وتمان ثيشـــرت هـــةروةكثشـــت بةبةردبـــوو ســـوتةمةنىتوخمى بةثيكهاتـــةى دةبةســـتيت كاربؤن ســـوتانى لةكاتى كاربـــؤن.ســـةرةراى ئؤكســـجني طازى

لةطةل

طـــازى دووانؤكســـيدى دةرثةرينـــىوةك ديكة كيميايى ماددةى و كاربؤنكة

لةتةنؤل و بريك ناترؤجني ئؤكسيدى

طةرميدا لةشـــيوةى وزةيةك هةروةهادةردةثةريت.

دةسوتينن؟ بر زؤرترين ئةوانةى كينئةويش ئاســـانة زؤر مةكـــة

وةال

لةثيشةســـازييةكان طة ئةوةية كـــةلـــةدةرثةراندنـــى بــــةرثرســـيارندووانؤكسيدى لةطازى ريذة طةورةترينضونكة لةهةوادا، ةكةبوو

كةل كاربؤنى

بـــؤ و طةورةتـــرة ئابوورييةكانيـــانسوتةمةنى ةو زياتريش كة

سال سةدان

ريى ئةمةش بةبةردبوو دةســـوتينن.

هةموو ينيبل كة ناطريت

ـ ئةوةمـــان

لةمةدا رادةيـــةك دنيا تـــا تانـــيوال

رةنطة دياردةيةش ئةم بةرثرسيارن.بطؤريت، لةداهاتـــوودا دةشـــبيت و ةتةكة

حال تدا

لةهةنديكوال لةئةمرؤماندا

هاتنة كردووة بةطؤران بةهؤى دةستىنويووة وزةى تةكنؤلؤذيـــاى كايـــةىوزةوة، ضوستى بةهؤي بووهةروةهائابوورى ســـةركةوتنى كة نةما ئةوةســـوتةمةني بةكارهينانـــى مانـــاى ئةو لةنيوان م

بيت. بـــةال بةبةردبـــوو

بةندىخؤيـــان بةمةل كـــة تانـــةى

وال

يةكةمينى ئابوورى دةزانن، هيشتاشئةمةريكا يةكطرتووةكانى وياليةتـــةدادةنريت. يةكةمـــني بةثيســـكةرىئةمةريكا يةكطرتووةكانى وياليةتـــةجيهان دانيشتوانى ريذةى 5%ى كةمرتتة

وال بةيةكةمينى م

بـــةال ثيكدينيت،

طةرمةكان طـــازة بةرهةمهينةكانـــىبةبةرثرســـى هةروةها دادةنريـــت،

42 سةردةم زانستى 70

ضواريةكى دووانؤكســـيدى نزيكـــةىم

بةال لةجيهاندا. دادةنريـــت كاربؤن

دووانؤكسيدى دةرثةرينى ضاوةديريىةتةكان

لةدةول يةكيك لةهـــةر كاربؤن

هةمان بةرتةسك دةكاتةوة. بينينةكةلةبةردةم روو دةخاتة خؤى ثرســـيارتاكيكدا. بؤ يـــان هـــةر كؤمثانييةكئؤتؤمبيليكى كةســـةى نموونة ئـــةودةبيتةهؤى و ليدةخوريـــت خـــراثزؤرتر بريكى زؤر، طازى دةرثةراندنىدةسوتينيت بةبةردبوو ســـوتةمةنىو ضاك ئؤتؤمبيليكى كة لةو كةســـةىدةبيت بيطومان ليدةخوريـــت. تازةليثرسينةوةيان كؤمثانياكان و ك

خةل

ئيمةش هةروةهـــا بكريت، ـــدالةطةل

بريارانةى ئةو

كؤمةل وةك تاكةكانـــىلةســـةر دةبيت كاريطةريى دةيدةين

و هةوا. كةشيةدةطةكان

شيوازانةى بةو بةســـتن بةثشتندنى

لةخةمال بةر طرياونةتة ئيستا كة

بةبةردبوو ســـوتةمةني يةدةطةكانىخاوةن بةشـــيوةيةكى كة دةتوانريتدةربهينريت، دارايـــى دةســـكةوتىوزى

خةل بةكارهينانـــى ماددةكانـــي

سروشتى طازى و

150سال بؤ بةردينبؤ40ســـال و نةوتى خاو

بؤ60ســـال

كة ثييـــةى يندريـــت، بـــةودةخةمل

بةجيطرييى بةكارهاتـــوو وزةى برىبؤ جيطريـــش مـــةداى بمينيتـــةوة.

1919دا بة20 ىلةسال نةوت يةدةطى

لةمرؤماندا لةكاتيكدا دانراوة.

ســـالبةهؤى ئةمةش دانراوة،

بة40-35 سال

يةدةطى دؤزينـــةوةى بةبةردةوامى شيوازى و ريطة بةهؤى هةروةها تازة،دةرهينانى لةمرؤدا كـــراو ضاك و نوىبةبةراورد زؤر ئاســـانرتة سوتةمةنيبيستةم. سةدةى سةرةتاكانى

لةطةل

دةكريـــت لةدةيةكانى وا ثيشـــبينى

بطاتة وزة ثيداويستيةكاني داهاتوودابةرهةمهينانى ئةمةش كة ئةوثـــةرى،بةمةش دةطةيةنيتة لوتكـــة. نـــةوتقةبـــارةى دةكريـــت ثيشـــبينىئةم ببيتةوة، نةوت كةم بةرهةمهينانىبةهؤى دةبيت لةدابينكردندا كةلينةشبةكارهينانى ئاســـتى كةمكردنةوةىبةهؤى هةروةها بكريتـــةوة، وزة ثرجيطرةوةكانـــى وزة بةكارهينانـــىبؤ نموونة، نويووةبـــووش وةك وزةىدةتوانريـــت بـــةرؤذ رؤذ بةجؤريـــكبةبةردبوو سوتةمةني دةستبةردارىســـةرةكى ســـةرضاوةيةكى بني وةك

وزة.ئةم سروشـــتى: طـــازى و نةوت بوونـــةوةرة لـــةو ســـوتةمةنيانةزيندةوةرييانةوةهاتوونكةكةوتونةتةبةضةند و دةرياكانةوة و ئؤقيانوس ذيركة دراون دةورة ضينيك لةنيشـــتةنىهةروةها بضيت. بؤ هةوايـــان يت

نايةل

دةورى زةوى ديكةى ضينيكى ضةنـــدبةتيثةربوونى دايثؤشـــيوون، و داون

سال 500 مليؤن نزيكةى كة نيشساال

نةطةيةنةر و دابركةر ضينيكى دةبيت(زيندووانةى) ئؤرطانيانةى ماددة ئةمنةبوونـــى

لةطـــةل داثؤشـــيووة.

ماددة ئةم بةكرتيا ئؤكسجينيشـــدا،كيميايى ثيكهاتةى بـــؤ ئؤرطانيانةى بةكاريطةريى وةشاندووة.

هةل سادةتر

ثيكهاتةى طةرمـــى، و ةثةســـتؤثال

مبةال بووة. دروســـت هايدرؤكاربؤنى

كـــة لييـــان ماوةتةوة ئةو ئـــاوةىكاتةشـــدا لةم م.

بةهةل ئـــةوا بـــووة

هايدرؤكاربؤنيانةى كةرةســـة ئـــةو زةوى لةضينةكانى كـــة بارســـتاييانسوكرت ســـةريان بةبةردبووةكانى و لةكؤتايشـــدا و بوونةتةوة بةرز بووة،سةقامطري جيؤلؤجيةكاندا ضينة لةذيرئةم ديكةى بةشـــةكانى م

بةال بوون.

سوتةمةني و طاز بةشيوةى ماددةيةدةركةوتوون.

ثرتؤل وةك شلى

ـــوز لةثاشـــماوةىخةل ـــوز:

خةل

بـــووة كة ثةيدا ئـــةو رووةكانـــةوةوةك بـــؤ نموونة بـــراوة

ـ هةوايـــان

توانيوة كة نةيـــان نـــاو زةلكاوةكانكةوتونةتة لةدوايياندا و ببنةوة شـــىطةرما و ةســـتؤيةكى طـــةورة

ذير ثال

تةكةىخل و ئـــاو م

بةال دةرةكيـــةوة.

بوونةتة كاتـــدا بوونى تيثةر

لةطـــةللةبةنرخرتين بةردين ـــوزى

خةل م.

هةل

بةهؤى ئةويش ـــوزةخةل جؤرةكانى

طةورةيـــى و تةواوةتيـــان ثاكـــذى بةشـــيوةيةكى ضونكة ضريةكةيـــان،ثيكهاتوون. سةرةكىلةتوخمىكاربؤنبةردين توانايةكى وزى

بةمشيوةية خةل

مهةية. بةال بةنرخى و ســـوتانى بةرز

ديكةية جؤريكى ئةويـــش كة ليطنتقاوةيية رةنطى بةرديـــن، وزى

لةخةل

دى لةجؤرةكةى ضاالكـــة و كةمـــرتبوونى و ضرى كةمى بةهـــؤى ئةويشتواناي تيايدا، زؤر طؤطـــردى تةى

خل

ـــوزيلةخةل كةمـــرتة طةرميةكـــةي

زؤرو هؤكارةكاني ســـاغ. بةردينـــيبةبةردبوويش ســـوتةمةني زةبةنديضوستى يةدةطى، قةبارةى ئةمانةن:بوارةكانى وزةكـــةى، بةكارهينانـــىلـــةوزة ”دووريـــى“ بةكارهينانـــى،

نويوةبووةكان.بةرامبةرة زاراوةى نويوةبوو وزةىوزةى ضونكة بةبةردبـــوو، بؤ وزةىدرةنط سةردةمانيكى تا بوو نويووةلةناو و هةر دةمينيت لةبةكارهينانىلةنوى بةبةردةوامـــى ناضيت بطـــرةوزةى نموونةش دةبيت بؤ بوونةوةدالةكاتيكدا ئاو. وزةى و با وزةى و خؤرسوتانيدا

لةطةل هةر بةبةردبوو وزةى

نامينيت وزةى بةرهةمهينانى تواناىوزةيةكة يني

بل دةتوانـــني و بةمةش

42 سةردةم 71زانستى

نابيتةوة. نوىبى كؤمثانياى ينةوةيةكـــى

ليكؤل

كة كـــردووة ئةوةى بـــى ثيشـــبينىسوتةمةني بازارى 2030دا ى

لةســـال

بازارى 19-11% ي لةنيوان زيندةطـــىهاتووضؤ و طواســـتنةوة سوتةمةني،لةكاتيكدا ثيكدةهينيت لةئةوروثادائـــةوةى ئةوروثـــى يةكيتـــى كـــة 2020دا ى

لةســـال كة رايطةيانـــدووة

وزةى 10%ي طواســـتنةوة سيكتةرىهةروةها بةكاردينيـــت، نويووةبـــووكةبةهاتنى راطةيانـــدووة ئةوةشـــى

ى 2010 بةسال 2020 بةبةراوورد ى

سال

بةشدارييةكى زيندةطى ســـوتةمةنيدةبيـــت لةكةمكردنةوةى بةرضـــاوىذةهراويانةى طـــازة ئةو دةرثةرينىئؤتؤمبيلةكانةوة كـــة لةســـوتةمةنيراثؤرتيكى .%6 بةريـــذةي دةردةضنئةوروثيةوة لةيةكيتـــى فةرمى كـــةبةئاراستةكردنى تايبةتة و دةرضووةنويووةبـــوو وزةى بةكارهينانـــىكة راطةياندووة ئـــةوةى لةئةوروثا،تةكانى

وال هةمووى 2020دا ى

لةسال

تن، وال 27 كـــة ئةوروثـــا يةكيتـــى

10%ى بةبةكارهينانـــى ثابةنددةبـــنلةســـيكتةرةكانى وزةى نويووةبـــووهةروةها طواستنةوةدا. (بةشةكانى)ئامانجيكـــى 2020دا ى

لةســـال

لةئاراستةكردنى هةية لةوجؤرةشيانبـــؤ ســـتومةنيةكةدا جـــؤرى ئـــةو دةرثةرينـــى كةمكردنـــةوةىكة طةرمكةرانةى و ذةهـــراوى طـــازةثةيدا ئؤتؤمبيلةكانةوة لةسوتةمةنى

لةطةل 6% بةبةراوورد بةريذةى دةبنريوشوين ئةم هةموو 2010دا، ى

سال

ســـوتةمةني لةريى بةرانةش طرتنـــةـــى

ديزل و

ئيســـانؤل وةك زيندةطـــى

هةر دةهينرين، بـــةدى زيندةطيةوةلةجياتى طونجاوة جيطرةوةى ئةمةش

ثيكهاتةكانى. و

ثرتؤلنوييةكان ثيودانطة

ةكؤمةل ئةوروثـــى كؤمســـيؤنى

ىلةســـال كة دانـــاوة ثيوانةيةكـــى

بةديهينانى دةكات، كار بؤ 2009 وةكؤمســـيؤنى طةر)ى

بيبال (ئةندريـــس

جةختى لةوبارةوة وزة بـــؤ ئةوروثىنـــةرم توخمـــى كـــردةوة ضةنـــدانو دةكريت لةســـةر كاريان كة هةيةبةديهينانى لةسةر سورة لةوبارةوةش

ئامانجةكةى.لةتواناى بةدةر يت:

دةل هةروةها

خاوى بةكةرةســـةى كردن بازرطانى طةيشـــتوونة نويووةبـــوو، وزةى ســـان

بؤ هةل ئاماددةكارى بؤضوونيك

و ئامارييانـــة بةطؤرانكارييةكـــى بؤ هاوبةش ثرؤذةى لةسةر ريكةوتنبةكةمرتين ئامانجة ئـــةو بةديهينانىفليث بوو. دةســـتةبةر تيضووى برىةى

كؤمةل طشـــتى بةريوةبةرى فى

ول

ليدوانى لةوبارةوة نويووةبـــوو وزةيخةرجكردنى رةنطة يـــت:

دةل و داوة

وزةى ئاستى بةرزكردنةوةى بؤ دارايىو كارةبا و لةطةرمكةرةوة نويووةبووطواستنةوة سوتةمةني بةرهةمهينانىتاريكســـتانةى لـــةم طةياندنـــدا، و كات رزطارمان ئابووريية ئاوسانى

هةل

بةريتانيا دةذيـــن. تيايدا كة ئيســـتالةدامةزراندنى كرد دةستثيشـــخةرىنويووةبوو، ســـوتةمةني كؤمسيؤنىئاراستةكردنى بةدامةزراندنى ئةويشبـــؤ ئةوروثـــى وزةى نويووةبـــووىوزةى يننامـــةى

بةل جيبةجيكردنـــى

طةياندن بؤ طواســـتنةوة و نويووةبوو2008 وة ى

كة لة15ى ئةثريلى ســـال

يننامةىبةل كارى ثيدةكريـــت، ئـــةم

طواســـتنةوة بؤ نويووةبووش وزةىســـوتةمةني بريكارةكانى و طةياندنئةو و وتن

ثاال كارطةكانى بةبةردبوو،

لة450 زياتر نةساال كة هاوردةكةرانةى

بةبةردبووى ســـوتةمةني ليرت هةزارلةســـيكتةرى طواستنةوة بةكارهاتووبةريتانيادا لةبازارةكانى و طةيانـــدنهةروةها دةكات، ثابةنـــد بةكارديننســـوتةمةني كة لةوةى نيا بـــوون

دل

لةسوتةمةني ثرت ريذةيةكى زيندةطىهةبـــوو لةطؤرةثانى بةريتانيادا دابني

دةكات.نويووةبوو ســـوتةمةني دةزطاىدةكات ئامـــاددة مانطانة راثؤرتـــىداواى ســـوتةمةني كؤمثانياكانى كة بروانامـــةى هةروةهـــا و دةكـــةن طواستنةوة بؤ نويووةبوو سوتةمةنيتيدةكؤشـــاني ويراي ودةكاتةوة،

بال

90%ى بـــةدةســـتهينـــــانى بـــؤ راثؤرتةكانـــى. بةدةنطةوةضوونـــىواتة(-2008 يةكةمى ى

لةســـال ئامانج

2.5%ى بةدةســـتهينانى 2009)دا،قةبارةوة، لةاليةنى بووة مدانةوة

وةال

بريكارةكانى ثابةندكردنى هةروةهـــادةســـتةبةركردنى بـــؤ ســـوتةمةنيزيندةطـــى ســـوتةمةني قةبـــارةىوزةى يننامـــةى

بةل بةديهاتـــوو،

طةياندن بؤ طواســـتنةوة و نويووةبووئـــةو لةكؤمثانيـــاكان دةكات داوا ئاماذة بةردةست كة راثؤرتانة بخةنةكاربؤن دةرثةراندنى بةكةمكردنةوةىســـوتةمةني بةكارهينانـــى و زياتـــريننامـــةى

بةل دةكــــات. زيندةطـــى

و وزةى نويووةبـــوو بؤ طواســـتنةوةثيوانةى ثيودانط بةحـــةوت طةياندنســـوتةمةني بةكارهينانى بةردةوامىثاراســـتنى ئةويش دةكات، زيندةطىعةماركراوةكانىكاربؤن،هةمةجؤريتىلةسةر ناوخؤيى كاريطةرى زيندةطى،و كريكاران مافى هـــةوا، و ئاو خاك،

زةوى.لةسوتةمةني زيندةطى جؤريكى نوى

42 سةردةم زانستى 72

و ثيشوازى بةثريضوون ئةو لةثاىكردنةجيهانيةىكة لةرووىسوتةمةنيئاراوة، دةبيت هاتـــة نويدا زيندةطىجيهاني ى

كشـــتوكال ئاستى لةســـةر

بيتة جـــؤرة بةروبوميكـــى تايبـــةتليوةدةربهينريت، وزةى كـــة ئاراوةثانتاييةكى تانيشـــدا

وال لةزؤربـــةى

وزةدار بةرووةكى لةزةوى بةرفراوانداضيندراوة لةجيطـــةى داضينـــدراوةئةمةشة ســـةرةكيةكانى خؤراك هةرجؤرة بوونـــى ثةيدا بووةتـــة هـــؤىكـــة خؤثاريزييـــةك و بةئاطابـــوونبؤ مةتة

هةل ئـــةم

لةطـــةل هاوشـــانة

زيندةطى ســـوتةمةني بةرهةمهينانىبةرفراوانكردنى ثيشـــةوةش لةهـــةرلةســـةر وزةدارةكانة رووةكة مةوداىكة خؤراكيةكان بةربوومة حيســـابىئاسايشى بؤسةر ئةمةشهةرةشةيةكةنياييـــةوة

بةدل جيهانـــى. خؤراكـــى

رووةكـــة وزةدارةكـــــان ضــاندنـــىبةروبومة هةرةشة لةنرخى راستةوخؤبـــؤ نموونـــة دةكات، خؤراكيـــةكانئةمةريكا يةكطرتووةكانى لةوياليةتةلةدوو ثيوانةيةكى طةنمةشامى نرخىدياريكـــراوى نرخـــى دؤالرةوة كـــةدؤالر ضوار بؤ بوو، ثيشووى نى

ســـاال

نيشان وا ثيشبينيةكان و بةرزبووةوةبةرزبوونةوةى نرخة ئـــةم كة دةدةنئاســـتيكى بـــةردةوام دةبيـــت تـــاثشت كة جوتيارانةى ئةو بؤ نارةحةتف

ئال وةك دةبةستن بةطةنمةشـــامى

لةمةكســـيكدا تةكانيان.ماال بؤ مةرو

طةنمةشـــامى نرخى بةرزبوونـــةوةىنارةزايى و خؤثيشـــاندان بووةهؤىمةكسيكيةكان بةمجؤرة حكومةتةكاننويدا تةنطةذةيةكى لةبةردةم خؤيانبةرزبوونةوةى ئةويـــش كة بينيةوةخؤراكيـــةكان بوو بةربوومة نرخـــىبةهةنديكيانةوةنا ـــى

ثال هةر ئةمةش

ناخؤراكى بةرووبوومى ضاندنى رووةوبةثيى و دانيشتوان بؤ يان ثيويســـتلةبةكارهينانى دووركةوتنةوة تواناشدةرهينانى بـــؤ خؤراكى بةربوومـــىى2005دا

لةسال نموونة بؤ ،

ئيسانؤل

برياريدا ئةمةريكى وزةى وةزارةتـــىكات تةرخان نة

ســـاال برى385 مليؤن

ىئيســـانؤل بةرهةمهينانى لةثينـــاو

دوورخســـتنةوةى و ســـلـــيلـــؤزىلةريى ئةويش طةنمةشـــامى قةيرانىو لةقاميش سوتةمةني بةرهةمهينانى

ي.كشتوكال ديكةى ثاشماوةكانى

جيطرةوةدا وزةيةكى بةدواى طةرانو لةئيســـتادا نياييـــةوة

بةدل

بـــؤ و ديكـــة ىبـــؤ ضةنـــدان ســـال

جيهان دريذ داهاتووى سةردةمانيكىوزة بؤ دةبيت ثةيوةســـتى و ثابةندةراوكيكانى

دل م

بةال بةبةردبووةكان،

بةخؤوة بةرضـــاو زيادبوونى جيهـــانو بوونةوة كـــةم

دةبينيـــت لةطـــةل

بةبةردبـــووةكان كـــة نةمانـــى وزةئةمةشة بةريوةية، بيطومان ئةمةشزانستييةكان تةقةال ضربوونةوةى بؤتةوزةيةكى بةدواى طةران بؤ لةجيهاندابةبةردبووةكان وزة شوينى كة نويدادرا طرنطى ماوةيـــةك بؤ بطريتةوة.لةدوايانيشدا خؤر وزةى و با بةوزةىكؤطايةكى وةك رووةك ثيشبينى بى وجيطرةوة وزةى نةهاتوو بـــؤ لةبـــنكة ئاراوة هاتة زيندةطى وزةى واتـــةلةبةرئةوةية، نةهاتوو لةبن يني

دةشل

رووةكى كات هةمـــوو زةوى ضونكـــةزامنكةرى خؤريش دةضينريت، تيادالةو وزةية كردنـــى عةمـــار ثيدان ودةيانضينيت مـــرؤظ كة رووةكانةدابؤ لةهةنطاوناندايـــة و تةكنؤلؤذيـــىبةكارهينانى و وزةية ئةم دةرهينانىلةجياتى وةك وزةيةكـــى جيطـــرةوةوزة م

بـــةال بةبةردبـــووةكان. وزة

دةكرينةوة جيا بةوة بةبةردبووةكانوزةن و بةرزى ضرييةكى كة خـــاوةنئاسانة. عةماركردنيان و طواســـتنةوةكردنى ثاكذ و وتـــن

بةثاال هةروةهـــا

بةشـــيوةيةكى وزة بةبةردبـــووةكانضةندان دةتوانريـــت ثرتوكيميايـــى،بهينريت، بةرهةم

ـ جياوازيان جؤرى

طازى، و شل سوتةمةني بةتايبةتيشضاكســـازيكردنيان دواى هةروةهـــاثرتوكيميايى دةتوانريت بةشيوةيةكىكة بةرهةمبهينريـــت

ـ ســـوتةمةني

42 سةردةم 73زانستى

جياواز بةكارهينانـــى بـــؤ ضةنـــدانو فرؤكة و ئؤتؤمبيل لةماتؤرةكانـــى

بةكارديت. ثاثؤرداوزة بةكارهينانى لةخراثيةكانـــىســـوتاندنيانة بةبةردبووةكــــانيشثيس سةرةكيةكانى لةهؤكاريكى كةدةبيتةهؤى ثةنط و هةوايـــة بوونـــىئةمةش كـــة طةرمي خواردنـــةوةىروودةدات طازانةوة ئةو لةدةرئةنجامىهةوايى طـــؤى زةوييان كـــة بةرطـــىطؤى طةرمى كة ن

نايةل و داثؤشيووة

بضيتة دةرةوةى هةسارةكةى، زةوىبةرزبوونةوةى بؤ هؤكاريكة ئةمـــةشوشـــك و طؤى زةوى ثلـــةى طةرمـــىبيابانةكانى. بوونى زياتـــر و بوونةوةلةنةوت بريتني بةبةردبووةكانيش وزةلةسةدةى طاز، كة وز و

و خةل (ثيرتؤل)

ئيستاش بةشيوةيةكى و تا رابردووةوةسةرةراى بةكاردين لةثيويســـت زيادلةدواى بةرزبوونـــةوةى نرخةكان رؤذذينطة. لةسةر بةرضاويان زيانى و رؤذســـوتةمةني ديكـــةى لةجؤرةكانـــى

6%ى كة داروتةختةيـــة ســـوتةمةنيجيهانية. بةكاربةرى سةرةكى وزةىديكـــةش ســـتومةنيةكى هةروةهـــاثاشـــةرؤى و لةثاشـــماوة هةيـــة كةدةتوانريت و ئاوةرؤةكانـــة و

ئاذةل

بةرهةمهينانى بـــؤ ئةم ثاشـــةرؤيانةكـــردارى دواى بةكاربهينريـــن وزة تانى

لةوال لةزؤر طةنينيان، و ترشاندن

ضارةسةردةكرين ئاوةرؤكان جيهانداوةرطرتن ســـوود بؤ يوريـــن

و دةثال

بـــؤ دةرثةريووةكانيـــان لةطـــازة

42 سةردةم زانستى 74

خيرا لةريطة وزة. دةســـتةبةركردنىســـوتةمةني دابينكردنى و ثاكةكانىدرةختانة بيت رةنطة لةرووةكى ئةو هةنديك يان خيراية، طةشةكردنيان كةثاشماوةى رووةكى و ةو رؤنى

دانةويل

شةكر. قاميشى و ىكشتوكال

هةنديـــك طؤرينـــى توانـــراوةشلةيةكى بؤ شةكر لةبةروبوومةكانىبؤ هةروةها خورماش رؤنـــى و كهوـســـوتةمةنيةك وةك بةكارهينانيـــان جـــؤرة بـــؤ ئؤتؤمبيلـــةكان و ئـــةمكة ناســـراوة بـــةوة ســـوتةمةنيةشضونكة دةكات، ثيـــس ذينطة كةمرتســـوتةمةنيانةدا ثيويست لةم جؤرةبةرزكردنةوةى بؤ ناكات بةقورقوشمئةوةى وةك ســـوتةمةنيةكة ئاســـتىروو لةنةوتدا بةنزين وتنى

ثاال لةكاتى

ئـــةم جؤرة لةوةش جطـــة دةدات ونيية. تيدا قورقوشميكى هيض بةنزينة

بةذينطة بايةخدانبةذينطة جيهانى ثرت بايةخدانـــىطؤرينى سوتةمةنية ثرت هؤى بووةتةبةردين وزى

خةل وةك بةبةردبووةكانى

بوونى زياد هؤى بووةنةتة كة نةوت، وو طةرمى خواردنةوةى ثةنط دياردةىبؤ ذةهراوييةكان، طـــازة دةرثةرينىو نويووةبوو. وزةى ثاكطذ سةرضاوةئةمةريكا يكطرتووةكانى لةوياليةتـــة

FPL Energy كؤمثانياىو لة25 لةفلؤريداية كة بارةطاكةىو هةية ضاالكى ئةمةريكـــدا وياليةتىكة كؤمثانيايانةية ئةو لةطةورةترينى

بةرهةم دةهينن. با خؤر و وزةىئـــةم ئـــةوةى جيـــى ئاماذةيـــةفلؤريدا كارةبـــاى وزةى كؤمثانيايةفلؤريدا كو كؤمثانياى

بةل ناكات دابني

دةكات، دابينـــي اليت ثـــاوةر ئانـــدبةشـــيكن دامةزراوةكة هةردوو م

بةال

FPL Groupبـــة كة لةكؤمثانيايةكناسراوة.

بةريوةبـــةرى هـــاى لويـــس لةوبارةوة ةكة

كؤمةل جيبةجيكـــةرى

بةبةردةوامى كؤمثانياكةى كة يتدةل

كردووة ثيـــادة تواناى ثرةنســـيثىلةنيوان لةهاوســـةنطى بريتييـــة كة سةرثةرشـــتى و ئابوورى ذميرياريىيةتى،

كؤمةال بةرثرسياريتى و ذينطة

كة يتودةل دةروات قسةكانى لةسةر

ئةو ثاراستنى بة ثابةندة ةكةىكؤمةل

وةك بةدةستيهيناوة كة ويستةىهةل

لةبوارى ثيشـــةنط دامةزراوةيةكـــىبةتايبةتيش و ذينطةدا سةرثةرشـــتىثيشـــةنطي ـــى

رؤل وةدةرخســـتنى

لةكةمكردنةوةى ثيشةسازييةكانيانكـــة طازانـــةى دةرثةراندنـــى ئـــةوخواردنةوةى ثةنط سةرةكى هؤكارى

طةرمني.

42 سةردةم 75زانستى

وياليةتـــة حـــازردا ـــىلةحال

ثشـــت ئةمةريـــكا يةكطرتووةكانـــىو

ثيـــرتؤل و بةرديـــن ـــوزى

بةخةل

لةثيناو دةبةســـتيت سروشتى طازىسةرضاوةكانىوزةدا.هةرضةندةئةوةىبةبةردبووى بةســـوتةمةني دواييـــانيةكةميان دووانةكةى و دادةنريت ثاكذدةرثةراندنـــى طـــازى ســـةرضاوةىهؤكاريكة كة كاربؤنن دووانؤكسيدىكة طةرما خواردنـــةوةى ثةنـــط بؤ بـــوارى زانـــا و بانطةشـــةكارةكانىبةكيشـــةيةكى ذينطة ثاكذكردنةوةىمةترســـيةكي و تـــــةندروســـتىهةســـارةيةى ئةم طـــةورة بؤســـةربةبةردبووش ســـوتةمةني دةبينـــن.سةرضاوةيةكى تارادةيةك دياريكراوةكةم برةكةى رؤذطار بةتيثةربوونى ونويووة بةسةرضاوةيةكى و دةبيتةوةبةثيضةوانةوة وزةى نةبوو دادةنريت.با-وة بةهؤى كة وزةيةى ئةو و خـــؤروزةى جيطرةوةى دةبنة و ديت بةرهةمنيية كؤتايى كة وزةيةكة بةبةردبوو،و دةرناثةريت ليوة ذةهراوى طازى ودادةنريت وا وزةى بةسةرضاوةيةكى ئابوورى سةرضاوةيةكى دةشبيتة كة

بةنرخ.و ثـــــةرةثيـــدان ســـةرةراىضةندان ئيشـــثيكردنى و بنياتنـــانوزةى بةرهةمهينانـــى ويســـتطةى وياليةتـــة لةسةرانســـةرى كارةبـــا

FPL ئةمةريكادا، يةكطرتووةكانـــىئةوثةرى تا تيدةكؤشـــيت Energyكةمكردنةوةى لةثيناو بيت لةتواناداوزة ضاالكيانـــةى كاريطةريـــى ئـــةمئاوةكان رووى و دةرودةشت لةســـةرو و ماســـى و بةربوومة داضينراوةكانســـةرضاوةكانى و ثاكذ وزةى ذينطة.90%ى ريـــذةى نويووةبـــوو وزةى بةرهةمىكؤمثانياىناوبراوثيكدةهينن

سينطل (ستيف لةوتةكانى هةروةكثةيوةندييةكانيانـــدا بةريوةبـــةرىوزةى يت

دةل لةوبارةوة كة هاتـــووة،

بةناوةندةكانى بةرهةمهاتوو كارةباىـــة

كؤمةل و شـــارةوانيةكان و وزة

هةريميةكان تؤرة و هةرةوةزييةكاندةفرؤشـــريت، كؤ بنضينةى لةســـةروزةى خؤيانـــةوة الى كـــة ئةوانيشدةكةن. ليدابني نـــى

ماال و كؤمثانبيا

FPL Energy ســـى جؤر كؤمثانياىكة بةكاردةهينن نويووةبـــوو وزةى

ئةوانيش:بةرنامةى طةورةيى ديارة با: وزةىلةبا كارةبـــا وزةى بةرهةمهينانـــىئةمةريكادا يةكطرتووةكانى لةوياليةتةلةثةرةسةندن ســـةرةكية توخميكىســـى و وطةشـــةكردنى كؤمثانياكـــةثيكدةهينيت. وزةكةى ضوارى لةسةر

بةنـــدى مةل 65 كؤمثانيايـــة ئـــةم

هةيـــة بـــا-ي وزةى بةرهةمهينانـــىتيايدا ئةمةريكاداكة لة16 وياليةتـــىبةهؤى (ثةروانـــةكان) تؤربينـــةكانثيادة و بةكاردةخرين كؤمثيوتةرةوةجيطري وا بينـــاى لةســـةر دةكرين،

بةهؤى و بةرزة 20 قات كـــة دةكريندريذ 70 مةتر كـــة ثةروانةكانيانةوةخوالنةوةكةيان ئاميرى لةسةر و دةبنبا وزةى دةتوانـــن و جيطري كـــراونشـــيوةية وزة بةم طريتـــةوة، بيان وزةى بؤ دةطؤردريت ميكانيكيةكـــةدةطوازريتةوة لةدوايانيشدا و كارةبا

كارةبا. دابةشكردنى تؤرةكانى بؤكؤمثانيايـــة ئـــةم وزةى خـــؤر:هةية خؤرى وزةى ويســـتطةى حةوتكيةتةكةيدا

لةمول كـــة لةكاليفؤرنيادا

بةشـــدارن ديكةش كؤمثانياي ضةندئاوينـــةى هـــةزار لـــة900 ثـــرت و دةرخســـتن بؤ بةكاردةهينن ضةماوةخـــؤر روناكـــى ضركردنـــةوةى و

طةرميةوة. تةكنؤلؤذياكانـــى لةريـــىكـــة ناســـراوة بـــةوة خؤريـــش وزةيةى ســـةرةكي ســـةرضاوةيةكىبازارى هةروةهـــا و نةهاتووة لةبـــنوزةى خؤريش طةشـــةكردنى خيراىكة طةشةســـةندووةكانداية تـــة

لةوال

كةمة، وزةى كارةبايان سةرضاوةكانىتيشـــكى و روناكى زؤر بريكى م

بـــةال

تيداية. خؤريانكة وزةيةى ئةو كارؤئاوى: وزةى يةكيكة دةبيت دابني ئـــاوةوة بةهؤىناسراوةكانى ســـةرضاوة لةكؤنرتينطيرانى لةمةوبةر بؤ

هةزاران سال وزة.

بةكاربراوة. طةنم هارينى ئاشـــةكانى 83 FPL Energyيـــش كؤمثانيـــاىويســـتطةى لة26 جؤرة لةم يةكةىئةو لةنزيك كة هةية ماين-دا وياليةتىدةســـتكردةكانةوة بةنداوة و روبـــاردةرطاى خـــاوةن كة بنيـــات نـــراونو ريكخســـتن بـــؤ جؤراوجـــؤرنوزةى ئاوةكة. دةستبةســـةراطرتنىكردنةوة كيش هيزى بةهـــؤى ئاويشو ميكانيكـــى وزةى بـــؤ دةطؤريـــت

كارةبايى. وزةى بؤ لةدوايانيشداFPL En- كؤمثانيـــاى هةروةها

جـــؤرى ديكةى وزةى ثاك ergy دووئةوانيش: كة بةكاردينيت

كة بروايةدان لةو سروشتى: طازىدةرهاتووة سوتةمةني باشرتين ئةمةبةبةردبـــووةكان، لةســـوتةمةنيةبؤ ثيش دةطةريتةوة دروســـت بوونىكاتيك لةوةوبةر

ســـال مليؤن ضةندان

و بوونةوةرة لـــةرووةك ضني ضةندانلم و

خؤل ذير كةوتوونةتة دةرياييةكان

لةدوايانيشدا تاشة بةردةكان و و تاوير وطةرمى و ةثةستؤ

ثال و فشـــار بةهؤى

ئةم ســـةرضاوةى زةويـــةوة بوونةتةسروشـــتى طازى 12 كارطةى وزةية.ريذةى 40%ى و وياليةتدا لة10 هةية

42 سةردةم زانستى 76

كؤمثانياى جؤراوجؤرةكانى بةربوومةزؤر دةكةن. FPL Energy دةستةبةردةسوتينريت سروشتية طازة ئةم جارتا ئاوةكة ماندنى

هةل و طةرمكردن بؤ

بكريت. كارةباى ثى دابني وزةىهةر (ئةتؤمـــى): ناوكـــى وزةى وةك وزةية 1955وة ئـــةم ى

لةســـال

وزة سةرضاوةيةكى دابينكةرى كارةبا FPL كؤمثانياى بةكارهاتووة. ن

ماال

ويسكؤنســـن لةوياليةتـــى Energyو هةية ئةتؤمـــى وزةى كارطةيةكـــىكارطـــةى ديكةيشـــى دوو هةروةهـــائايوا و نيوهامشـــايةر لةوياليةتةكانىريذةى ناوكى وزةى هةروةهـــا هةية،بةرهةمةكانى طشـــتى 16%ى كـــؤىFPL Energy ثيكدةهينيـــت. وزةىوزةى بةرهةمهينانـــى لةثينـــاو يؤرانيؤم طةردةكانى دةبيـــت ناوكىكةرت و بنب شةق ؤزدا

ئال لةكرداريكى

بةيةكطرتنةوةيان لةدوايانـــدا تا بنب دةبةخشن طةورةية طةرمية وزة ئةوكارةبا وزةى بةرهةمهينانـــى كة بـــؤ

ثيويستة.FPL Ener- كؤمثانياى هةرضةندة

gy كؤمثانيايةكىسةرمايةكارة(قازانج لةثيناو تيدةكؤشـــيت م

بـــةال كارة)،

تثيداويســـتيةكانى وال كردنى دابني

بتوانيت و نويووةبوو تا ثاك لةوزةىطازى بؤ كةمبوونةوةى بيت هاوكاريك

زيانبةخش. دووانؤكسيدىسةرضاوةكان

http://www. ـ: الطيب مقالةحسونة .1alrroya.com

واألمن الحيوية الطاقة ـ الغني عبد سعيد .2بريوت السفري2/2/2002ـ جريدة ـ الغذائي

رائد بقلم د. االحفوري الوقود عن نبـــذة .3 www.bytocom.net خريـ

4. Center of Energy “What are oil sands and heavy oils? 2005 http://www.centreforenergy.com

http://www.al-jordan.com5.

6. http://www.moshreq.comhttp://ar.articlesnatch.com7. 8. http://www.america.gov9. http://www.gvst.de/site

بشؤ بةضا قاضتكةســـةي ئةو زؤرجار و نابيت تةواو بةئاو بةشـــتني تةنيا قاض بؤني ناخؤشـــيكةســـاني كو

بةل دةبيت وةرس خـــؤي تةنيا نـــةك كـــة بؤني قاضي ناخؤشـــة

ئةو ويراي دةبيت شةرمندةيي تووشي خؤشي و دةكات وةرس دةوروبةريشـــيدروســـت بؤي ناخؤشـــةوة بؤنة ئةو بةهؤي خيزانةكةيدا

لةطةل كة كيشـــانةي

ريطايانة لةم يةكيك دةتوانيت ناخؤشـــة بؤنة ئةو ضارةســـةركردني بؤ دةبيت،بكةيت: ثةيرةو

تيداية ئارةق زؤر تانينـــي ضا ماددةي بةضا: لةبةرئةوةي قاض يةكةم شـــتنيبؤنة ناخؤشـــة، كردني ئةو دروســـت كة دةبيتةهؤي دةكاتةوة كةم كردنـــةوةتةشتيكي ناو بكةيتة نةروون نةخةست واتة مامناوةند لينراوي ضايةكي دةتوانيتسةفةري ضاي ضوار واتة ضا كيسي دابنييت يان ضوار تيادا قاضةكاني و ةوة

قوول

نيو بؤماوةي و ينيتبيكول دةقيقة دة بؤماوةي و ئاوةوة ليرت ضوار ناو بكةيتـــة

ناخؤشة بؤنة لةو بكة كارة ئةم جار يةك رؤذي دابنيي، لةناودا قاضتي ســـةعاتدةتوانن ليديت زؤر بؤني قاضييان بؤ ئةو كةســـانةي كة م

بةال دةكات، رزطارت

بكةنةوة. ئةم كردارة دووبارة دووجار رؤذيسؤدا بيكاربؤناتي يان لةسركة بريك سركة: و سؤدا بيكاربؤناتي دووةم، ريطاي

بشؤ. ثي قاضتي دووجار هةفتةي و ئاوةوة ليرتيك بكةرةيةك ضارةكة بؤماوةي ئاودا لةنيو ليرت طويز ي

طةال طويز: ي

طةال سييةم، ريطاي

تيبكةو ساردي ئاوي زبر و خويي بريك دواتر يوة،ثاشان بيثال ينةو

بكول سةعات

بةجواني ةيةوة، ثاشـــانتيكةل ئةم ناو بخةرة دةقيقة قاضةكانت دة بؤمـــاوةي

لييان. بدة ليمؤكة ئاوي واتة بيانشؤ ليمؤ بةئاوي و بكةرةوة وشكيوةكاتنةوة،

ثيال ناو بكةيتة سالظيا ي

طةال دةتوانيت سالظيا: ي

طةال ضوارةم، ريطاي

لي ناخؤشيان يت بؤنيو نايةل هاوســـةنط دةكات ثييةكانت ئارةقي ئةم رووةكة

دواتر و ينيتبيكول ئـــاوةوة و ناو بكةيتة كةي

بيـــت، هةروةها دةتوانيـــت طةال

بةكاريبينيت. ثيشوو ريطاكاني بةهةماننيو ناو بكةرة لةجاتـــرة كةوضك دوو جاتـــرة: بةكارهيناني ريطاي ثينجـــةم:بؤماوةي ســـاردبوونةوة دواي ينةو

بيكول دةقيقة دة بؤمـــاوةي و ليرت ئاوةوة

بكةرةوة كارة دووبارة رؤذانة ئةم و ناوي سةعات قاضةكانت بكةرة نيو نزيكةيدةكةيت. قاضت ناخؤشي تيبيني كةمبوونةوةي بؤني ديار بةشيوةيةكي

42 سةردةم 77زانستى

كيشةكانى ذنى دووطيان ئاغا ناميق ئاوات كوردة

42 سةردةم زانستى 78

هةر لةسةر ســـةرةتا، ثيويســـتةذياني دةيانةويت كـــة ذن و ثياويـــكيـــان

مندال و ثيكبهينـــن خيزانـــي

بنةرةتييان تيطةيشـــتنيكي ببيـــت،زاوزيي ئةندامـــي دةربارةي هةبيـــت

هةردووتوخمةكة.باســـكردني كاتيـــك ديينةســـةربايةخ زياتـــر ،

مندال دروســـتبووني

ضونكة لةثياو، وةك دةدريـــت بةذنثياو ئةركي سةرشـــاني لةراســـتيداكارةش بةم دروستكردني تؤوة، تةنياذيانـــي دةســـتثيكردني ســـةرةتايثياو– الي كؤتاييةكةيةتي كؤرثةلةو ي

رؤل ثلةية، ئةم لةدواي م

باوكة، بةال

38 ماوةي كة دةردةكةويت ذن-دايكماوةيةش ئةم و دةخايةنيـــت هةفتةطرنطة ثيطةيشتنيدا كؤرثةلةو لةذيانيو لةجةســـتة طؤرانكاريش و ضةندةهاروودةدات دايكةكةدا ذياني و دةروون

كؤرثةلةكةي. لةدايكبووني كاتي تاهةرضةندة نيرينة زاوزيي ئةنداميلةثيكهاتنيدا، ســـاكارة و زؤرســـادةلةدروستبوونيدا ئةوةشدا

لةطةل م

بةال

شـــيوة بةئاســـانرتين كة قاوةواخول

بةئةنجامطةياندني بؤ ياريدةدةربيـــتكؤرثة، وثيكهاتني جووتبـــوون كاريكة ئةوةية، ميينةدا

لةطةل جياوازيشي

لةدايكبوونةوة لةكاتي نيرينة توخميو لةلةشـــدا نيية طـــرياوي

تؤوي هةل

دروســـتي ذياندا دواتري لةثلةكانـــيبةثيضةوانةوة، ميينة، م

بةال دةكات،

لةدايكبوونيدا دروســـتبوون و

لةطةلو ثاريـــزراوة لةلةشـــيدا هيلكـــة

طرياوة.هةل

ئةندامـــي كـــة ديينةسةرباســـيدةردةكةويت ميينة، بؤمـــان زاوزييضروثرترةو، لةنيرينة لةثيكهاتنيدا كةكة كؤرثةلة بتوانيت ذينطةيةكي واية

طةورةبيت لةناويدا و بطونجيت تيايداو بطات ئازاري بيئةوةي و ثي بطـــات

بيتة بوونةوة. ريكي بةدروستي وثياويك تارادةيةك و ذن بؤهةمـــووخيزان بنيادناني برياري ساتةوةي لةوضةند دةدةن،

دروستكردني مندال و

دروســـت ناخؤش و خؤش ســـاتيكيهةتايي بؤهةتا كة لةذيانياندا دةبيتبةتايبةتيـــش دةطؤريـــت، ذيانيـــاندةبيت كؤرثةلةدروست لةوســـاتةوةجةستةو دايكةوة، سكي دةكةويتة وقؤناغيكي بةضةند دةرووني و ميشككة تيثةردةبيت، ثـــريؤزدا و ناســـكيني ثيويستة

بل باشـــرتواية يان طرنطة

ساتانة تيبطات لةو زياتر ذن كة لةسةرلةوانةية كـــة هةن طرفتيك و ضةنـــدزياتري يان يةكيك كةمةوة، بةاليةنيدووطيانيةكةيدا، لةكاتي ريطـــاي بينةتاماوةيةكي و بوون

مندال لةدواي يان

ليرةدا بخايةنيـــت، دريذة دواتريـــشدةكةين. باس هةنديكيان

سك ثيستي خورويتووشـــي دووطيان ذناني زؤربةيئةو لةئةنجامي ئةمة دةبن، طرفتة ئةمدةبيت دروست كشـــانةوة و ثةستاندووضاري سك ثيستي و ماسولكة كةو طةورةبـــوون

دةبنـــةوة، لةطـــةل

ثيســـتي بةمة كؤرثةلةدا، طةشـــةيدةبيتةوة تةنك و سك رادةكيشـــريتتووشي لةو ثيستة دةكات وا ئةمةشو دةبيتةهؤي ببيـــت وشـــك بوونةوةلةوذنانةدا بةتايبةتي ئةمـــة خووروو،ثيســـتيان كـــة بةدةردةكةويـــتنةخؤشي يان ناســـكة، لةرادةبةدةرeczemaيـــان بـــريؤ وةك ثيســـتي

هةية.طرفتـــة، بـــؤ رزطاربـــوون لـــةمســـابووني دووطيان ذناني ثيويســـتة

بؤنة و كهولي ماددةي كة ضةور تؤزيكتيادا يان كةمرتة ناسروشتييةكانيان بةهيواشـــي رؤذانة و بةكاربهينن نييةيان ضةوربكـــةن، ثيســـتي ســـكيانئاوي بةكارهيناني كاتـــدا، لةهةنديكشويني بؤ زؤرســـاردنا م

بةال ســـارد

لةوانةية كةم بؤماوةيةكي خورووةكةبـــكات. ضارةســـةري ئـــةو طرفتـــةدةســـت تةنيا طرفتة ئةم هةنديجـــاربؤ دةطريتةوة، ثييـــةكان ثةنجةو و بةزووترين ثيويستة مةبةستةش ئةمبؤ وةربطرييت ثزيشـــك راويذي كاتثيويســـتي ذنةكة كة نيابوونـــةوة

دل

جؤرة ضةند ضونكة نيية، بةدةرمـــانلةوانةية ثيويست كة خوورويةك هةيةبـــؤ ثزيشـــكي بـــكات ضارةســـةري

بنةبرببيت. بةتةواوي تا وةربطرييتثيست رةنطي طؤراني

يان رةنطـــي ثيســـت، طؤرانـــيدووطيانيدا لةكاتي ضووني بةرةوتؤخكةسانة، ئةو زؤربةي و زؤر ئاســـاييةكةرةنطي دةبن تووشـــي بةتايبةتيو تؤخـــة، بةسروشـــتي موويـــان مةمك طـــؤي ناوضةي بةتايبةتيـــشثيســـتي ناوةراســـتي دةطريتـــةوة،سةر يان رانةكان، دةوروبةري ســـك،ين

دةل ثيي خؤمان لةالي روومةتةكان

بيت، كاتي لةوانةية طؤرانة ئـــةم ةمال

ثيويســـت بمينيتةوة. بؤهةتايي يان ذناندا ناكات و لةزوربةي بةدةستكاريلةدواي باري ئاســـايي دةطةريتـــةوةم

بةال ماوةيةك، ثاش يـــان بوون

مندال

نيشـــانةي يان

كاتدا خال لةهةنديـــكرةنطي يان دةبيت طةورة ثيست سةركات بةزووترين ثيويستة كة دةطؤريت

بدريت. ثزيشك ثيشانيثيست سووربوونةوة و طةرمي

ثيســـت طةرمي و ســـووربوونةوة

42 سةردةم 79زانستى

روودةدات خوورودا

لةطةل هةنديجـــاردروســـت مةمكةكاندا لةذير و زؤرجارسنط كة ئةو ئارةقةوة بةهؤي دةبيتبةرزبوونةوةي بةهـــؤي دةريدةداتلةذني دووطياندا، طةرماي لةش ثلةيراطرتني ةتةش تةنيا بةثاك

حال ئةم بؤ

زوو زوو مةمكةكان و شـــتني ثيستضارةسةرة. باشرتين شلةتين بةئاويزؤر مةمك ســـوخمةي لةبةركردنيثيويستة بؤية دووطياندا، لةذني طرنطةثتةو دروســـتكراوي لةلؤكة جؤريكيمةمكةكان ياريدةي تا بةكاربهينريتبمينيتةوة شـــيوة بدات بةباشـــرتينبؤئةوةي روونـــةدات و ليكخشـــاندن

دروستبووني خرووش روونةدات.ثيست وشكبوونةوةي

بةتايبةتيـــش ذنـــان، زؤربـــةي ئةوانةي خؤيان ثيست وشكن، لةكاتيوشـــك ثيســـتيان دووطيانيـــدا زياترزيادبووني بةهؤي ئةمةش و دةبيتةوةOestrogenةوة ئيسرتؤجني هؤرمؤنيذنـــي ثيويستةلةســـةر روودةدات،بخواتةوة ئاو زؤر بريكي كة دووطيانلةخؤدانةبةرهةواي وريابيـــت و زياتركريمي بةكارهيناني ســـارد، و طةرمئةوانةي بةتايبةتي لةش ضةوركردنيكهولي مـــاددةي و زؤرة ضةورييـــانوةك نيية، تيـــادا و بؤنخؤشـــكةريانزؤر زةيتون زةيتـــي يان طليســـريينلـــةش هةمـــوو بـــؤ و ياريـــدةدةرةضاوو لةدةوروبةري جطـــة بةكارديت

ئةندامي زاوزآ. و و دةم لووتضةوري بووني ثيست

لةناوةراســـتي زياتر ةتةحال ئةم

كاتيـــك روودةدات، دووطيانيـــدا Sebum زياددةكات، ماددةي سيبةمرذينة و ضـــةوري كـــة ماددةيةكـــيبةدذةبةكرتيايسروشتي، ةمةندة

دةول

لةكاتي هةية سوودي و طرنطة ثيست بؤكةســـدا لةهةنديك م

بةال دووطيانيدا،

دروســـتبووني دةبيتةهؤي و زياترةئاوي ضاو خواردنةوةي و دةم زيثكةيهةروةها هةية، سوودي و طرنطة زؤربةســـةوزة ئةو خؤراكانةي خواردنيبةكارهيناني ةمةنـــدن،

دةول ميوة و

ســـةر شـــتني و كريمي كةم ضةوريســـي بؤ رووي زيثكـــةكان رؤذي دووياريدةدةرة، و باشـــة جـــار كاريكيماسك يان لةرووثؤش جؤريك هةروةهاهيلكةي لةســـثينةي كـــة ثيكهاتووةديت لي كريمي وةك كة ةقينراو

شـــل

ضةند بؤماوةي ثيستةكة بخريتةسةربةئاوي شـــتني دوايي و دةقيقةيـــةكضةوري البردنـــي يارمةتي شـــلةتين

دةدات. سةرثيستسك ثيستي كشاني

دووطيان ذنـــي 50%ي نزيكـــةي Strech سك ثيستي كشاني دووضاريثيكهاتـــووة كـــة mark دةبنـــةوة،يان ثةمةيي رةنط خةتيكـــي لةضةندســـك، ثيســـتي بةتايبةتي مؤرباو كةهةنديك دةطريتةوة. مةمكةكان و رانبةرطةي و تةنكـــرتة ذن ثيســـتييانمانطةكاني زؤرةي و خيرا كشانة ئةوبةهؤي يان ناطرن، دووطيانـــي دواييكةســـانةي ئـــةو بؤماوةيـــي، يـــانئاســـاييدا لةباري زياتـــرة كيشـــي دةبن. تووشـــي ئـــةم طرفتة زياتـــركة باوةريان واية هةرضةنـــدة هةنديكبؤ كريمةكاني و زةيـــت بةكارهينانيسووديان دروستكراوة مةبةستة ئةمئةمةي م بةداخةوة زانست

هةية، بةال

دووطيان باشرتة ذني و نةسةـاندووةكيشـــي لةثيويســـت زياد بدات

هةول

ئاسانةكاني وةرزشـــة و نةكات زيادضاوديري مةلةلةذير و رؤيشـــتن وةك،

بدات. ئةنجام ثزيشكداقذ طؤراني جؤري

هةســـت دووطيان ذناني زؤربةيبةضروثربوونةوةي قذيسةرياندةكةنمووي بةزؤربووني هةســـت و هةنديكمووةش ئةو رةنطي و لةش دةكـــةنئةمة بةهؤي ئاسايي، تؤخرتة لةباريروودةدات هؤرمؤنـــةوة جـــؤرة ئةو دةرذيت و دووطيانيـــدا كة لةكاتـــيبوونيش زؤربةي

مندال هةربؤية دواي

و دةبن رووتانةوة قذ تووشـــي ذنانباشرتة دةزانن. طةورةي بةطرفتيكيجؤرةكاني دووطيان ذني كاتانةدا لةمجؤرةي تا ئةو تاقي بكاتةوة شـــامثؤبينيت بـــةكاري دةكةويت كة ثيـــيهةروةها دووطيانييةكةي، بؤمـــاوةيقذ بةماددة خاوكردنةوةي كردن و لولنيطةتيظي دةرئةنجامي كيمياييـــةكاندةضيتة ضونكة كؤرثةلة، لةسةر هةيةباشـــرتواية بؤية خوينةوة، ســـوريلةم قـــذ رابطرييت جوانكارييةكانـــيضونكة لةبؤيةكردن، جطـــة ماوةيةداناضيتة كؤرثةلةو كارناكاتةسةر بؤياخ

خوينةوة. سوريمةمك طؤي طرياني

لةطؤي شـــري كونيلةكاني طريانيزؤرباوة دووطيانـــدا لةذني مةمكـــدابوونـــي لةدايـــك و زياتـــر لـــةدوايلةوانةية م

بـــةال كؤرثةلـــةروودةدات،

ئةمة كاتـــةش بيـــت، ثيـــش ئـــةملـــووي دروســـتبووني دةبيتةهـــؤيهةوكردني بةهـــؤي كة بضووك خريدروست بؤري شـــريةوة مولولةكانيثةستان لةئةنجامي ئةمةش و دةبيتبةهؤي ذيـــري مةمـــك خستنةســـةرثشتين بةستني يان مةمك سوخمةيكؤتايي مةمكةكان كة لةو شـــوينةداواية بؤية باشرت دروســـت دةبن. ديت

42 سةردةم زانستى 80

تةســـك زؤر جلي دووطيان كة ذنـــيئةم طرفتةشـــي ئةطةر نةكات و لةبةرسةرداني كات بةزووترين تووشـــبووئةم ضارةســـةري بؤ بكات ثزيشـــكوبوونةوة

بال نةبيتةهؤي تا هةوكردنةلةشدا. ديكةي لةبةشةكاني

مةمكةكان تةربوونيضوارةمي كؤتايـــي لةمانطةكانيئـــةوة ئــةطـــةري دووطيـــــانيـــةوةبكةن دةســـت مةمكةكان دةكريـــتدةردانـــي شـــريو بةدروســـتكردنيلةتةربووني بؤبةرطريكـــردن شـــري.خاوين ثارضةثةرؤي داناني جلوبةرط،م

بةال مةبةســـتة، ئةم بؤ ياريدةدةرة

بوو

لةطةل خويني شـــرية ئةو ئةطةرثزيشـــك باشـــرتة ذنةكة ســـةرداني

بكات.ئاوسان، و بوونةوة ناسك هةروةهامةمكـــةكان طةرمبوونـــي و ئـــازار ســـةرةتاييةكاني لةدياردة يةكيكـــةزؤر نارةحـــةت كـــة ذن دووطيانـــي،ثةســـتان بةتايبةتيش لةكاتي دةبيت

مةمكةكان. خستنةسةرباي ناوسك قةبزي و

دروســـتبووني لـــــةســـةرةتاي زؤرجار دووطيان ذنـــي ةوة،

منـــدال

ئةمةش و دةكات بةقةبـــزي هةســـتهؤرمؤني كاريطةرييةكانـــي بةهـــؤيدووطيان ذني كة ثرؤجيســـرتؤنةوةيةدةبيتةهـــؤي و دةكات دروســـتيلةدةوري ماسولكةكان خاوبوونةوةيضوونةسةر تواناي ذنة ئةو و دان

منال

دةبيتةوة. كةم يان نامينيت تواليتيدةتوانريت: طرفتة لةم رزطاربوون بؤةمةندةكان وةك

دةول

بةريشـــال ذةمة

فاســـؤليا جؤ، ناني ميوة، ســـةوزة،زيادبكريـــت، رؤذانـــة و ثاقلةمةنـــي

ئةنجامداني ئاو، ليرت 3 خواردنةوةيدووطيان ذني بؤ ئاســـانةكان وةرزشةكةمكردنةوةي رؤيشـــتن، و وةك يؤطاكةســـانةي ئـــةو بؤ حةبـــي ئاســـنلةم م

بةال خويني دةبن، كةم تووشي

وةربطرييت ثزيشك رينمايي ةتةداحال

حةبي لةجيي جيطريك بؤ وةرطرتنـــيئاسن.

ددان و ثووك طرفتةكانيتووشـــي هةنديجار دووطيان ذني ئاوســـاني ثووك يان بةربوون خويـــن

42 سةردةم 81زانستى

كارليكي ئةمة لةئةنجامـــي دةبيـــت،دةبيت ئيســـرتؤجينةوة هؤرمؤنـــيدروست ناودةم خانانةي ئةو لةســـةرذني دووطيان واية، باشرتيش و دةبيتو بشـــوات ددانةكاني رؤذي دووجـــار

بكات. ددان ثزيشكي سةردانيرشانةوة و تيكةلهاتن دل

لةســـةرةتاترين بةيةكيك ئةمـــةناســـراوة دووطياني دةرةنجامةكانيو تووشـــي دةبيـــت ذن و هةنديـــكهاتن

تيكةل

دل نابيت، تووشي هةنديك

روودةدات بةيانياندا لةكاتـــي بةزؤريببيتة لةوانةية تـــام و بؤن و هةنديكم

بةال ةتة،

حال ئـــةم هةذاندني زياتـــر

لـــةدواي هةفتةي ضواردةهةمي ئةمةنةمان بوونةوة و كةم دووطياني بةرةو

دةروات.ةتة،

حال لـــةم بـــؤ دووركةوتنةوة

بدات و تةواو ثشـــووي ذن ثيويســـتةضةند ذةميكي بكاتة ذةمةكاني خؤراكو لةضةوري خواردنانـــةي كةم و ئةوبسكيتي نان، دوورن وةك زؤر شريينيلةكاتيكدا م

بةال ميوةي تازة، وشـــك،

بي دةبيتةهؤي هاتنتيكةل

دل و رشانةوة

دووبارة جاريك لةضةند زياتر و هيزيذني ثيويســـتة لةرؤذيكدا، دةبيتةوةئةم و بكات ثزيشك سةرداني دووطيان

نةخات. طوي ثشت طرفتةتوندبوون هةناسة يان هةناسةبركي

دووطيانيـــدا، لـــــةســـةرةتاي هؤرمؤني زيادبوونـــي ئةمة بةهـــؤيم

بـــةال روودةدات، ثرؤجيســـرتؤن

بةهؤي دووطيانيدا دواي لةكاتةكانـــيكؤرثةلـــة نانـــي

ثال و طةورةبـــوون

ئةطةر روودةدات، بةقةفةزةيسنطةوةكرد ةراوكيش

هيزي و دل بةبي هةستي

كةم بركيية هةناسة ئةم هؤي لةوانةيةةتةشـــدا

حال لةم بؤية بيت، خوينـــي

هةية. ثزيشك بةرينمايي ثيويستيئيشة ثشت

طةورةبوون

ثشت ئيشـــة، لةطةلدةكات قورسبووني كؤرثةلةدا زياد وبربرةكاني دةخاتةســـةر و ثةســـتانهةنديجـــار و ثشـــت خـــوارةوةيثيشـــةوة بؤ ثشـــت ضةمانـــةوةيئاســـاييةوة، بـــاري بةثيضةوانـــةيذني ةتةش

حال ئـــةم بؤ نةهيشـــتني

بـــدات

هـــةول دووطيـــان ثيويســـتةقورس باري طرتنـــي

دووربيـــت لةهةل

ثيويســـتة بوو، ناضاريش و ئةطـــةرئةو و بنوشتينيتةوة ئةذنؤ يةكةمجاربطريت،

هةل خؤي لةلةشي نزيك بارةش

بةهيزو دؤشـــةكي لةســـةر كةوتنثال

خةوتندا. لةكاتي تةختذانةسةر

دووطيانيدا لةكاتي شـــتيك ضةندطؤراني وةك ذانةســـةر، دةبيتةهؤيهؤرمؤنةكانيلةش،ماندووبوون،كةميئاو كةمبوونةوةي هةروةها شـــةكر،دروستبووني ذانةسةر م

بةال لةلةشدا،

لةدووطيانيـــدا 24 هةفتـــة لـــةدوايخوين ثةستاني بةرزي هؤي لةوانةيةطوي ثشـــت ةتة

حال ئةم نابيت و بيت

بكريت. دةبيت ضارةسةر و بخريتسايةتيكا ذاني

Siatica pain ســـايةتيكا ذانـــيخوارةوةي لةبةشـــي ئازاريكة جؤرةسمت بةهةردوو و دةبيت دروست ثشتلةشـــدا بةيةك الي و قاضةكاندا، يانلةئةنجامي ئةمةش دةضيتةخوارةوة،لةســـةردةماري دان

منال ثةســـتاني

لةبربرةي دةماريكة كة ســـايةتيكا،قاضدا بةهةردوو و ليدةبيتةوة ثشـــتلةم دووركةوتنةوة بـــؤ رؤدةضيـــت.و قاضةكان داثؤشـــيني طةرم ئازارةيان رؤيشـــتن وةك كةميك وةرزشـــي

ياريدةدةربيت. لةوانةية مةلةميز هةوكردني بؤري

لةكةســـاني زياتر دووطيان، ذني هةية تووشبوونيان ئةطةري ئاســـاييبةتايبةتي ميـــز، بؤري بةهةوكردنيهةبيت شـــةكرةيان نةخؤشي ئةطةرخاوبوونةوةيةوة ئةو بةهؤي ئةمةشهؤرمؤنـــي كـــة دةبيـــت دروســـت دةكات دروســـتي ثرؤجيســـرتؤنواي و دان

ميزةل ماسولكةكاني لةسةر

بةثيضةوانةوة هةنديجار ميز ليدةكاتئةمةش و طورضيلةكان ناو بطةريتةوة

هةوكردنة. ئةو دةبيتةهؤيةتة،

حال لـــةم بـــؤ بةدووربـــوون

زؤر ئـــاو دووطيان ذنـــي ثيويســـتةبوون جـــووت لـــةدواي و بخواتـــةوةو شلةتين بةئاوي لةش ثاككردنةوةيهةبوو بةردةوامي زؤرو ئازاري ئةطةر

بكات. ثزيشك سةردانيبةربوون خوين

قةترة، يـــان بةربـــوون خويـــن ئةمة لـــةزي-وة خوين قةترةهاتنـــيدةبيتة كـــة هةية ضةنـــد هؤكاريـــكبوونةوةي ناسك بؤنموونة، هاندةريدووطيانيدا لةكاتـــي دان

منال دةمـــي

يان هؤرمؤنةوة، زيادبوونـــي بةهؤيهةوكردنة وةك طةورةترةكاني كيشةئةندامي بةهـــؤي كة طويـــزراوةكانيـــان و دةطويزريتـــةوة زاوزي-وة

كؤرثةلة. لةبارضوونيزي كوني خووروي

لةذني زياتـــر طرفتة ئةم جـــؤرةجؤرة بةهؤي دةردةكةويت دووطياندانيشانةكاني روودةدات، كةروويةكةوةدةردراويكي زاوزآو ئةندامي خوورويدةطاتة خوورةوةكة هةنديجار و سثي،ثشـــكنيني لةدواي كؤم. دةروبـــةريضارةسةري دةتوانيت ثزيشـــك تةواو

زانستى سةردةم 42 82

تةواو ببةخشيتة ذني تووشبوو.كةم خويني

لةيةكةم بةطشـــتي ذني دووطيان خويني ثشكنيني ثزيشكدا سةرداني بؤ دةكريت بةمةش زانياري سةبارةت بةكةم خوينـــي وةردةطرييت، ئةطةر ؤبني

هيمؤطل ريـــذةي

بـــوو نـــزم لةخويندا، ئـــةوا

ئامؤذطـــاري دةكريـــت بةخواردنـــي ســـةوزة و ميوة و خؤراكة بةئاســـن ةمةندةكان، يان ئةطةر ثيويست

دةول

لةشـــيوةي ئاســـن بكات وةرطرتني حةبدا.

بوونــةوةي نــزم يــان بةرزبوونــةوة ثةستاني خوين

لةمانطةكاني ذنان نزيكةي10%ي تووشـــي دووطيــــانيـــدا كؤتايـــي بةرزبوونةوةي ثةستاني خوين دةبن. مةبةســـتةش، ئةم ضارةســـةري بؤ ســـوير لةخواردنـــي ذن ثيويســـتة وةك، خواردنةكانـــي بةدووربيـــت ســـةوزة و ميوة زيادبـــكات لةذةمة هةنديجار م

بـــةال ســـةرةكييةكانيدا.

ثةســـتاني خويـــن نـــزم دةبيتةوة و لةكاتي بةتايبةتي طيذي دةبيتةهؤي هةســـتان و دانيشـــتندا، ئةمـــةش ي

وا لةذنةكـــة دةكات ترثـــةي دل

زيادبـــكات و لةرزة لةدةســـت و ثةنجةكانييـــةوة دروســـت ئةم بؤ ضارةســـةري بيت.

ةتةش، باشرتةحال

هةستــانةسةرثي بةهيواشي ئةنجام بدريت و ذةمة سةرةكييةكاني بكريـــت خــــؤراكيـــش ذةميكـــي بةضةنـــد بضـــووك و لةبةيني ا نيشـــد كا مة ة ذ

ميوة و سةوزةخواردنةوة و وةك سروشتييةكان و، ميوة طوشراوي شةربةتي

ماستاو... هتد بخوريت.مايةسريي

Haemorrhoids مايةسرييلةضؤنيتيدا وةك دةماري دةوالي

م ئةم لةكؤمدا Varicoveinواية، بةال

دروســـت دةبيت، خوورو ئاوســـاوي هةنديجاريش دايـــة

لةطةل ئـــازاري و

لةوانةيـــة خويناوي بيـــت، لةزؤربةي ذناني دووطياندا دروست دةبيت بةهؤي ئةو ثةستانةي دةكةويتةسةر ريخؤلةو زيادبووني و بةطةورةبـــوون كـــؤم،

كيشي كؤرثةلة.لـــةدواي ذنـــدا، لةزؤربـــةي لةدايكبوونـــي كؤرثةلة نامينيت و ون م لةهةنديك ذندا، بةرةو

دةبيت، بـــةال

نان خراثي دةروات، ئةمةش بةهؤي ثال

و ثةستان خستنةســـةر ئةو جيطاية بووندا. بؤ ضارةســـةري

لةكاتي مندال

ئةم طرفتةش، باشرت واية لةسةرةتاي يت

بدات نةهيل

دروستبوونيةوة ذن هةول

قةبزي Constapation دروست ببيت، بةخواردنةوةي ئـــاوي زؤر، خواردني ميوة و ســـةوزة، و كاتي ضوونة سةر

تواليت فشار نةخاتةسةر خؤي.ئاوسان

ئاوســـان لةذني دووطياندا بةهؤي كؤبوونةوةي ئاو لةلةشـــدا دروســـت دةبيـــت و هؤكارة ســـةرةكييةكةي دةطةريتـــةوة بـــؤ كشـــاني موولولة خوينةكان كة نزيكن لةثيستةوة و وا لةئاو دةكةن بضنة نـــاو ئةندامةكاني لةش و تيايدا جيطريبن. بؤ ضارةسةري زؤر ئاوي باشـــرتواية طرفتةش، ئةم بخوريتـــةوة و ذن ثشـــووي تـــةواو بـــدات، لةكاتي دانيشـــتندا قاضةكان بةرزبكريتةوة تا بةئاساني خوين هات

و ضؤ بكات و ئاوسان روونةدات.ماندويتي

دووطيانيدا كؤتايي و لةســـةرةتا هؤكاريكي ضةنـــد و دةردةكةويـــت طؤرانـــي هؤرمؤن بؤنموونة، هـــةن، ترثةي ليداني زيادكردني لةلةشـــدا،

زانستى سةردةم 42 82

بةكةم خوينـــي وةردةطرييت، ئةطةر ؤبني

هيمؤطل ريـــذةي

بـــوو نـــزم لةخويندا، ئـــةوا

بوونــةوةي نــزم يــان بةرزبوونــةوة ثةستاني خوين

لةمانطةكاني ذنان نزيكةي10%ي تووشـــي دووطيــــانيـــدا كؤتايـــي بةرزبوونةوةي ثةستاني خوين دةبن. مةبةســـتةش، ئةم بؤ ضارةســـةري ســـوير لةخواردنـــي ذن ثيويســـتة وةك، خواردنةكانـــي بةدووربيـــت ســـةوزة و ميوة زيادبـــكات لةذةمة هةنديجار م

بـــةال ســـةرةكييةكانيدا.

ثةســـتاني خويـــن نـــزم دةبيتةوة و لةكاتي بةتايبةتي طيذي دةبيتةهؤي هةســـتان و دانيشـــتندا، ئةمـــةش ي

وا لةذنةكـــة دةكات ترثـــةي دل

زيادبـــكات و لةرزة لةدةســـت و ثةنجةكانييـــةوة دروســـت ئةم بؤ ضارةســـةري بيت.

ةتةش، باشرتةحال

هةستــانةسةرثي بةهيواشي ئةنجام بدريت و ذةمة سةرةكييةكاني بكريـــت خــــؤراكيـــش ذةميكـــي بةضةنـــد بضـــووك و لةبةيني ا نيشـــد كا مة ة ذ

ميوة و سةوزةخواردنةوة و وةك سروشتييةكان و، ميوة طوشراوي شةربةتي

ماستاو... هتد بخوريت.مايةسريي

Haemorrhoids مايةسرييHaemorrhoids مايةسرييHaemorrhoidsلةضؤنيتيدا وةك دةماري دةوالي

ئةو ثةستانةي دةكةويتةسةر ريخؤلةو زيادبووني و بةطةورةبـــوون كـــؤم،

كيشي كؤرثةلة.لـــةدواي ذنـــدا، لةزؤربـــةي لةدايكبوونـــي كؤرثةلة نامينيت و ون م لةهةنديك ذندا، بةرةو

دةبيت، بـــةال

نان خراثي دةروات، ئةمةش بةهؤي ثال

و ثةستان خستنةســـةر ئةو جيطاية بووندا. بؤ ضارةســـةري

لةكاتي مندال

ئةم طرفتةش، باشرت واية لةسةرةتاي يت

بدات نةهيل

دروستبوونيةوة ذن هةولConstapation قةبزيConstapation قةبزيConstapation

بةخواردنةوةي ئـــاوي زؤر، خواردني ميوة و ســـةوزة، و كاتي ضوونة سةر

تواليت فشار نةخاتةسةر خؤي.ئاوسان

ئاوســـان لةذني دووطياندا بةهؤي كؤبوونةوةي ئاو لةلةشـــدا دروســـت دةبيـــت و هؤكارة ســـةرةكييةكةي دةطةريتـــةوة بـــؤ كشـــاني موولولة خوينةكان كة نزيكن لةثيستةوة و وا لةئاو دةكةن بضنة نـــاو ئةندامةكاني لةش و تيايدا جيطريبن. بؤ ضارةسةري زؤر ئاوي باشـــرتواية طرفتةش، ئةم بخوريتـــةوة و ذن ثشـــووي تـــةواو بـــدات، لةكاتي دانيشـــتندا قاضةكان بةرزبكريتةوة تا بةئاساني خوين هات

و ضؤ بكات و ئاوسان روونةدات.ماندويتي

دووطيانيدا كؤتايي و لةســـةرةتا هؤكاريكي ضةنـــد و دةردةكةويـــت طؤرانـــي هؤرمؤن بؤنموونة، هـــةن، ترثةي ليداني زيادكردني لةلةشـــدا،

42 سةردةم 83زانستى

زياتـــر وزةي بةكارهينانـــي و

دليـــان زياتر لـــةراددةي لةثيويســـتكؤتايي لةمانطةكاني م

ئاســـايي، بةال

لةوانةية بـــوون ماندوو دووطيانيدا،كؤرثةلةوة كيشي زيادبووني بةهؤيخةو، يان كةمبوونـــةوةي يان بيـــتبةهؤيةوة ذن كـــة ديكة طرفتةكانيكاتةدا لةم بووبيت، طرنطـــة ناســـاغلةش و كةي بدات ذن ثشـــووي تةواوبشكينيت سةرخةويك كرد ثيويستيســـاتيكي بؤ ضةند تةنانةت ئةطـــةر

كةميش بيت.دلةراوكي و نائارامي

تووشـــي دووطيان لةذناني زؤريكلةكاتي دةبن بيتاقةتي و ةراوكـــي

دل

ئةمة دريذخايةن دووطيانيدا، زؤرجاربووني لةدايـــك دواي بـــؤ دةبيـــت دةطةريتةوة هؤيةكةشي كؤرثةلةش،فسيؤلؤذي طؤرانكاريية هةموو ئةو بؤديت ذندا بةسةر كة سايكؤلؤذييةي وطؤرانكارييانةي دواي لـــةو و تـــرس

بووندروســـتدةبن.مندال

ثيويستة ئةمةش، ضارةسةري بؤبكات و دروســـت بةخؤي ذن بـــاوةركةسيكي

لةطةل هةبيت طرفتيكي هةر

و هيض بكات باسي ثزيشـــك يان نزيكئةطةر نةخـــات شـــتيك ثشـــت طويلةميشـــك كؤســـثيك دةبيتة بزانيتذنة ئـــةو ثيويســـتة و دةروونيـــدا،بؤ بكات دروســـت تايبةت كاتيكـــيخؤي، و بريي جةســـتة حةوانةوةيكة كاريـــك ئةنجامدانـــي بؤنموونـــةياريدةدةرة بؤ و خؤشـــة خؤي ثييةراوكييةي

دل لـــةو دووركةوتنةوةي

تيـــيكةوتـــووة.طيذي

بةهؤي دووطياندا لةذنـــي طيذيروودةدات خوين ثةستاني دابةزيني

بةهؤي كةمخوينييةوة لةهةردوو يانثزيشـــك ثيويســـتة ةتةكـــةدا

حال

ئةو واية ئاطاداربكريتةوة و باشرتيشوةســـتاني كة نةدريت ئةنجام كارانة

تيداية. زؤريو ئارةق كردنةوة طةرما

ئارةق و كردن بةطةرما هةســـتدووطيانيـــدا لــــةكاتـــي كردنـــةوةبـــؤ دةطةريتـــةوة هؤكارةكـــةي كة زياتر، لةرادة وزةي بةكارهينانيزياد لةلةشدا خوين سوري بةهؤيةوةيان ئارةق طةرم داهاتـــن و دةبيـــتضارةســـةري بؤ روودةدات. كردنةوةبدريـــت

هةول مةبةســـتةش ئـــةم

لةبةربكريت فراوان و لؤكة جلوبةرطيئةو تا رابطرييت خاوين و ثاك لةش وو نةمينيتةوة ثيســـت ئارةقةلةسةرينةمذيتةوة.

هةل دي جاريكـــي لةش

ذناني كة ديكة طرفتيكي ضةند و ئةوانةئةطةر باشرتة دةبن، تووشي دووطيانبكريت ضارةســـةر بةزوويي بتوانريتتا نةخرين، طوي ثشـــت و طرفتةكاندروست كؤرثةلةيةكي دووطيان ذنيخؤي و بكةويتـــةوة لـــي و ضاالكيبيت باشـــدا تةندروســـتي لةباريكيئةو لةبةردةم راوةســـتاني بؤ بةهيزدووطياني لـــةدواي كـــة طرفتانةيتازة كؤرثةلـــة و خـــؤي دووضـــاريبتوانيت و دةبيـــت لةدايكبووةكةيتازةيةي ثلة ئةو بةســـةركةوتووييو دروســـت نةوةيةكي و ذيان بربيت

بطةيةنيت. ثي ساغسةرضاوةكان:

1. pregnancy week by week (dame karlene davis) Royal col-lege of midwife.

2. The pregnancy book

NHS(COI publication).

لةســـةدا دةركةوت لةئاماريكدابةثيي لةبةريتانيا طةنجان نةوةدىكاردةكةن ئينتةرنيت رينماييةكانىئامؤذطارييةكانى دةبةن بـــؤ و ثةناواتة بةباوانيان راويذكردن لةجياتىلةكاتى نؤيـــان كةس دة لةهـــةرلـــة يارمةتـــى داواى ثيويســـتيداو لةدايك دةكةن نـــةك ئينتةرنيـــت

باوكيان.كـــة ينـــــةويـــة

ليكؤل ئـــةم

جيت دامـــةزراوةى لةبةرذةوةندىتايبةتة كة ئةنجامـــدراوة كوننكتدئامؤذطـــارى بةثيشكـــةشـــكردنىتةمةنيان كةسانةىكة تيلفؤنىبؤئةوثينجةوةيـــة، و بيســـت لةخـــوار ئةم بةشي ســـي كة ئاشكراى كردكاتيك دةبات بؤدايكى ثةنا تةمةنةدةبيت، كيشـــةيةك كة دووضـــارىثينجيان لةســـةدا تةنيا لةكاتيكدا

دةبةن. باوك بؤ ثةناينةوةيـــة

ليكؤل ئـــةم بةثيـــي

بةريتانى تيلطـــراـ كة رؤذنامـــةىئةو نيوةى وكردةوة

بال ئةنجامةكانى

(واتة كة بةشدارييان كرد كةسانةىقسة بةاليانةوة باشرتة كةس) هةزاركة كاتيك بكةن هاورييةكياندا

لةطةل

دةبنةوة. طريوطرفت رووبةرووىلةســـةدا نزيكـــةى هةروةهـــالةم بةشـــداربوون ئةوانةى بيستىكرد ئاشـــكرايان ينةوةيـــةدا

ليكؤل

دةربارةى زانيارى ئةوةى كةلةدواىيان رينمايي كيشةكةيان وةردةطرنباشـــة بكةن ضي وةردةطـــرن كةدةدةن

ديكة خؤيان هةول جاريكى

لـــةو ديكـــةوة لةســـةرضاوةيةكىلةســـةدا ببنةوة. نيا

دل زانيارييانة

بةشـــداربووانيش وضوارى بيســـتبؤ ثةنا نازانن كة دركانـــد ئةوةيانلةكى يارمةتى داواى و كـــي بـــةرنكيشـــةى رووبةرووى كاتيك بكـــةن

دةبنةوة. سؤزدارى

بةقسةىدةكةن ئينتةرنيت

42 سةردةم زانستى 84

سيكس لةسةر موةال ثرسيارو

فةوزية د.

42 سةردةم 85زانستى

نةبووني و ي بوونبةدحال زؤرجار

ثةيوةندي دةربارةي ثيويست زانياريدةبيتةهؤي ذن و ثياو نيوان سيكسينارةحةتي و بارطرذي بووني دروستتةنانةت هةردووكيـــان بؤ دةروونـــيليرةدا لةيةكـــرتي، جيابوونةوةيـــانبةشيوةيةكي م

وةال ثرسيارو يك

كؤمةل

بةردةمتـــان دةخةينـــة زانســـتيانةطرفتةكاني و لةكيشة بةشيك لةوانةية

بةدي بكةيت. خؤتيان تياداروودةدات؟ ضؤن رةثبوون ۹

و ئاوسانلةهةل بريتيية رةثبوون

ةتيلةحال زؤرجار و ضووك رةقبووني

روودةدات، سيكســـيدا وروذاندنـــيةتـــي

حال سروشـــتيدا ةتـــي

لةحال

ئامادةكردني بؤ روودةدات رةثبوونرةقبووني توانـــاي ضـــووك بؤئـــةوةبؤئةوةي هةبيـــت بةثيي ثيويســـتزي بؤناو ثرؤســـةي خســـتنةناوةوةضيذ، رووبدةن: ئةمانة تا ببيت ئاسانكاتيك ضونكة ئاســـانكردني ثيتيـــن،كاردةكات بةرةثبوويي ئةو ئةندامـــةطةيشتن دةبيت لةخيرايي يارمةتيدةرضووك زي. بؤناو تـــؤو ثيوةناني

و ثال

دريذييةكةي خاوبوونةوةيـــدا لةباريتيكراي دةبيت رةث كاتيك 4-2 ئينجةشةش بةطشـــتي دةطاتة دريذييةكةيلةنيوان جيـــاوازي بيطومان و ئينـــجرووةوة هةروةها لـــةم هةية ثياوانداضوكي دريذي زيادبوونـــي تيكرايـــيكة لةثياويكدا خؤي لةدريذي رةثبووثياوةي لةو باشـــرتة بضووكة ضووكي

بةنيشتوويي. دريذة ضووكي كةرةثبوونـــي ثيـــاوان زؤربـــةي بةطؤشـــةي لةجةســـتةدا ضووكيانجياوازي م

ثينج ثلةية، بـــةال ضـــل و

لةنيو لةطؤشـــةي رةثبوون تاكانةييهةروةهـــا جياوازي هةية. ثياوانـــداضووك وةستاني ريك لةئاســـتي هةية

ثياواندا، لةنيوان الربوونةوةيـــدا يانضووك واباوة و هةرضةندة وازانـــراوةكةميك و ثيشـــةوة بؤ بةرةثبوونـــيم

بةال دةوةســـتيت، سةرةوة بةرةو

ثيشـــةوةو بةرةو ضةمانةوة هةنديكو نيية ترســـي هيض خوارةوة رووةوبن نائارام ثيـــاوان ناكات ثيويســـت

بؤي.ئةطةر نةبيت تةنيا لـــةو بـــارةدادابوو الي زؤر طؤشـــةي رةثبوونةكةثزيشـــك راي ثيويســـتة ئةوكاتـــة

وةربطرييت.دةركةوتوو بةثراكتيتكي بةطشتي ضوون

لةطةل ضووك طؤشةي رةثبووني

رةثبوون دةكات. كـــةم بةتةمةنـــداي

كؤنرتؤل زياتر ئةوةي ثرؤســـةيةكة

بةسةرداطرتووة دةســـتي يان دةكاتبةشي بةتايبةتي دةمارة كؤئةنداميثيي كـــة دركةثةتـــك خـــوارةوةي

رةثبوون. ناوةندي دةوتريتةتيكي

خةسل ثرؤسةيةكة رةثبوون

مدانةوةلةوةال بريتييـــة هةيـــة كـــة

ثةرضةكرداري بـــؤ ثةرضةكرداريـــك،بةهؤي دةشـــيت رووبدات رةثبـــوونبؤنيكي يـــان سيكســـي بريؤكةيةكيدةنطيكي يان ديمةنيكـــي وروذينةر،دةماخ روويدا ئةمة ئةطةر وروذينـــةر،ناوةندي بؤ يةك دوابـــةدواي ئاماذةيلةجيي ئةويش و دةنيريت رةثبـــوونيةك دوابـــةدواي نامـــةي خؤيـــةوة لةشـــيوةي مدانةوة

و وةال دةنيريـــت

لةيةك دةشيت روودةدات. رةثبووندانامةي و بدريت لةضووك دةست كاتداميشك طةيشـــتبيتة ئةو بةركةوتنةشرةثبوون بنيريت بـــؤ ناوةندي و نامة

دركةثةتك. خوارةوةي لةبةشيهؤكاري بةهؤي دةشيت رةثبوونوةك رووبدات سيكســـييةوة غةيـــرةضوون

هةل زؤر بةرامبـــةر ثةرضةكردار

هةرزةكاريدا، لةقؤناغي بةتايبةتي ولةوضانيكي نوستندا لةماوةي هةروةهاي خةوتنة

قوول وضاني كة نوســـتندا

ةيجوول وضانـــي دةوتريت ثيـــي و

بةمشـــيوةية رووبدات، خيراي ضـــاودةستن

هةل كة لةخةو ثياوان دةشيت

هةروةها رةثبووندابـــن، ةتـــيلةحال

ثربووني بةهـــؤي نوســـتندا لةكاتي دةشيت ديســـانةوة لةميز دان

ميزةل

رووبدات. رةثبوونبةمشيوةية رةثبوون ميكانيزميدةمار كؤئةندامـــي بةريوةدةضيـــت:ناوةندي بـــؤ ئامـــاذة لةميشـــكةوةدةنيريت ثةتـــك لةدركة رةثبـــوونســـووري بؤ ئاماذانة ئـــةو و ئةويشبةرثرسن كة دةنيريت خوينبةرةكانضووك ةكاني

بةريشال خوين لةثيداني

و تةنك دةبن فراوان ئةم خوينبةرانة وخوين رؤيشتني بةشيوةيةك دةبنةوةو بؤشايي و دةبيت ئاســـان بةناوياندالةضووكدا ئيسفةنجي ناوضةي ذووريخوينية موولوولـــة ئـــةم ثردةبيت،بةهـــؤي هةســـتيارانة ئاوســـاوة

هةل

ضووكةوة دةوري ئيسفةنجي ثةردةيثةردانة ئـــةم هةروةها دةثاريزريـــنيان رةطي بنكي ماسولكةكاني

لةطةل

خوين رؤيشتني بةليشاو لةدواي ضووكخوينة ئةو ن

نايةل ثيكةوة ضووك بؤناو

رةثبوون بةمشـــيوةية و بيتةدةرةوةروودةدات.

نيشتنةوةيضووكيانلةدةستدانيثياو روودةدات كة رةثبوون كاتيـــكيان لةدةستدةدات سيكسي ئارةزووي

روودةدات. تؤو هاويشتنيخوينييةكان موولولـــة لةمبارةداديتة خوين و يةك دةضنةوة لةضووكداســـةجم ناضةي بؤ و دةرةوة لييـــانواتة تةســـكبوونةوةي و دةطةريتةوةطةرانةوةي و ضـــووك خاوبوونةوةي

42 سةردةم زانستى 86

رةثبوون. ثرؤسةيكةي نيــردا لة ۹ يةكةمــني رةثبــوون

روودةدات؟بةثراكتيكي ضـــووك وةســـتانيمةرج رةثبوون دةووتريـــت كـــة ثييشـــةهوةتي كاريطةري بةهؤي نييـــةلةوانةية م

بـــةال بيت، سيكســـييةوة

هةرجـــؤرة كاريطـــةري بةهـــؤي و دةماري و وروذاندنيكي دةروونـــيوةك رووبدات تةنانةت جةســـتةييةوةميزكردن... ئـــارةزووي خةو، ترس،

هتد.ثرسيارةكة مدانةوةي

بؤ وةال م

بةال

نير كؤرثةلةي يم، دةركةوتـــووةدةل

ضووكي رةث دايكيـــدا لةناو ســـكييـــان دةبيـــت وةك ثةرضةكرداريـــكوينةي دايكةوة، ضووني

هةل لةئةنجامي

لةســـكي كؤرثةلة كاتيك طرياوة ئةمةثةرةســـةندني لةقؤناغي و دايكيدايةيةكةمـــي لةمانطةكانـــي ضووكدايـــة

دووطيانيدا.ضؤن و هؤرمؤني نيرينة ثياو ۹ تــؤوي

دين؟ بةرهةملةنـــاو طوونةكاندا دروســـت تؤو

نزيكةي3000 هةزار طونيك هةر دةبن،ذووريكي هةر تياداية بضووكي ذووريبضووكي 4-1بـــؤري نزيكةي بضـــووك

تؤو دروست تياياندا كة باريكي تيادايةدةوتريت بضووكانة بؤرية بةم دةبيت

.Seminiferous tubulesتةندروســـت و ســـاغ ثياوي لةشضركةدا تؤو لةيـــةك نزيكةي هـــةزارســـةد رؤذانة واتة دةكات دروســـتوةك دةكات دروســـت مليـــؤن تـــؤوبكةين قسة بةئاماريش طشتي. ريذةيهاويشـــتندا لةيةك يني

بل دةتوانـــني

نزيكةي500-300مليؤن (ئاوهاتنةوة)ثياوةوة. لةاليةن دةدريت فري تؤو

بةرةو لةطوونةوة تؤوة بؤري ئةملةبـــؤري و ســـةرةوة دةردةضيـــتدروست ئةيبدادامس يان طويزةرةوةطوون دةطةريتةوة ثاشان بؤ و دةكاتتيايـــدا و تـــؤوة ثيطةيشـــتووةكان

دةطريين.هةل

بؤري دةوري ثةردةيـــةي ئـــةو كة تياداية خانانةيان ئةو داوة تؤويهؤرمؤني لةبةرهةمهيناني بةرثرســـنئةندرؤجني دةوتريت ثيي كـــة نيرينةـــي

كؤنرتؤل كـــة تستؤســـرتؤن و

دةكات ثيـــاو طةشـــةي جةســـتةيبةرثرســـة نيرو وةك بوونةوةريكـــيئةندامة ثةرةسةندني و لةطةشةكردنتؤوةكان وروذاندني و سيكســـييةكانبةرثرســـة هةروةها و بين تا بةرهةم

دووةمييةكاني سيفةتة لةدةركةوتني...هتد.

ســـميل و ريش وةك نيرينـــة

بةشيوةيةكي تيستؤستريؤن هؤرمؤنينةري

ثال لةثرؤسةي بةرثرسة سةرةكي

هةمـــوو و سيكســـي لةهةســـتكردنلةذووري لةبناغةدا نيرينة هةستيكي و ميشـــكة كة روودةدات

كؤنـــرتؤل

لةهايثؤساالمؤس. بةتايبةتيمةزن تايبةتي ثرؤطراميكي بةثييبةرهةم هؤرمؤنيـــك هايثؤســـاالموسذيرميشكةرذيندةوروذينيت، دينيتكةلةقةبارةي قةبارةكـــةي ئـــةم رذينةو تيناثةريـــت كةيـــةك

ثؤل دةنكـــة

دةكةويتة بنكي ميشكةوة.نامـــةي كـــة رذيـــن ذيرميشـــكةهةردوو بؤديت لةهايثؤساالموســـةوة

دةردةدات. FSHو LH هؤرمؤنيخانةكانـــي LH هؤرمؤنـــيو هان دةدات دةروثشـــتي طوونةكانهاندةدات طوونةكان و دةيانوروذينيتتيستؤســـتريؤن، بةرهةمهيناني بـــؤ

FSH هؤرمؤنـــي و تيستؤســـتريؤنهاتووة رذينـــةوة لةذيرميشـــكة كة بةرهةمهيناني بؤ دةدات هان طوونةكان

تؤوةكان.ثرؤطراميكي لةريي ســـوورة ئةم دةبيـــت بـــةردةوام دةماخييـــةوة

42 سةردةم 87زانستى

نةرزة كور يمندال كة هةرلةوكاتـــةوة

ئةمة و ق دةبيـــتبال دةبيـــت واتـــة

لةذيانـــي دوورودريـــذ بؤماوةيةكـــيتا دةمينيتةوة ثيـــاودا بةمشـــيوةيةسوورة ئةم بةتةمةنيشـــدا، دةضيتدةبيت، الواز بةتةمةندا ضوون

لةطةل

نةمينيت بةتةواوةتي نيية ئةوة مبةال

يان نةخؤشي بةهؤي لةوانةية هةروةهابكةويت. خؤي لةكاري رووداويكةوة

ضــؤن هاويشــتن تــؤو كــرداري ۹روودةدات؟

دةرضووني كرداري هاويشتن تؤوسيكسييةوة، ضاالكي بةهؤي تؤواوةو واية رةثبوون وةك تؤو هاويشـــتنثةرضةكرداريك لةروودانـــي بريتييـــةلةبةشـــي تؤو هاويشـــتن لةناوةنديتؤوهاويشـــتن دركةثةتك، خوارةوةيروودةدات سيكسي وروذاندني لةدوايو ئةوثةري دةطاتة وروذانـــدن كاتيكهاويشتن تؤو و ناكشيت

هةل زياتر لةوة

دةروات: بةدووقؤناغدادةرضوون قؤناغي يةكــةم: قؤناغي

دةركردن يانبؤئةوةي كرذدةبن ماسوولكةكانتؤواو شلةي تورةكةي دةردراوةكانيلةرذيني شـــلةيةك

لةطةل بطوشـــيت

ئةم كردنيتيكةل ثرؤســـتات ثاشـــان

بةمة شلةي تؤوةكاندا و

شالنة لةطةلبةم

ثـــال و دةبيت تـــؤواو دروســـت

كة ميزةرؤ بةرةو دةنريت شـــلةيةوةلةم ضووكداية، خوارةوةي لةبةشـــيدان

ميزةل كوني ماسوولكةكاني كاتةدا

ماســـولكةييةوة كرذبوونيكي لةرييميز دزةبكات. ريت

تانةهيل دادةخرين

ثياو لةكؤتايـــي قؤناغـــي دةرضوونداروودةدات هاويشـــتن دةكات هةستو طةرانةوةيي بؤ نيية و هيض بواريـــك

لةرووداني. ريطرتنقؤناغي هاويشتن قؤناغي دووةم:

ليـــرةدا كرذبوون لةرةطي ضووكداماســـولكةكاني بةهـــؤي روودةداتلةماوةيةكـــي دان،

ناوضـــةي موســـل

ضركة هةشـــت دةكاتة زةمةنيـــدا كةتؤو شـــلةي يةكةم قؤناغي لـــةدوايلة نةر

بةهيزيكي ثال كؤدةبيتـــةوة و

ثينج يـــةك بؤ لةشـــيوةي ميزةرؤوةدةكات. وروذم فيضقةدا

قؤناغيكـــي لـــةدواي هاويشـــتنرةثبـــوون تيايـــدا شـــاراوة هةيـــةئةم ناتوانيت، ثيـــاو واتة روونـــاداتديكة ثياويكي بؤ لةثياويكةوة قؤناغةضةند لةطةنجدا جيـــاوازة، لةوانةيـــةلةثياوي و بخايةنيـــت دةقيقةيـــةكضةند لةوانةيـــة بطاتة بةتةمةنيشـــدا

ضةند رؤذيك. لةوانةية سةعاتيك يانتؤوهاويشتنكرداريكيخؤنةويستةلةريي ثيـــاو م

بةال و ثةرضةكـــردارة،

هاويشتن بتوانيت لةوانةية راهينانةوةوةرطرتني لةثيناوي ضيـــذ دوابخـــاتلةطةل زؤربةي كات هاويشتن زياتردا.روودةدات، بةئؤرطازمـــدا طةيشـــتنجياوازة، هاويشـــتندا

لةطةل ئؤرطازم

تؤو، لةدةرضووني بريتيية هاويشـــتنلةهةستكردنيكي بريتيية ئؤرطازم م

بةال

طرذييةي ئةو نةماني بةضيـــذو كتوثرتةواوي و كة ئةندامة سيكســـييةكانو وروذاندن لةكاتي لةش دةطريتـــةوة

رةثبووندا.دياريكراودا لةماوةيةكـــي ئةطةرتؤوةكان ئـــةوا روونةدات هاويشـــتنئةيبدادامس- يان طويزةرةوة لةبؤريدةشـــكين و كـــو

بةل دا نامينيتـــةوة

سةرلةنوي و دةمذرين لةشةوة لةاليةنديكة شـــتيكي هةر يان وةك خـــؤراك

دةكرينةوة. دروست لةجةستةداكة تؤوانــة ضةنــدة ئــةو ۹ ذمــارةي

دةكات؟ دروستي جةستةمليؤن سةد تيكراي ئاسايي ثياوي

واتة دةكات، دروست رؤذدا لةيةك تؤوضركةيةكدا تؤو لةهةر هةزار نزيكـــةيبر لةتؤو دروست بةرازي غينيش هةمانناكات ثيويســـت لةبةرئةوة دةكات،

ثيوةبكات. شانازي مرؤظ نيرينةيخؤراكي ماددةي تؤو راستة -ئايا

تياداية؟وةك ورد بةشـــيوةيةكي تـــؤو ثيكهاتانة لةو جةستة هةرماددةيةكيلةو هةنديك هاوشـــيوةي كة ثيكديتتؤو هةية، لةخؤراكدا كة ثيكهاتانةيةئةميني لةترشي جؤر ضوار و بيســـتمس، زنك، كليكـــؤز،

تيادايـــة لةطةل

ترشي مةطنيســـيؤم، ،B12ظيتامنيئةسيدي.

وةك ناطةيةنيت ئةوة ئةمة مبـــةال

دالةطةل ـــةي

مامةل خؤراكي ماددةي

بخوريتةوة يان بليســـريتةوة بكريت،روودةدات، سيكســـدا وةك لةكاتـــيتةندروستي بؤسةر مةترســـي ضونكةثيس يان مـــاددةي كاتيك كة هةيـــةتياداية، نةخؤشـــي هةنديك هؤكاريبةرطةي زاوزي كؤئةندامـــي ضونكـــةبـــوون ثيـــس ثلةيـــةك لةثلةكانـــيم طةدة بةرطةي ناطريت

بةال دةطريت،

زؤر ئةطةر تؤوة لةو بريك مذينيهةل و

كـــة هؤكاريكي كاتيك بيت كةميـــشبةهةموو تيادايـــة، بوونـــي ثيـــس ي

بةل كةواتة ودةبيتـــةوة،

بال طةدةدا

خؤراكني، ثيكهاتةي تؤو ثيكهاتةكانيلةتووشبوون خؤثاراســـتن وةك م

بةال

بوونيك شياو ثيس و بةهةر نةخؤشيخواردنةوة. بؤ نيية

بدؤزينةوة؟ لةثياودا ضؤن G ۹ خاليـــي

كةنال يـــي

لةقوال G ـــي

خال

بة ثرؤســـتاتداية، لةريي ثةنجةكردنهةســـتي تا ندني

جوال كوني كؤمـــدا

بيطومان دةوروذيـــت. ثيدةكريـــت،بةتوندي زؤر زؤري ثيـــاوان زؤربـــةي

42 سةردةم زانستى 88

دةكةنةوة، رةت ئـــةم طةمةبازييـــةسيكسي بةرةفتاري ثةيوةندي ضونكةنيربازي-يةوة يان هؤمؤسيكســـواليو نيوان ذن ثةيوةندي هةية، ئةطـــةربيت تايبةتي نوســـتندا لةذووري ثياورةتكردنةوةي ئةم يان ئةوا رازيبوون

تايبةتة. ضيذةشئةوة وةك وروذاندنـــة ئةم م

بـــةال

دةكات هةست بةختووكة ذن كة وايةدةكات، ميزكـــردن ئـــارةزووي يان بةشيك وةك لةوانةية لةســـايكؤلؤذيدابؤ بةكاربيت سيكســـي لةرينمايـــيهةروةها كةمئةندام، كةساني هةنديكضارةســـةركردني بؤ وةك هؤكاريـــككيشـــةي كة بةكارديت ئـــةو ثياوانةبةئةســـتةم و تؤو ثةنطخواردنةوةي

هةية. هاويشتنيانئةو بةثيي بؤني تــؤو راســتة ۹ ئايا

دةطؤريت؟ دةيخوات، ثياو كة خواردنةيبؤني ثياو تؤوي دةشـــيت ي،

بةل

بةر كـــة بيت لـــي ئـــةو خواردنـــةيضونكة خواردوويةتي، لةدووســـةعاتخواردنةوةيةي خواردن و ئةو جؤريدةيخواتةوة و دةيخـــوات ثيـــاو كة ميزو ئارةقةكةي، جةستةيي، لةبؤنيهةســـتي و دةمينيتةوة تؤوةكانيـــدابؤني كة خواردن باشرتين ثيدةكريت،بيت خواسرتاو ليدةكات وا تؤوي ثياوو ميوة مةعكةرؤنة، برنج، بريتييةلة:خواردنيش خراثرتين م

بـــةال كةرةوز،

طؤشـــت، هندي، كاريي ئةمانةيـــة: شري، بةرهةمةكاني ترشي، خواردني

سري.و رووت بةوينةي ثياو حــةز ۹ بؤضــيذنيشي ئةطةر تةنانةت دةكات لةشفرؤشيخؤي يان ماـ بكات و ئارةزوويشي هةبيت

ثيبدات؟ رووةوة لةوتووشي لةذنان زؤريك ثرسيارة ئةمبؤيان دةكات كاتيـــك سةرســـورمان

هاوســـةرةكانيان كة دةردةكةويـــتلةتيربووندا شـــيوازة ئةم بةشـــوينذنةكةي كة ئةوةشدا

لةطةل دةطةرين

تيري يدايـــة و ئامادةيةخـــؤي لةطةل

بكات.رةفتــارة ئــةم لةثشــت زؤر هــؤكار

سيكسييةوةن:ثياودا

لةطةل ذن لةوانةية يةكةم:

خؤي ثي سيكسي شةرعي تا ماـ بيتلةطةل ثياوة ئةو م

بةال ببةخشـــيت،

يان نةكات بةتيربوون هةســـت ئةوداجياواز يان بةسيكسي زياتر ثيويستي

هةبيت.نةطونجان كيشةو لةوانةية دووةم:ثةيوةندي ديكةي ي

لةخال و ناكؤكـــي

لةرووي ثياويش هةبيت، هاوسةريتيدابؤ كيشانة ئةو دةروونييةوة و رؤحي

بطويزيتةوة. سيكسي ثةيوةنديتيربوون شيوازي لةوانةية سييةم:لةشفرؤشـــةوة، نةريتي و وينة لةرييو الي ثياو بيـــت تيربوون يةكةمـــنيثياوةي ئةو ضونكة نةهينيت، لي وازيهةبيت ســـةرةتاييانةي ئةو ئةزموونة

بينيت. لي وازيان ناتوانيت زؤرجاريان وينةي لةشفرؤشـــي ضوارةم:سيكســـي هاوبةشـــيكي سيكســـي،لةم ضونكة الي ثيـــاو، خواســـرتاوةئةطةر نيية طرنـــط بارانةدا بةاليةوةيان هينـــا شكســـتي لةرةثبوونـــداو هةروةها بـــكات تيـــري نةيتوانـــيريزطرتني و ناكاتةوة بريلةدووطيانيشبةالوة طرنط بةرامبةرةكةشي هةستيو ســـيكس لةشـــفرؤش، نيية. وينةوبيئةوةي هيض دةبةخشن ضيذ بةثياوبكات. بةرثرسياريتيةك بةهيض هةستدةبات ثةنا كاتيك ثياو ثينجـــةم:لةنةستيدا وينة يان لةشفرؤشـــي بؤ ذنةكةي ئاراســـتةي زةبريك دةيةويتهةية بةسةريدا تي

كة دةســـةال بكات

ذنةكة ئةطةر تةنانةت بةرزة لووت يانلةثياوانيش هةنديك نةزانيت، بةمةشذنةكانيان تا وادةكةن بةمةبةســـتئازار دةروونييةوة و لـــةرووي بزانيتبن، هةرضييةك هـــؤكارةكان بضيذن. واتة بؤ ئـــةم ريطاية ثياو دانـــي

هةول

هةية ئاراســـتةيةك يـــان كيشـــةيةكهيمنانة و بةطفتوطـــؤي كـــة تةنيـــادةكريت ضارةســـةر ليك تيطةيشـــتنتيربوونةكاني بدريـــت

هةول بؤئةوةي

خيزانةكةيدا و

مـــال لةضوارضيـــوةيبيت.

سيكســي زياد ئارةزووي ثياو ۹ بؤضيســوري لةمــاوةي دةكات كاتيــك ذنةكــةي

مانطانةداية؟ئةوة دةكةن ي

سكاال لةذنان زؤريك

ســـوري كة هاوســـةرةكانيان لةكاتيدةكات لةســـةر مانطانـــةدا ثيداطريزؤري هةية ئارةزوويةكي ســـيكس وذنةكةيدا.

كردن لةطـــةل بؤ ســـيكس

هةية من الي كة ليكدانةوةيـــةي ئةوو ثةرضةكرداري ترس ئةمـــة ئةوةيةلةهةموو مرؤظ ضونكة بيبةشبوونة،دةكات هةســـت كاتيك واية شـــتيكداشتة ئةو بؤ ئارةزووي ثينادريت ريينيية ئةوة دةبيت، ئـــةوةي كة زياترخواردنة جؤرة ئةو

مندال خواسرتاوة،

بؤي دايكي رؤذيك هةموو كة ناخواتهةفتةيةك ئةطةر م

بةال دةكات، دروست

جؤرة نةبووني ئةو بةســـةر يان زياترثرســـياري ئةوا تيثةري خواردنـــةدا

ليدةكات. حةزي و ليدةكاتاليةنيكي دةرووني اليةنـــي ويرايلةماوةي كـــة هةية ســـةير هؤرمؤنيسوري واتة هيلكةدا هاتنةخوارةوةيسةرةتاي

لةطةل روودةدات، مانطانة

ســـةير شـــتيكي هةر هيلكةدانانيكدالةجةستةي ثياوداروودةداتكة بريتييةتيستؤستريؤن، هؤرمؤني لةزيادبووني

42 سةردةم 89زانستى

هؤرمؤنةكاني كاتيك دةركةوتووة واتةمانطانةدا ســـوري لةمـــاوةي ميينة بةشـــيوةيةكي نةســـتي زياددةكاتيـــدا

لةطةل نيرينـــة هؤرمؤنةكانـــي

هؤرمؤنةكاني لةبةرئةوةي زياددةكات،مانطانةدا ســـوري لةمـــاوةي ميينة ثياويش ئارةزووي زياددةكةن، ئـــةواهؤرمؤنةكانييةوة زيادبوونـــي بةهؤيبؤضي هؤرمؤنةكان م

بةال دةكةن. زياد

بةيةكةوة ثياودا و لةذن بةمشـــيوةيةزانستييةوة لةرووي ئةوا دةكةن زيادبةرجةســـتة هيـــض ليكدانةوةيةكـــيئةم كة ينةوةيةش

ليكؤل ئـــةو نيية،

هةقيقةتي ليوةرطـــرياوة ئةنجامـــةينةك ثيدةبةخشـــيت رووداوةكةمـــانزانستي ثيمواية م

بةال ليكدانةوةكةي،

ئةم هةبيت بؤ خةرمانة ليكدانةويةكيمةسةلةية.

موطناتيســـي بواريكي خةرمانـــة

هةريةكة بةضـــواردةوري كارةباييـــةئاســـايي بةضاوي هةيـــةو لةئيمـــةدالةريي بةزانســـتي م

بـــةال نابينريت،

ئاميـــرةوة و ئامـــراز هةنديـــكئـــةو ذمـــارةي دةستنيشـــانكراوة،ينةوانةي لةسةر ئةمخةرمانةيةي

ليكؤل

نايةن، ذماردن لة كراون مرؤظ دةوريرةطةزة يةكيك لةم ئيمة ليرةدا م

بةال

ـــةيجول مةبةســـتة، طرنطانةمـــان

لةرةلةري لةجةستةماندا هؤرمؤنةكانئةو بؤســـةر كاريطةري و خؤي هةيةضواردةوري دةبيت كـــة خةرمانةيـــةكاردةكاتةسةر كةسي ئةمةش داوين ودةكات. كارليك يـــدا

لةطةل بةرامبةرو

بةقؤناغي كـــة ذنةيةي ئـــةو ليرةوةخةرمانةكةي دةروات هيلكةدا دانانيدةبةخشـــيت ئاماذةيةك ضواردةوريهةية كة ليشـــاويكي زؤري هؤرمؤنيبةخةرمانـــةي ثياو ذمارةية و ئـــةم

لةطـــةل هؤرمؤنةكانـــي و دةطـــات زياد ذندا هؤرمؤنةكانـــي زيادبوونـــيئارةزووي سيكسي و بةمةش دةكات

زياددةكات.ليرةدا كة ينةوةيـــةي

ئـــةم ليكؤل

لةسةر هؤرمؤنةكاني بري باسمانكردذنةكانيان و لةثيـــاوان نموونةيـــةكثيوانةكرد مانطانةدا، سووري لةماوةيهةية لةتةبايي جؤريك كـــرا و تيبينيذن لةنيوان هؤرمؤن زيادبووني لةنيوانماوةيةدا واتة بةيةكةوة لةو ثياودا و

زياددةكةن. هؤرمؤنةكانيانثيويست وا يني

دةل لةكؤتايشـــدا

بابةتة ئةم لةسةر ينةوةليكؤل دةكات

كة بينني بةوة بروا يان بيت بةردةواملةثةرجووةكاني يةكيكة دياردةية ئةم

زةوي. لةسةر مرؤظ مانةوةيسةرضاوة:

الدريع فوزية د. الجنس، ـ سؤال مليونط1 2006 الجمل، منشورات الثاني، الجزء

42 سةردةم زانستى 90

ثيويستت بؤضيددانةكانتة؟ بةراستكردنةوةيعةزيز* حسين زانا د.

42 سةردةم 91زانستى

لةئيمة مةرج يةكيك دداني هةمووبيت، ثيك و ريك بةتـــةواوي كة نييةددانةكانيان كةس هةنديك لةراستيدازؤر لةثيشـــة يان يةكدا ضووة بةناوددانةكةت ثزيشكي ئةمة لةدواية، يانكاتةدا لةم و دةكات دةستنيشـــانيثســـثؤري ثزيشـــكي بؤ دةينيرريتضونكة ددانـــةكان، راســـتكردنةوةيتةنيا تايبةتمةندةو زؤر ئـــةم ئيشـــةثســـثؤري ثزيشـــكي لةاليةن و تةنيائةنجام ددانةكانـــةوة راســـتكردنةوةئـــةو بـــؤ كارةش دةدريـــت. ئـــةمكة دادةنريت كةســـانة بةثيويســـتلةســـةر برياري ثزيشـــكي ثســـثؤردةركةوتني بةمةبةستي جوان دةداتوةك ئاسانكاري هةنديك بؤ ددانةكان،لةكاتيكدا خؤراك هاريني و جوين باشرتو ددانةكانت لةنيوان هةبيت بؤشاييثاراستني بؤ يةك، لةسةر نةبن جوتضونكة ددانةكان، و دةم تةندروستيدةبيتةهؤي ددانةكان و دةم ناريكـــيخـــؤراك كؤبوونـــةوةي بةئاســـانيريذةي بةرزبوونةوةي و لةنيوانيـــان

هةوكردني ثووك. كلؤري ودةســت كةي ددانةكان راســتكردنةوةي

ثيبكريت؟هةشت تةمةني لةســـةروو

مندال

هةية بةبينني ثيويســـتي ييةوةســـال

راســـتكردنةوةي ثســـثؤري لةاليةنجياوازي قؤناغيكي ضةنـــد ددان كـــةهةنديجار يةكةمـــدا لةقؤناغي هةية،ددانيكي ضةند بةكيشـــاني ثيويستيلةخواربوون طرتن ريطة بؤ هةية شريييان هةميشـــةييةكان ددانة و ناريكيبةثركردنةوةي ثيويســـت هةنديجارددانة تا شـــريييةكان دةكات ددانـــةديـــت ذيـــرةوة هةميشـــةييةكانيريطة لةكاتـــي ئاســـايي خؤياندا بـــؤددانةكان ناريكي لةروودانـــي طرتني

يـــان لةداهاتـــوودا هةميشـــةييةكانتايبةتةوة هةنديك ئاميـــري بةهـــؤييان خوارةوة شـــةويلطةي ئيســـكيدةكريت تيادا طؤرانكاري ســـةرةوةلةبةرزترين ئاستي ئيســـكةكة كاتيكلةئيسك ناريكي ئةطةر كردنداية طةشة

هةبيت. شةويلطةكاندا وسةردان يةكةم

الي ثزيشكي بؤ سةردان لةيةكةمطوي راســـتكردنةوة ثزيشكي ثسثؤرطرفتي سةرةكي كة لةنةخؤش دةطريتثيويســـتي كةســـة ئةو ضييـــة؟ ئايانا؟، يان هةية ددان بةراستكردنةوةيكات باشرتين ثييةتي ثيويستي ئةطةرضارةســـةرةكة ثيكردني بؤ دةســـتبؤ دةبيت ئامادة كاتيك ثاشان كةية؟ثزيشكي ددانةكانت، راستكردنةوةيروون بؤ مةسةلةيةكت ضةند ثســـثؤرو ئاميريك جؤرة ض وةك: دةكاتـــةوةيان تؤ طونجـــاوة، بؤ ضارةســـةريكبةئاميري ددانةكانت كردنةوةي راستدةبيت ضةسثاوي ئاميري يان و

جوال

ضةند بةكيشـــاني لةســـةرةتادا يان شريي كؤتايي بةطريوطرفتةكة ددانيكيكردنةوةكة راست ماوةي دريذي ديت،ثاشان دةخايةنيت، ضةند بةنزيكةييكة دةكات بؤ تايبةتيت تؤماري هةنديكسةرةوةو ددانةكاني بي

لةقال بريتيية

جووت ضؤنيةتي زانيني بؤ خـــوارةوةي

ديجيتال وينـــةي ددانةكان، بوونـــي

وينةي سةرةوة و خوارةوةو ددانةكانيتةنيشتةوة ال ضاو لةثيشةوةو و دةمددانةكان هةموو تيشكي وينةي

لةطةل

سةرةوةو شةويلطةي ئيسكي

لةطةللةثزيشكة وا ئةمانة هةموو خوارةوة.رووني بةرضـــاو دةكات ثســـثؤرةكةثرؤســـةي داناني بؤ هةبيت زياتـــريضارةسةري و كردن نيشـــان دةست

ددانةكان. راستكردنةوةي

ثيدةكات؟ دةست كردن ضارةسةر كةيضارةســـةر ثيكردنـــي دةســـت هةية يكةوة

خال بةضةنـــد ثةيوةندي

وةك:هةميشـــةييةكان لةددانة -ضةند،لةزؤربةي دةمـــدا؟ لةناو دةرضووةكـــة باشـــرتة وا حالةتةكانـــداددانة هةموو ضاوةريـــي دةرضوونـــيلةددانة هةميشـــةييةكان بكةين جطة

ذيرييةكان.هـــةر - ثيويســـتة ضارةســـةريكة بكةين هةوكردنيـــك نةخؤشـــي وهةر ضارةسةري

لةطةل هةية لةثوكدا

لةددانةكاندا هةبيت. كلؤرييةك كةبؤنموونة ضةنـــدة؟ تةمةنـــت -كردنةوةكان جؤري راســـت لةهةنديكضاو دةم و ئيســـكي طةشةي دةبيتدابيت ئاســـت بةرزترين و لةخيراترين،

ســـال دوانزة خوار ني

لةمنداال وةك

ضارةســـةري لةهةنديك جؤري مبةال

ئيسكي طةشةو باشرتة كة ديكةدا واضـــاو بةتـــةواوي و دةم شـــةويلطةوبيست تةمةني دواي واتة بوةســـتيتددانةكان راستكردنةوةي كاتيك ي

سال

دةبيت. بةنةشتةرطةري ثيويستينةخؤش ضي بكات؟

ثابةند و نةخؤشـــةكة هـــاوكاريسةرداني بةرواري و بةرينمايي بوونيكاريطةرو ثســـثؤرةكةوة ثزيشـــكةجؤري مـــاوةو ثةيوةنـــدي بةدريذيلةكؤتايدا، هةيـــة ضارةســـةرةكةوةشةش اليةني كةم بةردةوام ثيويستةثزيشـــكي زياتر يـــان مانـــط جاريكثاك كردنةوي ببينيت بـــؤ ددانةكةتو ثووك ضارةســـةري و ددانةكانـــتئةطةر كلؤرةكان ددانة ثركردنـــةوةيلةخواردني دووركةوتنـــةوة هةبـــن.شـــرييني زؤر يـــان رةق زؤر طرنطـــةلينجن زؤر ئةو جؤرانةي كة بةتايبةتي

ثيويستت بؤضيددانةكانتة؟ بةراستكردنةوةي

42 سةردةم زانستى 92

دوور دةنوســـين، و بةددانةكانـــةوةتةوقةي و ةم

قةل لةجوويني كةوتنةوة

كضان.ثيويست كاتي

راستكردنةوةي بؤ ثيويست كاتيكةسةوة بةو هةية ثةيوةندي ددانةكانتا ددانةكان ناريكي ةتي

حال بؤنموونة

كةسة ئةو بووني ثابةند و ئاستيكة ضراستكردنةوةي ثسثؤري بةسةردانيتوند بؤ ددان لةكاتـــي دياريكـــراودابةهؤي ئاميري ددانـــةكان كردنةوةيطشتي بةشيوةيةكي راستكردنةوةكة.

م بةال دةخايةنيت، مانـــط لة18-30

ثرؤسةكة بيت طةورةتر تةمةنةكة تائيســـكي ضونكة دةبيـــت، خاوتـــر لةطةشة طري ددانةكان

هةل شةويلطةو

بةزؤربووني دةبيتـــةوة كردن خـــاوتةمةن.

ئازاري هةية؟ داناني ئاميرةكة

ئاميـــرة ئـــةم لةكاتـــي دانانـــيتوند و ن

جووال بةهؤي لةســـةرةتادا

ماوةي بـــؤ ئاميرةكةدا كردنـــةوةيو بةنارةحةتـــي هةســـت رؤذ 3-5كاتةدا لةم دةكةيـــت، كةم ئازاريكيبؤ كة شكين ئازار دةرماني ثيويستةوةك بةكارديت ئاسايي سةر ئيشـــةيكؤتايي تا بةكاربهينريت

ثاراسيتامؤل

ثووك ليوو ئاميرةكة ئةطةر ئازارةكة،ئةوا بريندار كرد و ناوثؤشـــي دةمتيمؤمي هةنديك ثسثؤرةكةت ثزيشكةبخريتة بؤئـــةوةي دةداتي تايبةتيتلةبريندار طرتن ريطة بؤ ئاميرةكة سةر

دةم. ناو بوونيبـــةطــــرنطيـــدان ســـةبـــارةتبةتةندروســـتي ددانةكانت بةدريذاييدةبيت ئةوة راســـتكردنةوة مـــاوةيثاكردنةوةي لةســـةرةتادا بزانيـــتئاميري راســـتكردنةوةكة و ددانةكان

كات بةتيثةربووني مبةال نيية، ئاسان

ددانةكان ثاككردنـــةوةي و راهينـــانلةطرنطرتين دةبيت، خيراتر و ئاسان

ئةمانةن: رينماييةكانيشجار سي ددان دةرماني ضةو

- بةفل

كةمةوة بةاليةنـــي بشـــؤ ددانةكانتضةيةكي

بةفل 3-2 دةقيقة بؤ مـــاوةي

خواردنيك هةموو دواي هةروةها نةرمراستةوخؤ.

نةرم و با ددانةكـــةت ضـــةي - فل

45 لةطؤشةي بيت ناوةند مام كةميكبةكاري وثوكةكة ددانةكان سةرووي بؤسةر ثوكةكة بؤ رووي بهينة، لةســـةرهةموو مامناوةند، بةهيزيكي ددانةكانناوةوةو بشـــؤ، ددانةكانت رووةكانيبؤ ددانةكانـــت، ســـةرووي دةرةوةودواوة ثيشـــةوةو ددانةكاني هةمـــوو

ددانةكة. دةوري ثووكي

لةطةلبةراستكردنةوةي تايبةت ضةي

فل -

42 سةردةم 93زانستى

ســـةرةكةي كة بةكاربهينة ددانةكانثاكردنةوةي بؤ لوولةكييـــة و باريكةو راســـتكردنةوةكة ئاميري نيـــوانهيواشـــي و بةئاطايي م

بةال ددانةكة،

ئاميري لةشـــكاندني طرتن بؤ ريطـــةراستكردنةوةكة.

تايبةت - بةكارهينانـــي طرياوةيبةريذةي تيداية فلؤرايدي توخمي كةبةيانيان كةمةوة بةاليةنـــي 2-1 جارلةكلؤربووني ثاريزطاري بؤ ئيواران و

ددانةكان.لينج لةخواردني دووركةوتنةوة -لةشـــكاندني طرتن ريطة و رةق بـــؤ

كردنةوةكة. راست ئاميريلةشـــرييني دووركةوتنـــةوة -خواردنـــةوة جؤرةكانـــي و هةمـــووطازي شةكرو زؤر بريكي كة طازييةكانو كلؤربوون دةبيتةهـــؤي و تيدايـــةداخوراني ددانةكان و تيكداني ئاميري

ددانةكان. راستكردنةوةيبزانيت ئةوة نةخؤش ثيويســـتة دةم تةندروستي نةكردني ثاريزطاريراست ضارةسةري لةكاتي ددانةكان وزةرةر طةياندني دةبيتـــة كردنةوةداددانةكان، ميناي دةرةوةي بةضينيبةربووني خوين و هةوكـــردن

لةطةل

لةكؤتايدا ددانـــةكان دةوري ثووكيددانةكان كلؤربوونـــي دةبيتةهـــؤيو راســـتكردنةوةكة ئاميري لةدةوري

ددانةكان. ندنيجوال

جوالو ئاميريراســـتكردنةوةي ئاميري ئةطـــةرئـــةوا دةبيت بـــؤ دانرابوو وت

جـــوال

راطرتني خاويـــن رةضـــاوي بةوردي لةدةم ئاميرةكة بةمشيوةية: بكةيتجـــار ددانةكانت يةكةم دةربهينـــةوددانةكةت ضةي

فل ثاشـــان بشؤ جوان

ددان دةرمانـــي هةنديـــك

لةطـــةلئاميرةكة ثاكردنةوةي بؤ بةكاربهينة

بةهيواشـــي، روويةكةوة لةهةمـــووبةئاوي وةكة

ئاميرة جووال ئاطاداربـــة

بةرطة بؤ طةرم ئاوي نةك بشـــؤ ساردطرنطة هةروةها لةتيكضـــوون، طرتنئاميرةكة و ددانـــةكان ثاكردنةوةينيوان خواردنيكي هةر ذةمـــة لةدوايئاميري ئةطةر ســـةرةكييةكان. ذةمةفلـــوت وةك هةواييـــش ميوزيكـــىئاميري ثيويستة ئةوا بةكاردةهينيتلـــةدةم وةكـــة

جوال راســـتكردنةوة

ناو بؤكســـيكي و بيخةيتة دةربهينيتثاكةوة.

راســـتكـــردنةوةي ئـــــاميـــريبكريت دةستكاري نابيت ضةسثاويشكراوة ئةوةي ئاميرةكة ضةسث لةبةرنابيت هةموو ددانةكانت رووي لةسةركردنةوةكة راســـت ماوةي بةدريذاييبدةيـــت، ضونكة البردنـــي ـــي

هةول

بةددانةكان طةياندن زيان دةبيتةهؤين

نةجووال ئاميرةكةو بوونةوةي شل وضارةسةرةكة. ماوةي دواكةوتني و

نانخواردن شيوازيئاسايي بةشـــيوةيةكي دةتوانيتئاميري ئةوةي م بؤ

بةال بخؤيـــت، نان

ئيش بكات بةباشي راست كردنةوةكةكاتدا كورترتين ئاسايي و لةماوةي وزؤر بيت، كردنةوةكةت تةواو راســـتتةندروستي ثووك ئاطاداري طرنطة كةبيـــت ئاميرةكـــةش و ددانةكانـــت و

ريطايانة: بةم ئةويشلةشـــرييني دووركةوتنـــةوة -زؤر تياية، كة شةكري خواردن، بنيشتئةو طازييةكان خواردنةوة ضوكليت،بةتوندي زؤر لينجةو كة خواردنانةي

دةنوسين. بةددانةكانةوةلةخواردنةوةي - دووركةوتنـــةوة

ميوة. شةربةتي زؤر بريكيرةقدا خواردني لةكاتي ئاطاداربة -يان جوويني لةسيويك قةث طرتن وةك

نانةكة ثيويستة طةورة، نانيكي ثارضةبؤ ئينجا بجوريت ثارضة بكريت ثارضةليبوونةوةي و لةشكاندني طرتن ريطة

ئاميرةكة لةسةر رووي ددانةكان.بةردةوام سةرداني

سةرداني بةردةوام ثيويستة يبةل

بكةيـــت ثســـثؤرةكةت ثزيشـــكة 4-3 هةفتة هةر طشتي بةشيوةيةكيندني

كردنةوةو جوال تونـــد بؤ جاريك

جطة ئاميرةكةوة بةهـــؤي ددانةكانيان ئاميرةكـــة شـــكاني ةتـــي

لةحال

كاتةدا لةم كة لةددانـــةكان ليبونةوةضاوةرواني بةبي يةكســـةرو ثيويستةبكةيت ثسثؤرةكةت ثزيشكة سةردانيدياري سةرداني ضاوةرواني بيئةوةيكة ثزيشكةكةوة لةاليةن بكةيت كراوضونكة شكاني دانراوة، ثيشـــرت بؤتدواكةوتـــن دةبيتةهـــؤي ئاميرةكـــةضارةســـةرةكة خاوبوونـــةوةي و طةياندن زيـــان هـــؤي يـــان دةبيتةبؤ ددانةكان وطةرانةوةي بةددانةكانت

شويني خؤيان.راســـت قــــــؤناغي لةهةنديـــك ثيويستت لةوانةية كردنةوةكةشـــداتايبةت الســـتيكي بةبةكارهينانـــيسةرةوة شـــةويلطةي لةنيوان هةبيتدةبيت بـــةردةوام كـــة و خـــوارةوة

جاريكيش 2-1 رؤذ هةر بةكاربهينريتبطؤريت. الستيكةكة ثيويستةضاالكييةكان بؤسةر كاريطةري

ئةوا بوويـــت وةرزشـــكار ئةطةر تايبةت ثالستيكي بيكي

قال ثيويستة

ددانةكان ســـةر بـــؤ بةكاربهينيـــتليخوريني ثاسكيل، لةكاتي بؤنموونة مةترسي كة باســـكة بالةو يان تؤثيبةر تؤثةكة يان بكةويت هةية ئةوةي

بكةويت. ددانةكانت ضةناطةوميوزيكيـــة ئـــــاميـــرة ليدانـــيدةكات دروست كاريطةري هةوايييةكان

42 سةردةم زانستى 94

ئةم ليداني وادةكات كاتيك، ضونكـــةكاتيك بيت نارةحةت ئاميرانة جـــؤرةضةســـثاو كردنةوةي راســـت ئاميريثيويستة بيت، لةدةمتا بةددانةكانةوة مامؤستاكةتدا

مةبةستة لةطةل ئةم بؤبكةيت. مؤسيقاوتوويذ

ددانةكان كردنةوةي راست دوايبووني تـــةواو دواي راســـتةوخؤ ئاميريكي ثيويستة راســـتكردنةوةكةريطة بـــؤ بهينريت تايبـــةت بـــةكاربؤ ددانـــةكان طرتـــن لةطةرانـــةوةيئـــةم خؤيـــان، شـــويني ثيشـــوويلةدةم دةتوانريت وةوة

جووال ئاميرة

خواردن، نـــان لةكاتي دةربهينريـــتبؤ ماوةي كةم اليةني ثيويستة م

بةال

بةكاربهينريت رؤذ و بةشـــةو 6 مانطددان و خـــواردن جطة لةكاتـــي نان

3 مانطي مـــاوةي بؤ شـــتن هةروةهاثيك يان شةواندا، لةكاتي تةنيا ديكةتايبةت وايـــةري لةثارضةيةك ديـــتناوةوةي بـــةرووي دةنوســـريت كة مانةوةكةي مـــاوةي كة ددانةكانةوةجـــؤري ضارةســـةرةكة بةطويـــرةي

جياوازة.ضارةسةرة ئةم سةركةوتني ريذةي

ثزيشكة بةسةرداني ثابةندة ئةمةكراوي دياري لةكاتي ثســـثؤرةكةتلةطةل دادةنيـــت، بـــؤت خؤيـــدا كةو بةشـــتني ددانةكان ثابةند بـــوونطازطرتن و شـــرييني نةخواردني زؤرطرتن ريطـــة بـــؤ رةق لةخواردنـــيئاميري ليبوونـــةوةي و لةشـــكاندنلةطةل لةددانةكانت كردنةوةكة راستلةرينيماييةكاني طويطرتن و هاوكاريهةروةهـــا ثســـثؤرةكة، ثزيشـــكة ثاش و

جـــوال ئاميري بةكارهينانـــي

ددانةكان كردنةوةي راست ثرؤسةيكراو. ماوةيةكي دياري بؤ

ددان جوانكاري لةراستكردنةوةو *ماستةر[email protected]

ئاذةالن لةناوضوونيئينتةرنيتةوة لةريي

كردن تايبـــةت بةبازرطاني لةكؤنطرةيةكي ذينطة ثاراســـتني طروثي نوينةرانيمةترســـي بةطةورةترين بووة ئينةرنيت رايانطةياند دةطمةنةكانةوة ـــة

بةئاذةل

تةواويان مةترســـي لةناوضووني دةطمةنانةي ةئاذةل لةو دةكات كة هةرةشـــة

ليدةكريت.ثيطةكاني و ئينتةرنيت تـــؤري واية ثييان ذينطة ثاراســـتني بانطةشـــةكةرانيو كرين دةطمةنةكان ة

زياتر ئاذةل كاتيك وايكردووة لةهةموو قسةكردن و ليدوان

دةطاتة تا رةشة دةطمةنةكانةوة نطةثل هةر لةبيضووي بيت ئاسان فرؤشـــتنيان

خراية بةردةم ينةويـــةليكؤل ئةم دةرئةنجامي جةمســـةر. ورضةكاني بيضـــووي

ليواري لةسةر دةطمةنةكاني ةبةئاذةل كردن بازرطاني بؤ ةتي

دةول نيو كؤنطرةي

ضةندةها كرد، كؤنطرةكة بةشدارييان تيادا توال 175 نزيكةي كة لةناوضوونن،

ئةو زياتري كردني بةســـةثاندني ثاريزطاري رةتكردةوة سةبارةت ثيشـــنياريوا ضاوةروان ديكةوة لةاليةكـــي ليدةكريت. لةناوضوونيان مةترســـي نةي

ئاذةال

طؤرانكاري تانـــة دةنط بدةن لةســـةر ئةنجامدانيوال ئةو نوينةراني دةكريـــت

بةعاجةوة. كردن بةبازرطاني سةبارةتسةرؤكي سندوقي تود ثؤل زاري لةسةر ئةسؤشيتدثريس ئاذانسي دةنطوباسيتؤري لةئيســـتادا كردةوة: وي

بال وشـــكاني ذياني ثاراســـتني بؤ ةتي

نيو دةول

نةوةئاذةال بةو كردن لةبازرطاني هةذمونةدةر فاكتةري بؤتة بةطشتي ئينتةرنيت

لةلةناوضوون. دةثاريزرين كةلةناوضوون كة

ئـــاذةل كـــردةوة هةزارةها جؤري دووثات هةروةها ئةوةشـــي

نمايش ئينتةرنيت تؤري لةســـةر ريكخراو بةشيوةيةكي ليدةكات هةرةشـــةيانلةئاشـــكرانةبووني وةردةطرن ســـوود فرؤشـــيار لةكريار و دةكرين و هةريةكتؤري كة بةرفراوانةوة جيهانييـــة بـــازارة ئةو بةهؤي ئةويش ناســـنامةكانيانثرؤسة ناياساييةكاني ضاوديري كةسانةي ئةو بؤي دةستةبةركردوون. ئينتةرنيتندني

خةمال ثةرةيسةندووة هيندة كيشةية ئةم قةبارةي ين

دةل دةكةن فرؤشتن

بةدواييدا و دادةنريت بةطةورةترينييان ئةمةريكي بازاري و ئةســـتةمة كاريكيكؤنطرةكة بةشداربوواني دين. ئوستوراليا و روسيا و و ضني ئةوروثا بازارةكانيتايبةتن بازرطانييةكانـــي ـــة

مامةل ســـةرجةم قةدةغةكردني دةنطيانـــدا بـــؤ

ثاراستني بؤ ةتيدةول ســـندوقي جيهاني نيو ضونكة ئيراني، بةســـةمةندةري

بازرطاني كردن بةهؤي سةمةندةرة جؤرة ئةم كة رايطةياندووة وشـــكاني ذيانيةكاني ديكةي

هةول م

بةال دةضيـــت، لةناو خةريكة ئينتةرنيتةوة لةريي ثيـــوةي

ماسي جةمسةرةكانةوة، بةورضي كردن بازرطاني قةدةغةكردني بؤ بةشداربووانشكستي هينا دةطمةنةكان طشتييان مةرجانيية طة

و مؤل ثةرةكة شـــني تووناي

نةيئاذةال ئةو ثاريزةراني ذينطة و ضاالكواناني نيطةراني بووة مايةي ئةمةش كة

لةسةرة. لةناوضوونيان هةرةشةي كةبازرطاني ريكخســـتني بؤ ئةمةريكا يةكطرتووةكاني تة

وال ةكاني

هةول هةروةهـــا

لةدروست بةرفراوان بةشـــيوةيةكي كة وةنةشةييةوة كردن بةمةرجاني ســـوروئينتةرنيتةوة دةفرؤشـــرين تؤري لةريي و بةكاردين ملوانكةي طرانبةهادا كردني

نةهينا. بةدةست سةركةوتني

42 سةردةم 95زانستى

دةطرن خووي يةكرت ثيكةوة دةذين كةئامرهاين كرستني

42 سةردةم زانستى 96

تيثةربووني بةثيـــي ذن و ثيـــاوزياتر بةيةكةوة مانةوةيـــان و كات لةيةكرت و خـــووي يةكـــرت دةطـــرنتةنيا نا ماناية بةو ئةمـــةش دةضن،بووني دروســـت ئةدطارو لةهةنديك وضاودا دةم لؤضييةكاني و ضرضـــيتيطةشتن لةرووي بطرة بضن لةيةكرتتةندروستيشـــةوة رؤشـــنبريي و هاوبـــريو هاورا و دةكةن لةيةكـــرت

دةبن.ديانافايلةرـي ينةوةيةكي

لةليكؤل

كة تةكساس لةزانكؤي ناسداكؤمةل

خويندكاري شةســـت سةدو لةسةردابوو ئةنجامي ي1960دا

لةسال زانكؤ

تةندروســـتي دةرووني دةربـــارةيهاوســـةرةكانيان، جةســـتةيي و ميردانـــةي و ذن ئـــةو دةركـــةوتبةسةر بةيةكةوة زؤريان ماوةيةكيباروودؤخي هةمان زؤرجـــار بردووةتةندروســـتيان خراثـــي بـــاش يانهةية نةخؤشـــيان يان هةمان هةيةوةك نةخؤشـــييةكاني بةتايبةتيشرةبوو ،

و دل بةرزةثةســـتاني خوين

بريني نةخؤشييةكاني شيرثةنجةو ودةروونيان ةتي

حال هةمان يان طةدة.

فشارة خةمؤكي و وةك بووني هةيةديكـــة. ســـادةكاني دةروونييـــةهةردووكيان وميرد ذن لةراســـتيدادةروونيدا ثةســـتاني هةمان لةذيرهةبيت كيشـــةيان دةذيـــن ئةطـــةرفشـــاري لةذير ئـــةوا هةردووكيـــانبؤ هـــؤكارة ئةمةش كيشـــةكانداننةخؤشـــييانةي ئـــةو دةركةوتنـــيبن ئاسوودةش ئةطةر كرد. باسمانئارام و ئاسوودةن هةردووكيان ئةوا

دةبن.فاكتةرانةي ئـــةو ضني كةواتـــةو ثياودا ضـــوون لةذياني ذن كة ليك

دروســـتدةكةن؟تيؤرةمان ئةو ليرةدا ســـةرةتاليكضوون لةئاراستةي باس كة هةيةدةكات هاوسةرةكاندا بذاردني

لةهةل

كةســـانةي ئةو تيؤرة: ئةم و بةثييخاســـيةتي و دةكـــةن لةيةكـــرتبري يةكرت وةك هةية و هاوبةشـــياندةبنـــةوة. لةيةكرت نزيك دةكةنةوة

هاوسةرطريي زؤرجار جؤرةش بةمدةبيت دروست كةسانةدا ئةو لةناويةتييان

كؤمةال ثيطـــةي كـــة هةمان

يةتييةيكؤمةال ثيطةي ئةو يان هةية

هةمان يان نزيكة لةيةكـــةوة هةيانو ذيان لةسةر بؤضوونيان و تيرواننيهاوبةش هةية و سيفةتي تةندروستيو ذن هةيـــة. تةنانةت لةنيوانيانـــدانزيكن كةسانةشـــةوة لةو ثياوةكانكة دةكةن ويـــان

بةتيكةال حـــةز و

خؤيانيان هةية ذياني شـــيوة هةمانو بؤ ذيان بؤضوونيان بـــريو لةروويمادديشدان ئاستي لةهةمان هةروةهادؤستايةتي و هاوري ئةطةر بؤنموونةلةئاهةنط حةزيان بكةن كةســـانيكحةز و بيـــت و خؤشـــي و طـــةرانلةوةي جياوازة بكـــةن بةحةوانةوةلةطةرةكيكي بـــن نزيكي كةســـانيكو بذين تةثوتؤزاويـــدا و ـــغ

قةرةبال

بةسةر لةذوورةوة كاتةكان زوربةي ةتانةش

حال لةم ةتيك

حال هةر بةرن.

لةســـةر كاريطـــةري خـــؤي هةيـــةدةرووني و جةســـتةيي تةندروستي

مرؤظ.كاريطةري هؤكارانـــة لـــةو كام ديانا ينةوةكةي

لةليكؤل هةية؟ خراثي

بةتايبةتيش دةركةوتـــووة مايلةرداو

دل نةخؤشـــييةكاني ئةوانـــةي

هةريةك هةية خوينيـــان لولةكانـــيهةية، كاريطةريـــان لـــةم هؤكارانة

هةمان بووني و مةترسي بذاردنهةل

يـــان نةخؤشـــي لةهاوســـةرةكاندايةتي

كؤمةال ثيطـــةي هةمان بووني

بؤضوون و تيروانني هةمـــان

لةطةلو تةندروستي رؤشـــنبريي لةســـةر

ثيداني. طرنطيدةروونناس هؤميش-ي طريطؤريلةسةر ينةوةكانيدا

لةليكؤل لةيةكيك

يةكةمي يلةسال ثياو و ذن يك

كؤمةل

حةوتةم، يسال تا هاوســـةرطرييةوة

دةتوانن وثياو ذن بؤي دةركـــةوتيةكرت لةســـةر طةورة كاريطةري زؤركاريطةرية ئـــةم بكـــةن دروســـت يان بيـــت ثؤزةتيـــظ دةتوانيـــتنيطةتيظةكان لةكاريطةرية نيطةتيظ.كهوليةكان، ماددة خواردنةوةي وةكبةكارهيناني يـــان جطةرةكيشـــان

دةرمان و ئالودةبـــوون ثييانـــةوة.كاريطةري يـــان بةثيضةوانـــةوةبتوانن هةبيت و ثيكةوة ثؤزةتيظـــيخؤيـــان بةتةندروســـتي طرنطـــي و خواردن و بكـــةن وةرزش بـــدةنبةشدار و بخؤن بةسوود خواردنةوةيدانيشتنانةي كؤرو ئةو لةهةموو بن

دةدةن. بةتةندروســـتي كة طرنطيشـــيوةش بـــــةهــــــــةمـــانزيندةالر ينةوةكانـــي جـــودي

ليكؤل

ئةمةريكا لةزانكؤكانـــي لةيةكيـــكطريمانـــةي كـــة ســـةـاندوويانةئالودة كةسيكي دةستبةرداربووني جار زياترة بةماددة كهوليةكان ثينجدذي كة بذي كةسيكدا

لةطةل ئةطةر

شـــيوةي بةهةمان خواردنةوةيـــة.ئةلكهوليةكان مـــاددة خواردنةوةيدةســـتبةرداربوون دووركةوتنةوةوزياترة جار هةشت جطةرة لةكيشانيبن. جطةرةكيش هةردووكيان لةوةي

يةكيك ئةطةر هؤميش ثييوايـــة زانا

42 سةردةم 97زانستى

و كؤر بانطهيشتي لةهاوســـةرةكانكران كؤبونـــةوة تةندروســـتييةكانبةشـــداري هةردووكيان ثيويســـتةوةربطـــرن. رينمايـــي و بكـــةن دةروونـــي ثســـثؤري هةروةهـــاثييواية بؤدنمـــان طوي سويســـريكاتيك دةرةكي و دةرووني فشـــاريكاريطةري خيزانـــةوة نـــاو ديتـــة هةردووكيان لةســـةر راســـتةوخؤيدةكاتة ســـةر ضؤنايةتي كار هةيةوكيشةي و ثيكةوة ثةيوةنديةكانياندةروونـــي دروســـت و جةســـتةيييةكيـــك كاتيـــك دةكات بؤنموونـــةدةبيت فشاردا لةذير لةهاوسةرةكانو بةهةذان هةســـت ديكةيان ئـــةويبيتاقـــةت دةبيت. و دةكات تورةيي

دةريـــان ينـــةوةكــــــانليكؤل

كيشةي لةناو ذنانةي ئةو خســـتووةدوو دةذيـــن هاوســـةريتيدا و ذن دل وةســـتاني تووشـــي بةرامبـــةرلةذير زؤر كة ثياوانةي ئـــةو و دةبنذنةكانياندان ي

كؤنرتؤل و ضاوديـــري

تووشي زياتر زؤر نني و ئاســـوودةدةبن. ن خوي نةخؤشـــي لولةكانـــي

كيشـــة هةموو ثييوايـــة بؤدنمـــانلةريي دةتوانريـــت دةروونيـــةكانضارةسةريان دةروونيةوة ثسثؤريئةنجام راهينان و بـــؤ بدؤزريتـــةوة

بوون بةســـةرياندا.

زال بؤ بدريتينةوةكانيـــدا

لةليكؤل هةروةهـــا

دةركةوت، كةســـيتي بـــؤ دوو جؤركاتيك كة بـــوون ئةوانة يةكيكيـــانو ضوون

هةل لةهاوســـةرةكان يةكيك

خؤي ئةو دةروونـــي هةبوو هيالكيو طؤشـــةطري دةخست و دةنط بيجؤرةكةي م

بةال دووردةكةوتةوة،

ضوونهةل تووشي خؤشـــي ديكةيان

دةهـــات وتـــورةدةبـــوو.

دانا بةناوي ليـــرةدا ثرؤطراميكيلةم زيندوو، هاوســـةري ثرؤطرامـــيرادةهينران هاوسةرةكان ثرؤطرامةداضؤن كاتيك دةكـــران ئةوة و فيريدةبيت تورة و دةضيت

هةل يةكيكيان

تورةبوونةكةي ئةو ئةوي ديكةيانو نةبينيت شةخســـي وةك شـــتيكينةكات، ســـةيري كردن بةدذايةتـــيطؤشـــةطري دووربخاتـــةوةو خـــؤي ضوون

هةل لةهؤكاري ثيويســـتة بيت.

يتـــةوةوبكؤل وتــورةبــوونةكـــةي

دواي بكات. ثشطريي و بدات يارمةتيثرؤطرامة دةركةوت لةم

دوو ســـال

و ذن ئةو نيـــوان ثةيوةنديةكانـــيبةشـــدار ثرؤطرامةدا لةو ثياوانـــةيئاســـوودةتر و بووة باشـــرت بوون بردووة. هةروةها بةســـةر ذيانييانجيابوونةوة لةسةر قســـةيان كةمرتدةكرد لةيةكـــرتي و بيزاربوونيـــانيةكرت

لةطةل دةيانتوانـــي و باشـــرت

بكةن كيشـــةكان و طفتوطؤي بدوينبكةن. بةيةكرت و راويذ

مانييـــةوة: وةرطيرانـــيلةئةل

ناســـك حةكيم درةييسةرضاوة:

psychologie heute، oktober

2009

ضرضبووني بؤباشة؟ ضي ثيست،

ثيست ضرضبووني مةســـةلةيهـــؤكارة و بةتةمـــةن ثةيوةنـــديبةركةوتنـــي وةك دةرةكييةكانـــيضارةسةريكي هيض هةية خؤر تيشكيبنربكردني و البردن نيية بؤ سروشتيدةكريت م

بـــةال دةموضاو، ضرضـــي

ليرةدا بطرييـــت، ري لةزيادبوونـــيدةكةين: باس هةنديكيان

هيلكة سثينةي ماسكي هيلكة: ثرؤتيني زؤر بةســـوودة، ضونكـــةثيست بةباشي و ئاودا

تياداية لةطةل

سثينةي دةتوانيت ياندةمذيت،هةل

جطة وضاوت لةدةم بدةيت هيلكةيةكبؤماوةي و لةدةوروثشـــتي ضـــاوتثاشـــان ليبينة وازي دةقيقة ثانزة

بيشؤ.بؤ بـــادةم: و ليمؤ و هةنطويـــنريطةطرتـــن لةضرض بووني ثيســـت،لةهةنطويـــن طـــةورة كةوضكيكـــيؤثيك

دل ضةنـــد

لةطةل بكة

تيكـــةل

كةوضكيك زةيتي و ليمـــؤ لةئـــاويو وضاوت لـــةدةم بياندة بـــادةم وئاوي ليمؤ هةروةها بيانشـــؤ. دواييهيلكة يـــان دةتوانيت و ســـثينةيزةيتون زةيتي و هيلكـــة زةردينةينةك كانزايي ئـــاوي كةميك

لةطـــةل

بةثارضة بكةيت

تيكةل بةلوعة ئاويلؤكةيةك يانقوماشيكينةرم بيدةيتدةقيقة بؤماوةي دة لةدةموضاوت وبةدةموضاوتةوة بـــا ليـــي بطـــةريدةتوانيت بيشؤ، ثاشان و بمينيتةوةدابنييت لةبةفرطرةدا ةية

تيكةل ئةم

بةكاربينيتةوة. دوايش رؤذي بؤئاسانة زؤر بةكارهيناني شـــري:هةية زؤريشي و هاوكات ســـووديكيلؤضي و ضـــرض بؤ ضارةســـةركردنيضةوري تةري بةشـــريي دةموضاو، شـــريي وشك لةبريك ئاوي يان تةواوبةثارضةيةك و بيطـــرةوة كانزاييدابيدة مكيـــاج ئيســـفنجي لؤكة يان

وضاوت. لةدةم

42 سةردةم زانستى 98

كيشـــانةي لةو يةكيكة ـــةويقةل

ثرسياري و دةبني رؤذانة طويبيستيئايا لةبارةيةوة دةكريت بؤنموونة زؤرئايا ةتيكي نةخؤشـــيية؟

حال ةوي

قةل

ئةو هةموو طرنطي ثيدانةية شـــايةنييي

بل تؤ وةك لةئيســـتا دةيبينـــني؟

بةم بيت تايبةت دياردةيةكي ةويقةل

ةويقةل لةرابردوودا ئايا سةردةمة؟

هةموو لةئيســـتادا ئةم بؤ نةبـــووة؟وتارةدا لةم ثيدةدريـــت؟ بايةخةيثرســـيارانة ضةندين ئـــةم مـــي

وةال

كة ديكـــةش دراوةتةوة ثرســـياريليبكاتةوة. بريي كةس زؤر دةشـــيت

ةويقةل بةثيناســـةي سةبارةت

زانـــاكان نةطيشـــتوونةتة تائيســـتام

بةال يةكالكـــةرةوة، ثيناســـةيةكي

ثيناسة ةتةحال بةو ةوي

قةل زؤبةيان

ضةوري ريـــذةي تيـــادا كة دةكةن بةريذةي لةشدا كيشي لةثيكهاتةي

ئاشكراية زياترة. ئاسايي 5% لةباريكيشـــي لة20%ي كةمرت ضةوري كةوكةمرت لةثياوان دينيـــت ثيك لةش

لة%13 و كةمـــرت لـــة30% لةذنانـــدارةطةزةكة. لةهةردوو ندا

لةميردمنداال

ريكخـــراوي بةثيـــي ثيناســـةيئةو ةو

قةل كةسي جيهاني: تةندروستي

لةشي بارستايي تيكري كة كةســـةيةبةدووةم ةوي

قةل لـــة%30. زياتربيت

لةجيهاندا دادةنريت مـــردن هؤكاريـــةوي

قةل لـــةدواي جطةرةكيشـــان.

طرنطة و طةليط كاريطةر هؤكاريكـــيبةنةخؤشـــية مرؤظ لةتووشـــبوونيوةك دريذخايةنةكانـــي و كوشـــندةدووةم)، (جؤري شـــةكرة نةخؤشيخؤين، بةرزي ولولةكاني

نةخؤشي دل

جؤرةكاني زؤربةي و خوين فشـــاريشيرثةنجة.

جؤراوجؤر ريطةي ضةندان ديارةكة ةوي

قةل دؤزينـــةوةي بـــؤ هةية

ريذةي بنةمـــاي لةســـةر هةموويانهاتوونةتة

باال بةرزي لةش و كيشـــي

لةوانة: كايةوة

لةجيهاندا مردنة هؤكاري دووةم ةويقةل

كامةران رةسول ذاذلةيي* د.

42 سةردةم 99زانستى

لةريي ريطة بارستايي لةش يةكةمكة دةردةهينريت هاوكيشـــةيةكةوةكردني دابةش بةئةنجامي يةكســـانةدووجاي بةســـةر بةكيلؤطرام كيـــشبةم بةســـتن بةثشـــت بةمةتر. دا

باال

نيجؤرة ثؤل بةم مرؤظ ياساية كيشي

الوازي %18.5 لـــة كةمرت دةكريت:%18.5- لةنيوان كيـــش، كةمي يان %25- لةنيوان ئاســـايي، 25 كيشي

لةنيوان %30-40 زؤري، 30 كيـــشةوي

50-40% قةل لةنيـــوان ةوي،

قةل

زياتر 60-50% يان لةنيوان كوشندة،ئيجطار ةوي

قةل يان ةوي

قةل ســـؤثةر

كوشندة.دؤزينـــةوةي بـــؤ دووةم ريطـــةكةمةر لةثيواني بريتييـــة ـــةوي

قةل

لةش بارســـتايي ريذةي يان ناوقةد.بؤ كيشـــي ضةوري ريذةي ناتوانيتماسولكةكان وةك خانةكانيرت كيشيطرنطي كاتيـــك ئةمة جيابكاتـــةوة.ئةو دةركةوتنـــي ثـــاش ثةيداكـــردةوي ناوةراستي

قةل راســـتييانةي كة

شـــيوةي (وةك ورط يـــان لـــةش ترســـناكرتة زياتر نيـــر) ـــةوي

قةل

ةويقةل شيوةي (وةك لةجؤرةكانيرت

كةمـــةر يان ثيوانةي مـــي) بؤيـــةبؤ ناوقةد بةكارديت كةمةر بؤ ريذةيكردني دياري و ةوي

قةل دؤزينةوةي

ئةطةرثيواني بؤنموونة جؤرةكـــةيلة102 بوو زؤرتـــر لةثياودا كةمةر يان بوو لة88 سم زؤتر ســـم ولةذندابوو كةمـــةر لةثياو زؤرتـــر ريـــذةي

لة 0.8 بوو زؤرتـــر 0.9 و لةذنان لةبووني بؤ بةهيـــزة طةيةكي

بةل ئـــةوا

ةوةي سةنتةر.قةل

ريذةي ثيوانةي ديكة ريطايةكـــيجةســـتةي لةثيكهاتةي ضةورييـــةتةكنولؤذياي و ئامير بةهـــؤي مرؤظ

جيـــاوازةوة.بةبةكارهيناني ريطـــة ضـــوارةمتيادا كة ســـتاندةريك دةبيت ضةندتةمةن بةطويـــرةي كيشـــي مـــرؤظقةبـــارةي و نةتـــةوة و و رةطـــةزكردني لةش دياري كـــراوة وبةراوردكةســـةدا كيشـــي ئةو و

باال

لةطةل

كيشي يان ةوةقةل دةزانني بةهؤيةوة

ئاساييية.ثشكنيني لةريي دةكريت دواجاربؤنموونة بدريت ئةنجام كلينيكييةوةكةســـي ضاوي لةناو ضةوري بوونـــي

ةودا.قةل

لةمرؤظـــي ةبوونـــدالةكاتـــي قةل

خانة قةبارةي تةنيا ثيطةيشـــتووداكاتي و دةكات ضةورييـــةكان زيـــادقةبارةي دووبـــارة بوونـــةوة الواز ذمارةي و دةبنةوة بضووك خانةكان دةمينـــةوة. بةنةطـــؤري خانـــةكانذمارةي خوارةوة بارانةي لةم تةنيادةبن: خانـــة ضةورييـــةكان زؤرتـــركةسةكة كيشـــي ئةطةر ســـكثري،كيشـــي يان زياتر دوو ئةوةنـــدةيبوو، ستاندةري خؤي تةندروست وةوبوونيكي

قةل يدا،

لةمندال ةوبوون

قةل

كورتدا. زؤر لةماوةيةكي زؤرقةلةوي بالوبوونةوةي

هةموو ثةتايةك بةشيوةي ةويقةل

سال بيست ثيش طرتؤتةوة. جيهانيو خؤرئاوا تاني

وال لةمةوثيش تةنيا

ضةند م لةمبةال طرتبووة، ئةمةريكاي

كرد تةشـــةنةي رابردوودا نةيســـاال

دواكةوتووةكان. تةلةوال طةليـــك بؤ

ريكخـــراوي ئامارةكانـــي بةثيـــي ذمارة وريذةي تةندروســـتي جيهاني

ةويبةمشـــيوةيةيخوارةوةيةقةل

ريذةي طةورةترين لةئةمةريكا -لة100 زياتر لةئيستادا هةية. ةوي

قةل

كيشيان يان ةونقةل يان كةس مليؤن

كـــة تةمةنيان كةســـانةي زؤرة. لةولةثياوان 31% و زياترة

لة19 ســـال

نزيكةي ن35% و لةمنـــداال لةذنانـــدا

زؤرة. كيشـــيان يان ـــةونقةل %25

بليؤن لة200 زياتر نة ساال ئةمةريكا

لـــي دةكةويت بةهؤي دؤالري زيـــانةوييةوة.

قةل

لة10 مليؤن زياتر - لةبةريتانيـــاـــةون.

قةل

كةسو1 مليـــؤن منـــدال

%15 زياتر كةنةدا و لةئةوروثا -ـــةون.

22% لةذنـــانقةل لةثياوانو

ريذةي هةمان دواييدا نيساال لةم

دواكةوتووكان تةوال لةزؤربةي ةوي

قةل

ئةمةريكاي و ئاســـيا لةكيشـــوةريكيشـــوةري تي

وال لةهةنديك باشـــور

لةكاتيكدا كـــراوة. تؤمـــار ئةفريقـــابةتايبةتي ناوةراســـت تي

لةخؤرهةال

ةويقةل ريذةي عةرةبييةكان تة

ووال

دانيشتووان تيكراي %40 لةسةروويدةطريتةوة.

وكلتوور قةلةوي ميذوويثيكردني دةســـت

لةطةل ةوي

قةل

زةمـــني لةســـةر مـــرؤظ ذيانـــي طـــا

كؤمةل و الي ـــداوة

ســـةري هةل

هيز بةنيشـــانةي ســـةرةتايييةكاندواتر دانـــراوة. جواني و و ضاكـــةتواناي ئاماذةيةك بووة بؤ شؤخي وبؤضوونة ئةم بوون لةذنانـــدا.

مندال

دووةمي نيوةي تـــا بووة بةردةوامبةرةبةرة كاتيك بيســـتةم ســـةدةيبوو ةوي

قةل خؤرئاوا و لةئةمةريكا

و نةخؤشي و ناشرييني بةنيشانةي خراثةش تةنانةت و طيلي و ي

تةمبةل

ئةو تيروانينـــة ئـــةم و بةتـــةواوي لةفيلمي و طرتـــةوة طايانةيان

كؤمةل

ئةو ـــيرؤل كارتؤنـــدا كؤميـــدي و

مايةي بووة ةونقةل كة كةســـانةي

42 سةردةم زانستى 100

ثيكةنينن.تاني

وال بؤضوونة زؤربـــةي ئـــةم

طالةكؤمةل تةنيـــا طرتـــةوة دونياي

و لةشارســـتاني دوور زؤر دواكةوتووكة نةبيت طوندنيشـــنةكان لةناوضةبؤضووني جارانيان تا ئيســـتا هةمان

ماوة.هؤيةكاني

دةتوانني بةشـــيوةيةكي ســـادةســـةرةكي هؤكاري ـــةوي

يـــن قةل

بل

وزةي بوونـــي زياتـــر ـــةويقةل

وزةي دةســـتكةوتووي لةشة لةضاوكاتيك لةشةوة. لةاليةن بةكارهينراولـــةش زياتر وزةيـــةك لةثيويســـتيكةمرت بةريذةيةكي جطـــةر ئةوا بيتئةو شـــانة ضةورييةكان و ماسوولكةضةوري بةشـــيوةي دةطؤرن وزةيةلةكاتي تـــا لةلةشـــدا طرتني

بؤ هةل

وةرزش) و برسييةتي (وةك ثيويستيبةردةوام م

بةال بةكاربيتةوة. دووبارة

وزة بووني بووني ثرؤســـةي زياتـــردةكات. دروست ةوي

قةل لةئةنجامدا

وهؤرمؤنـــةكان بؤمـــاوة بيطومـــانئةم لةســـةر هةية خؤيان كاريطةريدةتوانـــني

بةهةرحـــال ثرؤســـةية.

لةم ةويقةل هؤكارةكاني طرنطرتيـــن

بكةينةوة: كورت خوارةوة نةيخاال

رةنطة ةجوول كةمي و سستي .1

ةوي،قةل بـــؤ بيت هؤكار طرنطرتيـــن

نةكردن وةرزش و سســـتي ضونكـــةرؤذانة و بـــةردةوام بةشـــيوةيةكي وزة بةكارهيناني كـــةم دةبيتةهؤيئةو لةاليـــةن لةشـــةوة. بةتايبةتيةي

جوول ثيشـــةكانيان كة كةسانةي

كة دةكريت وبةدانيشـــتنةوة ناويت تةكنؤلؤذييةوة ثيشـــكةوتني بةهؤيســـةردةمة زؤربةي ثيشـــةكاني ئةم

دةطريتةوة.ناتةندروست خؤراكي خواردني .2بؤنموونة دريرذخايةن بؤ ماوةيةكـــي

حازركراو و خيرا خؤراكـــي خواردنيبةرضايي. نةخورداني فوود)، (فاسترؤذانة خؤراكي زؤري بةشي خواردنييان لةدةرةوة، خواردنةوةي لةشةوداشةربةت و طازيةكان خوارنةوة زؤريشـــرييني و ئةلكهولييةكان و ماددة

زؤر.شـــةونخووني. و خةوى 3. كةم

وةك دةرمانـــي هةنديـــك .4دةرمانـــي هةنديـــك و ئةنســـؤلنييك

كؤمةل دةرماني شةكرة، نةخؤشي

هؤرمؤنةكان، دةرووني، نةخؤشـــيكؤرتيزؤن نةبـــوون و

مندال حةثـــي

و ديكـــة و مـــاددة ســـتريؤيدةكانيوةك بلؤكـــةر دةرمانةكانـــي بيتـــاخوين فشـــاري بةرزي بؤ ئةوانـــةي

بةكاردين.لةكاتي بيطومان ســـكثري، .5 دةكات زياد لةش كيشـــي ســـكثريدادووانةو وةك ةتـــي

حال و لةهةنديـــك

42 سةردةم 101زانستى

كيش ســـكثري شةكرةي نةخؤشـــيم

بةال دةبيت. زؤرتـــر بوونةكة زياد

دواي ناتوانـــن هةنديـــك لةخانمـــانثيش كيشي بؤ بطةرينةوة بوون

مندال

سكثري.بؤنموونة بؤماوةيي، هؤكاري .6ني

منداال و جمـــك يـــةك لةدووانةي

ريذةي ةوقةل باوكاني و دايك خاوةن

بؤماوةيي كاريطةري زؤرترة. ةويقةل

لةيةكضوودا لةدووانـــةي بةئاشـــكرادةردةكةويت

نةخؤشـــي ةتيحال 7. هةنديـــك

وو،خةوال ثةريـــزادةي وةك رذينـــي

هيلكةدان، كيســـةكاني كؤنيشانةيهةنديك و كووشـــينط كؤنيشـــانةيخةمؤكي وةك دةروونـــي نةخؤشـــيبؤماوةيـــي نةخؤشـــي وهةنديـــك

Prader-Williةتيحال وةك دةطمةن

syndromهةروةها هةنديك نةخؤشيثةلةكاني هي بةتايبةتي جومطةكانوســـةوةفان رؤماتيزم وةك خوارةوةةي

جوول كةمبوونـــةوةي دةبنةهؤي

نةخؤش.تيكضووني ةتـــي

حال هةنديك .8

خواردن.نيشانةكاني

ئاشـــكران ةويقةل نيشـــانةكاني

هةناسةســـواري، كةميـــك وةك: ضاالكي كةمرتين دواي تةنطةنةفسيبةسةر يان سةركةوتن رؤيشتن وةكهةست بةبةردةوامي بةثي، ثيلكانةداكردنةوةي بةطةرما وئـــارةق كـــردننةطونجاني و بوونـــةوة زؤر، تةســـكماوةيك كـــة وبةرطانةي ئـــةو جـــلدةبوون، نارةحةتي لةوةوثيش بؤيوةســـتاني ثرخةثرخ، لةخـــةوودا،ةو

ثةل لةكاتي خةودا، بووني هةناسة

رانةكان نيوان لةثيســـتي هةوكردن

و ووييخةول ،

وذير بـــال وذيـــر ورط

كاركردندا، و رؤذ لةكاتـــي بي هيزيوطؤشةطريي. خةمؤكي

ماكةكاني قةلةويثيشرت وةك تةندروستي اليةني .1هؤكاري دووةم ةوي

قةل كرد باسمان

كردني

كؤنـــرتؤل مردنة كـــة توانايكردني زياتر ئةويش بةهؤي هةبيت.زؤر بةريذةيةكي تووشبوون ئةطةريدريذخايةن نةخؤشي يك

بةكؤمةل بةرز

وكوشـــندة، لةوانة:(جـــؤري شـــةكرة نةخؤشـــي

دووةم)لولةكاني و

دل -نةخؤشييةكاني

و خوين فشـــاري خويـــن، بـــةرزيتةي

جةل ،

دل تةي

جةل ســـنطةكوذآ،

ةيســـكؤل طةورةبووني ســـييةكان،

تيكضوونـــي ،

دل سســـتي ضـــةث، بةرزبوونـــي ،

دل ماســـوولكةكاني

فشـــاريخويني ســـييةكان.تـــةي

جةل دةمـــار -كؤئةندامـــي

ناو فشـــاري بةرزبوونةوةي دةماخ،دةمـــاخ.

وةستاني - كؤئةندامي هةناســـةتووشـــبووني لةخـــةودا، هةناســـة رةبؤ، هةناسةو كؤئةندامي هةوكردنيهةواطؤركآ قةبارةي كةمبوونةوةي

لةسيييةكاندا.هةوكردني هـــةرس - كؤئةنداميبؤرييكانـــي و زراو بـــةردي زراو، لةناو جطةر ضةوري نيشـــتني جطةر،هةوكردني و طةورةبوونـــي جطـــةر،طةددة، ؤكي

ترشةل بةهؤي سورينضك

و تةنيشـــت وفتقي ناوثةنضك فتقـــيســـةرةوةيناوك.

ريـــذةي بوونـــةوةي بـــةرز -بةتايبةتي خوين نـــاو ضةورييةكانيو نـــزم زيانبةخشـــةكان ضةورييـــة

يباش.بوونةوةيكؤليســـرتؤل

ثيش ســـةوةفاني جومطةكان -سةوةفاني بةتايبةتي طشتي و وةختثشت، وبربرةكاني ئةذنؤ جومطةكانينةخؤشي ثيرسز سمت و ترازاني تؤثيخواربووني ئيسكةنةرمة، لةمنداآلندا،بةردةوام ثشت ئيشةي ران، ئيسكي

ودريذخايةن.بةشـــريثةنجةي - تووشـــبوونزراو و ن

دا

ؤن و منال

كؤل و ثرؤســـتات

و ســـييةكان.تووشبوون رووىدةروونييةوة لة -

بة خةمؤكيو طؤشـــةطريينةزؤكي، زاوزي، كؤئةندامـــي -زوو هيلكة، وةســـتاني دةرضوونـــيلةنير طالندةكان وسستي بوون ق

بال

طالندةكان ضاالكـــي بووني و زياتـــرلةذناندا.

فشاري بوونةوةي بةرز سكثري -طةورةيي سكثري، شةكرةي خوين،

بـــوون. بةزةحمةت لةدايك و كؤرثةسووتانةوةي و هةوكردن ثيست -ةو

ثةل بوونـــي دروســـت ثيســـت،

زياد وحةساســـيةت، زيثكة عازةبةومووي دةموضاو لةذناندا. بووني

ئاوساني و بةدةوالي بوون تووش -خوينهينةرةكاني يـــان و ليمفـــاوي

خوارةوة. ثةلةكانيبووني زياتـــر - نةشـــتةرطةري،ماكةكاني بةنج، و مـــردن ئةطـــةريزياتر و برين ضاكبوونـــةوةي درةنطشـــويني هةوكردني ئةطةري بوونـــيبوونةوة، ضاك درةنط نةشتةرطةري،

الق. دةمارةكاني تةيجةل

ةويقةل ئابـــووري، اليةنـــي .2

تواناي كردنةوةي دةبيتةهؤي كـــةمهينان، بةرهةم ريـــذةي و كاركردنريطةضارةي بريـــك كاتدا لةهةمـــان

زانستى سةردةم 42 102

زؤر ثيويســـتة بؤ ضارةســـةركردني تةندروســـتييةكاني ماكة و ةوي

قةل

نة لـــة 900 ي حازر ســـاال

كـــة حال

بليؤن زياتـــرة لةجيهاندا و بةردةوام لةبةرزبوونةوةشداية. دةست نيشان كردن

ـــةوي دةســـت بةمشـــيوةية قةل

نيشان دةكريت: دياري كردني كيش ، دةرهيناني ريذةي بارســـتايي

و باال

لـــةش، ثيوانة كردنـــي كةمةر و ناو قـــةد، دياريكردني ريـــذةي ضةوري لةثيكهاتني جةســـتةدا، ثشـــكنيني كلينيكـــي شـــيوة و بوونـــي ورط، و هةســـتياريتي و ســـووتانةوة هةوكردني ثيســـت، بووني ماكةكاني

ةي ةوي و هيواشي و سستي جول

قةل

كةسةكة. ضارةسةر

نةخوشـــييةكي هةموو بةوينةي ثيويســـتي ـــةوي

قةل دريذخايـــةن

بةضارةســـةري طونجـــاو و ضاوديري بةردةوام وبةدواضووني هةميشـــةيي ةوي وبنربكردني

هةية بؤ نةهيشتني قةل

دانةوةي. و ريطةطرتن لةســـةرهةل

دةست و ثشـــكنني ديارة دواي نيشـــانكردني نةخؤشـــةكة لةهةموو روويةكةوة وطةران بةدواي ماكةكاني ةتيكي

ةوي و دؤزينةوةي هةر حال

قةل

نةخؤشي ديكة و زانيني ئةو دةرمانةي كـــة وةري دةطريت بؤ ضارةســـةري كاتة ئةو دريذخايةنةكان نةخؤشيية بةدارشتني ثالنيكي دةست دةكريت تايبةت بةو كةسة بؤ ضارةسةركردني بةدواضوونـــي. و ةوييةكـــةي

قةل

بيطومان هةروةك هةموو نةخؤشييةك هـــؤكاري ئةطةر

بطةريتةوة ـــةوي قةل راســـتةوخوي

ةتي نةخؤشـــي ئةوا ثيويستة بؤ حال

ةتـــة ضارةســـةر بكريت و ئـــةو حال

دريـــت (ئةطـــةر لةتوانادا بوو) نةهيل

كردني و كةمكردنةوةي يـــان كؤنرتؤل

كاريطـــةري تا كيشـــي نةخؤش زياد نةبيتةوة.

بةطشتي ضارةسةركردني قةلةوي بةم شــيوازانةي خوارةوة دةكريت:

1. بةرنامـــةي خـــوارن و ريجيم كردن ئاشكراية كة هةزاران بةرنامةي هةموويان كة هةية جياواز خواردني لةســـةر بناغةي كةمكردنةوةي بري وزة و كالؤري ناو خؤراك داريذروان. م نابيت هيـــض كاتيك بري وزةي

بةال

نـــاو خواردنـــةكان لـــة800 كالؤري بةثيضةوانةوة لةرؤذيكدا، كةمرتبيت ئةوا مةترسي بؤ سةر ذياني نةخؤش ةتي

دروســـت دةكات و ضةندين حال

دةكةويتةوة. لي ترسناكي هةروةها زانراوة ئةطةر بـــري كالؤرييةكة هيض كةمرتبيت نيية كاريطةري دابةزاندني بؤ كيش، زياتري هةنديجار بطرة

زانستى سةردةم 42 102

، دةرهيناني ريذةي بارســـتايي و باال

لـــةش، ثيوانة كردنـــي كةمةر و ناو قـــةد، دياريكردني ريـــذةي ضةوري لةثيكهاتني جةســـتةدا، ثشـــكنيني كلينيكـــي شـــيوة و بوونـــي ورط، و هةســـتياريتي و ســـووتانةوة هةوكردني ثيســـت، بووني ماكةكاني

ةي ةوي و هيواشي و سستي جول

قةل

كةسةكة. ضارةسةر

روويةكةوة وطةران بةدواي ماكةكاني ةتيكي

ةوي و دؤزينةوةي هةر حال

قةل

روويةكةوة وطةران بةدواي ماكةكاني ةتيكي

ةوي و دؤزينةوةي هةر حال

قةل

روويةكةوة وطةران بةدواي ماكةكاني

نةخؤشي ديكة و زانيني ئةو دةرمانةي كـــة وةري دةطريت بؤ ضارةســـةري كاتة ئةو دريذخايةنةكان نةخؤشيية بةدارشتني ثالنيكي دةست دةكريت تايبةت بةو كةسة بؤ ضارةسةركردني بةدواضوونـــي. و ةوييةكـــةي

قةل

بيطومان هةروةك هةموو نةخؤشييةك هـــؤكاري ئةطةر

بةطشتي ضارةسةركردني قةلةوي بةم شــيوازانةي خوارةوة دةكريت:

1. بةرنامـــةي خـــوارن و ريجيم كردن ئاشكراية كة هةزاران بةرنامةي هةموويان كة هةية جياواز خواردني لةســـةر بناغةي كةمكردنةوةي بري وزة و كالؤري ناو خؤراك داريذروان. م نابيت هيـــض كاتيك بري وزةي

بةال

وزة و كالؤري ناو خؤراك داريذروان. م نابيت هيـــض كاتيك بري وزةي

بةال

وزة و كالؤري ناو خؤراك داريذروان.

نـــاو خواردنـــةكان لـــة800 كالؤري بةثيضةوانةوة لةرؤذيكدا، كةمرتبيت ئةوا مةترسي بؤ سةر ذياني نةخؤش ةتي

دروســـت دةكات و ضةندين حال

دةكةويتةوة. لي ترسناكي هةروةها زانراوة ئةطةر بـــري كالؤرييةكة هيض كةمرتبيت نيية كاريطةري دابةزاندني بؤ كيش، زياتري هةنديجار بطرة

103زانستى سةردةم 42

دةبيتةهـــؤي كةم دابةزيني كيشـــي نةخؤشـــةكة. باشـــرتين بةرنامـــةي ريجيـــم ئةوةية كة هةموو ثيكهاتووة ثيويســـتةكاني لةشـــي مروظي تيادا

بيت و طشت خؤراكة تةندروستةكاني خواردنةوةي

لةطةل تيادابيت رؤذانة

ئاو و شلةمةني زؤر و ثيويست لةطةلراطرتني ريذةي خوي و كانزاكاني ناو دا. هةروةها

لةئاستيكي نؤرمال خوين

خواردني سةوزة وميوةي زؤر ودوور لةبرســـي كردني نةخؤش كةوتنةوة بةشيوةيةك كة بيزار بيت و ريجيمةكة بشـــكينيت يان بةتـــةواوي ثابةندي نةبيـــت. دةبيت هةميشـــة لةبريمان نةضيت كة هيض بةرنامةيةكي خواردن نيية كة بؤ هةموو كةســـيك بشيت و ثيويستة بةهيواشي و لةسةرخؤ بري كالـــؤري رؤذانةي نـــاو خؤراكة كةم بكريتـــةوة بةشـــيوةي هةفتانة يان

ماوةي زياتر. 2. وةرزش لةئيستادا بةطرنطرتين و سةرةكيرتين بةشي ضارةسةركردني هةنطاويطي و دادةنريـــت ـــةوي

قةل

طةليـــك ثيويســـتة بـــؤ ريطةطرتـــن ةوبوونةوة و هيشتنةوةي كيشي

لةقةل

كةسةكة لةئاستيكي تةندروســـتدا. نيـــا بـــوون لةنةبوونـــي

دواي دل

ولولةكاني خوين

دل نةخؤشييةكاني بؤ دادةنريت وةرزش ثرؤطراميكـــي بةجؤرة لةســـةرةتا كة نةخؤشةكة وةرزشـــيكي ئاسان دةست ثي بكات و ماوةيةكـــي كـــةم رؤذانـــة بيكات تيثةربووني كات جؤري

دوايي لةطةل

وةرزشـــةكان قورســـرت دةكريـــت و ماوةكةشي دريذ دةكريتةوة. زؤربةي زاناكان هاوران كة باشـــرتين وةرزش ئةوانة كة ئريؤثاتيك بيت و بؤ ماوةي 60-40 دةقيقـــة ئةنجـــام بدريـــت

بةشيوةيةكي بةردةوام هةفتةي -57 جار.

ئـــةو زؤربـــةي دةرمـــان، .3دةرمانانةي كة هةن دابةش دةكرين بؤ ئةم طروثانةي خوارةوة بةطويرةي

ميكانيزمي كاركردنيان: ئارةزووي كـــة ئةو دةرمانةي -لةريطةي دةكةنـــةوة كـــةم خوارن كث كردن يان ســـركردني سةنتةري لةميشـــكدا. خـــواردن ئـــارةزووي بةناوبانطرتيـــن دةرماني ئةم طرووثة

.Sibutramine Meridia- ئةو دةرمانةي كة ريطة دةطرن لةهـــةرس كردن و ســـوود وةرطرتن .

لةضةوري ناو خؤراك. لةوانة زينكال

- ئـــةو دةرمانانةي كـــة ريذةي كارليكي لةش بةرز دةكةنةوة بؤنموونة سايرؤكســـني و ئةمفيتامينةكان ئةم طرووثة كاريطـــةري الوةكييان زؤرة لةسةر دروســـت دةكةن مةترسي و ذيانـــي نةخـــؤش. بؤيـــة لةزؤربةي بةكاربهينرين نادريت ريطة تةكان

وال

و هةنديكيـــان تةنانةت فرؤشـــتن و دروســـت كردنيان قةدةغة كراوة.

- هةنديك دةرمان كة دةبنةهؤي ضاالكردنـــي و كاركـــردن باشـــرت لةنـــاو كاريطـــةري و ئةنســـؤلني خانـــةكان. بؤنموونـــة ميت فؤرمني، م دةركةوتووة تةنيا ئةو كةسانة

بةال

نةخؤشي كة وةردةطرن لي سوودي م دةبيتةهؤى

شـــةكرةيان هةية، بةال

تووشـــبوون ئةطةري كةمكردنةوةي بةنةخؤشي شةكرة (جؤري دووةم) ةون و ئةطةري

لةو كةســـانةي كة قةل

تووشـــبوونيان طةليك زؤرة. ي

خؤمال طذوطيـــاو دةرمانـــي -

يكيان بةســـوودن لةراســـتيدا كؤمةل

ئةطةر لةســـةر و بنةمايةكي زانستي

هةمـــوو وةك م بـــةال بةكاربيـــن.

دةرمانيكيرتنابيـــت بـــي ئامؤذطاري لةراويذكـــردن دوور و ثزيشـــك وسةرثةرشتي كردني بةكاربهينرين.

ئـــةو هةمـــوو دةبيـــت م بـــةال

دةرمانانةي كـــة بؤ دابةزاندني كيش بةكارديـــن بـــؤ ماوةيةكـــي كورت و دياري كراو بةكاربهينرين و ثيويستة ت كة نةخـــؤش ئـــةو راســـتية بزانيئـــةم دةرمانانـــة تةنيـــا هؤكاريكي يارمةتيـــدرن و ئةركيـــان بريتييـــة ديكةي ريطةكانـــي لةتةواوكردنـــي

ةوي. ضارةســـةركردني قةل

س وكةوت و خووي 2. طؤريني هةل

نا تةندروست لةخواردن وةك خواردني شةوو لةكاتي خواردن زؤر، شرييني ثيش خةووتـــن، نةخوادني بةرضايي بةيانيـــان بةشـــيوةيةكي رؤذانـــة و خواردنةوةي بريكي زؤر لةخواردنةوة

طازييةكان وماددة كهولييةكان. ئةطةر دةرووني: ضارةسةري .3نةخؤشـــي ةوييةكـــة

قةل هـــؤكاري

دةرووني بوو يان بؤ ضارةسةركردني كة دةروونييانـــةي ةتـــة

حال ئـــةو

ةويةوة دروست بوون. لةئةنجامي قةل

ســـوكةوتي هةل طؤريني بؤ هةروةها

لةطةل دووبارة طونجاندوةي رؤذانةو ئةو كردنـــةوةي راســـت و دا

كؤمةل

بؤضوونةي كة نةخؤشةكة بةتايبةتي دةربـــارةي هةيةتـــي نـــدا

لةمنداال

جةســـتةي خؤيـــي و رق ليبوونةوة وشةرم كردن لةلةشـــي و تيروانيني

طا بؤ ئةو كةســـة. كؤمةل

كـــة نةشـــتةرطةري -ريطـــةي نةشـــتةرطةري هةية ضةندين جؤري كة هةريةكةيان سوود و زيان و ماكي خؤي هةية و ثيويســـتة لةم كاتانةدا

ئةنجام بدرين:

42 سةردةم زانستى 104

ةويكوشـــندة- قةل

45 كيشيان كة كةســـانةي - ئةوكيشـــي لةســـةرووي زياتر كطم يانبةطويرةي خؤيانـــةوة ســـتاندةريتةمةن بةثيى مرؤظ كيشـــي ليستي

رةطةز. وكيشـــيان كة كةســـانةي ئةو -لةشـــيان بارســـتايي زؤرة و ريذةي

نةخؤشي مداية، بةال 35-39 لةنيوان

مةترســـيان كة هةية دريذخايةنيانهةيةبؤســـةر ذياني.

جـــؤري بـــــاوتـــــــريـــن -كيش دابةزاندني نةشتةرطةرييةكاني زيادة ضـــةوري لةالبردني بريتييـــةنةشتةرطةري لةريي ورط بةتايبةتييضةوريي مذيني

لةريي هةل يان طةورة

تايبةت. بةئاميرييـــان البردني طةددة - بةســـتير خواردن تي زوو بؤ بةشيكي طةددةخوراو خؤراكي بري كردنةوةي كةم وةوة

بةريخؤل طةددة بةستنةوةي يان

سوودي و نةكريت هةرس خواردن تالةشـــةوة. لةاليةن لـــي نةبينريـــتبةريطةي نةشتةرطةريانة ئةم جارانئيستا م

ئاسايي ئةنجام دةدران، بةال

بينةوة هةنـــاو بةهـــؤي زؤر بةيـــانو ماك وريـــذةي بكرين دةتوانريـــتئةطةري و كةمرتة الوةكيان كاريطةريخيراتر نةخؤش زؤرة و سةركةوتنيانخؤي رؤذانةي ذياني بؤ دةطةريتةوة

كةمرتة. زؤر ئازاريان وقةيك

بةئةل طةددة دةمي بةستني -

طةددة لةريي يان تةســـك كردنةوةيبي وطـــةددة ســـورينجك هةناوبينيكةم خواردني نةخؤش تا طشتي بةنجيئةم بخوات. تير زوو يان بخوريت بـــؤبةسوودترة لةنةشـــتةرطةري ريطايةكاتي ماوةيةكي بـــؤ دةتوانريت كة

ماكي طران رووداني ولةكاتـــي بيـتبةئاســـاني ودريذخايةن و ترســـناكالبربيت شـــتانة ئـــةو دةتوانريـــتئاســـايي باري بطةريتةوة وطـــةددةةوبوونةوة

قةل ئةطةري م

بةال خؤيي،

زؤرترةلةضاونةشـــتةرطةرييدا. بةدواداضوون و سةرثةرشــتي

كةسانةي ئةو زؤربةي بةداخةوة يةك دادةبةزيت كيشـــيان ةون و

قةل

ضارةســـةر وةســـتاني دواي

ســـاللة70% ئةو كيشـــةي دووبارة زياترلةلةشيان كؤدةبيتةوة دابةزيوةن كةوةك كيشيان

ســـال ســـي و لةدواي

بؤية ليديتـــةوة. ثيش ضارةســـةريثيويستة هةميشـــةيان بةدواضوونيةوي قووتار

قةل لةدةســـت بؤئةوةي

بـــنب. سةرضاوةكان

1. Gallagher D، Heymsfield SB، Heo M، et al. Healthy per-centage body fat ranges: an ap-proach for developing guidelines based on body mass index. Am J Clin Nutr. Sep 2000;72(3):694-701.

2. [Best Evidence] Lieb W، Sullivan LM، Harris TB، et al. Plasma leptin levels and inci-dence of heart failure، cardiovas-cular disease، and total mortality in elderly individuals. Diabetes Care. Apr 2009;32(4):612-6. [Medline].

3. Reinehr T، Kleber M، de Sousa G، et al. Leptin concentrations are a predic-tor of overweight reduction in a lifestyle intervention. Int J Pediatr Obes. May 13 2009;1-9. [Medline].

4. Cummings DE، Schwartz MW. Melano-

cortins and body weight: a tale of two receptors. Nat Genet. Sep 2000;26(1):8-9. [Medline].

5. Vaisse C، Clement K، Durand E. Melanocortin-4 recep-tor mutations are a frequent and heterogeneous cause of morbid obesity. J Clin Invest. Jul 2000;106(2):253-62. [Medline].

6. Allison DB، Fontaine KR، Manson JE. Annual deaths attributable to obesity in the United States. JAMA. Oct 27 1999;282(16):1530-8. [Medline].

7. Flegal KM، Graubard BI، Williamson DF، et al. Ex-cess deaths associated with underweight، overweight، and obesity. JAMA. Apr 20 2005;293(15):1861-7. [Medline].

8. Galtier-Dereure F، Boegner C، Bringer J. Obe-sity and pregnancy: com-plications and cost. Am J Clin Nutr. May 2000;71(5 Suppl):1242S-8S. [Medline].

9. [Best Evidence] Stolley MR، Fitzgibbon ML، Schiffer L، et al. Obesity reduction black intervention trial (ORBIT): six-month results. Obesity ( Silver Spring ). Jan 2009;17(1):100-6. [Medline].

و زانســـتي خؤراك راويذكاري *ثســـيؤريضيني دةرزي و طشتي نةشتةرطةري

42 سةردةم 105زانستى

ريذةي داثؤشراو ضاندنيدةكات دووهيند بةرهةمعومةر ئةحمةد سةربةست

42 سةردةم زانستى 106

كوردســـتان ئاووهةواي لةكاتيكدابـــؤ زوربةي طونجـــاوة و هةمةجـــؤري

كشـــتوكال ،

كشـــتوكال جؤرةكاني

بـــؤ كـــراوة بواريكـــي زؤري هةيـــةلةطةل بةبـــةراوورد بةرهةمهينـــان،ثةنا كـــة ســـعودية وةك تيكـــي

وال

دةبنني داثؤشراو، خانووي بؤ دةباتو

بال خةريكة داثؤشـــراو ي

كشـــتوكال

و سةركةوتن م ئاستيدةبيتةوة، بةال

نةبؤتةوة. روون هيشتا طةشةسةندنيلةكشــتوكالي بريكردنــةوة ســةرةتاي

داثؤشراولةو بونةوةرانةية توانايةكي رووةكوايكردووة كة تياداية سةرسورهينةريو طةرمـــي جيـــاوازي لةبارودؤخـــيكةشي بؤ تةنيا وهةيانة بذي سارديداهةنديكي طونجاوة، كةمةرةيي طةرميشاخة لةلوتكةي تةنيا ناذين ديكةيانهةنديكي ســـاردةكاندا نةبيت. و بةرزذيانيان طونجانـــي تواناي ديكةيـــانكةنـــار رووبارةكاندا و لةليوار تةنيـــاهةمـــوو لةميانـــةي هةيـــة، مـــرؤظرووةكانة ئةو تواني وردبونةوةكانيداثؤلين ذينطة بؤ ثيويســـتيان بةثييوةك كةلةرم زستانة بؤ رووةكي بكاتئةم كة ق...هتد

ســـل و قةرنابيـــت و

نزم طةرمي ثلةي بةرطـــةي رووةكانةبةرطةي لةوانة هةنديكيـــش دةطرن،هاوينةش وةك رووةكي ناطـــرن، زوقمشـــوتي... و و خةيار باينجان و ةك

كال

كردووة ئةو لةمرؤظ واي هتد. ئةمةشبؤ بضينن طونجاودا لةكاتي رووةكانة

بةرهةم. دةسكةوتنيشارةزايي زانســـت ثيشـــكةوتنيبةثيداويستي درك كة بةخشي بةمرؤظطةرمي بـــكات لةثلةي ئةو رووةكانةئةم طونجاو...هتد. شـــيي و ريـــذةيكةشـــيكي كة وايكـــرد ثيشـــكةوتنةبؤ دابينبكريت رووةك بؤ دةســـتكردسةوزةي بةرووبومي دةســـتكةوتني

طونجـــاو كـــة هاوينـــة لةوةرزيكـــدابةرووبومانة، ئـــةو ضاندني نيية بـــؤضاندني زانستي تواني هةروةها مرؤظكؤن بـــدات لةجيطاي ضاندني ئةنجامبـــكات، مرؤظايةتـــي و ثيشكةشـــيسةوزةي خواردن نان خواني لةســـةرو

ســـال بةدريذايي هاوينة و زســـتانة

لةبةرئةوة ثيشكةش بكات. وةرزةكانرووةكي بةرووبومي بةرهةمهينانـــيسروشـــتيدا بةدابني كاتي لةغةيـــريدةستكردةكان ثيداويســـتية كردنيثالســـتيكيدا ذووري لةميانـــةيدادةنريـــت نـــوي بةكرانةوةيةكـــيهاوكات دا،

كشـــتوكال لةجيهـــانـــي

دؤزينـــةوةي زانســـتي ضاوةروانـــيديكةدا. لةبوارةكاني نويرتين

داثؤشراو ضاندني ثيشكةوتنيداثؤشراو بةضاندني دةستي مرؤظبةرهةمهيناني لةريي سةرةتا كردووةبةضاندني ئةويش سةوزةوات ي

شةتل

و تايبةتيدا ويضاال يـــان لةحةوز تؤو

سوود كة وا دياريكراوي بةئاراســـتةوةربطريت بري تيشكي خؤر لةزؤرترينلةرؤذةكاني رؤذ مـــاوةي بةدريذايـــيئةندامي بةثةيني هةروةها زســـتانداثيويســـت تاطةرمي داياندةثؤشـــي هةروةها شـــةودا لةكاتي وةربطريتدرةختي قةدي بةهةنديك حةوزةكانكيوي طذوطياي هةنديك

لةطةل بضوك

طةرمي ثلةي بؤئةوةي دادةثؤشـــرانو بضوكـــةكان نةمامة نـــزم نةطاتـــةلةنزيك هةروةهـــا نةبات، لةناويـــاندةكردةوة بؤ ئاطريان طةية

ئةو شةتل

ةكانبةشةتل لةطةيشتني زوقم ريطري

هةورةكاندا بـــي و

ســـامال لـــةرؤذةســـايةقةي كـــة ضاوةروانـــي زوقم وبةرهةمي كـــردارةش ليدةكريت، بةودةســـت ئاســـتيك تا ثيش وةختيان

دةكةوت.دةســـتي مـــرؤظ بةمشـــيوةية

وردةوردة كردو داثؤشـــراو بةضاندنيطذوطيـــا لةجياتـــي ثـــةرةي ثيـــداشووشـــةيي بةلةوحي حةوزةكانـــيشووشةيي خانووي دواتر داثؤشـــي،مةبةستيكرداري بؤ سةرةتا وبؤوةو

بال

كردنـــي دوورةط و ثةروةردةكـــردنثاشـــان هينرا، بةكار رووةك هةنديكثيداويســـتيةكاني و ئاماددةكاريـــيثةرةثيداولةبةرهةمهينانيثيشوةختداشويني لةهةنديك ئيستاش بةكارهينرا،بري م

بةال بةكاردةهينريت، جيهانـــدا

تواناي كةس هةنديك زؤرةو تيضوونينيية. دروستكردني

ةكانيلةســـال تاقيكردنةوة يةكةم

تـــةلــــــةوال 1954-1955 نيـــوان

ئينطلتةرا و ئةمريكا يةكطرتووةكانيزانـــا بـــةروارةوة لـــةو ئةنجامـــدرا،بةتويذينةوة دا طرنطيان ثسثؤرةكانضؤنيةتي و ثالستيكي خانووى لةسةرتوانييان لةناويدا

طول و سةوزة ضاندني

بةشووشـــة لةطةل بطؤرن ثالســـتيكهةيكةلةكةيدا، لةشيوةي طؤرانكاريو جيطري ثالســـتيكي خانوو ثاشـــانبةمةبةستي دروســـتكرا طواســـرتاوةبةرهةمهيناني و بةرفـــراوان ضاندني

ئابوريةكان. بةروبوومة ضروثريســـةر ئةوروثاي وآلتاني زؤربةي وآلتاني و ســـثي ناوةراســـت دةريايكة ئاوهةواي ناوةراســـت خؤرهةآلتيجؤرة بةم ثشـــت مامناوةنديان هةيةلةبةرهةمهيناني دةبةســـتن ضاندنـــةبةشيوةيةكي سةرةكي

و طول سةوزة

وآلتاني هةناردةي بةرهةم و زيـــادةيزيادةي دةكريـــت. ئةوروثا باكـــوريخانـــووى ســـاآلنة لةدروســـتكردنيلةفةرةنســـا لةهةريةك ثالســـتيكي

بـــة%20-15 يـــائيتال و و ئيســـثانيا

1976ئةم يلةسال دةكريت، مةزةندة

وآلتي نـــاو جؤرة ضاندنـــةش ضؤتة لةثيشـــكةوتني ســـوريا، ئيســـتاش

42 سةردةم 107زانستى

و رووبـــةري ضاندن داية بـــةردةوامضونكة لةزيادكردنداية، بةرهةمهينانيكردووة بةقازانجةكةي هةستي جوتيار

يدا.كشتوكال لةبةرهةمهيناني

داثؤشراو ضاندني ثيناسةيبريتييةلةبةرهةمهينانيسةوزةواتو طـــوأل لةذيـــر تونيل يـــان ذووريكراو طةرم شووشةيي يان ثالستيكيلةطةأل طةرمكةر يان رؤذ بةتيشـــكيذينطةييةكان ثيداويستيية دابينكردنيهةوا لةتةوذمي ثاراستني رووةك، بؤبةمةبةستي يةكان

كشتوكال دةردة و

ةمةندكردني بازار بةبةرووبومةكاندةول

خؤيدا. وةرزي كاتي لةدةرةوةيداثؤشراو ضاندني تايبةتمةنديةكانيلةدةرةوةي طوأل و ســـةوزةواتلةكاتي و وةرزي سروشـــتي خؤيـــدادةهينيـــت، بةرهـــةم نةبوونيـــداباشة،كة بةروبوومةكان مواســـةفاتيكةمرت و هةية طةشاوةتري شيوةيةكيدةبن... ثيس خـــؤأل ةكاني

بةدةنكؤل

بةكارهينةر زياتـــر الي ئةمةش هتـــددةبيتةهـــؤي و دةبيـــت خواســـرتاو

قازانج. زيادكردني

شيوازة ئةم بردني بةريوة ئةطةرسةركةوتووانة بةشـــيوةيةكي ضاندنةثةيدا ئةو زيانانةي كة ئةنجامدرا ئةواهةوا و كةش طؤرانكاري بةهؤي دةبندةبيتةوة كةم داثؤشراودا لةضاندنيدةكريت لـــي تـــةواوي يـــان ريطريلةدذي دادةنريت لةبةرئةوة بةبـــاشهؤكارة ئـــةو تيكضوونانةي بةهـــؤيروودةدةن، سروشتيةكانةوة ذينطةييةرووبةردا بةرهةم لةيةكةي بري هاوكاتضاندني

لةطةل بةبةراوورد زياترة زؤر

دةتوانريت ضونكـــة دانةثؤشـــراودا،بكريت زؤر ي

كشـــتوكال بةرهةمـــي

دةبيتةهؤي ئةمةش بةنزيكةي%200،و بـــازار ثيداويســـتي دابينكردنـــي

زيادةي بةرهةم. هةناردة كردنيباسكران ئةوانةي هةموو سةرباريخؤراكي هؤشياري داثؤشراو ضاندنيبةروبووم بوونـــي بةهـــؤي الي تـــاكزياد دةكات ناسروشـــتيةكاندا لةكاتةورد بةرنامةيةكـــي دةدات ريطـــة و بةوةش بـــؤ بةرهةمهينـــان دابنريتبةرووبـــوم فرؤشـــتني دةتوانريـــت

بكريت. بةطريبةست بةريكوثيكي

داثؤشراو ضاندني ثيويستييةكانيبؤ دياريكـــراوة -ئـــةو خاكـــةيو ســـوك ثالســـتيكي خانووي دانانيثيارؤيشـــتني ئاو و

قول بيت، بةثيت

تيادا خويي تةخت بيت و بيت، بـــاشنةبيت.

شوينةيدياريكراوة ئةو ثيويستة -ثالستيكي خانووي بؤ دروســـتكردنيتوند، هـــةواي دوور بيـــت لةتةوذميدةستكردي يان سروشتي باطيرةوةي

بكريت. دابني بؤثالستيكي خانووى ثيويســـتة -لةســـيبةر دوور بيـــت بةتةواوةتـــي

مةتر. زياتر لةثينج بةدووريئاوي ســـةرضاوةي - دابينكردني

بةردةوام بؤ ئاوداني.كريكار كـــة وابيت - شـــوينةكةدةست طونجاو بةنرخي و بةئاســـاني

بكةويت.ناوضانةي لةو بيت نزيك شوينةكة -دةكريتةوة، ساغ لي بةرهةمةكةي كةتواناي بةشيوةيةك طةورة شاري وةكزؤربةي ساغ كردنةوةي لةسةر هةبيت

بةرهةمةكة.

42 سةردةم زانستى 108

ســـةرضاوةي دابينكردنـــي -طةرمي دابينكردني بؤ ديكة كارةباييئةوةي بؤ بةبةردةوامي هةواطؤركي ونةبن لةناوضوون تووشي رووةكةكان

بريندا. كارةبا لةكاتيبؤ يـــةدةط ثارضـــةي - بوونـــيئاوديري ئاميري و طةرمكـــةرةوةكانبازاري لةنزيك خانووةكان هةيكةلي و

ناوخؤيي.بؤ طونجاو ضةشني دياريكردني -بيت. زؤر و بةرهةمي كريار ئارةزوويبؤ طونجاو كاتـــي - دياريكردنـــي

بةرهةم.ي

كشتوكال ماددةي دابينكردني -

ئاوثرذين و و ثةين وةك طأل ثيويستو...هتد.

تةندروســـتي كردني ضاوديري -كة ضاندنة ئةم ضونكـــة رووةكةكان،و دةســـتكرداية لةنـــاو بارودؤخيكيناتوانريت تايبةتي هةية كة كيشـــةيكةساني لةاليةن تةنيا بناســـريتةوةبوارةدا، لةو نةبيت شـــارةزا خاوةني

كشتوكال دةرديكي هةر وبونةوةي

بال

بةطران ثالســـتيكيدا خانووى لةنـــاوبووني هةروةها كؤنـــرتؤأل دةكريـــتباش يارمةتي كةمكردنةوةي شارةزاييو لةسةرةتا دةدات كيشـــةكان زؤري

وبونةوةدا.بال ثيش

سةرةكيةكان هةنطاوةضاندن شـــويني ثاش دياريكردني

ثيشـــرت كة رؤشـــنايانةي ئةو لةذيرجي و ثيويستي بةئاطاداري باسكران،خوارةوة هةية ئةمانةي بةجي كردني

ئةنجام. باشرتين دةستكةوتني بؤئاماددةكردن و ريكخستني يةكةم:

ضاندن بؤ زةويو ســـووك ثيويســـتة خاكيكـــيباش ثيدارؤيشتني ئاو و شيكراوةبيتتيدانةبيت، طذوطياي و رايزؤمات و بيتقورين لةجؤري ئةطةر خاكةكـــة واتةكةندريت،

هةل لي ي

ضال ثيويستة بوو

دةبيت بةكارهيناندا يةكةمجار لةكاتيثاشـــماوةي و طذوطيـــا و رايزؤمـــاتلي البربدريت. بةروبوومي ثيشووتري

خاك دووةم: ثاكذكردنيو هةيكـــةل دواي دروســـتكردنيهةر بؤ ثيويســـت ثةيني زيادكردنيخاكي ثاكذكردني خانوويةك ثاشـــانكردارة بةطرنطرتين خانوو ثالستيكيلةناو بؤ دادةنريـــت يةكان

كشـــتوكال

ناو زيانبةخشـــةكاني دةردة بردنـــيريطايةك بةضةند كردارةش ئةم خاك،

دةدريت ئةنجامبريتيية بةطةرمـــي: ثاكذكـــردنعةيبي بـــةآلم بـــاش، لةريطايةكـــيبونةوةريكي هةمـــوو كـــة ئةوةيـــة لةناودةبات بةسوود خاك زيندووي ناوتيضوونيشى بري و بةخشةكانيشةوةخانووةكان كةم ئةطةر زؤرة بةتايبةت

بن.

ماددةي بةهةنديـــك ثاكذكـــردنكيمياويي: لةخوارةوةباسي طرنطرتيني

دةكةين: ماددانة لةو هةريةكبرؤميدي بةبةكارهينانــي ثاكذكردن

مةســـيل برؤميدي مةســيل: مـــاددةيلةخاكدا كة لةماددةي طازي بريتييـــةقوتوي ناو خراوةتة ودةبيتـــةوة،

بال

يةكيكيان هـــةر بارســـتايي بضـــوك ماددةيـــة نزيكةي680طرامـــة ئـــةمهةموو بردني بؤ لةناو بةكاردةهينريتنيماتؤداي و كةروو و طذوطيا تؤويكي

خاك. ناوطونجاودا شـــآ دراوي

كيل لةخاكي

طـــرام/م2 50-100 بـــةريـــذةيتووش و خاك بةثيي بةكاردةهينريتيةكان

كشـــتوكال بـــةدةردة بـــوون

ثيكراوة، ئامـــاذةي كة لةســـةرةوةثـــاش خـــاك ضاندنـــي دةتوانـــني ئةنجام 4-3 رؤذ بةماوةي ثاكذكردنيبؤ ثاكذكردني ماددةيـــة ئةو بدةين،بمانةويت ئةطةر بةكارناهينريت خاكيكئةنجام لةناودا ميخةك ي

شةتل ضاندني

ئةو بةكارهيناني ئامؤذطـــاري بدةين،هةركةسيك، لةاليةن ناكريت ماددةيةزؤر و ذةهراوي ماددةيةكـــي ضونكةلةســـةري طاز دزةكردني ترســـناكة،لةناوبردني دةبيتةهـــؤي قوتووةكـــةلةبةرئةوة ييةكان

كشـــتوكال كريكارة

بةثؤشـــيني دةكريـــت ئامؤذطـــاريلةثي

لةطةل دةســـتكيش و دةمامك

42 سةردةم 109زانستى

ثاراستني بؤ وي الســـتيكثيال كردني

ئةو ماددةية. جةستةيان لةزياكانىماددةيةكـــي ظاثـــام: .2بؤ شـــلة كيميـــاوي ثاكذكـــةرةوةيو سيســـبوون نةخؤشـــي لةناوبردنيكة بةكاردةهينريت نيماتـــؤدا كرمينةهيشـــتني لةطةأل هةية خاكدا لةناوتؤوي هةنديك لةطذوطياي ناوخاك. ئةم

بةريذةي100 بةكاردةهينريت ماددةيةكة1م2خاكي ئاو ليرت بؤ هةر2 3 ســـمثاش دةرشـــينريت ـــدراوي ثـــي

كيل

بةشيوةيةكي ماددةكة وكردنةوةيبال

رووبةرةكةدا، هةموو بةسةر يةكساندةرشـــينريت بةئاو خاكةكـــة دواتر

بةثالستيك خاكةكة 2 ســـم بةقوآلييو دةرطـــاكان و دادةثؤشـــريتماوةي بؤ و دادةخرين ثةنجـــةرةكانثاشان دريت

دةهيل بةجي رؤذ بيســـت

كة نوكةكاني دريتبةطاســـنيك دةكيل

كرابيت ـــةمامةل مـــاددة بةهةمـــان

بيت، مبةهةل و بضيـــت تا بةهـــةوادا

ناكريت خـــاك بةضاندني ئامؤذطـــاريلةمانطيك بةكةمرت تيثةربوونـــي ثاشئـــةم و خاكةكـــة دواي ثاكذكردنـــيدةبيتةهؤي و زيانبةخشـــة ماددةيةبي بةكارهيناني رشتن ئةطةر فرميسكجزمةي الستيك و و دةستكيش ماسك

بةكارهات.بازاميـــد مـــاددةي 3. بازاميـــد:هاوشيوةي لةهاراوةيةكينةرم بريتيية

ئامؤنيـــؤم، طؤطرداتـــي مـــاددةي 2 60-50 طرام/م بةريـــذةي لةخاكدابةريكي خاك لةسةر بةكاردةهينريت،ثاضةكؤلة بةهـــؤي ودةكريتـــةوة

بال

ثاشـــان خاكةكة و دةكريت

تيكـــةلئاوديري ئـــاوي بةهؤي ئاودةدريـــتتةركردني بؤ طـــةورة يان ئاوثرذينيثاش خاكةكة، ســـةرةوةي بةشـــيتا دادةثؤشريت بةثالستيك ئاودانيشريطة ببيت، ثاكذ باش بةشـــيوةيةكيخانووةكة ناو بضيتة كريـــكار نادريتبةرزبؤوة مي

مذيني هةل

هةل لةترســـي

3 هةفتة ثاش بوونيـــان. و ذةهراويثاضةكؤلـــة خاكةكـــة لةثاكذكـــردنلي وازي مانطيك دةكريت بؤمـــاوةيدةرضووني و هةواطؤركي بؤ دةهينريت

مبووةكة.بةهةل ماددة

جؤري كردنـــي دياري ســـييةم:طونجاو

دةبينيت طرنـــط يكيرؤل جـــؤر

داثؤشـــراودا، لـــةبةرهةمهينــانـــيتؤوي بةرهةمهيناني كؤمثانياكانـــيلةبةروبوومة تؤو زؤر هةمةضةشـــنة،و دةهينن يةكان بةرهـــةم

كشـــتوكال

دةنين، لي جيـــاوازي بازرطاني ناويجؤرانة ئـــةم تايبةتمةندي ناتوانـــنيلةريـــي تاقيكردنةوة بزانـــني تةنيـــاالي بـــؤ طةرانـــةوة و تويذينـــةوة ونةبيت. بوارةدا لةو تايبةت ثســـثؤريلةبةروبوومةكاني بةرووبووميك هةر بؤ

خانوو لةناو دةضينريت كة ســـةوزةبةرهةمهيناني مواسةفاتي ثالستيكيدائاطاداري ثيويســـتة هةية كة تايبةتيتؤوةكة، كرينـــي ثيش بني ضاندنـــيكريار ئارةزووي ثيويســـتة هةروةهارةضاو ناوخؤ بـــازراي و ثيداويســـتيطونجاو جؤري بتوانـــني هةتا بكريتدياري ثتـــةوي و و قةبارة لةشـــيوةهةنـــاردةي بكةين، بتوانني و بكةينبةرطري مواسفاتي ديكة لةرووي

لةطةل

ترسناكةكان نةخؤشـــية بؤ جؤرةكةو هةن لةخاكدا و ئةو نةخؤشـــيانةيرووةكةكان طةشةي سةوزة مواسفاتي

و...هتد.بةرهةم مةرجةكاني

زؤر طةشـــة ســـةوزة ثيويســـتةمام قةبـــارةي طـــةآل و ضـــر بيـــت،خر لوس و بةرةكـــةي بيت، ناوةنـــدبةش بةرةكةي ةبيـــت،

يـــان ثان كةل

كةمي تؤوي بةرةكةي بةش نةبيـــت،بةر رةنطي بةر ســـور بيت، تيدابيت،مامناوةند قةبارةكةي بيت، طؤشـــتنبةرةكة ملي ثيويستة و بيت طةورة بؤبةرةكة بضوك بيت. ثتةوي يان تةختبؤ طواســـتنةوةي تواناي وابيـــت كةهةبيـــت، ئةمةش دوورةكان شـــوينةريذةي و بةرةكة ئةســـتوري لةســـةركة دةوةســـتيت ئـــاوط لةبةرةكـــةو توانا ثةيوةنديةكـــي ثيضةوانةيـــةوو سيســـبوون نةخؤشـــي بةرطري بؤ

42 سةردةم زانستى 110

ثيويســـتة هةروةها هةبيت. نيماتؤداهةتا هاتنـــة بةرهـــةم لةســـةرةتايبةرهةم وةرزي بةرهةم بري كؤتايـــيبيت، قةبارة يةكسان شيوة و لةروويدياري طةشةي بيت، زؤر بةرهةم بريزؤرترين بؤ بةرهةم هةتـــا نةكراوبيت

بدات. ماوةشووشةيي داثؤشراوي خانووي

شووشةيي داثؤشـــراوي خانوويثيك شووشةيي ثؤشةري و لةهةيكةلناو يي

ثؤال لةبؤري هةيكةلةكةي ديت،

تا بةهؤكارة بؤش دروســـت دةكريتنةبيت، تووشي داخوران دةرةكيةكانشووشةي جؤرةها خانوو داثؤشيني بؤبةئةستوري8-6ملم، بةكارديت تةنكدةوةستيتة شووشةكةش ئةســـتوريبةكارهاتوو لةوحـــي ســـةر رووبةريرووبةر بةزيادبووني ئةســـتوريةكةيداثؤشـــراوي خانووي دةكات، زيـــادثيك يةكةيـــةك لةضةند شووشـــةييبؤ5000مةتر لةنيـــوان2500 ديـــت

ضوارطؤشة.بـــةوة شووشـــةيي ثؤشـــةري بةثيادارؤيشتني ريطة جيادةكريتةوةبةبري-90 دةدةن خؤر تيشكي بةرزي

بةثيارؤيشتني ريطة كةميش 92% زؤرواتـــة دةدات ســـوور تيشـــكي ذيـــرخانووةكة زةوي لةطةرمي ثاريزطاريئةمـــةش دةكات شـــةودا لةكاتـــي خانوو طةرمـــي مانـــةوةي يارمةتيشووشة دةدات. زســـتاندا لةشةوانيتر بةتةمةن ديكةدا ماددةكاني لةضاوداثؤشـــراودا لةخانووي كة دادةنريتدةطاتة تةمةني ئاســـايي ديت، بةكارئـــةو جؤرة عةيبي بةآلم ،

25ســـال

و دروســـتكردن نرخـــي لةبـــةرزيشـــكاني بـــةوةي ضاكردنةوةيدايـــةبؤنموونة، ســـةرماوة بةهؤي ئاسانةدادةنريت ثؤشةر بةباشرتين شووشةكةش و هؤكارةكاني كة بةرطري بـــؤ

ةتداحال بةآلم لةزؤربةي هةبيت، هةوا

لةســـةر ةكةبووكةل تؤز و قـــةوزةي

كردنةوةي كةم دةبيتةهؤي شووشـــةهةروةها خؤر، تيشـــكي تيثةربوونيشكاندني دةبيتةهؤي ساردي زؤرجارهاويندا لةوةرزي بةآلم شووشـــةكة،لةخاوةن هةنديك بـــةرز طةرمي ثلةيكةلوثةلي دةكات ناضـــار ثرؤذةكانبةماددةي يـــان بةكاربهينن ســـيبةر

بريشينن.

قسلثيدارؤيشتني ثاريزطاري شووشةماوةيةكي دريـــذ دةكات، بؤ تيشـــكلةئةنجامي تايبةتمةنديـــة ئةم بةآلميـــان تـــؤز طةردةكانـــي نيشـــتني رووشـــاندن هةنديـــك ثةيدابوونـــيدةبيتةوة. كـــةم رووةكةي لةســـةركةلينانـــةي و درز ئـــةو هةروةهـــانيـــوان بةيكطةيشـــتني لةشـــوينيهةيكةلي بةشي و شووشةكان لةوحيبةتيثةربوونـــي هـــةن خانووةكانـــدازؤر بةضاوديريةكي كات ثيويســـتيانهةمةجـــؤر ضاكردنـــةوي و كـــرداريلةبةر ســـيفةتي هةيـــة و بـــةردةوامشيوة شووشـــةي ناتوانني شووشـــةبةكاربهينني لولةيـــي نيوة هةيكةليلةوحة لةنيـــوان كةلين بووني بؤيـــةدزةكردني دةبيتةهؤي شووشـــةكانو خانوو بؤ ناو و طةرم هةواي ســـارد

بةثيضةوانةشةوة.دروستكراو داثؤشـــراوي خانووي

شووشةيي يلةريشال

دروستكراو داثؤشـــراوي خانووي Fiber glass شووشـــةيي ي

لةريشال

خانووي داثؤشراوي

هاوشيوةية لةطةلجياوازييـــان تةنيـــا شووشـــةيي،شووشةيي ي

ريشال لةثؤشةرةكةداية،

Fiberglass بةثالســـتيك بةهيزكراوبةجيطرةوةي Reinforced Plasticوةك ثؤشةر دادةنريت يةكةمي شووشةثؤشـــةرةكة داثؤشـــراو، بؤ خانووي

ضري ديت ثيك بةهيز لةثؤليســـتةريئةســـتوريةكةي جؤريةكـــةي1,5و بةزؤرترين ثؤشةري ئةم جؤرة 0.8ململةداثؤشـــيني دادةنريت بةكارهاتوو

لةسعودية. داثؤشراو خانوويبةناويدا خؤر تيشـــكي رؤيشتنيتايبةتمةندي هةمان و ،%88 دةطاتـــةثاريزطاريكردني بؤ هةية شووشـــةيبةبةراورد لةشةواندا، طةرمي لةثلةيتيضووني كةمرتة بري شووشة

لةطةل

ة،لةنيوان15-10ســـال تةمةنـــي و

بةرطري هيزي لةتابيةتمةنديةكانـــيزياترة زؤر ةتة كتوثـــرةكان

بـــؤ حال

لةضاو و ئاســـايي لةضاو شووشـــةيبةردةوام دريذتر ماوةيةكي ثالستيكي

بةريشال داثؤشراو خانووي دةبيت.

كةمـــرتي ثيويســـتي شووشـــةييبةبةراورد هةية بةبةشةكاني هةيكةللةطرنطرتين شووشـــةيي، بةخانوويشووشةيي ي

ريشال تايبةتمةنديةكاني

تيشكي ضركردنةوةي بؤ كار ئةوةية ةكان

ريشـــال ســـةر خؤري كةوتووي

خانووي لةناو تيشك هةروةها دةكات،بةثلةيةكي دةكات يةكسان داثؤشراوشووشـــةيي، خانووي لةضـــاو زياتر خؤطرتة بونةوةي ثلةي طةرمي بؤنزمي

ريشال لةعةيبةكاني ثالستيك لةضاو

لم ةكانيدةنكؤل بةهؤي شووشـــةيي،

هةوا و كةش بوونـــي و ثيس

و خؤلهةروةها دةبيت رووشـــان تووشـــيلةســـةري

خؤل ةكةبوني

كةل بةهؤي

و بةهؤي تيشكي رةنطي تاريك دةبيتثيدارؤيشـــتني طةرمي ثلةي خـــؤر وبؤ زةرد رةنطي بةناويدا تيشكي خؤربةتيثةربووني لةبةرئةوة دةطؤردريت،خـــؤر تيشـــكي كات ثيدارؤيشـــتنيدةتوانريت دةبيتـــةوة كةم بةناويداكردنةوةي بةخاويـــن ةتـــة

ئـــةو حال

ضةيةكيبةفل شووشةيي ي

ريشال رووي

شووشـــةيي يان خوري خاوين ثتةوي

42 سةردةم 111زانستى

بةضينيك ثاشـــان ضارةســـةربكريتضةوردةكريت. ئةكريليك

ثالستيكي داثؤشراوي خانوويخانووي داثؤشـــراوي ثؤشـــةريثيكديت، ماددة يك

لةكؤمةل ثالستيكي

و ئةسيلني ثؤلي ماددانة ئةو طرنطرتينخؤر تيشكي يان رةشةبا كة ثرؤثيلنيدةكةن. دروســـت لةســـةر كاريطةريطواســـتنةوةي ثالســـتيكي خانوويثاكذكردنةوةي تيضوونـــي و ئاســـانةبةكارهينراو هةيكةلي هةروةها كةمةو ســـادةية ثالســـتيكيدا لةخانوويناطريتةوة، لةتيشكيخؤر بةشيكيزؤرنيوة لةضةمـــاوةي هةيكةل بناغـــةيو ثيكديت بـــؤش ناو بازنة لةبـــؤريبةزيادكردني بةكارهاتوو بؤري تريةيزياددةكات، خانووةكة بةرزي و ثانيثؤشـــةري لةبةناوبانطرتينيـــان

Polyethylene ئةســـيلينة ثؤلـــيدةطاتة بةناويدا تيشك ثيدارؤيشتني87%،هةواطؤركآوساردكردنلةهاويندابـــةآلم لةبةرامبـــةردا كـــةم دةكات،زياد لةزســـتاندا طةرمي ثيويســـتي ثلةي ثاريزطاري دةتوانريـــت دةكات.ثالستيكي كةمرت خانووي ناو طةرميشووشـــةيي خانووي لةضاو بكريـــتئةسيلني ثؤلي ثؤشـــةري لةهاويندا. دادةنريت باوترينيان و بةهةرزانرتينبةكارهاتـــوو هةيكةلـــي هةروةهـــاو ســـادةية ثالســـتيكي لةخانـــوويئاسانة، خؤي لةشويني طواستنةوةيجيادةكريتةوة بةوة ئةســـيلني ثؤليكةمرتة تيضووني بري و كة ناشـــكيتبةآلم ئاســـانة، شـــيوةي ـــةو

مامةل

ئةوةيـــة كة تةمةني كورتة-2 عةيبيبةركةوتني لةكاتي بةتايبةت ة

3ســـال

ثلةي خـــؤر و زؤر لةتيشـــكي بريكيدراني و درز بةشيوةيةك بةرز طةرميناتوانريت و ثةيدادةبيت لي بةئاسانيبةكاربهينريت، دريـــذ بـــؤ ماوةيةكي

ضوونةوةيةك تووشي زؤر ثالستيكيشثؤشـــةرة زؤرجار هةروةها دةبيت،بةرزبوونةوةي بةهؤي ثالســـتيكةكةثالستيك نةي كة

خاال لةو طةرمي ثلةي

دةدريت. دةطةن بةيةك بؤريةكان وثالستيكي تونيلي يان ضال

كانزايـــي لةكةوانـــةي بريتييـــةبازنـــة، نيـــوة شـــيوةي لةســـةر و خاك نـــاو ســـةرةكاني دةخريتـــةرادةخريت، هةنديك ثالستيكي لةسةربةكارهيناني ثـــرؤذةكان لةخـــاوةنبؤ دةدةن ئةنجام ي ثالســـتيكي

ضال

يلةشـــةتل ثاريزطاري دابينكردنـــي

ذينطةييـــةكان، ســـةوزة لةهـــؤكارةئةو ديكة هةنديكـــي لةهةمانكاتـــدا ثاريزطاريكردني بؤ بةكاردةهينن ة

ضال

لةبارودؤخـــي ســـةوزة بةروبوومـــيةكان

ضال قةبارةوة لةرووي ســـارددا،

يان مامناوةند يـــان بضوك جياوازن،طةورةن.

وةك ثؤشـــةري ديكـــةش هةيـــةبريتييـــة Acrylic ئةركيليـــكثيارؤيشتني روون زؤر لةماددةيةكيتيشكي بؤ دةطاتة%93، خؤر تيشكيدةتوانني ،%5 نزمـــة ذير ســـوريش وثيدارؤيشتني بةســـةر بطرين دةسترةنط بةسةر دةستطرتن بةهؤي تيشكبةرطرييةكي ثؤشةرةكة و ئةســـتوريةتي

حال بـــؤ بـــةرزي خؤطـــري هةية

بةرزة. نرخةكـــةي بـــةآلم لةنـــاكاو،كاربؤنيت ثؤلي ثؤشـــةري هةروةها

نزيكةي%87 هةيـــة Polycabonateخؤر تيشكي بةثيادارؤيشـــتني ريطةدةدات ذير ســـور و5%بـــؤ تيشـــكيتةمةني و بـــةرزة نرخةكةي ئةميش

.

دةطاتة دة سالداثؤشراو جوانكاري رووةكي

داثؤشراو ضاندني بةثيشكةوتنيجوانكاريـــش رووةكـــي ضاندنـــي دياردةيـــةش ئـــةم ثيشـــكةوت،

يؤنانيـــةكان بـــؤ دةطةريتـــةوةضاندنة، جؤرة ئةم وكردنـــةوةي

لةبال

بةشيوةيةكئةوانيةكةمكةسبوونكةداثؤشراودا لةخانوو تاقيكردنةوةيانرووةكي بةرهةمهيناني بؤ داوة ئةنجامو ئةدؤنيـــس هـــةروةك لةباخضـــةيبووة كةس تيمثرنةس يةكةم قةيسةربةضاندني داثؤشراو بايةخي داوة كةزؤر تاقيكردنةوةي ئةويـــش و ثـــاشبةشـــيوةيةك بـــوارةدا لـــةو كراوة و دروســـتكرا باخضـــةي داثؤشـــراوكردني دابني بـــؤ طةرمي دةســـتكردرووةكةكان بـــؤ طةرمـــي ثيويســـتويلياميس باخضةي وةك بةكارهينراوةقةيســـةري رؤمانـــي كـــة ئةلبيـــرتهةروةها ي1292دروســـتيكرد

لةسال

جولسمؤزاردي كة داثؤشراو خانوويي1680دروستيكردوة

لةسال قةيســـةر

ميوةو درةختي بـــؤ بةرهةمهينانـــيباخضةكةي. بـــؤ جوانكاري رووةكيزانستدا و كات ثيشـــكةوتني

لةطةل

هـــؤكارة بةســـةر توانـــي مـــرؤظ ببيت

دةرةكيةكانـــي دةوروبةردا زال

دابني رووةك ثيداويستيةكاني تواني وطةكان

كيل بةثاراستني سةرةتا بكات

بؤ روو ليذ لةحةوزي بةضاندني تةماتةثاشان خؤر لةتيشكي وةرطرتن سووددرةخت قةدي هةنديك بةر بردة ثةنايثاراستني داثؤشـــيني و بؤ و طذوطياداثؤشيني طؤريني هاتةسةر و لةزوقمثاش شووشـــةو بةلةوحي حةوزةكة وبؤوة،

بال شووشـــةيي خانووي ئةوة

زؤر ئةوةندة تيضوونـــي م بـــريبةال

بةكار ثالستيك كرد لةمرؤظ واي بووشووشة. لةجياتي بهينيت

داثؤشـــراو خانـــووي كؤنرتيـــنيةكطرتوةكاني لةوياليةتة بةثالستيكي1950،

لةســـال دروســـتكرا ئةمريكا

ثاشانيش و لةذاثؤن

ســـال ثاش دووو ئينطلتةرا و مانيـــا

لةئةل هةريـــةك

42 سةردةم زانستى 112

ديكةي وآلتاني و طاريابل و فةرةنســـا

وبؤوة.بال ئةوروثا

ضاندن بةئاســـانرتين ضاندنة ئةمزؤري توانـــاي ضونكـــة دادةنريـــت،بكةيـــن ناويـــت ئةطـــةر بـــةراورديســـةوزةواتةكاني بةثةروةردةكردنيبيبةر، و باينجان تةماتة، وةك ديكـــةبةكارهينراو ماسولكةيي تواناي ضونكةناطاتة لةبةرهةمهينانـــي ئةم جـــؤرةماســـولكةيي لة25%ي تواناي زياتـــرلةبةرهةمهينانـــي بةكارهينـــراو

هـــةروةك ســـةوزةواتةكاني ديكـــة،بؤ جواني تةنيا طرينطيدان بةرووةكيبةهاي كو

بةل نيية جوانـــكاري بةهايبةرزدةكاتةوة. ئابووريشي

توال ثينـــج و شةســـت نزيكةي

بةبازرطاني جيهانيدا لةجيهاندا طرنطيدةدةن، لةثيش جوانـــكاري رووةكيو و كؤلؤمبيا ةنـــدا

هؤل هةموويانةوة

ياية.ئيتال و ئيسثانيا و ئيسرائيل

كؤي نزيكةي%70 ئةوروثا نةساال

جوانكاري رووةكـــي جيهان طشـــتي

دةكات هةنـــاردة ثيضراوة ـــيو طول

تيوال بةيةكةم مانيـــا

ئةل بؤ جيهان،

لةهاوردةكردني دادةنريـــت ئةوروثاداهاتةكةي ســـييةكي بةشـــيوةيةكةنـــدة

هؤل ئةوروثيةكانـــة. تـــة

لةوال

دادةنريت هاوردةكـــةر بةطةورةترينجوانكاري، رووةكـــي بؤ لةجيهانـــدا

هةناردةكردنـــي نزيكةي%70 مبـــةال

طشتيية. هاوردةكردنيو ئةمةريـــكا و ذاثؤن و ةنـــدا

هؤل

بةرهةمهينةري و ســـةنتةر ؤمبياكؤل

42 سةردةم 113زانستى

جوانكاريـــن رووةكـــي ســـةرةكي بةرهةمهينةري سةنتةري لةجيهانداولةهةريـــةك ثيشـــكةوتووش تـــازة ظيتنـــام و ماليزيا و كؤريا و لةهينـــدنزيكةي نة

ساال كة هةية و ئيســـرائيل

دؤالر هةنـــاردة بةبةهاي300مليـــؤندةكةن.

مانيـــا هاوردةكةري طةورةية،ئةل

طشـــتيية 42% هاوردةكةري نزيكةيبةثلةي دووةم بةريتانيا ئـــةو و دوايدةطاتـــة31%و فةرةنســـا ديت كـــة

لةطةل وآلتة ئةم ديت، بةثلةي سييةم

نزيكةي%90 ديكـــةدا وآلتي هةنديـــكئةوروثا ثيكدينن هاوردةكةري طشتينزيكةي51%ي ةنـــدا

هؤل هةنـــاردةي

ئةوروثاية. طشتيخانووي لةنيوان بةراوردكردن

و ثالستيكيدا شووشةييبةطويرةي داثؤشـــراو خانـــوويبؤ دةبيت دابـــةش ماددةي ثؤشـــةرهةيكةلةكةي شووشـــةيي كة خانووييان لةتةختـــة دةكريـــت دروســـت بةشووشـــة و ئةلةمنيؤم يان ئاســـنكة ثالستيكي خانووي دادةثؤشريت.ئاوي بؤري لةدروســـتكردنيدا بةزؤريبةثالستيك و بةكاردةهينريت ناوبؤش

دادةثؤشريت.لةخانووي شووشـــةيي خانـــوويكة جيادةكريتةوة بةوة ثالســـتيكيدةبيت بؤي، كةمرت بـــا كاريطـــةريناو تيشكي لةطةرمي ثاريزطاري بةشةوخانووةكة دةكات بةثيضةوانةي زةويكة ريطة بةتيثةربووني ئةسيلني ثؤلي

دةدات. طةرمي زؤري ريذةيةكيلةخانووي ثالســـتيكي خانـــوويخـــوارةوة بةمانـــةي شووشـــةيي

جيادةكريتةوة:ثالستيكي خانووي تيضووني بريتيضووني لةبـــري كةمـــرتة دة جـــاردةتوانريـــت خانـــووي شووشـــةيي،ريطة ثالستيكيدا خانووي لةهةيكةليبةتيشكي ريذة زؤرترين بةتيثةربوونيلةخانـــووي بـــةآلم خـــؤر بدريـــت،طواستنةوةي ناتوانريت، شووشـــةييبؤ ثالســـتيكي لةشوينةكةي خانوويي

كشـــتوكال خولي كاري ئةنجامداني

لةخةرجي، خؤدورطرتـــن ئاســـانة،ثالستيكي خانووي هةيكةلي بناغةيناداتةوة تيشـــكي خؤر طل ســـادةيةشووشـــةيي لةخانـــووي هـــةروةك خانـــووي داخســـتني روودةدات،

خانووي بةآلم تؤكمةية، ثالســـتيكيبةيةكطةيشتني لةشويني شووشةييطةرمي هـــةواي لةوحة شووشـــةكانبةثيضةوانةشةوة و دةرةوة ديتة ليذوور، دةضيتـــة لي هةواي ســـارديخانووي بةشـــةكاني ثـــاش ضانـــدنبةضاككردنةوة ثيويستيان شووشةييثالســـتيكيدا لةخانووي بةآلم هةية،ثالستيكةكة بةديناكريت مةطةر ئةمةخانووي طةرمـــي ثلـــةي بطؤريـــت،بةتيكرايةكي لةهاوينـــدا ثالســـتيكيشووشـــةيي بةرزتر لةخانووي خيراتر

دةبيتةوة.و دروستكردني خانووي نةخشة

داثؤشراوئامؤذطـــاري تـــازة زانســـتي بةبي نـــادات خانوو بةدروســـتكردنيباســـمانكرد ئةوانةي رةضاوكردنـــيلةكاتي رةضاوبكريت ثيويســـتة يان ضةند ليرةدا خانوودا، دروســـتكردنيثيويســـتة رةضاوي كة هةية اليةنيكشـــويني دياريكردني يةكةم، بكةين:خانوو، دروســـتكردني طونجـــاو بـــؤضةنـــد هؤكاريك ثيويســـتة ليـــرةداكة دياريكراو شـــويني كـــة ئةمانةن:ثي طواستنةوةي ئؤتؤمبيلي بةئاسانيئاوي سةرضاوةي دابينكردني بطات، جؤري خاكةكةي ضاندن، بةردةوام بؤشويني باش بيت، ثيدارؤيشتني ئاويريطة بةئةطةري دياريكراو لةداهاتووداكريكار فراوان بـــوون بدات، بوونـــي

لةناوضةكةدا.طيرةوة: با دابينكردنـــي دووةم،خانووي طرنطي كرداريكي باطيـــرةوةلةشوينةكةدا ثيويستة كة داثؤشراوةخانووةكةوة، بةضوارضيوةي هةبيتيان نةكريت دابـــني باطيرةوة ئةطةرضوارضيوةي ثيويستة ئةوا بيت بضووكبطرييت موشةبةك ةكي

بةهيل خانووةكة

بةريذةي50%كة هـــةوا بؤ رؤيشـــتني

42 سةردةم زانستى 114

دةكاتةوة با كـــةم خيرايي ئةمـــةشثينج بةتيكراي60%بةدووريـــةك كـــةو ةكةكةية

هيل بـــةرزي ئةوةنـــدةي

بةريذةي20% لةســـةر دريذايي دووري دريذي هينـــدةي بيســـت دةطات بؤخانووي باطيـــرةوةي بةرزي ةك.

هيل

نزيكةي180سم بؤ240سم داثؤشـــراوباشة.

مةســـةلةي نابيـــت دواجـــار قركـــةرة كيماوييةكان بةكارهينانـــيزال كة بؤ لةناوبردن و فةرامؤش بكريتيةكاندا،

كشتوكال دةردة بةسةر بوون

دةكريت: ثةيرةو ريطة دوو ئةمةش بؤواتة بةركةوتـــن لةريـــي يةكةميـــانبةر كيماويةكـــة كاتيـــك لةناوبـــةرةلةسةري دةكةويت تا ماوةيةك رووةكميروويةك هـــةر ئةطةر دةمينيتـــةوةيان ســـةري بكةويتة يـــان كةروويةكلةناويان قركةرةكة ئةوا ببيت دروستئاميرةوة لةريي دووةميـــان دةبات،دةكةويت قركةرةكة بةر رووةك كاتيكرووةكدا لةناو و مذيـــت دةي رووةكبؤ ماوةيـــةك دةمينيتةوة بةطويرةيماوةي تا ثيويستة قركةرةكة جؤريبةسةر نةضيت بةسةالمةتي مانةوةيماوةي نةخوريـــت، ئـــةو بةروبوومة3- لةنيـــوان قركـــةرةكان نيايـــي

دل

مبةال طشتي، بةشيوةيةكي 21رؤذداية

خانووي خؤماندا لةوآلتي داخـــة جييزياتر طشتي بةشيوةيةكي ثالستيكيبةقركةري لةهةفتةيةكـــدا لةيةكجارراستةخؤش دةرشـــينريت كيمياويدةخريتة بةروبوومةكة ليدةكريتةوة وماوةي رةضاوكردني بازارةوة بةبـــآقركةرةكان نيايي

دل ماوةي يان مانةوة

ريذةيةكي كة بةروبوومةكانـــدا لةناودةضيتة كيمياييانة مـــاددة زؤر لـــةوخراثي كاريطةري و مرؤظةوة لةشـــيليرةدا لةش، تةندروســـتي بؤ دةبيتنةبةكاربةريش نـــة بةرهةمهينـــةر و

ئةو وةرطرتني بةهةند و هؤشـــيارينيية. راستيةي

بةكارهيناني ديكـــةوة لةاليةكـــيرووةك طةشـــةي هؤرمؤنةكانـــيداثؤشـــراودا لةبــــةرهةمهينـــانـــيضونكة ثيويستة، وردي بةدواداضوونيترسناكي تةندروستي مةترسي ئةمةشثالستيكي خانووي لةبةرئةوة هةية،تةندروســـتي مةترســـي دةشـــيت رةضـــاوي ثيويســـتة ليبكةويتـــةوةكيمييةكان قركـــةرة بةكارهينانـــيبةر مانـــةوةي لةمـــاوةي بكريـــت و

بةئاطابني. لةبةكارهيناني-باشماخ

كشتوكال *ئةندازياري

سةرضاوةكاناـصورة اـنزلية النباتـــات 1. موســـوعةوأحمد شـــريين ترجمة جلـــرب، تأليف ريشـــار

. 1993 الرتجمة حقوق الخطيبالبيوت اـحمية الزراعـــات – أ 2. كيـــت,

.1991 البالستيكيةالحدائق الدكتور تنسيق الزينة ـ نباتات .3

جامعة منشورات ، 1979-1980 الديري نزالحلب.

الرسن روي تأليف الزينة نباتات ـ مقدمة .4الشمالية كارولينا جامعة البســـاتني علوم ، قسمد. -5عوض، العريان عبد الرحمن أ.د ترجمة ،

.1985 صنوه، كامل العزيز عبدالهالل، محمد بـــن إبراهيم د. 6. محاضـــرةالزراعية، كلية اـنشـــآت بيئة أســـتاذ هندســـة

2010 سعود، اـلك جامعة الزراعة،http://mel- ـ محمـــد عالل 7. مقالـــة

ouza.ahlamontada.net/montadahttp://www.alrasheed-group. .8

net/forums/showthread

دةكةن جياوازي ياريبةريتانـــي ينةويــــةكـــي

ليكؤل

لةهةر نمنـــداال كـــرد ئاشـــكراي

ئارةزوي ييةوةمندال زووي قؤناغيكي

دةكةن دياريكراو ياري بذاردنيهةل

تووخمةكةيان، بةثيي كة جيـــاوازةحةزدةكـــةن كـــور نـــي

منــــداال

كضانيش و بكةن ياري بةئؤتؤمبيلتويذةرةوةكان شووشـــة بةبووكةلةمةيانـــةي ســـيتي لةزانكـــؤيياري يك

كؤمةل تويذينةوةيةكيياندا

مةترةوة يةك لةدووري جياوازييانكة دانـــا ـــدا

90 مندال لةبـــةردةم

9 بؤ 36 مانط تةمةنييـــان لةنيوانةكانييان

مندال ثيداني بايةخ دةبوو،

كرد. تؤمار بةيارييةكانكرد تيبينيان تويـــذةرةوةكانتؤث و ئؤتؤمبيل ياري كور ني

منداال

كضةكان ةمندال م

بةال دةبذيرن،

هةل

دةكةن. بةبووكة شووشة يارييـــن

دةل تــويذةرةوةكــــــــان

نةســـتي الدانيكي ينةوةكـــةليكؤل

كـــة كـــرد ئاشـــكرا نـــدا لةمنداال

خؤبةخـــؤ ييـــةوةخؤيـــان لةمندال

جـــؤري بـــؤ ئارةزووكردنييـــانةكة

مندال تووخمي بةثيي يارييةكان

جياوازة.يةكيك كة ئؤتؤل ئامالي ســـارةتويذينةوةكة لةبةشـــداراني بـــوو لـــةم رايطةيانـــد: لةمبارةيـــةوةدةركةوت ئاشـــكرا تويذينةوةيـــةكة ئةوانةش تةنانةت

مندال توخمي

لةهةموويانبضووكرتبوون كاردةكاتةئةو رةنطي و جؤر بذاردني

هةل سةر

ياندةبذيرن.هةل يارييانةي

ئاماذةشيان تويذينةوةكة تيميبةيةكةمني تويذينةوية ئـــةم بةوةداني

منداال كة دادةنريـــت تويذينةوة

تيادا بةشـــداري 18 مانـــط خـــواردةكةن.

42 سةردةم 115زانستى

ضيية؟ طةرمي ثةنطخواردنيمةعروف* محةمةد عةلي حةمة

42 سةردةم زانستى 116

ميـــذووي مرؤظايةتي بةدريذايـــيدةذين لةســـةر ئيمةي ئةم زةوييةيبةســـةردا وطـــؤري

ئال ضةندةهـــا

كة لةبـــارةي كةشءهةواوة هاتووة هؤكاري زؤربةي توانيويانـــة زانايانطركانةكان سروشتي وةك بةهؤكاريبةسةر طؤرانانةي ئةو يان ليكبدنةوة،بةرزبوونةوة ئةو م

ديـــت، بةال خؤردا

طةرمي لةثلةي سةرســـورهينةرةيسةدةي زةويدا روويداوة لةدوو روويشؤرشي لةســـةرةتاي واتة رابردوودابيست لةم بةتايبةتي و ثيشةسازييةوةنةيانتواني دواييدا زانايـــان ةي

ســـال

وةك دابنين سروشـــتي بـــةرووداويمرؤظ ضاالكييةكاني ضونكة ثيشرت،طةورةي كاريطةرييةكي ماوةيةدا لةمبةرزبوونـــةوةي لةســـةر هةبـــوو ثيويســـتة زةوي طؤي طةرمي ثلةيكة زانايانةوة لةاليةن رةضاوبكريـــتثةنطخواردني بةدياردةي ناســـراوة

.Global Warningطةرمـــيينـــةوة

ليكؤل لةضوارضيـــوةي

ئـــةم كاريطـــةري و ثةرةســـةندنيتيطةيشـــتني زيادبووني و دياردةيةســـنوور ثيويســـتي بؤ مرؤظـــةكانثةنطخواردني ديـــاردةي بـــؤ دانان ضةندةها زةوي رووي لةسةر طةرميةتي

نيودةول كؤنفرانسي و كؤبوونةوة

يةكطرتووةكان نةتـــةوة بةضاوديريو ئةوروثا تيكي

وال لةضةنـــد طرياوة

ينةوةليكؤل بؤ ئةفةريقادا و ئاســـيا

بؤ دياردةية ئـــةم بؤ و ســـنوردانانبوون لةثيس ذينطةية ئةم ثاراستنيثسثؤري و زانا ضةندين بةبةشداري و

ذينطة. بواريضيية؟ ثةنطخواردني طةرمي

ئةو بةرزبوونةوة لةســـةرخؤيةيةضيني نزمرتين طةرمـــي كـــة لةثلةي

زةويـــدا دةوري هـــةواي بةرطـــي طازة زيادبووني لةئةنجامي روودةداتدةرضووةكانـــي خانووة ســـةوزةكةلةســـةرةتاي green house gasesئيستا، تا ثيشةســـازييةوة شؤرشيســـةوزةكةوة لةخانووة ئةوطازانةيو ئاو مي

زؤربـــةي لةهةل دةردةضن

طازيدوانؤكسيديكاربؤنCO2وطازينيـــرتؤزو ميسانCH4وئؤكســـيديئةمانة دةبن، ئؤزؤنةوةO3دروســـتكاريطةري سروشتني و طازي هةموويزةويدا، داهاتني لةطةرم هةية زؤريانطةرمي ثلةي طازانة بي ئـــةو ضونكة

19 تـــا 10 لةنيـــوان زةوي روويدةبيت سفرةوة ذير ســـيليزي ثلةيئةســـتةم زةوي لةســـةر ذيـــان و تيشكة ئةو طازانة ئةم م

بةال دةبيت،

لةخؤرةوة زةوي كة خوارســـوورةيئةم دةيداتةوة دوايي وةريدةطريـــتخوارسوورة لةتيشكة بةشيك طازانةلةبةرطي دةمذن و

دةرضـــووةكان هةل

لةبةرطةهةواكةدا دةثياريزن زةويـــدازةوي لةتيكرا ثلـــةي طةرمي بةمةشو دةمينيتةوة خؤيدا سروشتييةكةي

دةبيت. ئاســـايي لةسةر زةوي ذيانشؤرشي ثيشكةوتني

لةطةل م

بةال

و هؤكارةكاني هاتووضؤدا ثيشةسازيفرؤكة، شـــةمةندةفةر، ئؤتؤمبيـــل،و هتد... زةبةالحـــةكان، كةشـــتييةبةسووتةمةني بةســـتن ثشت

لةطةل

،

ثرتؤل بةردين، وزيخةل زةوي ذيـــر

بةوزةي ناسراون كة سروشتي طازيسةرةكي سةرضاوةيةكي وةك ثيسطازة بةكارهينانـــي و زؤر بـــؤ وزةكاربؤن و فلؤر و كلؤر ذةهراوييةكاني

لةثيشةسازيدا ICS بة كةناســـراوةبةبريكي سةوزةكة خانووة طازةكانيهيندة بةبريكي زؤر بةرهـــةم ديـــت

كة بةرطةهةوا برةي زؤرتـــر لةو زؤر،ثلةي ثاراســـتني بؤ ثيويســـتيةتيبةمةش زةوي رووي ئاسايي طةرميطازانة زياد لـــةو زؤر بريكي بوونـــيدةبيـــت بةرطةهـــةوا لةثيويســـتيطةرمي ثلةي بةرزبوونةوةي بةهـــؤيو ئيستا بةمشـــيوةيةي رووي زةويسيســـتمي ئةمةش كة خيرايية بةم هةسارةية ئةم لةسةر هةواي و كةششوينةوارة ئيســـتاش كردووة ؤز

ئال

ترســـناكة دياردة ئةم خراثةكانـــيهةموو ئةو وةك بةذينطـــةوة ديـــارةضووني

هةل و الفاو و بةهيز رةشـــةبا

كـــة ئةمانةش تـــا دوايي طـــركان وبةذياني ثةيوةندييـــان هةموويـــانهةسارةية ئةم هةية لةســـةر ئيمةوةخؤمـــان بةدةســـتي خؤشـــمان و لةو تيكدا، لةخؤمـــان ذينطةكةمـــانخراثانةي كة ئيســـتا لةسةر دياردة

ئةمهةســـارةية بةديدةكريت:طةرمي ثلـــةي -بةرزبوونـــةوةيثةنجا لةم بةتايبةتي زةرياكانة ئاويةي دواييـــدا كة ثلـــةي طةرمي

ســـال

زةرياكان0.06ثلةي ذير مةتري هةزارم

بـــةال بةرزبؤتـــةوة، ســـيليزي

ذيـــر طةرمـــي300 مةتـــري ثلـــةيسيليزي بةرزبؤتةوة دةريا0.31ثلةيبةرووكةش، كةمـــة ثلةيةكي ئةمـــةطةرميية بـــرة م بروانـــة ئـــةو

بـــةال

و طرياوةهةل زةريايانةدا لـــةو زؤرةي

ئاوييةكان زيندةوةرة بؤ كاريطةرييانلةداهاتوودا.

ئةســـتووري -كةمبوونـــةوةي ةكي

بةستةل جةمسةري بةنداني

سةهؤل

نةيســـاال لةم باشـــوور باكـــور و

مانطة كة ئـــةو داتايانـــةي دواييدا،كردووة تؤماريـــان دةســـتكردةكانةكان

سةهؤل ضينة كة دةريانخستووة

42 سةردةم 117زانستى

لةنيوان كردووة 14%كةمي بةريذةيئةو م

بةال ةكاني1978-1998،

ســـال

دةرياييةكان تؤماريان داتايانةي ذيرضينةكاني ئةستووري يت

دةل كردووة

بةريـــذةي40% كةمييـــان

ســـةهؤلكة دواييدا ةي

لةم40 ســـال كردووة

لةئيستادا مةترســـييةكاني ئةمةشو زةوي رووي لةســـةر دةردةكةويتالفاو هةموو بةو جيهاندا ناوضةكاني

وطرفتة. و رةشـــةبابةفر ئـــةو كراوة كة - تيبينـــيالندي دورطـــةي طرين ةي

و ســـةهؤل

دواييدا نةيســـاال لةم داثؤشـــيووة

لةبةرزاييةكان زياتـــر لةنزماييةكانداكـــة هـــةروا ماوةتةوة تواوةتـــةوةتـــةن ئاوي بليؤن بةمـــةش ثةنجـــازيادي يكدا

ســـال لةهةموو زةرياكان

كردووة.دوايي ةي

سةدســـال ثينج ئةم -

لةيةك زياتر زةوي طؤي طةرمي ثلةيئةم بةرزبؤتةوة80%ي سيليزي ثلةيةكاني1800دا

لةســـال بةرزبوونةوةية

50% ش مبـــةال و، روويــــــانـــداوة

روويــــانداوة ةكاني1900دالةســـال

شؤرشـــي دةريدةخات كة ئةمـــةشداوة زيانيكـــي ض ثيشةســـازي

لةذينطةكةمان.دةريانخستووة ينةوةكان

ليكؤل -

ةكانوةرزيتوانةوةيضينةسةهؤل كة

و كات مبـــةال دريذترة، يكدا

لةســـال

كورترتة يكدالةسال بةستنيان وةرزي

طةرمي كة ثلةي ماناي واية ئةمـــةش 1.2 ســـةدةيةك هةموو طـــؤي زةويبةرزدةبيتةوة ئةم ســـيليزي ثلـــةيوايان كرد كـــة زاناياني مةترســـيانةلةســـةر ذينطةثاريزي و كةشءهةوالةمةترسي بري جيهان هةموو ئاستيو برياري بكةنةوة ثيســـبووني ذينطة

ئةويش بدةن لةبارةيةوة ثيويســـتوزةي ثـــاك وزةي بةبةكارهينانـــيثيس كةمبوونةوةي با وةزي و خؤرضاالكييةكاني بةهؤي كة هةوا بوونيبةتايبةتـــي روويـــداوة مرؤظـــةوةريذةيCO2كـــة بةرزبوونـــةوةينةخـــوازراو رووداويكـــي لةوانةيـــةطـــؤي طةرمـــي ثلـــةي رووبـــدات ولةتيكراكةي سيليزي زةوي10.5ثلةيلةكؤتايي بةرزتربيتـــةوة ئيســـتايمانـــاي ئـــةم ســـةدةيةدا ئةمـــةشسةرضاوةكاني زؤربةي لةدةستدانيئاســـتي بةرزبوونةوةي و ثاك ئاويبةهؤي زةرياكانـــة و ئـــاوي دةريـــاةكاني

ســـةهؤل شـــةختة توانةوةي

ئةمةش كة جةمسةرييةكانةوة ناوضةئاســـتي بةرزبوونةوةي دةبيتةهؤيدة بةرزي بؤ زةرياكان دةرياو ئاويئةمةش كة ئيســـتاي ثي لةئاســـتي

42 سةردةم زانستى 118

فةيسبووككرايةسةري هيرش

فةيسبووك ثيطةي بةكارهينةرانيرووبـــــةرووي جيهاندا لــةهــةمــووضةتةكاني لةاليةن بوونةوة هةنديكزانياريية ياندا

هةول كة ئينتةرنيتةوة

و ئةوانةي ثةيوةندييان تايبةتةكانهةية دةستيان بانكةوة بةحيسابي

بةسةردابطرن.كة فــــةيسبووك بةكارهينــــةرانيدةبيت كةس مليؤن ضوار ذمارةيانثيطةيشتووة ئةلكرتؤنييان نامةيطرتووة

هةل لةناودا ظايرؤسيكي كة

نهينيان وشةي هاتووة تيايدا كة وهاوكات بطؤرن، بةثيطةكة تايبةتئةو لةسةر كليك ليكراوة داوايــانتيايدا كة بكةن ديكةش نامةيةي بؤ ثيدةدات ثيويستييان زانياري

ثيطةكة. ناو ضوونة سةرلةنويبــــؤ مـــاكفــــــــي كؤمثـانيايثرؤطرامــــةكاني بةرهةمهينـــــانيئةلكرتؤنييةكان ظايرؤسة بنربكردنيئةو بةكردنةوةي هةر كرد، ئاشكرايثرؤطراميك ضةند راستةوخؤ نامةيةدادةبةزيت كؤمثيوتةرةكة لةسةربةكارهينةرة ئةو نهيني وشةي و

دةدزيت. كؤمثيوتةرةكة لةسةربـــةوةدا ــي ــاذةش ــام هـــةروةهـــا ئفةيسبووك ثيطةي بةكارهينةرانيوةرسكةرةوة نامةي لةريي زؤرجارضةتةكاني لةاليةن بةئامانج كراونئــةمــجــارةش و كــؤمــثــيــوتــةرةوةئةو ذمـــارةي ماكفي كؤمثانيايو ئةوروثا بؤ كةنيرراون نامانةيئـــــةمةريكا يةكطرتووةكاني تة

وال

نامة مليؤن بــةدةيــةهــا ئاسيا و دةكات. مةزةندة

بـــةريـــوةبـــةري ـــف مـــاركـــوس ديثةيوةنــــدييةكان و تويذينـــــةوةضةتةكان دةكات ثيشبيني لةماكفيمليؤنةها ثيطةياندني لةزيان بتواننبةدةست سةركةوتن بــــةكارهينةر

بينن.

كةنار ةتانـــيدةول نوقـــوم بوونـــي

و زةرياكاني ليدةكةويتةوة و دةريـــالةم ةتييةكان

نيودةول راثؤرتة بةثيي

تةوال و ضني تي

وال دوايدا ســـاآلنةي

دةوريكي ئةمريكا يةكطرتووةكانـــيلةثيســـبووني هةبـــووة يـــان

باال

ســـةرضاوة ذينطةي جيهاندا ئيســـتاو خـــؤر وزةي وةك وزة ثاكةكانـــيســـووديان تدا

وال لةهةنديك با وزةي

ريـــذةي مبـــةال ليوةردةطرييـــت،

2% تا 3% تيثةرناكات بةكارهينانيانلةجيهاندا وزةيةي كـــة ئةو لةكـــؤي

بةكارديت.كة لةوباوةرةدان زاناكان ئيســـتاو ئاو تا بكريت جدي كاري ثيويستةدانيشتووان ضري كة شارةكان هةوايطازة و ثاكذبكريتـــةوة زؤرة تيايـــداكةمرت بةكارهينانيان ذةهراوييـــةكانبؤ تايبةتـــي فلتـــةري بكريتـــةوة وئؤتؤمبيلةكان ئةكســـؤزي و كارطـــةثاكذي خواردنةوة ئـــاوي و دابنريتدابني زةوي ســـةر بؤ دانيشـــتووانيدارو بةضاندنـــي طرنطـــي بكريـــت وشـــارةكان كردني ســـةوز درةخت وثيس بووني كاريطـــةري تا و بدريتضيني و ذينطـــة هةوا و ثاراســـتني

ثيبدريت. طرنطي ئؤزؤنمةترســـيدارانةي كة طـــازة ئةو و زياددةكةن طةرمي ثةنطخواردنـــيهةية ذينطة بؤ زؤريان مةترسييةكيتيشكة بؤ مذينيان

هةل تواناي بةهؤي

ئةمانةي خـــؤر ســـوورةكاني خوار خوارةوةن:

دروســـت :CO2طـــازي يةكةم،وزي

خةل و نةوت لةسوتاندني دةبيت

هةناســـةداني لةكرداري و بةرديـــنمةترســـيدارة، طـــازة و مرؤظـــةوةتيشـــكي مذيني بؤ

تواناي هةل ضونكة

خؤر%55. سووري خوارنرتيـــك: دووانؤكســـيدي دووةم،ثةيني بةهـــؤي دةبيـــت دروســـت زةوييـــة بةهيزكـــةري و كيميايـــيبةهـــؤي و ييةكانةوة

كشـــتوكال

و نايلؤن بةرهةمهيناني كارطةكانـــي مذيني

هةل تواناي ئةميش ثالســـتيك

بؤ تيشـــكيخوارســـووريخؤر%6.:CH4 ميســـان طازي ســـييةم،بةرهةم ـــوزةوة

خةل لةكانةكاني كة

ليوة سروشـــتي طـــازي ديـــت كـــةلةســـوتاني و دةســـتدةكةويت دةبيت دروست ثاشماوةكانيشـــةوةتيشكي بؤ مذيني

هةل تواناي ئةميش

خؤر%15. خوارسووريكاربؤن: و فلؤر و كلؤر ضوارةم،24%بؤ تيشـــكي مذيني

هةل توانـــايسوور. خوار

دةبنةهـــؤي طازانـــةش ئـــةم ثلةي و طةرمي ثلـــةي ثةنطخواردنيدةكةنةوة بةرز ســـةرزةوي طةرميئةم هةســـارةيةمان ســـةر ذياني و بؤيـــة مةترســـييةوة دةخةنـــة ئةركي ثيويســـتة هةمـــوو مرؤظيـــكبةذينطةكـــةي ســـةبارةت خـــؤي دةتوانيـــت الي خؤيةوة تا بزانيـــتثيســـكةرانة ئـــةو بةكارهينةرانـــيرووةكيك و ضاندنـــي كـــةم بكاتةوةيـــا هةر ســـةوزاييةكي يك

يـــان طول

بةم طةورةيـــة ديكـــة خزمةتيكـــيو درةختيك برينـــةوةي و ذينطةيـــةبؤ و ميرووكـــوذةكان بةكارهينانـــيزيانيكي نةخؤشـــييةكان بنربكردنيو ةكـــةت

مال بةذينطـــةي طةورةيـــة

تاية دارستان و ســـوتاني شارةكةتذينطة ئةمانـــةش و الســـتيكييةكانطةورةية خةتايةكي و ثيس دةكـــةندةذين. تيايدا شوينةي ئةو بةرامبةر

*شـــارةزالةبواريفيزيادا

42 سةردةم 119زانستى

لةو يةكيكة جينةكان ئةندازةى بوارانةيكةلةئةمرؤداطرنطييةكيزؤريلةوانةية لةكؤندا زؤرشت ثيدةدريت،مرؤظةكانةوة بـــةالي بووبيت

خةيال

يشـــياندابةخةيال لةوانةيـــة يـــان

ثيشكةوتني بةهؤي ئيستا نةهاتبيت،دةتوانريت وتةكنؤلؤذيـــاوة زانســـتكة لةوبوارانةش يةكيك دي، بهينريتةثيدةدريت زؤري طرنطييةكي لةئةمرؤدائةو بةهوي جينـــةكان-ة، ئةندازةىئةندازةى لةريي كة طرنطانةي كردارةزورجـــار دراوة ئةنجـــام جينـــةكان

ناودةبريت. بايؤلؤذي بةشؤرشيكيسةرضاوةي لةوةوة زانستةش ئةمزينـــدةوةران زؤربةي طرتـــووة كـــةكـــة بؤماوةييةكانيـــان زانيارييـــة يةكة، وةك طـــرياوة

خانةدا هةل لةناو

زانيارييـــة دي بةمانايةكـــي يـــان زيندةوةران زؤربةي بؤماوةييةكانـــي

DNA يش كة طرياوة،لةسةرDNAهةل

ثيكهاتووةو خواردوو ثيض شريتي لةدووطةشة بؤ كةثيويستة زانيارييانةي ئةوزينـــدةوةران كـــردن و فرمانةكانـــينايرتؤجيني تفتـــي بةشـــيوةي تييداتفتة نايرتؤجينيةكانيش طـــرياوة،

هةل

سايمني، ئةدينني، تفت بريتني لةضوارطوانـــني كـــة كـــورت سايتوســـنيءبةبةندي تفتانةش كراوةكانيان ئـــةمو ثيكةوةبةســـرتاون هايدرؤجينـــيDNAثيك شـــريتي بةريزبوونيـــانبةهؤي زانيارييةكانيـــش دةهينـــن،

DNAلةبةشـــيكي كة mRNA-ةوةبؤ دةطوازريتةوة دةكريـــت كؤثـــي

ئةندازةىجينةكان

تةها يوسف

42 سةردةم زانستى 120

بةطويـــرةي لةويـــدا و رايبؤســـؤمتفتة ريـــز بوونـــي ئـــةم زانياريانـــةئةمينيةكان ترشـــة نايرتؤجينيةكان ئةمينيةكانيش ترشـــة ريزدةكريـــن،يةكةي ترشـــة و بيســـت ذمارةيـــانضؤنيةتي ثرؤتينةكانـــن، ثيكهاتنـــيفرماني ترشـــانة جؤر و ئةم ريزبوونيزؤربةي دةكةن،كة دياري ثرؤتينةكانزيندةوةرانيش لةشي ناو فرمانةكانيجيبةجي ثرؤتينةكانـــةوة بةهـــؤيهةنديك و ئةنزايمةكان لةريي دةكريتثيكهاتةكةيان كـــة لةهؤرمؤنةكانةوة

ثرؤتينة.تفتـــة ريزبوونـــي ضونييةتـــي

DNAلةســـةر نايرتؤجينييـــةكانهةيـــة، ضونكـــة زؤري طرنطييةكـــيبؤتةهؤي تفتانة ئةم ريزبووني جياوازيثيكهاتةي شـــيوة و بووني جيـــاوازلةم دانة هةرسي ضونكة زيندةوةران،كؤديك وةك نايرتؤجينية تفتـــة ضواربؤ دروست كردنيترشيكي دياريكراوةرايبؤســـؤمةوة، لةاليـــةن ئةمينـــيزياد ئةمينيـــةكان لةترشـــة هةنديكبوونيان، دروســـت بؤ هةية لةكؤديكبةضةند DNAبكةين ئةطةر ئيستاشهةريةكيك بةمةرجيك ثارضةيةكـــةوةلةدروست بةرثرســـبيت ثارضانة لةو ريزبونـــي واتـــة كرنـــي ثرؤتينيـــك،ئةو لةســـةر نايرتؤجينيةكان تفتـــةدروستكردني بؤ بيت كوديك ثارضةيةبةو ئـــةوا ديـــاري كراو ثرؤتينيكـــي،(

(بؤهيل جـــني دةووتريت ثارضةية

-DNAثارضةيةي ئـــةو جني كةواتةزانياريةكانـــة طـــري

هةل كـــة يـــة

دياري ثرؤتينيكي كردني بؤدروســـتلةضةندةهـــا جني كراو،DNA-يـــشفرمانةكاني بةهةموويانةوة ثيكهاتووة

دةكةن. بةجي جي زيندةوةرةكة

بايةخ زياتر جينـــةكان ئةندازةىجياوازيان بةجؤري جينةكان و دةداتبوونـــي ضونكـــة لةزيندةوةرانـــدا،لةزيندةوةريكدا تايبةت ســـيفاتيكييان جينيك بوونـــي بؤ دةطةريتـــةوةبؤنموونة: كراو، دياري جينيكي ضةندتايبةتـــي رووةك بؤنيكـــي هةنديـــكنيية، ديكةدا ووةكةكاني لةر كة هةيةجينيكي بووني بؤ دةطةريتةوة ئةمةشدروست دةكات ثرؤتينيك تايبةت كة

بةرثرسبيت لةبؤني رووةكةكة.ثرســـياريك دةتوانـــني ليـــرةدائةو دةتوانني ئايـــا بكةين: لةخؤمانلةدروســـتكردني بةرثرســـة جينةي لةرووةكيكـــدا تايبـــةت بؤنيكـــيديكةو رووةكيكي ناو بؤ بيطوازينةوةنوييةكةدا رووةكة لةناو بؤن هةمـــانجينةكان ئةندازةى بكات؟ دروســـتجؤرة ئةم مي

بةوةال دةدات زياتر بايةخ

واتة لةسةري، كاردةكات ثرسيارانةوطواســـتنةوةي جينةكان ئةنـــدازةىلـــةزيندةوةريكـــةوة جينـــةكـــــانئةنجام ديكـــة زيندةوةريكـــي بـــؤ ســـيفةتيكي دةركةوتني دةدات بـــؤنوييةكـــةدا، لةزينـــدةوةرة نـــوي جينيك طواســـتنةوةي هةنطاوةكانيزيندةوةريكي بـــؤ لةزيندةوةريكةوة و دةكريت تايبةتي بةتةكنيكي ديكةهةنطاوانةدا لةم طشتي بةشيوةيةكي

: دةبينيتةوة خؤيلةسةرة زانياري كة جينةي ئةو .1دياريكراو ثرؤتينيكي دروستكردني بؤكة لةزيندةوةريكةوة وةردةطرييـــتPCR -ةوة بةبةكارهيناني ئةمـــةش

جيبةجي دةكريت.بؤناو جينةكة 2. طواســـتنةوةي(طويـــزةرةوةكان طويزةرةوةيـــةكدةهينرين بـــةكار كة ئةو هؤكارانةن

خانة بؤ جينةكان بؤ طواســـتنةوةيطشـــتي بةشـــيوةيةكي خوييـــةك)،بةكاردةهينريتوةك ثالزميد ظايرؤسو

طويزةرةوةكةش DNA،طويزةرةوةدةبريت تايبةتيةوة ئةنزايمي بةهؤيثاشـــان كراودا دياري لةناوضةيةكيكة جني-ةي ئةو براوةكةدا لةناوضـــةبؤي طرت وةرمان ثيشودا لةهةنطاويئةنزايمي بةهؤي ثاشان و دةكريت زياددةبةستينةوة، ثيكةوةيان تايبةتيةوةجينةكةي ثالزميدةي كة ئيستاش ئةوثالزميدي دةوتريت ثيي كراوة زياد بؤ

كراو.تيكةل

كراوةكـــةتيكةل ثالزميـــدة .3

طــواســـرتاوةكة) جينة (ثالزميـــد+بةكرتيايةك بةخانةي دةناســـينريتtrans- طواســـتنةوة كرداري بةهؤي

جيبةجي كردارةش ئةم formationضاالكي خانةيةكي بةداناني دةكريتو ســـاردو شـــلةيةكي لةناو بةكرتياشـــلةيةش ئةم ، -cacl2دا روونـــيبؤ وةرطرتنـــي بةكرتياكـــة توانـــايدةكات زياد كراوةكة

تيكةل ثالزميدة

ئاسان دي دةبيتةهؤي بةواتايةكي يان-DNA ضوونة نـــاوةوةي كردنـــيبةكرتياكة،ثاشـــان نـــاو بؤ ي نامـــؤثلةي لةناكاوي و كاتـــي بةطؤرانيكيناو دةضيتـــة طةرمـــي ثالزميدةكـــة

خانةكةوة.ناوةنديكـــي طونجاو 4. ثاشـــانئةوةي دةكةين بؤ دابـــني بؤ خانةكةدةســـت ئاســـايي بةشـــيوةيةكي ئيســـتاش بـــكات، بةدابةشـــبوونكة كةتووة دةست نويمان خانةيةكي

طري سيفةتيكي نويية.هةل

هةنطاوانةي ئـــةو بةبةكارهيناني ضةندين ئةندازةى جينةكان سةرةوةطرنطـــي ئةنجامداوة بةتايبةتي كاري

42 سةردةم 121زانستى

كة يدا،و كشتوكال ثزيشـــكي لةبواري

دةخةينةروو: لةوانة هةنديك ليرةدامرؤظ ئةنسؤليني .1

ســـةركةتووانةي كارة لةو يةكيككردني دروســـت دراوة ئةنجـــام كة مرؤظ-ة،ئةنسؤلينيش ئةنســـؤلينيبرةكةي كةمي ثرؤتينةو هؤرمؤنيكيتووشـــبوون دةبيتةهـــؤي لةلةشـــداجينةي ئةو شـــةكرة، بةنةخؤشـــيكردني لةدروست بةرثرسة كة مرؤظبؤنـــاو طواســـرتاوةتةوة ئةنســـؤلنيو ئيســـتا بةكرتياكة تواناي بةكرتيـــامرؤظي ئةنســـؤليني كردني دروســـتبةتةكنيكي ئةم ئةنسؤلني-ةش هةية،لةبةكرتياكة وةردةطرييـــت تايبةتيشـــةكرةيان هةية و ئةو كةســـانةي

بةكاريبهينن. دةتواننوةك رووةك بةكارهينانـــي .2

ظاكسنيبوارانةي لـــةو ديكـــة يةكيكـــيدةكات تيدا كاري جينةكان ئةندازةىلةناو ظاكســـني-ة دروســـت كردنـــيئةو واتة ، ميوةهات بةتايبةتي رووةكداوايليدةكريت دةيخؤيت كة رووةكةيكاربكات، ظاكسني وةك كاتدا لةهةمانبرييـــان زانـــاكان لـــةم دواييانـــةدارووةك هيناني لةبةرهةم كردووةتةوةظاكسيني كردني دروســـت كة توانايترسناك، نةخؤشي ضةندين بؤ هةبيتلةم بوارةشـــدا ضةندين تاقيكردنةوة

لةبةرهةم ســـةركةوتووبوون و كراوةو تةماتة مؤز نويي جؤريكـــي هيناني- ظاكسني كردني دروســـت تواناي كة

hepatitis B نةخؤشي دذي هةية يان.cholera و Norwalk virus و

زيادكردني تواناي بةرطةطرتني .3و سويرةكان بؤ ناوضة وشك رووةك

سويرةكان ناوضة وشك و زؤربةيبةبي يةوة

كشتوكال بةروبومي لةرووي

هؤيةكةي دادةنريـــت ،ئةمةش ككةل

زؤربةي كة بؤئـــةوةي دةطةريتـــةوةطةشـــةكردنيان تواناي رووةكةكانبةهؤي وشـــكي ناوضانةدا، لةو نييةهةنديك خاكةكةيانةوة، يان ســـويريجؤرة وشـــكةكان ناوضة لةرووةكـــيهؤطري كة دةكةن دروست ثرؤتينيكئاو مي

هةل ثرؤتينـــةش ئـــةم ئاوة،

بؤ بري ئاوي ثيويســـت و دةمذيـــتتةماتة دةكات، دابـــني رووةكةكـــة هةستيارة زؤر رووةكانةي لةو يةكيكةئيســـتا بةخاكـــي ســـويرو وشـــك،بةرهةم تةماتة جينةكان بةئةندازةيهةية طةشةكردني تواناي كة هينراوة

وشكةكاندا. سويرو لةناوضةزيادكردني تواناي بةرطةطرتني .4

ئافات بؤ رووةككـــة كيشـــانةي لـــةو يةكيـــك يةكان

كشـــتوكال رووةكة رووبةرووي

بووني دانةويلة بةتايبةتي دةبيتـــةوةميرووةكانة، و بةخش زيان طذوطياي

نةساال ضونكة ميرووةكان، بةتايبةتي

بةشي لةسي بةش 1\3 يةك نزيكةيميرووةكانةوة لةاليةن مرؤظ خؤراكيئةم بؤ ضارةســـةر كردني بةكارديت،in- ميرووكوذ دةرمانـــي يشـــةية

ك

م بةال دةهينريت، بةكار secticide

كاريطةري ئةم ماددانة كة دةركةوتووةخراثيانهةيةلةسةرتةندروستيمرؤظبؤ سةرةكيشن هؤكاريكي هةروةها وبؤ ضارةسةر بؤية ثيسبووني ذينطة،ئةنـــدازةى كيشـــةية كردنـــي ئـــةمدةهينيت بةرهةم رووةك جينـــةكانبؤ نةبيت بةميرووكوذ كة ثيويســـتيزيانبةخشـــةكان ميرووة لةناوبردنيبةرامبةر هةبيت بةرطري خؤي كو

بةل

بةطواستنةوةي ئةمةش ميرووانة، ئةوكة رووةكة ئةو بؤناو جينيك دةبيـــتبيت كوشندة بكات دروست ثرؤتينيكلةســـةري دةذي، كة ميرووةي بؤ ئةوبوون ســـةركةوتوو بةتاقيكردنـــةوةجينيك لةبةكرتياوة لةطواســـتنةوة يئيستا طةنمةشـــامي، رووةكي بؤ ناوبةرهـــةم جـــؤرة طةنمةشـــاميةكياندروست كة جينةي تيداية ئةو هيناوةبةناويBT ئةنجام ثرؤتينيـــك كردنيطةنمةشاميةكة ميروويةك هةر دةدات،

BTثرؤتينةكـــةوة بخـــوات بةهـــؤيو دةشكيت هةرســـي تيك كؤئةنداميشـــاياني باسة ئةوةي دةضيت، لةناوميرووةكة بؤ زياني تةنيا ثرؤتينة ئةم

42 سةردةم زانستى 122

نيية. بؤ مرؤظ هيض زيانيكي و هةيةطةرم و جينـــةكان ئةندازةى .5

بووني زةويزانســـتيدا لةتويذينةوةيةكـــييةكطرتووةكانـــي لةوياليةتـــة كـــة جينة ئةو دراوة. ئةنجـــام ئةمريـــكامذيني

هةل ـــي

كة كؤنرتؤل دؤزرايـــةوة

بري و كاربؤن دووانؤكســـيدي طازيدةكات لةرووةكدا، ـــم بوو

بةهةل ئاوي

يةكيكة لةو زةوي طـــؤي بووني طةرمطؤي رووبةرووي كة طةورانةي كيشةلةهؤكارة يةكيك كة دةبيتةوة زةويئـــةم كيشـــةيةش ســـةرةكييةكانيطازي بـــري لةزؤربوونـــي بريتييـــةئةم لةهةوادا، كاربؤن دووانؤكســـيديكردنةوة ي

كؤنرتؤل دؤزراوةيةش جينة

دةكات بضوكانة كونة ئةو داخستني وثييان و هةيـــة دا

طـــةال كة لةســـةر

stomata كة دةميلةكان دةوتريـــتدووانؤكســـيدي كونانةوة ئةم لةرييكة دةمذريت، هـــةوا نـــاو كاربؤنـــيلةبةرهةم دةدات يارمةتيمان ئةمةشذيني

هةـ رووةكيك كة تواناي هيناني

زياتر زؤر كاربؤني دووانؤكسيدي طازيبةمةش ئاســـايي، لةرووةكيكي بيتناوهةوا دووانؤكســـيدي كاربؤني بريسةرةكي دةبيتةوة، كة هؤكاري كةم

زةويية. بووني طةرمثيس و جينةكان 6. ئةنـــدازةى

خاك بوونيديكةية يةكيكي خاك بووني ثيسكـــة بةشـــيوةيةكي لةو كيشـــانةيكردووة، بوون لةزيـــاد رووي بةرضاوثيس بؤ هؤكار هةيـــة كة ضةنديـــنزياتر لةهةموويان ئةوةي خاك، بوونيماددةي باســـكردنة هةنديك جيطةيســـةوزي وةك دةرمانـــي كيمياويـــةهةروةهـــا و بـــر و ميرووكـــوذةكان

خاكيك هةركاتيك ســـوتةمةنيةكان،بةئاساني ئةوا بوو ثيس ماددانة بةمدةرماني بةتايبةتي نابيتـــةوة، ثاك ئةمانة كـــة ســـةوزي بر و ميرووكوذدةميننةوةو لةخاكدا زؤر بؤماوةيةكيســـال بيســـت نزيكةي هةنديكيـــانبووني ئةمانة كة لةخاكدا دةميننةوة،مرؤظ بةتةندروســـتي زيانيكـــي زؤربةكرتيا جينةكاني ئيستا ، دةطةيةنيتتايبةت بةشيوةيةك كراوة دةستكاريماددانة ئةم وةشاندنةوةي

بةهةل بيت

لةزؤر ئيستا بؤية كةمدا، لةماوةيةكيئةم دةرمانانة كة جوتيارةكان شوينداتايبةت بةكرتياي يشيدا

لةطةل دةكرن

دةكرن ماددةية ئةو بةشيكردنةوةيلةبةكارهينانـــي و ثـــاش ماوةيـــةكلةو بةكرتياكة لةكيلطةكةدا ماددةكةئةوةي بؤ دةكةنـــةووة و

بال ناوضةدا

شوينةواري و بكاتةوة شـــي ماددةكةنةمينيت. بةجي لي

تونيئال برنجي .7

لةخؤراكدا A ظيتامـــني كةمـــييةكيكة لةهؤكارةسةرةكيةكاني كويريثيشـــكةوتووةكاندا، تة

لةوال ن

منداال

تووشي كويري

مندال نة ضةندةهاساال

لةبةرئةوةي جا هؤيـــةوة، بةم دةبنكة خواردنانةي لـــةو برنج يةكيكـــةبةكارديت ســـةرةكي ذةيةكـــي بةريهؤي زيادكردني دةبيتة لةخؤراكدا، كة

B بةرهـــةم هينـــان و كؤبونـــةوةيدةطؤريت بؤ carotene كة ئةمـــةشتوني

ئال برنجي دةنكةكاني ،Aظيتامني

هةية، تونيانئال رةنطـــي بةتـــةواوي

نيشـــانةي بووني رةنطةش كة ئـــةمبرنجةدا. لةو بيتاكارؤنيتة

لةم جينـــةكان لةســـةر كاركردنبةرضاو بةشيوةيةكي دواييدا نةي

ساال

بةتايبةتي كردووة لةزيادبوون رووي

42 سةردةم 123زانستى

سةرةكي مةبةســـتي كة لةرووةكدا،بةروبوومي بـــري جؤرو زيادكردنـــيلةجيهاندا ثيشةســـازيية، و خـــؤراكلةزيادبوون رووي بةجؤريك بوارة ئةم

نزيكةي 2006 دا يلةسال كة كردووة

ثاقلةيةي كة لةبازارةكاني ئةو 89%يجينةكانـــي هةبـــووة ئةمةريـــكاداي

هةروةها لةسال دةســـتكاري كراوة،

ئةو لؤكةي نزيكـــةي52%ي 2005دا كراوة، دةســـتكاري جينةكاني تة

وال

بري ي2006دالةسال دواترو ساأل يةك

لةهةمان لؤكةية ئةم هيناني بةرهـــةمئةو 83%لؤكةي طةيشـــتووةتة تدا

وال

تة.وال

جينةكان ئةنـــدازةى لةكاتيكـــدازؤر ضــــارةســـةري دةتــــوانيـــتسيفةتيكي و بكات بؤ لةكيشةكانمانلةزيندةوةر ضاكـــرت جؤريكي و نويئةمةشدا لةطةأل م

بةال بةرهةم بهينيت،

اليةني ديكـــة زانســـتيكي وةك هةرئةندازةى لةبةرئةوةي هةية، خراثيلةســـةر كارةكاني زياتر جينـــةكانبيت ئةطةر دةكريت ظايرؤس بةكرتياوروو ة

هةل تاقيكردنةوةكاندا لةكاتي و

لةDNA-ي بـــازدان لةوانةية بـــداتبدات روو بةكرتياكةدا ظايرؤسةكة يانيان ظايرؤســـيك واتة و زيندةوةريكيببيت، دروست كوشندة بةكرتيايةكيببيتةوة و

بـــال جـــا لةوانةية بةزووي

كؤنرتؤل و تووشبكات كةس ضةندةهاببيتةهؤي و بيت طران كاريكي كردني

كةس. هةزاران و سةدان مردنيلةتاقيكردنةوةكانـــدا طـــريمـــانو رووينةدا ة

هةل و بووين سةركةوتوو

شيوةي دةمانةويت زيندةوةرةكة بةوزيندةوةرة ئـــةم هينا، بةرهةممـــانئايا نامؤية بةسروشـــت نوييـــة كـــة

بيزيانة؟

زنجرية لةسروشـــتدا لةبةرئةوةيلةنيوان هةية ؤز

ئال تةواو ثةيوةنديةكي

لةزنجريةي زيندةوةرانـــدا تاكةكانيهيناني بةرهـــةم ئايـــا خؤراكيانـــدا،زنجريةية بـــةم نامؤ زيندةوةريكـــيلةســـةر نابيت خراثـــي كاريطـــةريباوةريان لةزاناكان هةنديك سروشت؟زيندةوةريكي كردنـــي زيـــاد وايـــة سروشـــت جني دةســـتكاري كراو بؤلةســـةر هةية خراثي كاريطةريةكـــيكاريطةريةش و ئةم خؤراك زنجـــريةيدةربكةويـــت ســـتا ئي مـــةرج نييـــةدةربكةويت. لةداهاتـــوودا لةوانةيـــةجينةكان ئةنـــدازةى خراثي اليةنـــيدةردةكةويت رووةك لةســـةر زياتـــرجني رووةكيكـــي بـــؤ نموونـــة كـــةسروشتةوة دةخةينة كراو دةستكاريبؤ كوشـــندةية تيداية كة جينيكـــيرووةكة ئةم ئةطةر ميروويةك، جؤرةوببيتةوة ئةوا

بال شـــوينيكدا لةهـــةر

جؤرة ئةو لةناوبردنـــي دةبيتةهـــؤيميرووة ئايـــا لةناوبردني ئةم ميروو،خراثـــي كاريطـــةري بةيةكجـــاريزؤر زيانيكي لةوانةيـــة ي

بةل نابيت؟

ضونكة بطةيةنيـــت، بـــةو ناوضةيـــةيكي

كؤنرتؤل وةك ميرووةكان زؤربةي

بؤ كؤنرتؤل بايؤلؤذي بةكاردةهينريترووةك يان و ميـــروو ضةندين كردنيئةم ئةطةر دي، هةرزيندةوةريكي يانئةوا نةمينيت ناضةيـــةدا لةو ميرووةدةبيتةهؤيتيكضوونيباريهاوسةنطيدةبيت

زال دي زيندةوةري هةنديك و

زيانيان لةوانةية كـــة لـــةو ناوضةيةداكؤنرتؤل و بيت زياتر لةميرووةكة زؤرلةوانةية يان بيت. طرانرت كردنيشيان ميرووة لةسةر ئةم زيندةوةريكي ديكةئةم ئةطةر ندةيةك،

بال بؤنموونة بذي

ندةكةشبال ئةوا بضيت لةناو ميرووة

هاوســـةنطي كةواتة دةضيت، لةنـــاودةضيـــت. طريمان تيك سروشـــتيش

تيك سروشتي ناوضةكةشي هاوسةنطيو ضاك بةروبوميكي رووةكةكة نـــةدا،ليرةدا ئةوا بةرهةم هينـــا، بي زيانيثيشـــةوة ديتة ديكة ثرســـياريكي رووةكة ئةم ئةطةر ئةوةيـــة: ئةويشلةطةل دةستكاريكراوة جينةكاني كةجينةكاني كـــة ديكةدا رووةكيكـــيتيكةل ثةريني نةكرابيت دةستكاري بؤئةوةي هةية طرةنتي ئايا رووبدات:كةبةرووبومةكةيكوشندةيانذةهراويئةو ئةوا ئةطةر كوشندة بوو نةبيت؟لةئةم بةرة كوشـــندةيةوة كة تؤوةيئةوكاتة ببيتةوة و

بـــال دةبيت، ثةيدا

رووةكيكي و طةشـــةدةكات ئةم تؤوةدةهينيت بةرهـــةم نـــوي ديكـــةي لةرووةكة ثيكهاتنـــدا كة لةشـــيوةوكردني

كؤنرتؤل و دةضيـــت بنضينةكة

واي و نيية وبوونةوةشـــي ئاســـانبال

بؤ خواردن كامةيان نازانريـــت ليديتكامةيـــان ذةهراويةكةية، شـــياوةولةناوبربيت و بطةرينريتةوة ناتوانريت

كة ئةمةش كارةساتة..! بةئاسانيئةم لةمةترسيةكاني ديكة يةكيكيبايؤلؤذية دروستكردني بؤمبي زانستةلةناو مرؤظ ضةندةها بةكارهيناني كةزياتر ئةوةي كةمدا. لةكاتيكي دةباتثيشكةوتني بةهؤي مةترسية جيطايبؤ زؤر ئاســـانكاريةكي تةكنؤلؤذياوةزؤر ئاميـــرةكان كراوةو ئةم بـــوارةرؤذ ئةمةش دةكةون، دةست بةئاسانيو مةترسيةكةش زياتر دةبيت بةرؤذكةوتني بةئاساني دةست لةويداية كةهةســـتي كـــة لةوانةيـــة كةســـانيكبهينن بةكاري نيية بةرثرسياريةتيانبةدةستكاري هةستن بةرثرسانة نا وزينـــدةوةران جينةكانـــي كردنـــي ظايرؤس و بةكرتيا ثاشـــان بةتايبةتيبكةنةوة و

بال كوشندةية ظايرؤسة ئةم

بمرن كـــةس ضةندةها و لةوانةيـــةبةهؤيةوة.

42 سةردةم زانستى 124

كةســـانةي ئةو ثيويســـتة بؤية دةبيت كاردةكـــةن بوارةدا كة لـــةممرؤظ بةطيانيكـــي و زؤر بةوريايـــيئةنجام تاقيكردنةوانة ئةم دؤستانةوةلةئةنجامةكةي بـــري بةتةواي و بدةندةســـتثيكردن ثيـــش بكةنـــةوة

بةتاقيكردنةوة.سةرضاوةكان

1. Bilgrami ، K.S. &Pandey ،A.K. (2007). Introduction to biotechnology.8edition.CBS pub-lishors distributor.india

2.http://en.wikipedia.org/wiki/Genetic_engineering

3.http://www.environmen-talgraffiti.com/sciencetech/drought-resistant-plants-could-fight-global-warming-and-world-hunger/855

4.http://www.mhhe.com/bio-sci/genbio/maderbio6e/outlines/ch17out.mhtml

5.http://www.bats.ch/bats/publikationen/1997-2_gmo/1.1_introduction.php

6.http://csip.cornell.edu/curriculum_resources/CSIP/Dudley&Schneider/What_is_Crop_Genetic_Engineering-Stu-dent_Version.doc

7. http://www.sustainabletable.org/issues/ge/

8.-DAVID KOEPSELL، J.D.، Ph.D.( 2007). THE ETHICS OF GENETIC ENGINEERING. CENTER FOR INQUIRY

OFFICE OF PUBLIC POLI-CY.washington

[email protected]

خيرا سكانةريكيكتيبيك لةريي ئةوةي بؤ نابيت بون ماندوو و بةكات ثيويستت لةمةودوا ئةوندة

بكةيت. الثةرة بةالثةرة و بطريت وينة سكانةرةوةكة داهيناوة كؤمثيوتـــةرى بةرنامةيةكى ذاثـــؤن لة تؤكيؤ لةزانكؤى طروثيـــك

بكات. سكان الثةرة بةسةدةها دةقيقةيةكدا ضةند لةماوةى لةتوانايدايةكردوون سةرثةرشـــتى ئيشـــيكاوا ماساتوشـــي ثرؤفيســـؤر كة تيمى داهينةروينة ثينج ســـةد ضركة لةيةك زؤر خيرايـــةو كة بةكارهينـــاوة كاميرايةكيـــانبةخيرايي كة لةوكاتةدا وينة بطريت كتيبةكـــة الثةرةكانى دةتوانيت دةطريت،

دةدةيتةوة. يانهةل

ئةم مبةال بيـــت، هةرضؤنيك دةطريت وينةى شـــيوةكان ســـكانةرى شـــيوةيي

ئةو لةسةر دةكات الثةرةكاندا

لةطةل ةمامةل ثيدراوة ثةرةى كة نويية سكانةرة

دةطؤرين. شيوةكان دانةوةيانهةل لةكاتى كة بناغةيةى

ثاشان و دةطريت شـــيوةكة وينةى كاميراكة يتدةل ثرؤفيســـؤر ئيشـــيكاواى

دةطريتةوة، وينةكـــة وينةى دةكاتةوةو بؤ شـــيوةكة ســـةرلةنوي حيســـابخةزن تيادا ي الثةرةكةى

ئةسل شيوةى دةطريت وينة لةبةرئةوةى لةكاتيكدا كة

الثةرةى تةواو وةك وينةكة ثاشان و بطريت وينة دةتوانيت بةئاسانى ئةو كراوة،بطريت. رووتةخت

250 - 200 بةقةبارةى بطريت كتيبيـــك وينةى لةتوانايداية نويية ئةم ئاميـــرةئاساييةكانى ثيكهاتة بةكارهينانى لةريي 60 ضركةداو لة كةمرت لةماوةى الثةرةئاميرةكة ئيستادا لة لةبةرئةوةى م

بةال دةكةون، دةست لةبازاردا كؤمثيوتةر كة

وينةطرياوةكان، ثيكةوةنانـــةوةى بؤســـةرلةنوي زؤرة ثيويســـتى بةكاتيكـــىو خيراتربيت تـــا ثةرةثي بدةن ئـــةم تةكنؤلؤذياية بةهيواى تويـــذةرةوةكان

بيت. بضوكرت قةبارةكةشينةبيت دوور ئايندةيةكى لةوانةية كة ئايندةدا لة روونكردةوة ئةوةشي كاوا ئيشيتويذال يةك هةموويان لةســـةر ثرؤطرامييانة ئةو كردارة دةكريت لةبةرئـــةوةىئةنجام وينةطرتن ئةوا دابنرين –دا ئايبود يان ئايباد لةئاميرى ثاشان و دابنرينو كتيب وينةدةطريت خيرايي بةئاسانى ئةوكاتة و ةوة

تويذال لةريي ئةم دةدريت

بخويندريتةوة. دواتر بؤئةوةى دةطرييتهةل

42 سةردةم 125زانستى

نةرمة واتة رووثؤشةكانيدةم شانةلةضةندين oral mucosa شـــانةكانبةبةردةوامي و ثيكديت ناسك خانةيبةثيي و نويبوونةوةدايـــة لةطـــؤرانو وةرطرتن خـــؤراك ئةركـــي رؤذانةيةي

و جول جويـــني و ثضرين و بريـــن

كاريكي خؤراكانة لةدةمدا، وةك ئـــةوزةبري نةرمةشـــانانة ئةو ميكانيكيلةوةش جطة ثيدةطات جؤراوجؤريانلةرووي هةنديكيـــان ئـــةو خؤراكانةطةرم طةرمييةوة واتة ســـاردو ثلةيواتة تيذييةوة ضيـــذو و تام لـــةروويو...هتد و توون شريين و سوير و ترشزةبر بؤ ديكةن هؤكاريكي ئةمانـــةش

ثيطةياندنييان.كة لةبرينةضيت ئةوةشمان دةبيتنةرمن نيمضة كة ديكةش شـــانةكاني

شـــوومةال واتـــة شـــانةكاني ثووك و

هةمان ئةركييان هةية.كة رةقةكان شانة كاتدا لةهةمان-مينـــاي ددانةكان

تويذال لة بريتـــني

ثيدةطـــات زةبريـــان راســـتةوخؤئيســـكي خواردنةوة، ئةركي بةهؤيبةشيوةيةكي ددانةكانيش دةوروبةريســـةنطةي ئةو لةريي ناراســـتةوخؤديسانةوة ددانةكان دةكةويتةســـةر

ثيدةطات. جؤراوجؤريان ئةركيئةوةيشايةنيباسةكةخؤثاراستنطرنطة زؤر نةخؤشي، جؤري لةهةنديكبيت، مرؤظدا ـــي

كؤنرتؤل لةذير ئةطةر

هةية طشـــتي نةخؤشـــي كـــة طةليكلةسةر ناراستةوخؤ كاريطةرييان هةيةجطة ناودةم، شانةكاني تةندروستيهةية ديكةش لةضةنديـــن نةخؤشـــي

وةك: نني مرؤظدا يكؤنرتؤل لةذيـــر كة

ثةستاني بةرزيي شـــةكرة، نةخؤشيكؤئةندامي نةخؤشي ضةندين و خوينكاريطةرييان كة خوين...هتد، سوريشـــانة شـــانةو نةرمة هةية لةســـةر

ددان. و ئيسك رةقةكانبيانثاريزين؟ ضؤن

و بةتةندروســـتي طرنطيـــدانرؤذانة واتـــة نـــاودةم ثاكوخاوينـــيناودةم خاويني و بةثـــاك طرنطيـــدانلةمةر طرنطةكانـــة لةهـــةرة ئةركـــةبةتايبةتي شانةكاني ناودةم ثاراستنيكة بيت لةباريكـــدا ئةطـــةر مـــرؤظناودةم بكات، وشكي بةدةم هةســـتكةمبوونةوةي بـــؤ ثـــرت لةباردةبيتدذ بةبةكرتياو وردة بةرطـــري هيـــزيلةكاتي كةواتة ديكة. زيندةوةرةكاني

بةكارمةهينة رةق ضةىفل

عةبدوللةتيف* سةعيد د.

42 سةردةم زانستى 126

كاريك ثيويستة مرؤظ دةم وشـــكيداناودةمي خاوينـــي ثـــاك و بكات كةشـــتن بةددان ئةويش بيت بةردةوامبةتايبةتي كردندوابةدواينانخواردنوئةطةر دةستي خؤ شرييني خواردن،ثيويستة دةرماندا نةطةيشت ضةو

بةفل

بؤماوةي بجويت بي شـــةكر بنيشتيشةكرة بي بنيشتة ئةم دةقيقة. بيستئةطةر بةكاربهينريت ناوبةناو ثيويستةدةمت كة كرد بةوة هةستت هةركاتيك

وشكة.بنيشت ئةو باسة شايةني ئةوةيلةليك باش بريكي كة وادةكات جوينةوشكي دةم واتة دةمةوة، ناو برذيتةلةبةكارهيناني جطة كةم دةكاتـــةوة،خواردنى شـــةكرة، ئةم بنيشـــتة بيســـةوزة لةميـــوة و بريكـــي بـــاشناودةم و دةهةذينيت ليك رذينةكاني

دةمينيتةوة. بةتةرييبؤ طرنطة كـــة ديكـــة يكـــي

خال

نـــاودةم شـــانةكاني هيشـــتنةوةيخواردني ئةوةية تةندروستدا لةباريسةرةكييةكاندا ذةمة لةنيوان شريينيليرةدا طرنطة ئـــةوةي كةم بكريتةوةبةتةندروستي سةبارةت بكريت باسبووني طرنطـــي ناودةم، شـــانةكانيطرنطي يكـــي

رؤل كة لةدةمـــدا ليكة

ضينة ئـــةو شـــؤردنةوةي هةيـــة بؤلةسةر ددانةكان ة ميكرؤبييةي

تويذال

ليـــك لـــةوةش دةنيشـــيت. جطـــةو لةخـــواردن باشـــة ياريدةدةريكيئاســـانكاريكي واتة ثارودا قووتدانيتةنانةت ئـــةم كردارانـــة، باشـــة بؤلةقسةكردندا. باشيشة ياريدةدةريكي

ناودةم بؤمانـــةوةي شـــانةكانيبةتايبةتي ثووكي لةباري تةندروستداهةر تا ددانةكاندا، لةنيوان ددانةكانيا خؤراك طؤشـــت ي

لةريشـــال بريك

42 سةردةم 127زانستى

ددانانةوة ئةم نيـــوان كة دةضةقيتةدةرمان و ضة

بةفل شـــيوةيةك بةهيض

بؤية ثيويستة دةرناضيت لةنيوانياندا،بؤ بةكاربهينريت ثزيشـــكي دةزووي رؤذي كةمةوة بةاليةني مةبةستة ئةم

جاريك.دةكات لةشـــانةكان وا ئةمـــةتامي و بميننـــةوة لةباري دروســـتداكةسة ئةو بةمة بيت، دةم ئاســـاييرؤذانةيدا لـــةكاري بةختياردةبيـــتنيدا

هاوةال لةنـــاو خؤشـــييةوة

و بةدل

لةباري واتة دةدات، ئةنجام كارةكانيدةرووني باري ناودةم تةندروســـتي

لةباردةكات. مرؤظلةخواردنـــةوةي بةدووربـــوونكـــة ديكةيـــة يكـــي

خال ئةلكهـــول

ثيبدات، طرنطـــي مـــرؤظ ثيويســـتةدةريخســـتووة تويذينةوة ضةنديـــنبةضري ئةلكهـــول كـــة خواردنةوةيبةتايبةتي لةطةل بؤماوةي دوورودريذتيكضووني جطةرةكيشاندا هؤكارة بؤداني

ســـةرهةل و ناودةم شـــانةكاني

دةم. شيرثةنجةيكة نيشانداوة واي تويذينةوةكان دورودريذ بؤماوةي كيشـــان جطةرةئةلكهول بـــةردةوام كةســـانةي لةو ريذةكـــةي دةخؤنةوة30ئةوةنـــدةكة جطةرة لةضاو ئةوانـــةي زياتـــرة

دةخؤنةوة. ناوبةناو مناكيشن، بةال

زؤر بةخيرايي شيرثةنجةي ناودةمدةســـت بؤية جا و دةبيتـــةوة

بـــال

طرنطة، زؤر نيشـــانكردني بةزوويـــيمرؤظ تاكة دةمي باسة ئةوةي شايةنيدةتوانيت ثزيشك بةئاساني ئةندامةكةئةنجام ثشكنيني بؤ بكات و ســـةيريي

سال كةمةوة بدات. كةواتة بةاليةني

لةالي بثشـــكنة ددانت و دةم جاريكبةتايبةتي ثســـثؤر، دداني ثزيشكي

جطةرةكيشيت كة مرؤظانةي لةو ئةطةرشانبةشـــاني خواردنةوةي ئةلكهول،طؤرانكارييةكي هـــةر تـــا بةزوويـــيرةضاوكرا دةمدا لةشانةكاني نائاساييكيشةت بةرلةوةي دةستنيشانبكريت

بكات. بؤدروستطرنـــط كة ثةيوةنديدارة يكي

خال

راهاتوو و جطةرةكيش مرؤظي بةباريئةلكهولة خواردنـــةوةي هؤطري يان ثاكوخاويني و تةندروستي كة ئةوةيةدةخـــات، طـــوي ناودةمـــي ثشـــتشانةكاني تةندروســـتي ريطا ضةنديندةبيتةهؤي و دةشـــيوينيت ناودةمددانةكان دةوروبةري نةخؤشييةكانيئيســـكي هـــةوي ناودةم و و ثووك،لةدةستداني بؤ هؤكارة كة شةويلطة

ددانةكان.نادروســـتي كاتـــدا لـــةهةمـــانبـــؤ هـــؤكارة دةم ثاكوخاوينـــيواتة ددانةكان كلؤربووني داني

سةرهةل

لةوةش جطة ناودةم. شانةرةقةكانيمـــاددةي هؤطـــري بةخواردنـــةوةيجطةر بـــؤ دارماني هؤكارة ئةلكهولبؤ هؤكارة واتة جطةر و بةميوبوونـــيلةناو و برين زام داني ضةندين

سةرهةل

و

و دومةل هـــةو و زام دةمـــدا وةكناودةم. كةرووي دروستبووني

كردن لةشانة هةروةها ثاريزطاريلةددانةكان واتـــة ناودةم رةقةكانيبةكاريكي مينـــاي ددان بةتايبةتـــي

دادةنريت. ثيويستلةخانة ثاريزطاري باسي بةرلةوةيثيويســـتة بكةين ناودةم رةقةكانـــييان تيكضووني هؤكارةكانـــي بزاننيتا ضني، شانانة ئةم لةدةســـتضوونيجؤريك بزانني. ثاريزطارييان شيوازيميناي تيكضووني يان لةرووشـــاندنو دةبيت ترشـــييةوة بةماددةي ددان

زةبريكي بةهـــؤي ديكةيان جؤريكييان دةستكردةوة روودةدات دةرةكيئامرازانةي و تاقـــم ثارضة وةك ئـــةودةبنةهؤي و بةكاردةهينرين لةدةمداددان. ميناي دارمانـــي رووشـــاندن ودةبيت ئةوةوة بةهؤي سييةم جؤريتةمةندا ضووني بةثيشةوة

لةطةل كة

دةســـوين بةيةك بةرامبةر ددانةكانيدةخؤن. لةيةك واتة

ئـــةوةي ثيويســـتة ئاشـــكرابيتدوو يةك لةوانةية كـــة بـــؤ خوينةرانو ددانةكان هـــؤكار كاربكاتة ســـةرشانةي لةدةســـتضووني ببنةهؤكار بؤثاريزطاري بؤ كةواتة ددانةكان. مينايبةضريي زؤر ثيويستة ددانةكان مينايهؤكارة بؤ كـــة نةخؤين شـــتي ترشثيويستة و ددان ميناي نةرمكردنةوةيدداندا طرنطي بةشـــيوازي لةشـــتنيضةي

فل بدةين، زانســـتيانة ددانشتني

بةكارنةهينني. رةق زؤرنادروســـت دزيوو ديكةي كاريكيبةكاربهينيت ددانةكانـــت كة ئةوةيةقرتاني و بـــؤ طرتـــن وةك ئامرازيـــكلةخـــؤراك وةك بةدةر ضةند شـــتيكدةزوو، وايةر، ...هتد. كةواتة ئةوةيلةم دووركةويتةوة مرؤظ كة ثيويستةكيشة بةبي ددانةكاني تا كارانة جؤرةرووي كيشةكة ئةطةر م

بةال بميننةوة،

سةرداني نةخؤشةكة ثيويستة دابوو،دةســـت ثزيشـــكي ددان بـــكات بؤدؤزينةوةي ضارةسةري نيشانكردن و

طونجاو.سةرضاوة

Patient education factsheet*

.no.5,8,20,33

Scienbasis of oral health edu-

.cation .london :BDJ books 2004

دةم ثزيشكي *ثسثؤري

42 سةردةم زانستى 128

دةكات ويران ذينطة باران ترشة

42 سةردةم 129زانستى

لةثيس جؤريكـــة باران ترشـــةبابةتة ئـــةم ئيســـتا بووني ذينطة،لةســـةرة زؤري مشـــتومريكيترســـناكي بووني بةهـــؤي ثيـــسهؤكار زؤري بةشـــيكي كة ذينطـــةمرؤظ بـــؤ هـــةر و ئةنجامةكةشـــيسةرةتاكانيشـــي دةطةريتـــةوة.دةست ثيشةســـازييةوة لةشؤرشي دياردةيةش ئةم ثيكهاتني ثيدةكات.كة كاتيك روودةدات ئةوةوة لةريينايرتؤجني و طؤطرديـــك ئؤكســـيدييـــةك دةطرن هةوادا شـــيي

لةطةل

طؤطرديك و ترشـــي هيناني بـــؤ ثيكو بوونةوةو

بـــال تواناي كـــة نيرتيك

دوور ناوضةي بـــؤ هةية كشـــانيانخؤيان ســـةرةكييةكةي لةشـــوينةباران شيوةي لةســـةر ئةوةي ثيشهةنديجار هةروةها خـــوارةوة. بيتةيان تةمومذ يـــان بةبةفر دةبيـــتدةباريت، تةرزة شـــيوةي لةســـةرشـــيوة دةركةوتووة بؤيان زاناكانخراثي كاريطةري هةمان رةقةكـــةي

شيوة شلةكةي هةية.بؤمان راثؤرتـــةوة ئـــةم لةرييدياردةيـــة روون دةبيتـــةوة ئـــةمدةري و دةكات ويران ضؤن ذينطـــةهاتووة ئـــةوة كاتي دةخـــات كـــةبؤ بنريـــت اســـتةقينة ر هةنطـــاوي

ضارةســـةركردني.ترشـــة ثيدا ئاماذةمان هةروةكلةدياردة لةيةكيـــك بريتيية بـــارانهةوا بووني ثيـــس ترســـناكةكانيضةند ماددةيةكي ســـةرةكي بةهؤيو طؤطـــرد ئؤكســـيدةكاني وةك ضةنـــد و كاربـــؤن و نايرتؤجـــنيدروســـت ميرووةوة لةناوبةريكـــيكارليك بةهؤي ئةم ترشـــية دةبيت.ماددانـــةي لـــةو كردنـــي هةنديـــك

لةطةل هةوا بووني ثيس دةبنةهؤيدروســـت ئاو مـــي

هةل ؤثةكانـــي

دل

و زةوي ســـةر دةبارينة و دةبيـــتكاتيك باران ئـــاوةوة، ناو و رووةكئةطةر دةناســـريت باران بةترشـــة

.5.6 بطاتة ثلةي ترشـــييةتيةكةيكة ثيشةســـازييةكان ناوضة بةمةشبـــةرزة بريتني تيدا شـــييان رادةيترشة تووشـــي كة ناوضة لةزؤرترين

باران دةبن.لـــةو بـــاران مةترســـي ترشـــةةكة،

بةســـتةل كة زياترة ناوضانةدا

بةفرةكة ترشـــييةكة لةسةر ضونكةكة كاتيك لةبةهـــاردا دةمينيتةوة، خؤيدا

لةطةل دةتويتـــةوة بةفرةكة

ترش و ئاوةكة ناو ئاوةوة دةيباتـــةطيانلةبةرة كة لةكاتيكـــدا دةكات،روو لةزياد وشـــكاييةكان و ئاويـــي

دةكةن. بوونباران ترشة بووني ضؤنيةتي دروســتتيداية طؤطرديان كة طازانةي ئةودووانؤكســـيدي طازي طرنطرتينيـــانهةوادا ئؤكســـجيني

لةطةل طؤطـــرد

تيشـــكي كة كاتي دةبيت

تيكـــةلدةبيتةهؤي خؤر وةنةوشـــةيي ذيرطؤطرد ئؤكسيدي سييةم بؤ طؤرينيناو ئـــاوي مي

هةل

لةطـــةل و دواتـــر

ترشييةكي و دةبيت

تيكةل هةوادابريتيية كة دةكات درووســـت بةهيز

لةهةوادا 55 و طؤطرديكي لةترشـــيخؤيدا

لةطـــةل بـــا دةمينيتـــةوة و

لةو يةكيك لةوانةية دةيطويزيتةوة.ماددةي هةنديـــك

لةطةل ؤثانـــة

دل

ئامؤنيا، وةك بطريـــت يةك ديكـــةداكة ثيي ديكة ماددةيةكـــي بةمةشئامؤنيـــا طؤطرديـــدي دةووتريـــت

دةبيت. دروستتـــة

لةوال بارانـــة كاتيـــك ئـــةم

و سويد وةك دةباريت ســـاردةكاندادةبيتةهؤي شـــي فنلةندا نةرويج وزياد و بـــةرد هةنديـــك بوونـــةوةي

بوونيترشـــيتيزةرياكان.بارانةي ترشـــة ئـــةو ريـــذةيئةوروثاي باكـــوري لةناوضةكانـــيدةطاتـــة دةباريـــت خؤرئـــاواداترشيتي ثيوةري نزيكةي4-3بةثييلةترشـــي دةطاتة100ملطـــم كـــة

ئاودا. لةهةر ليرتيك طؤطرديكدةبيتةهؤي باران ترشة هةروةهائاوي ناوضانةي لـــةو زيانيكـــي زؤربةرز ترشـــيتيان ريـــذةي تيدايـــةوببيتةهؤي لةوانةيـــة و دةكاتـــةوةزيندةوةرانةي ئـــةو هةموو مردنـــيو ماســـي طرنطرتينيان دةذين تيادادياردةيةش ئةم هاوشيوةكانييةتي.ئةوروثيةكاندا لةدةريـــا لةهةنديـــكدةرياي هـــةروةك دةكريت بـــةديبـــةوة كـــة توفيـــدال لةنةرويـــج،سةلةمون ماسي نة

بةناوبانطة ســـاال

دةكات دةست كراودا دياري لةكاتيكيهةروةها دةرياكة. هيشتني بةبةجيي1930نزيكةي

سال نيويؤرك واليةتي

ريذةي هةبـــوو دةرياضةي هةشـــتبوو، كةمـــرت لةثينـــج ترشـــيتياننزيكةي ي1974طةيشتة

لةسال م

بةال

109دةرياضة.باران ترشة مةترسييةكاني

دةبيتةهـــؤي بـــاران ترشـــة خاك لةثيكهاتةكاني زؤر توانـــةوةيضةســـثاندني كـــرداري و بةمـــةشئةمة دةكات، هيـــز بي نايرتؤجـــنيلةزيانةكاني مرؤظيش لةوةي بيجطةلةوانة نييـــة، بةدةر باران ترشـــةو لووت نـــاوةوةي كزاندنـــةوة اليســـوتاندنةوةي

لةطةل ضاو و قورطكؤئةنداميهةناســـة.

42 سةردةم زانستى 130

ترشـــة بةهؤي ئـــةو زيانانـــةيبؤتةهؤي لةوانة روويداوة، بارانةوة ورد ماســـييةكي ضةنـــد نةمانـــي تةنانةت لةدةرياضةكاندا لةهةنديـــكنةيـــان لةرووةكةكانيـــش هةنديـــكدياردةية ئةم رووبـــةرووي توانيوةهةنديك ديكةوة لةاليةكـــي ببنةوة.ئـــةم رووبـــةرووي لةدةرياضـــةكانبـــةوةي بوونةتـــةوة دياردةيـــةبةهيزيان بةردي ئةوانةي بةتايبةتيبةشـــيوةيةك ئةمـــةش تيدايـــة،كاريطـــةري هةبـــووة لةشـــيوةكانباران ترشة كردني كارليك لةســـةرئـــاوي دةرياضـــةكان و مانـــةوةي

هاوسةنط. بةشيوةيةكيئــــــةمانـــة داخـــة جيطـــةي ضونكة ةتيكـــي كةمـــن،

ضةنـــد حال

ئـــةو دةرياضانةي تووشـــي هةموو ئاوةكانيان بـــوون بـــاران ترشـــة

و كـــردووة زيـــادي ترشـــيتيةكةينـــي ياضةكا 20%دةر دةركةوتووةدياردةية ئـــةم رووبةرووي ســـويد

بوونةتةوة.ئاووهةوا طؤرانـــي ديـــارة كـــةلةسةر هةية بةهيزي كاريطةرييةكيكة زانايان دياردةية ئـــةم روودانيطةورةيان سروشـــتي بةكيشةيةكيبةهيمنـــي زؤر ضونكـــة دانـــاوة،زيندةوةرو لةناوضووني دةبيتةهؤي لةبةردوو كار و ئاوييـــةكان رووةكةزيانةكاني ئةوةبوو دةكات. كانزاكانلةمـــاوةي خؤرئـــاوا مانيـــاي

ئةل

دؤالر مليؤن طةيشـــتة600 يكدا سال

بةروبوومـــة تيكضوونـــي بةهـــؤي هؤكارةكةي كة ييةكانةوة،

كشتوكال

ترشـــة باران بوو.لةســةر بــاران ترشــة كاريطــةري

رووةك دارســتانو

دارســـتانـــــةكان تيكــــــدانـــيلةســـةر هةية بةهيزي كاريطـــةريبةروبوومـــي كـــة ذينطـــة. ديـــارةسةر دارســـتانةكان15%بةروبوومييني

بل بةســـة ئةمة تةنيـــا زةويـــة،

مرؤظ بةكاري دارانةي ئـــةو ريذةيلة2.4مليار زياتر دةطاتة دةهينيتيكدا. دارســـتانةكاني

تـــةن لةســـال

كيلؤمةتر لةيةك ضينراون كـــة ضنارئؤكســـجني 1300 تـــةن دووجـــادانزيكـــةي و دةهينـــن بةدةســـت كاربؤن 1640تـــةن دووانؤكســـيديســـةرنجة جيطةي ئةوةي دةمـــذن،ســـةر ترشـــة بـــاران كاردةكاتـــةيان

و طةال ســـنووريةكان دارســـتانة

بي و خاكةكةشـــيان يتناهيل ثيوة

دةكات. ثيتضارةســةريطرفتةكة

مةترســـييةكاني و زيان بةثيـــي

42 سةردةم 131زانستى

دوو ضارةسةريان باران، زانايان ترشةضارةســـةريكي يةكةميان دانـــاوة،بةهؤي دووبارةبووةية و طرانبةهـــاديـــاردةي بوونـــةوةي دووبـــارةلةريي ضارةسةرة باران،ئةم ترشـــةو دةريا ئاوي كردنـــةوةي هاوكيشدةدريت، ئةنجـــام دةرياضةكانةوةضـــارةســـةريكي دووةميشـــيـــانثاك لةريي ئةويـــش هةميشـــةيييةئـــةو طـــازة وتنـــي

كردنـــةوةو ثاال

ئةوةي ثيش دةبيت ذةهراويانـــةوةبةدانانـــي بةهـــةوا بـــنب،

تيكـــةل

ضاوديرييةكي ضروثربـــؤذينطـــة.ثيويســـتة هؤيانـــة لةبةرئـــةمتةكنؤلؤذياي بةكارهينانـــي هةل بؤبرةخسينريت سةردةم و ثيشكةوتووبةردةواميدا و سرووشـــت

كة لةطةل

ئةوةية طرنطرت لةوةش و بطونجيـــتثالني ورد هؤشيار بكريتةوة و مرؤظزةوي لةهةموو ثاراستني دابنريت بؤكيميايي بووني ثيس سةرضاوةكانينزم كردنةوةي و و ناوةكي طةرمي وو سووتةمةني بةكارهيناني ئاســـتيئةمةش طواســـتنةوة، هؤكارةكانيشيواز هيناني بةدةست بةدؤزينةوةوكاريطةري كة ديكـــة و ريطةضارةي

ذينطة. ســـةر بؤ نةبيت خراثيسةعيد عوسمان رووناك لةئينطليزييةوة:

سةرضاوةhttp://html.rincondelvago.

com/sour-rain.html http://www.oppapers.com

دةبن سي طرفتةكاني تووشي25 هةفتة لةدواي كة نةي

منداال ئةو رايطةياند بةريتاني تويذةري ذمارةيةك

بةدريذايي تةمةنييان لةوانةيـــة دةبن، لةدايك كاتـــة لةو بةر يان لةدووطيانـــيرةبؤ. وةك ببنةوة سي كيشةكاني رووبةرووي

دةبن لةدايك بةزوويي زؤر نـــةيمنداال ئةو دةركةوت بؤيان تويـــذةرةوةكان

و كارنةكةن سروشتي بةشيوةيةكي سييةكانيان لةوانةية ييانزة ســـال دةذين تا

دواي نةيمنداال ئةو

بةبةراورد لةطةل هيندة بةرةبؤ دوو تووشـــبوونيان ئةطةري

كة لةلةندةن كوليدج لةزانكؤي ســـتوكس جانت دةبن 40 هةفتة لةدايك 39 بـــؤنةي

منداال ئةو زؤربةي رايطةياند، لةمبارةيةوة كرد تويذينةوةكةي سةرثةرشتي

وةرنةطرن. طونجاو ضارةسةري لةوانةية دةبن لةدايك بةزوويي كةينةوةيةكي

بةزانيارييةكاني ليكؤل ثشتييان هاوكاراني ستوكس و باسة شايةني

لةبةريتانيا كة كرد نةيانمنداال ئةو سةرجةم ضاوديري تيايدا بةست كة بةرفراوان

ماوةية ئةو ثيش يـــان لةدووطياني 25 هةفتة لةدواي بوون و ئريلةندا لةدايـــك.

سال هةمان يةكةمي كانوني بؤ ةوة 1995 لةمارسي بوون لةدايك

كراوة هةناســـةيان كؤئةندامي كاركردني ضؤنيتي ضاوديـــري نةئةم منداال

ثيويستيان ثشكنيني يسال دواتر يانزة و

سال شةش ثاشان

دووسال لةتةمةني

بنةضةي و هاوتووخم و ديكةي هاوتةمةن نيمنداال

لةطةل كرا و ئةنجامةكانيان بؤ

نةمنداال ئةم 56%ي لة دةركةوت بؤيان تويذةرةوةكان بةراووردكرا، ةيـــي

بنةمال

باش هةناسةدانيان تواناي ثيوانةي و نةبووة سروشتي ثشكنينةكةيان ئةنجامينةبووة.

لةماوةي 65%يشيان رةبؤ بووة، تووشي يةكيكيان ةتداحال ضوار لةنيو هةر

هةناســـةيان نةخؤشـــي كؤئةندامي نيشـــانةيةكي هيض رابردوودا دوانزة مانطينةبووة.

قةبارةي طةورةبووني و ســـييةكان طةشـــةي

لةطةل ســـتوكس رايطةياندو دةبن هةناسةدان كيشةكاني دووضاري كةمرت نة

منداال ئةو هةناسة ةكاني

كةنال

دةبيت. رزطاريان نيشانانة لةو

42 سةردةم زانستى 132

ي دوو مةتةل ذيـــان و طـــةردوون

ناشـــكرينةوة، هةرطيز و نةكـــراوةنة

مةتةل ئـــةو دوو ضونكـــة هـــةركات

نةمانيانة، مانـــاي ئـــةوة كرانـــةوةبآ دةرياي ذيـــان دوو و طـــةردوونمرؤظ هةرطيز كـــة بنن بي و ســـنورنهينيانةي ئةو بةكؤتاييةكاني ناطـــاتحةشار دراون دةريايةدا دوو لةنيو ئةونيوةندة لـــةو نابن، هةرطيز ئاشـــكرارةنط بةهةموو زانســـت ؤزةشـــدا

ئال

نيشـــانةيةكي وةك و جؤرةكانيـــةوةبةئاشـــكرا و دةنوينيت ديار خـــؤيزؤر ثرســـيارةكان كة دةكات هـــاوارو يان كةمن زؤر مةكانيـــان

وةال زؤرن

زؤرن زؤر بؤضيـــةكان هـــةر نةبوون،زؤر زؤر يان و ميان هةر نييـــة

و وةالكةمن!

ثيشـــكةويت زانســـت ضةنـــدة دةكات زياد كويرة طـــري ئةوةندةشضةندين دةكريتةوة دةرطايـــةك و تاريطا، ســـةر ديتة دةرطـــاي داخـــراودةبيت هةر و ذيانةو سروشتي ئةوةشدا

لةهةول بـــةردةوام زاناكان تا وابيت

كة دةرطاكان هةموو كردنةوةي بؤ بنناشبيت خؤ م

بةال ناشتوانن، هةرطيز

ماناي وةســـتان ضونكة بوةســـتن،نةمانة. كردن و بؤطةن

بةو زؤر لةم وتـــارةدا نامةويـــت

دةضمة ضونكة بضـــم، رؤ بابةتانـــةدامةبةستي بازنةي فةلسةفةوة كة نيوليرةدا ئةوةي كو

بةل نيية، وتارة ئةم

بدةم ئامـــاذة كة ئةوةية مةبةســـتةيك

مةتةل يان كويرةيةك طري بةضةند

بؤ نموونةيةك وةك فيزيادا لةزانستيطةردوون. و ذيان طةورةي ي

مةتةل

زؤر بةكتيبيكي ليـــرةدا ئامـــاذةن

ســـمؤل لي فيزيايي زانـــاي طرنطي

ويبال 2006دا ي

لةســـال كة دةدةين

كويرة طري ثينج بةنـــاوي كردؤتةوةبريتني كة تيؤريدا لةفيزياي طةورةكة

لة:كوانتا كيشكردني كويرةي -طري

لةفيزيادا كويرةكان طريئةمني موحةمةد جةمال

42 سةردةم 133زانستى

كوانتا تيؤري هةردوو بةيةككردني يانبووني دروست طشـــتي بؤ و ريذةييبؤ تيطةيشـــتن تةواو تير و تيؤريةكي

طةردوون. و لةسروشتكة -بنةماكانـــي ميكانيكي كوانتاطري و تينطةيشـــتون و ناديار زؤريانبةدارشتنةوةي ثيويســـتيان كويرةن

دةبيت. نويبريتيية ســـييةم كويرةي -طـــريلةيةك طـــةرد و هيزةكان لةيةكطرتنيدةكات هةموويان راظةي كـــة تيؤريدا

بوون. يةكةيةكي تةواوي وةكثةيوةستة ضوارةم كويرةي -طريجيطريةكان بذاردني

هةل بةضؤنيةتـــيلةفيزياي طةرديدا.

ثةيوةستة ثينجةم كويرةي -طرآوةك ةكاني زانستي طةردووني

بةمةتةل

رةش وزةي تاريك رةش و ماددةيضني؟ و نني يان هةن ئايا ئةوانة

نســـمؤل كتيبةي ئةو هةرضةندة

مبةال هةبوو، باشي دةنطدانةوةيةكي

زاناكان بيرةخنـــةي كاتدا لةهةمـــانفيزياي تيؤري زاناي نةبوو، بؤنموونةبابةتيكي فنلي

بؤل فريجينيا لةزانكؤي

ويبال ئينتةرنيت لةسةر و نووســـيوة

يان ثةرجوو ثينـــج بةناوي كـــردةوةفنلي تيؤريدا، لةفيزيـــاي موعجيـــزةةكاني

هةوال ثيطةي لةسةر بابةتةكةي

تيايدا كة كردؤتـــةوة ويبال زانســـت

كويرة طـــري لةثينج ئةويـــش بـــاسكة بةالي تيؤريدا لةفيزيـــاي دةكات

ئةمانةن: فنليةوةوزةي و - -راظةي ماددةي رةشلةراســـتيدا رةش لةطةردوونـــدا، كةثيكةوة بةسرتاون ثرســـي دوو ئةوةكة دةبينن واي طةردوونيـــةكان زانائيمة تيؤريةي ئةو هيزي كيشـــكردنةراظةي راهاتووين ناتوانيت لةســـةريئةطةر بـــكات مةجـــةرةكان ةي

جول

لةدةرةوة نةبيت لةماددة زؤر بريكيرةش بةماددةي و نايانبينني ئيمة كةزانا شـــيوةش بةهةمان دةناســـرين،ثيوانةي لةميانةي و طةردوونيـــةكاندوورةكان زؤر مـــاوة ورد و ســـةيريرووناكي كـــة بؤيـــان دةركةوتـــووةنيية بوةوة كور بةشـــيوةي طشـــتيكيشكردن هيزي لةراستيدا هةرضةندةبؤ ريطاش تاقـــة و دةيضةمينيتـــةوةو نيوتن

لةطـــةل ئـــةوة طونجاندنـــي

دةبيت كة تةنيا ئةوةية ئاينشـــتاينداهيجطار ضريةكـــي لةطةردوونـــدا وزةرةشـــيان وزةي كة هةبيت طـــةورةدابريوة! وزة ضـــرةدا بةســـةر ئـــةورووني زانا فيزاييةكان ثيويستة بؤيةيان رةشـــة ماددة ئةو بكةنـــةوة كةو كامةية رةشـــة ئةو وزة و تاريكـــةنيوتن بةتيؤريةكاني فراوانبوون ضؤن

دةكةن؟ ئاينشتاين ولةثلةي تيرطةياندن -راظةكردنـــيتيرطةياندن دياردةي بةرزدا، طةرميلةفيزياي ساردةكانة زؤر لةدياردة كةماناي ســـارد بةهـــةردوو كوانتـــاداثلةي نزمـــي لـــةرووي واتة ســـارديو نادياري لةرووي ســـاردي طةرمي وبةضاوثؤشـــينيش هةتا شـــاراوةييدابةشـــيوةي لةبةجيهينانةكانيشـــيزؤر طران دةبيت كرداري، ئةوة كاريكيتةزووي كارةبا لةرووي كرداريةوة كةبةطةيةنةريكدا زؤر ماوةيةكـــي بـــؤ ســـةرضاوةيةكي تةزوو بي هيض برواتتيؤريةوة لـــةرووي ئةطةر تةنانـــةت

بيت! شياويش ئةوةجيادةكاتةوة تيرطةيةنةر ئةوةيزةبريكي كـــة ئـــةو ئةلكرتؤنانةيـــةكوانتايي هةية بؤ باريكي ثيضةوانةيانســـفر بةوزةي دةبيت جياكراوةيـــاندةوتريت ئةلكرتؤنانة جـــووت كة بةو

م بةال ،cooper-pair كؤثـــةر جووت

زؤر لةثلةطةرمية تةنيا دياردةية ئةو

زةحمةتة زؤر و روودةدات نزمةكانـــدابارة لـــةدةرةوةي تاقيطا بطةينة ئةوسةدةي لةهةشـــتاكاني كة و ئةوةيتوانييان زاناكان طواية روويدا رابردوودالةثلةي دروســـتبكةن تيرطةيةنـــةرثلةية بةرز ئةو م

بةال بـــةرزدا، طةرمي

تةنيا كوراســـتي بةل بةماناي نةبـــوو

طةرمي نايرتؤجيني بوو لةثلةي بةرزتربؤية هيشتا هةر بةسارد هةذمار شـــلكة نازانريت ئيســـتاش تا دةكريـــت!

cooper-pair كؤثـــةر ضؤن جـــووتدةبيت؟ دروست

لةنموونةي نموونةي هيطز -راظةيهةر يان دؤالر بةمليارةها ثيوانةييدا:سةرف مةبةستتة تؤ ديكة ثارةيةكيتاودةري دروستكردني لةسةر كراوةفةرةنسادا و سويسرا لةنيوان زةبةالحزةبةالح. هادرؤن-ي ثيكدادةري يان وسةرةكيةكان) طةردة خيزاني (هادرؤنباس كة ثيوانةيي وةك نموونةيةكـــيوةك كورترتين دةكات لةفيزياي كوانتابكريت ضاوديري دةتوانريت كـــة ريطاكورتةكانيشـــدا، يان زؤر لةماوة هةتادةردةخات وزة بةرزةكانـــدا كة ئةوةوا كة لةئاراداية بوونيـــك هاوشـــيوةبارســـتاييةكان بي طةردة دةخوازيتكة زانيومانة كاتةي لـــةو و بن ضاالكهةر بؤية هةية بارســـتايي طةردةكانئةو هاوشيوة هةبيت كة شتيك دةبيتفلتةر باشرتين بؤئةوة بوونة بشكينيتطةرديلةي طريمانةييـــةي طةردة ئةو هةبيت لةوانةية بؤســـؤن–هيطز كـــةزةبةالحةش هادرؤنة ئةو و نةبيت يانبؤ دروســـتكراوة نزيك كـــة بؤماوةييان طةردانةية ئـــةو دةســـتكةوتنيئةو كة ديكة شتيكي هةر دؤزينةوةي

بشكينيت. بوونة هاوشيوةضؤنيــــةتـــي دؤزينـــةوةي -تا كوانتا: كؤمثيوتةري دروستكردنيو بةسادة هةن طرفت زؤر ئيســـتاش

42 سةردةم زانستى 134

بكرين ضارة ناتوانريت كة ؤزيـــةوةئال

كؤمثيوتةريش، بةخيراتريـــن هةتـــاتؤرةي كؤدكردن لةســـةر بؤنموونـــةزانياريةكـــــــــــــان جيهانـــي بـــــؤهةذماري ناتوانريت كـــة (ئينتةرنيت)لةنيو بكريـــت طـــةورة زؤر ذمارةي ضارةسةري ســـةرةكيةكاندا، ذمارةو بؤئـــةوة ثيشـــنياركراو ريشـــةييكؤمثيوتـــةر ديكـــةي طرفتةكانـــيكؤمثيوتةري لةدروستكردني بريتيية

bit بيتيك هـــةر بةجؤريك كوانتـــا،كوانتا ميكانيكي ياساكاني ثةيرةويو بيناكردن لةبةرئةوةي م

بةال بكات،

زؤر كاريكي كوانتايي بيتـــي ةيمامةل

كوانتاييةكاني كؤمثيوتةرة بؤية طرانةلةبيتةكانيان كةم زؤر بريكي ئيســـتاراي نووســـةر هةيـــة، بؤيـــة بةثييكوانتايي كؤمثيوتةريكي دروستكردني

طةورةي زؤر دةنطدانةوةيةكي طونجاوكة زؤر هةن م كةســـاني

بةال دةبيت،

ئةوانة كوبةل نابينن جـــؤرة بةو ئةوة

جؤرة ئـــةو ئةطةر هةتا كـــة يندةل

ئةوا دروســـتكران كؤمثيوتةرانـــةشدةميننةوة خؤيان هةروةك طرفتةكان

نةكةن. زياديش ئةطةربكة خؤتةوة بةكاري - شـــانازيمةزانة: بةكةم ديكة كةســـاني و كارةزياتر طرفتيكـــي دةروونيية ئةمةيانكاريطةري م

بةال بيت، زانستي لةوةي

رةوتي دةبيت لةســـةر زؤر خراثـــيلةطري بؤية زانست ثيشةوةي بةرةوئةطةر كويرتـــرة، ديكة كويرةكانـــيخؤشةويستي و هاريكاري و هاوكاريئةوا زاناكاندا لةنيـــوان نةبيـــت زؤر بـــةردةم ديتـــة طـــةورة كؤســـثي لةبوارة بةتايبةتـــي رةوتي زانســـت

زياتر بوارانة ضونكة ئةو تيؤريةكاندا،زاناكان جةمعي بةدةستة ثيويستيانئةوانة ئةطةر جا دةبيت هاوكاريان ويةكرت كارةكاني و بخوينـــن لةيةكـــرتنةك خؤي بـــؤ ئةوة ســـفر بكةنةوة،و كو كارةساتة

كويرة دةبيت بةل طري

ضونكة زةحمةتة، زؤر ضارةسةريشيكة مرؤظة دةرووني سروشـــتي ئةوة

خراثة. يتخؤي نال بةكاري كةس

طرنطةكانن كويـــرة طري ئةوانـــةزانا دوو ئةو بةالي لةفيزيـــاي تيؤريداطري لةراســـتيدا م

بةال فيزياييـــةوة،

هيجطار نايةن و لةذمـــارة كويرةكاندةرياي لةنيو بةطشتي زانست و زؤرن

بووة. نوقم نادياريداالعربي طؤظاري زانستي لةثاشـــكؤي سوود

ذ.612/12/2009وةرطرياوة

42 سةردةم 135زانستى

بيست ويةكدا لةسةدةي هاوسةرطريي و عيشق

42 سةردةم زانستى 136

لةطرنطرتين يةكيكة هاوسةرطريي،مرؤظيـــك، ذيانـــي رووداوةكانـــييةتي

كؤمةال لةريكةوتنـــي جؤريكـــة

مؤديرينتة و لةســـةردةمي كة جيهانطرتوويةتةبةر، ثـــاش مؤديرينتـــةشو هةســـت هةرضةندة لةرووي جوانيتا ثرؤسةية ئةم كلتووريةوة وسؤزيديارة، كرضـــي ثيوة و

كال رادةيةك

و كاريطةر ـــيرؤل بـــةآلم ناتوانريـــت

طادالةكؤمةل هاوســـةرطيي طرنطـــي

لةبةرضاونةطرييت.بةهؤي كـــة خيـــزان ثيكهاتنـــيدةســـتثيدةكات، هاوســـةرطريييةوةلةبةردةوامبووني هةية كاريطةري ي

رؤل

بةشـــيكة مرؤظايةتيـــدا، مانـــاي و ئةخالقي ثيطةياندني و لةثةروةردةو ذن لةكةسايةتي بةشـــيكة تةنانةتســـةرةكي طةي

كؤمةل ئةوانن كة ثياو

ثيكدةهينن. مرؤظايةتيئةطةر نةضوويـــن ـــةدا

زؤر بةهةل

ببةســـتينةوة طاكؤمةل جيطريبووني

يةكةي بضوكرتيـــن بةهاي و بةنـــرخضونكة خيزانـــةوة، واتـــة طـــا

كؤمةل

خود، ئؤرطاني يـــك لةتواناكانيكؤمةل

طاكؤمةل دابةزينـــي و بةرزبوونـــةوة

خوددا لةدةرووني ئـــةوةوة لةريـــيبةردةوامبوونـــي و طةشـــة دةكـــةنمســـؤطةر مرؤظايةتـــي طـــاي

كؤمةل

هاوســـةرطريي ديـــاردةي دةبيـــت.طا

لةكؤمةل خيـــزان ي

رؤل بةنموونةي

كؤمةآليةتية قاندنيكيخول دادةنريت.

دةكات ناضارمـــان هةرئـــةوةش و هةستيارييةكاني و شيواز و بةشـــيوةثةيوةندي لةبةرامبةر هاوســـةرطريي

ئاشناببني. طاداكؤمةل و تاك

ماأل باخضةيدايك تيدا و باوك خيزان باخضةيةكةمنداآلنيش ةكانيانن،

مندال باخةوانـــي

ئةم ئةم باخةو ميوةكاني خونضةكاني

و منداآلن لةهةست ئةطةر باخضةيةن.بةزووي زؤر ئةوا نةبن، ئاو تير ســـؤزسايةي ئةطةر دةذاكين، و سيسدةبندايك خؤشةويســـتي لةســـؤزو ثـــر كةمبيت، ةكانيان

لةســـةرمندال وباوك

لةسؤزو ئةوا هةســـتي بيبةشـــبوونباخضةية ئةم ي

طول طةآلو خؤشةويستي

ناخي فيكـــرو ئةطةر دةســـوتينيت.و لةمةعريفة ثرنةكريت نةوجةوانـــانلةباغـــي ذياندا، هةرطيز موحيبـــةت،نايةنة و ناثشـــكوون نـــة

ئـــةم طوال

خؤراكي رؤحيي دابينكرنـــي بةرهةم.ثيويســـترت زؤر بةريكوثيكي، منداآلنثيداويســـتي لةدابينكردني و طرنطرتةنيطاي كاتيك

بةآل ئةوان. بؤ جةستةيي

ثر لةميهرةباني باوك لةســـةرضاوانيكاتيك دةكريـــت، بةدي ةكانيـــدا

رؤل

ميهرةباني دايك لةســـؤزو ثر دةستيكاتيك ديت، ةكانيدا

مندال بةسةروقذي

هؤشـــياري و دريذي بةوضان بـــاوانطةشـــةكردني فةزاي ئاطاييـــةوة، و دابني ةكةياندا

مال لةناو ةكانيـــان

مندال

بةضاويكي دةتوانريت ئـــةوا دةكةن،ئةم باشي لةبةرهةمي لةئوميدةوة ثرنة

منداال بةو ثشت و بروانريت خونضانة

ببةسرتيت.قوتابخانة يةكةمني

طرنطرتين و يةكةمـــني خيـــزان،شارســـتاني لةميـــذووي جيطةيـــةكة قوتابخانةية يةكةمني و مرؤظايةتيداتييدا دةكريتةوة و مـــرؤظ تييدا ثييفيري و ذيان بةوانةي دةبيت ئاشـــناثةيرةوكردني و سوكةوت

هةل شيوازي

كانيلةطـــةأل خةل بةرز خورةوشـــتي

كة جيهانيكة دةكريت. مـــاأل ديكةدابةهاي و نرخ ساباتي ئةودا لةذير مرؤظلةنةوةيةكةوة كؤمةآليةتي و ئةخالقي

دةطوازيتةوة. ديكة نةوةيةكي بؤبةهؤي سةردةمةدا لةم بةداخةوة

تارادةيةك تةكنؤلؤذياوة ثيشكةوتنيخراثي بةرةو و ماأل خيزان شريازةيشارةزايان و ئةطةر بريمةندان ضووة،ئةم بؤ وطونجاو خيرا ريطةضارةيةكيئةوا نةدؤزنـــةوة، طةورةية قةيرانـــةجدي قةيراني رووبةرووي مرؤظايةتيبنضينةي سســـتبووني دةبيتـــةوة.درووســـتبووني، دةبيتةهؤي خيزانثةريشـــاني، وكينة، رق زيادبوونـــيقةيراني بةئاســـايش، هةستنةكردنئةمةش لةراستيشـــدا كؤمةآليةتـــي.ي

رؤل و ثةروةردة بةجؤري ثةيوةندي

هةية. خيزانةوةذيان جؤري باشرتين

بضكؤالنةية طايةكيكؤمةل خيـــزان

ثيكديت هاوســـةرطرييةوة كة بةهؤيو فراوان

بووني مندال و بةدرووســـت

لةسةرةتاوة هةر مرؤظ دةبيت. جيطريباشرتين بةنيشـــانةي خيزانيان ذيانيبـــذاردووة.

هةل جـــؤري طوزةرانـــدن

كيو كاتيكدا خةل ســـةردةم لةهةموو

ئـــةم جؤرة ذيانة ثيي، بوون ثابةندكردووة زياد مرؤظي دةستكةوتةكانيضونكة بةخشيووة. زؤري و ســـووديلةسةرطةرداني ثياو و ذن ريطةية بةمدةبيـــت رزطارييـــان بيهودةيـــي و يةتييـــةكان

كؤمةال ثةيوةندييـــة و

خيزانيش ئةنداماني و دةبـــن ثتةوتربةيةكـــةوة باشـــرت بةشـــيوةيةكيخووطرتن لةنيعمةتي دةبةسرتينةوةوو بةلةزةت دريـــذةدان و بةيةكـــديبيبةش ثيكةوةذياني ثرؤذةي جوانيو ثياو ذن ديكـــةوة لةاليةكي نابـــن.كـــة تيايدا خيزانةي ئةو لةســـايةيو لةثةروةردة منداأل خاوةني بوونةتةجوانرتين تيدةكؤشن ئةواندا فيركردنيخؤيان لةدوايي يادطاري و باشـــرتينثةروةردةي هةربؤية ـــن.

ديل بةجيي

ثييانةوة خووطرتن و منـــداآلن جواني

42 سةردةم 137زانستى

لةزةتي ذيانن. لةباشرتين جؤرةكانيثةروةردةكرني مندال خيزان و

بـــؤ كات كردنـــي تةرخـــان دايك لةاليةن منداأل ثةروةردةكردنـــيو باوك طرنطة، بابةتيكـــي و باوكةوةزؤري ي و

ســـةرقال كة بةهؤي دايكيك

بةشـــيكي ناتوانـــن كاروباريانـــةوةثةروةردةكردنـــي بـــؤ كاتةكانيـــانئيدي بكةن، تةرخـــان ةكانيان

مندال

زؤر بارودؤخيكي ضاوةروانـــي نابيتةكانيان،

لةمندال بن ئوميد ثـــر باش و

بةرثرســـيار و ســـؤزدل دايك و باوكي

هةمـــوو لةطـــةأل كـــة كةســـانيكنةكانيان

مندال ذيانـــدا نةهامةتيةكاني

ماندوو و خؤيـــان دةطرن لةبةرضـــاوخؤشطوزةراني دابينكردني بؤ دةكةنبةجواني لةمحةبةت و ثـــر و ذيانيكيدةكـــةن، هةروةهـــا ثةروةردةيـــانبةثـــةروةردةي دةدةن طرنطـــيســـؤزو و رؤحي ئةوان و بةهةســـت

دةطةيةنن، ثييان بةرثرســـياريتيةوةئةوان بةرذةوةندي بـــؤ ئةم كارةش ئةوان ضونكة طاية،

كؤمةل و تـــةواوي

دوارؤذن. نةوةكانيهاوسةرطريي

كؤمةآليةتية، بوونةوةريكي مرؤظخؤي ئارةزووةكاني بتوانيت بؤئةوةيدريذة ذياندا بةردةوامبوونـــي لةطةألبةكؤمةأل ثيويســـتي بةذياني ثيبداتلةطةأل هاوشيوةي كردن ثةيوةندي ورؤحي ئارةزووي طرنطرتين هةية. خؤيو هاوسةرطريي بةهؤي و جةســـتةييبةدةســـتديت. خيزانةوة ثيكهينانيلةثةيوةندي بريتيية هاوســـةرطرييياسايي و رةسمي و ئاييني بةســـتنيبةديهيناني بـــؤ ثيـــاو و نيـــوان ذنثةيوةنديةكي يان هاوبةش. ذيانيكيماوةيةكي بؤ هةميشة يان كة ياساييةلةريي طريبةســـتي كـــة دياري كراودةبةسرتيت ثياو ذن و نيوان تايبةتي

ضيذي كةلةيةكرتي ثيدةدات مافيان وسيكسي ببينن.

كة كاريكة هاوسةرطريي هةروةهاريطةبةثةيوةنديسيكسيدوورةطةزيدةرئةنجامةكاني و دةدريـــت جياوازبرواثيكراو كؤمةآليةتييـــةوة لةروويثيويســـتة كارةش ئةم بـــؤ دةبيت،كؤمةآليةتي دابونةريتـــي رةضـــاوي

بكريت.ذيرانةية كاريكي هاوسةرطريي

شـــياو بـــؤ شـــيواز و شـــيوةيثيـــاو ذن و خـــودي هاوســـةرطرييئةو دارشتني بةآلم دةكةن، درووستيبةسةري ذيانةيلةثةناييةكرتدا جؤرةدةبذيرن

كةسيك هةل ئةوةي ض و دةبةن

و هةية تاييبةتمةندييةكيان جؤرة ض وهاوسةرطريي كةسيك جؤرة ض لةطةألبتوانـــن بطةنة ئةنجـــام دةدةن تـــاتام وبةختةوةري و لوتكةي كامةرانيئةزموون ذيان راســـتةقينةي و ضيذي

42 سةردةم زانستى 138

ئيجطار مةسةلةيةكي ئةمةيان بكةن،تويذ و و ضني طرنطة. فةرهةنط ضـــروو تةنانةت جؤراوجـــؤر و كلتـــوريلةســـةر هةية كاريطةري بؤماوةيـــشلةيةكدي مرؤظةكان بوونـــةوةي نزيكبيطومان ثةيوةندي. و دروســـتكردنيكةس دوو وئةنديشـــةكاني بريكرنةوةئةو نزيكـــن، لةيةكـــةوة بةكةمـــي لةنيوان تةنانـــةت ليكنةضوونـــةش روووةوة لةزؤر كة دووكةسيدووانةشدالةو بابةتةش ئةم كةمة. هاوشـــيوةنذن وثياو كة دةبيت كاتةدا هةستيارترمانط و رؤذ دةيانةويـــت بةدريـــذاييةك ســـايةي لةذير زؤر و ســـاآلنيكي

ذيان ثيكةوة بطوزةرينن. ساباتدامرؤظ ةتدا

لةباشـــرتين حال عيشق

ناتوانيت كـــة الوازدةكات بةجؤريـــكلةخراثرتيـــن بـــدات، ال خـــؤي لـــينةخؤشي ليدةنريت ناوي ةتيشدا

حال

بذاردنيثييـــة هةل بـــةم دةروونـــي،

هاوســـةري طونجاو و شايستة لةثيش

ذيانةوةية، ديكةي مةسةلةيةكي هةروردةكاري و بةبةدواداضوون ثيويستيلةوةية بابةتـــة بةم طرنطـــي هةية، ئةنجامداني ئايـــا بزانيت كة مـــرؤظرادةيـــةك تـــاض هاوســـةرطرييةكةيلةســـةر و برياري ذيرانةية و لةبـــارفشـــاري ئةو هاوســـةريتيية تاضةندهةر كاريك بيطومان بـــووة. دةروونيبذيردرا

هةل راســـت بةشيوةيةكي كة

بةآلم خؤشـــبةختي، دةبيتةمايـــةيواتة بيـــت بةثيضةوانـــةوة ئةطـــةر كيشة يةك دنيا بذاردني نادرووست

هةل

درووست دةكات. بةدواي خؤيداهاوسةرطريي بةبآ بتوانريت رةنطةو لةزؤريك بةســـةرببات ذيان مـــرؤظذياني لةو خؤشـــيانةي كـــة لةنـــاوبيبةش خؤي ثةنهانة، هاوسةرطرييداباشـــرتة ئةوة هيشـــتا بةآلم بكات.هاوســـةرطريييةكي لةثيكهينانـــيلةناو ناضاربيت كـــة بيســـةروبةرةوبطوزةرينيت. ذيان ئازاراردا و طرفت

سؤزداري هاوسةرطرييهاوسةرطرييدا ثةيوةندي لةهةنديكتةنانةت نني هاوتاي يةكرت ثياو و ذننني يةكرت شـــياوي لةهيض روويةكةوةلةبري طرنطةكان وةالنراون و ـــة

و خال

بردؤتةوة. خؤيانيانهاوسةرطريي لةذياني ئامانج ئةطةرناشياوةوة بنةماي نادروست و لةسةربؤرابواردن تةنيا بؤنموونة بنياتبنريتبةدةستهيناني بؤ سيكسي، لةزةتي وطةيشتن بةمةقام بؤ ،

و مال سةروةت

يككؤمةل و...هتد ئـــةوا و ناوبانـــط

وةك طةورة درووست دةبيت، كيشةيئابووري، فةرهةنطي، هةذاري هةذاريهاوسةرطريي زؤرداري. هاوسةرطريي كةم زؤر رةنطـــة ســـؤزداري...هتد.بتوانريت كة ببينريت هاوسةرطرييةكبةدي تيدا عيشـــقي طةورةي وينةيبةرذةوةندي ئةوةشدا لةطةأل و بكريتبكريت. رةضـــاو تيـــادا دوواليةنةيو نةفامانة بةشيوةيةكي كة ئةوانةي

42 سةردةم 139زانستى

هةستن بآ و وةردةطرن ضيذ بةتةنيازوو هةر زؤر بةرامبةر هاوبةشةكةيانلةرزين دةيانهينيتة زســـتان سةرمايشكستي تووشـــي واتة و دةتوينةوة

دةبن.عيشق ضية؟

لةفةلسةفةوة عيشـــق ثيناسةيناســـي

كؤمةل زانســـتي دةطاتة تـــا

ئيمة بةآلم هةية، ثيناسةيةكي زؤرياليةنيةتي تةنيا مةبةستمان يةك ليرةداهاوســـةرطرييدا لةضوارضيـــوةي و ثياو و باســـي ليـــوة دةكةيـــن، ذنلةذير دةتوانن هةردووكيان ثيكـــةوةبطرن. و ئؤقرة ئـــارام ي عيشـــقدا

بال

كة زؤر سؤزداري مةيلي واتا: عيشـــقخؤشةويســـتية مةيلي كات زؤربـــةيثةيوةســـتبوونة و ثةيوةنـــدي يان ثريؤز بةكةســـيكةوة، يان بةشـــتيككةســـيكة، هاورييةتـــي راطرتنـــيرادةي تائةوثةري بةكةسيك بةستن

دل

لةرادةي دةرضـــوون و خؤشويســـتنئاسايي. هاورييةتي

ثةيوةنديةكي راطةياندني عيشـــقدوو كـــة هاوتايـــة و راســـتةقينة هةســـتي بةيةكرت كـــةس بةرامبـــةرزؤريك ســـةردةمة ئـــةم ثيدةكـــةن.كة بؤضوونة ئـــةم دةربارةي لةئيمةهةية، طومانمان هةميشـــةيية عيشقوابري كات زؤربةي ئةوةشـــدا لةطةأللةهةست كة عاشق بوون دةكةينةوةسةرضاوةي مرؤظايةتييةوة و ســـؤزيدةبن ثياو كة عاشق بؤ ذن و طرتووة.كة بيانةويت سرووشتية زؤر شتيكيئةو و دةســـتثيبكةن هاوبةش ذيانيرةزامةندي لةســـةر ثةيوةنديةيـــانلةمةيلي سيكســـي بري و هـــةردووال

بكةنةوة.خراث عيشقي و باش عيشقي

رةنطة لةرةفتاردا باوةر نةبووني

بؤضوونة لةميشكدا درووستبكات ئةوهاوسةراندا لةثةيوةندي عيشـــق كة شـــتيكي ثيويســـت و طرنـــط نيية،نيية. راســـت بـــةآلم هةرطيز ئـــةوةالوازييةكي ةتدا

حال لةباشرتين عيشق

ةتيشدالةخراثرتين حال و خؤنةويستة

دةروونـــي لةنةخؤشـــي بةجؤريـــكبـــةردةوام بؤ عيشـــق ناودةبريـــت.هاوســـةرطريي لةدواي بووني ذيـــانتا كة ثياو و طرنطة. ذن و ثيويســـتدةستثيكردني هاوســـةرطريي و ثيشيةكرتدا ي

دل لةنـــاو هاوبةش، ذيانـــي

و لةئاينـــدةدا نةبـــووة، وجوديـــاندةتوانن كةمرت هاوســـةرطريي لةثاشعيشق ببةن. عيشـــق بةطرنطي ثةي ديارييةكي و خؤشبةختية سةرضاوةيثياو بؤ ذن و ئيالهية كة لةئاسمانةوةبةهاوســـةرطرييةك هاتؤتةخوارةوة،هةردوو عاشـــقانةية تةواو دةووتريتو بناسن بةباشـــي يةكرت كةســـةكةو يةكـــرت لةكةســـايةتي ئاطاداربـــنيةكدي. لةعةيبةكانـــي ضاوبثؤشـــنو لةنووســـةران هةنديك رووةوة لةم بابةتة بةمشـــيوةية ئةم تويذةرةواننيشـــانةي طرنطرتين دةكةن، بةيـــانبذاردني

هةل بؤ دةطةريتـــةوة جودايي

هاوســـةرطريية لةســـةر ئةو يا ة،هةل

و ســـؤزداري ثةيوةنـــدي بنضينـــةيهةروةها درووســـتبووبيت. بةثةلـــةكردووة ئاشـــكرايان تويذينـــةوةكاني

لةســـييةم ســـال كة%30تةآلقةكان

ضونكـــة روودةدةن، هاوســـةرطرييداذياني يةكـــةم ي

ســـال دوو لةماوةي

رووي ئيرت و هاتووة كؤتايي سؤزداريدةردةكةويت كةسةكان راستةقينةيبةرووني خؤيان ذياني و كيشـــةكاني

دةبينن.بري ة

بةهةل لـــةالوةكان هةنديـــك

ئةوان دةكةنةوة، هاوبـــةش لةذياني

دا دةذينهاوسةرطريي لةخةيال لةثيش

لةيةكطةيشتن و لةعيشق باس تةنيا ورووبةرووي ذياني كاتيك بةآلم دةكةن،كة تيدةطةن ئةوكاتة دةبنةوة واقعيسؤزدارييةوةية، اليةني لةثيش واقعدةخوازن ئايندةيان لةهاوسةري الواننيوانيان عيشقي خاتري لةبةر هةميشةبيت. ئةو ي

سوكةوتي بةدل

هةل هةموو

ئةو كة دةكات واطوزةر لةميشـــكيداثيبكات هةســـتي بةتةواوي دةبيـــتلةكةموكورييةكاني، ضاوبثؤشـــيت و هاوســـةرةكةي ثيشـــهاتدا لةهةنديكخؤي سؤزي و بةعيشـــق لةبةرامبةر

دةبينيتةوة. بةتاوانباربؤ بريـــاردان لةكاتي بيطومـــانكةسيك ذيان هيض بذاردني هاوبةشي

هةل

ئةمة ةوة،هةل بكةويتـــة ناكات حةز

نزيكةي5%ئامارةكاني كة لةكاتيكدايةزؤرينةي دةدةن نيشـــان ئةوة تةآلقهاوســـةردا بذاردنـــي

لةهةل ـــك

خةل

بوونةتةوة جدي ةيةكيهةل طرفتاري

ئـــةو بةهـــؤي تةآلقـــةكان و%84 و ثرس بةبي هاوســـةرطرييةوةية كةبةم و دراون ئةنجام باوان ثشـــتطرييهاوســـةرطريي ذياني ماوةي هؤيةوةهةروةهـــا هينـــاوة. كةموكورتـــيزؤربةي كردووة كة ئاماذةشيان بةوةلةثينج هاوبـــةش ليكرتازانـــي ذياني

روودةدات. يةكةمدا يسال

ئةنجـــام داني ئةطـــةر ضؤنيتـــيهاوســـةران لةزؤربةي هاوســـةرطرييوةآلم يـــةك زؤرينةيـــان بثرســـريت،كة ئةوةيـــة ئةويـــش دةدةنـــةوة، ئةمـــةش يةكرتبوويـــن!. عاشـــقي لةكاتي كي

خةل ةية كة

هةل طةورةترين

بذاردنيهةل دةيكات. هاوســـةريطيدا

ذيان نابيت هاوريـــي و يار و هابـــةشو عيشـــق بنضينةي تةنيـــا لةســـةرهةرضةندة درووســـتببيت، سؤزداري

42 سةردةم زانستى 140

بةشـــتيكي لةخؤيدا خـــؤي ئةمةش هةقيقةتي بـــةآلم دادةنريت، راســـتدةردةخـــات بـــؤ ئةوةمـــان

قـــوول

ثايةي بنضينـــة و عيشـــق كـــة تةنيانيية، سةركةوتوو هاوســـةرطريييةكيثةيامي ثةيوةنـــدي و كو عيشـــق

بةل

طونجاو و بـــاش هاوســـةرطريييةكيدةتوانني ئةوةشدا لةطةأل دةطةيةنيت.بابةتةكان تـــةواوي كاتيك كة يـــن

بل

عيشق خؤياندابن لةجيطةي بةراستيبةدواداديت. ثةيوةندي و

تويذينةوةيةكي ثةنســـتي

ستيلداوة لةسةر دا ئةنجام

لةماوةي30سال

لةشارة تةآلق و هاوسةرطريي دؤسيةيوآلتاني و ئةمةريـــكا غةكانـــي

ةبال

قةل

بةدواداضوونيكي ضري ديكةي جيهانلةسةر ساأل ثينج تا لةســـةركردووة،لةســـةر كة ثياو و ذن ثينـــج هـــةزارهاوسةرطرييان عاشـــقبوون بنضينةيدةركةوتـــووة بـــؤي ئةنجـــام داوة،تـــةآلق لةسةرانســـةري دادطاكانـــيثياوانةي و ذن ثـــرة لـــةو جيهانـــدايةكديـــان زؤر وةك كـــة رؤذطاريـــكبةيةك خؤيـــان و خؤشدةويســـتووةو بينيوةتةوة جةســـتةدا لةدوو طيانة شـــريينانةوة

ئةم خةيال بةهؤي هةر

ئيستاش و داوة ئةنجام هاوسةرطرييانو يةكرتن ديرينةي دووذمنـــي يي

دةل

و يةكرتيان كوشـــتووة باوكي ييدةل

بؤ كيشـــاوةهةل لةيةكرت خةنجةريان

ئـــةوان بةرقوكينةوة ةكردنـــةوة!تؤل

راوةســـتاوون، يةكرتدا لةبةرامبةرييةكيكة عيشق ضريؤكةكاني هةربؤية

مرؤظ. داهينةرةكاني لةخراثرتينذن نيوان عيشـــقي ئةوةوة بةاليهةية ئةوةشـــي نيية، وجودي و ثياوخةياآلتيك هيض و خةياآلتة و بؤضووننامينيتةوة. جاويداني بؤضوونيكيش ونيية سةرسورهينةر شتيكي لةبةرئةوة

ئةمةريكادا لةوآلتي دةبينني تةنيا كةعاشق، 93 هاوسةرطريي 100 لةهةر

دةبنةوة. شكستي رووبةرووي يانعاشقانة هاوسةرطريي زيانةكاني

زؤربةي لةناوضووني و ليكـــرتازانلةرؤذان رؤذيـــك كة ئـــةو خيزانانةيكة زيانة يةكةمني يةكرتبوون عاشقينالؤذيكانة و نابةجآ هاوســـةرطرييوا هةنديجار روودانـــي. دةبيتةهـــؤيعيشـــقة جؤرة ئةم كة دةكةويت ريئةنجامداني ئاســـتي ناطاتة و ناكامةلةطـــةأل هاوســـةرطريي، ثرؤســـةيتووش دةبيتةهؤي دةبينني ئةوةشدادةرووني وةك ثشيوي بوون بةهةنديكتةنانةت و لةذيان نائوميدي خةمؤكيديكـــةش هةنديكـــي خؤكوشـــتن،وتوندوتيذي زةبروزةنـــط دووضاريدةيانةويت لةم يـــان بةهؤيةوة دةبنكة نةيانتوانيووة ئةو شتةي ريطةيةوةبكةنةوة. قةرةبووي بينن بةدةســـتيلةناو زؤربـــةي كات رؤذانة هةربؤيـــةبةرضاو ئـــةم بابةتةمان رؤذنامةكاندابةنـــاوي كةســـيك دةكةويـــت كـــةعاشقانةوة ثةيوةندي و خؤشةويستيكـــة كوشـــتووة خؤشةويســـتةكةينةخؤشي و شيتي نيشـــانةي ئةمةشة

بةهةل ئةو كةســـانةية كة دةرووني

لينراوة. عاشقيان ناوييت: عيشق

دةل ثةنســـتي

ســـتيل

تيطةيشـــتني لةبؤضوون و جؤريكـــةيت:

دةل طيدنز-يش هةروةها مرؤظ،

بـــةآلم دةروونيـــة، نةخؤشـــيةكيهاوســـةرطريي ئةطةر بيت هةرضيةكلؤذيك و

ئةقل بنضينةي لةســـةر زياتر

طونجاوتربيت، و داكوتابيت ريشـــةيثتةوتردةبيت، خيزان ريشـــةي ئةواغةيرة رةفتاري بنضينةي لةسةر هةتائةوا بووبيـــت دروســـت نيـــش

ئةقال

روودةدات. زياتر خيزان ليكبضراني

هاوسةر هةلبذاردني و خاوةنداريتيبؤ ديكـــة طرنطـــي ثيوةريكـــيو رةفتـــار هاوســـةر بذاردنـــي

هةل

و كض واتـــا خيزانيـــة، دابونةريتـــيثةروةردة لةخيزانيكـــدا كاتيك كـــورريكوثيك بةشـــيوازيكي دةبـــن كـــةخاوةني كردبن ـــدا

ةيـــان لةطةل

مامةل

ســـؤزبندل و

ئاقل باوكيكي و و دايك

لةثيناو وجوديانـــةوة كة بةهةمـــووةكانيان

مندال طةورةبووني و طةشـــة

ريورةسميئةخالقي تيدةكؤشابن،ئةوافيردةبن خؤيانةوة دايكـــي و لةباوكو ســـةختي رووبوونةوةي و لةبةرةولةســـةر هةرطيز ذيان نةهامةتيةكانيثابةند هةروةها النادةن، راســـت رييكةسايةتي ئابروو بةثاراســـتني دةبن

يةكرتيشةوة. و خؤيانجوان خورةوشتي

لةضوارضيوةي خيزاندا ثيويســـتةبةيةكـــةوة هـــةردوو ثيـــاو و ذن هةموو لةثيش و رةفتاري ئةخالقـــيلةخؤبووردة و نةرمونيـــان شـــتيكداةيةكي

هةل يةكيكيان بن و هةركاتيـــك

خيرا كـــرد، ديكة ئـــةوي بةرامبـــةرلةطفتوطؤي و بكات ليبـــووردن داوايبةدووربطريت، ضونكة خـــؤي نابةجآخؤشةويســـتي و ريز وانةبيت ئةطةرلةشوينيان و نامينيت يةكرت بةرامبةررةط رقوكينـــة و دووذمنايةتـــيكاتيشـــدا لةهةمـــان دادةكوتيـــت.ثؤزشي بةرامبةريش كةسي ثيويستةبكات. قةبووأل ةضووةكة

كةسي بةهةل

ئابووري كؤمةآليةتي و طونجاندنيكة كـــورةي كض و ئةو ثيويســـتةهاوســـةرطريي ثيكةوة دةيانةويـــتلةرووي وايـــة باشـــرت بدةن، ئةنجامتارادةيةك ئابـــووري و كؤمةآليةتـــيو دايك و باوك واتا يةكرتبـــن، هاوتايخويندن كار و لةاليةني كةسوكاريان

42 سةردةم 141زانستى

و دابوونةريت و بةرطثؤشـــني و جل وئوتؤمبيل و ناوماأل ثيويســـتي و ماألتارادةيـــةك ديكـــةش و زؤر شـــتيئةمةش بيطومان لةيةكةوة نزيكـــنب.و كض ئةطةر ئيـــرت ئـــةوة ناطةيةنيتجياوازدابوون زؤر لةئاستيكي كوريككو

بةل نابـــن، هةرطيـــز خؤشـــبةخت

هاوســـةرطريية جـــؤرة ئةو كاتيـــكثياو و ذن دةبيت كـــة ســـةركةوتووو طرتبيت لةبةرضاو شتةكانيان ثيشرتلةيةكرتي ليهاتووانةوة و بةشارةزايي

بووبنةوة. نزيكو خويندةواري لةرووي شياو

تيطةيشتنةوةخويندةواري لةرووي هوشـــياريلةبةردةوام يارمةتي و رؤشـــنبرييةوةيكي طرنط

رؤل هاوســـةرطرييدا بووني

لـــةرووي كة كةســـانيك دةبينيـــت.دوورن، لةيةكةوة زؤر خويندةوارييةوةقســـةي يةكرتي ناتوانن كات زؤربةيشـــةرو ســـةرئةنجام بكةن و قةبووألدةستثيدةكةن. ناكؤكيةكان ئاذاوةو

ثياو و ذن هاوبةشينةبـــوون

دوودل و ئاشـــنــــايي

ماـ لةبةرضاوطرتنـــي بذاردنـــدالةهةل

سةركةوتن هاندانييةكرتيبؤ يةكرتي،لةثيش ذياندا، طريوطرفتةكاني بةسةرلـــةبةرضاوطرتنـــي هةموويشـــيةوةكارطـــةري باشـــة خوورةوشـــتيسةركةوتني هةية لةســـةر طةورةيانخيزان ضونكـــة ذياني هاوســـةريتي،ريزو و بةخؤشةويستي ثيويستي زؤرو فيداكاري و ـــة

لةهةل و ضاوثؤشـــني

هةية. نةرموونياني و ليبوردن رؤحيلةشـــي تةندروســـتي هةروةك ضؤنتةواو ثيويستي بةريذةي خويني مرؤظضاالكنب ئةندامةكاني هةموو تا هةيةلةخيزانيشـــدا طةشـــةونما، ةو

لةجول

كارو تواناي هيزو ئةوةي بةوشيوةية

دةبةخشـــيت بةئةنداماني كؤشـــشجوانة. رةفتاري

بةهادانان و ريزذن لةنيوان كـــة ديكة يكـــي

خال

هاوبةشـــة، ريزليطرتنـــي و ثيـــاوداثيويســـتة ثيـــاو و ذن يةكرتيـــة.ض رابطرن، خؤيـــان ريزي هةميشـــةلـــةدةرةوةي بن يان خيزاندا لةنـــاوشـــةر زؤري زؤربةي ضونكة بن، دا

مال

خيزان ضوارضيوةي نـــاو و ئاذاوةيثياو و ذن كة دةســـتثيدةكات كاتيكالنةمابيت. يةكرتيان حورمةتي و ريزلةسةرةتاي هاوسةريتييةوة ثيويستةدابنين بؤيةكرتي بةها و ريز ثياو و ذنجؤرة هةموو لةوتني بكةونةوة دوور وبي ريزي نواندني و وشةيةكي نةشياوهةميشـــة و خؤيان يةكرتي بةرامبةرو بن بةريز ثةيوةنديياندا و لةرةفتار

بةكاربينن. جوان وشةيلةرادةبةدةر ضاوةرواني

ئارامي لـــةو بابةتانةي كة يةكيكبةخيزان ئاســـوودةيي و نةوايي

دل و

ريذةي لةبةرضاوطرتني دةبةخشيت،هةريةك ثيـــاوة و خواســـتةكاني ذنكة ئاشـــكراية ديكة. ئةوي بةرامبةرلةيةكرت جيـــاوازن بةطشـــتي ك

خةل

لةطةل تاكيـــك هةر و خواســـتةكانيجياوازييان هةية. ديكـــةدا يةكيكـــيو تيطةيشتن و هةســـتكردن لةرووينني يةكســـان مرؤظةكان زانياريـــةوةرادةي ثيويســـتة هةربؤية بةيةكدي،ضاوةروانـــي لةيةكـــرت و ثيشـــبينيلةتواناي كة نةبيت ئةوةندة ثيويستة

نةبيت. بةرامبةرداتاكةكةسي و دةرووني جياوازي

لةرووي كة لةوةي جطة ثياو و ذندةروونناسان جياوازن، جةستةييةوةلةرووي كـــة بةوةشـــداوة ئاماذةيانهةيـــة. جياوازيـــان دةروونيشـــةوة

رةطةزايةتي، لةجياوازي جطة هةروةهاغةريزةوة لةرووي هةرضةنـــدة مرؤظكةســـاني تةنانةت بةآلم يةكســـانن،هيز و سروشت لةرووي هاورةطةزيشهؤشي و توانايي و جةستةيي تواناي وسوكةوت

لةهةل تةنانةت و دةرووني و

جياوازيان كؤمةآليةتيشدا رةفتاري وهةية.

دةكةونة هاوســـةران هةنديجـــارةوة كاتيك هاوسةرةكانيان

هةل جؤريك

ديكة بةراوورد كةســـاني بةهاوسةريلةســـةر زانايـــان جةخت دةكـــةن، و لةذن هةريةك كـــة دةكةنةوة ئةوةدةرووني بةاليةنـــي ثيويســـتة ثياو ببيت ئاشـــنا خـــؤي هاوســـةرةكةيدةدات شتيك بةض طرنطي ئةو تابزانيتئةو الي شـــتةطرنطةكان و سيستميدةتوانن ثيدانة طرنطـــي بةم ضؤنة؟ئارامرت خؤبســـازينن و ذيانيكي زياتر

بةسةربةرن.طرنطةكان هؤكارة

اليةنةوة كاركردن لةزؤر كاركردن:دةرووني لةســـةر وكاريطةرة طرنـــطكؤمةآليةتي. و خيزاني ذياني و مرؤظنيازةكاني بةهيزترين و بنياترتين كارئةم فيسيؤلؤذيية، وئارةزووي مرؤييو شـــت دةطريتةوة زؤر ئارةزووةشئؤرطانيزمدا. لةثاراستني هةية ي

رؤل

بةجؤريـــك بيـــكاري ئاشـــكرايةلةنةخؤشيكؤمةآليةتيهةذماردةكريتلةو مـــرؤظ ئامانجيكة نيشـــانةي و لوتكةي بطاتـــة دةتوانيت رييـــةوةئاسايش و ئارةزووةكاني و سةركةوتنبةراستي بةدةســـتبينيت، ئازادي و دةوروبةري لةشتةكاني ببينييت ضيذ

لةدةرةوةيدا. ض لةناوةوةو ضزؤر كاريطةري بةكورتي بيـــكاريتةواوي و لةســـةر تـــاك خراثي هةيةئةو تا طا،

كؤمةل و خيـــزان ئةنداماني

42 سةردةم زانستى 142

و ئاســـايي كةلةذياني ئةندازةيـــةيدةتوانيت وجودي كيـــدا

خةل زؤربةي

مةترســـيةوة. بخاتـــة مرؤظايةتـــيكاريطةريـــي كار، بةثيضةوانةشـــةوةو مرؤظ هةية لةســـةر بيئةنـــدازةيهةر بةذياني دةبةخشـــيت جوانـــي

تاكيك.بةردةوامـــي رةحـــم: ســـيلةي بةريذةي تاكـــةكان نيوان ثةيوةندي

كـــي زياد شـــادماني خةل 85% وزة و

بوونةوةريكي مرؤظ ضونكـــة دةكات.و زؤربةي ثيويستيةكاني كؤمةآليةتييةكؤمةآليةتيةوة ثةيوةنـــدي بةهـــؤيتاك ثةيوةستبووني بةدةســـتدينيت.طرووثيش هاورييةتـــي و بةطـــرووثمرؤييةي ثةيوةنديـــة بةتـــاك، ئـــةولةراســـتيدا ريكدةخات.. نيوانيـــانئينســـانةكان طونجاوي ثةيوةنـــديو ئاسوودةيي نيازةكاني طادا،

لةكؤمةل

و ثايةدار دةكات و و ئارامي ئاسايشسيلةي لةطومرايي. دةثاريزيت مرؤظ

بةنيشانةي خيزاني ثةيوةندي رةحمكةســـوكار و طةيةكي بضكؤالنة

كؤمةل

طةشرت زؤر و فراوانرت بازنةيةكي لةنيوروو. دةخاتة جوانرت و

ســـؤزداريي: طـــــؤرينـــةوةيذيانـــي ديكـــةي ثيويســـتيةكيسؤزداريية طؤرينةوةي هاوســـةريتيةكةســـيك هةموو ثياودا، و ذن لةنيوانسؤزة و بةخؤشةويســـتي ثيويستي و هةســـت ئـــةم ويـــراي ثيويســـتيبؤ دروست كردني ثةيوةندي سؤزانةكةســـاني لةطـــةأل خؤشةويســـتيئةم بةدةســـتهيناني بـــؤ ديكـــةدا.هةموو لةثيش مـــرؤظ ثيويســـتيانةبةخؤشةويستي ثيويســـتي كةسيكدابيت باو وا دةشـــيت خيزانةكةيةتي،ســـؤزدارييةوة لةرووي ثياو و كة ذنلةثياو بـــن، وا بزانريت كة ذن جياوازثيويســـتي زياتر هةربؤية ترة عاتفيم

بةال هةية، ســـؤزداري بةثةيوةندي

ثياو كـــة ناطةيةنيت ئـــةوة ئةمـــة

خؤشةويستي و بةســـؤز ثيويســـتيدايكانداية لةئةستؤي لةبةرئةوة نيية.ةكانيانـــدا

مندال لةثةروةردةكردنـــي

بكةن، خؤشةويستيان و ســـؤز فيريثيـــاو و ذن ثيويســـتة هةروةهـــاهاوسةرةكانياندا لةطةأل هةردووكيانبكةن، ســـؤزداري اليةني رةضـــاويخؤشةويستي ناذي. بي ضونكة مرؤظ

ريزطرتنتواناكاني بةباشي كامأل ئينسانيلةنـــاو ديـــارة خـــؤي دةناســـيت وخؤناسينةش جؤرة ئةم طاكةيدا

كؤمةل

كةسةكة ريز كة بةدةســـتديت كاتيكبةرامبةري و كةســـاني خؤي و نرخيطرتن ريز يـــت:

دةل ماســـلؤ رابطريت.

مرؤظ لةاليةن خـــود بؤ و بةهاداناندةوروبةريشيةوة كةساني و خؤيةوةسةرةكيةكاني لةثيويســـتية يةكيكةعيزةتي لةخؤ ريزطرتن ضونكـــة تاك،لةبةرامبةر تاك دةبةخشـــيتة نةفسهةســـت مرؤظ كاتيـــك كيـــدا،

خةل

42 سةردةم 143زانستى

دةوروبةري الي دةكات خؤي بةبةهايبةكامةراني هةست و دةبيت خؤش

دل

باوةربةخؤبوونة مرؤظ ئةم دةكات وسةرليشواوي و دةخاتةوة لةقني دوور

بةذيان. دةبيت طةرمدل و

زؤرترين ئةو شوينةية كة خيزانو دةبةين بةســـةر تيادا ذياني كاتـــيهةست دةتوانيت خيزاندا لةناو مرؤظزياتر و باشـــرت نةفســـي بةعزةتـــي

بكات.ئةو يت:

دةل ماســـلؤ هةروةهـــا

لةاليةن بةريزليطرتنة حةزي كةسةيهةســـتي ئةوة ديكـــةوة كةســـاني راطرتووة، خؤي بةرز نةفسي عيزةتيكية.

خةل ريزي شايستةي بةراستيشسيكسيةوة لةرووي جياوازي

ثيـــاو لـــةرووي و ذن ئاشـــكرايةلـــةرووي و جةســـتةيي ثيكهاتـــةيو... بريكردنةوة توانـــاي و دةروونيهةية، زؤريـــان جياوازييةكي هتـــد،وناكؤكي جةنط سةرةكي هؤكاريكيئازار و ملمالنيكان و بةردةوامبوونـــيو ذن لةنيوان رؤحي وئةشـــكةنجةي

دةطريتةوة. ئةم خاآلنة ثياودابـــةكارة ذنةكانيـــان ثيـــاوان دةسةنطينن،

هةل خؤيان تايبةتيةكاني

بةخؤيان هاوســـةرةكانيان ذنانيـــشجـــؤرة ئـــةم دةكـــةن. بـــةراورد هةســـتي زؤركات ســـةنطاندنةش

هةل

درؤكردن ئارةزووي يان قينةبةرايةتيدرووست دةكات.

ذن ثةيوةســـتبووني مةســـةلةيلةرووي ثيـــاو و ئازادي بةثيـــاوةوةكاريكـــي سةربةســـتيةوة لـــةروويبؤ ذن دةروونـــي اليةني ئاســـايية، وةك بةكةســـيكةوة ثةيوةستبوونذن ضونكـــة ليهاتـــووة، خوويةكـــيلةتةنيايي فيركراوة وا طـــةدا

لةكؤمةل

لةثةيوةنديكـــردن بؤيـــة برتســـيت،

ثياو بةآلم كارامةترة، كيداخةل لةطةأل

و ســـةربةخؤيية و بةئازادي حـــةزيبؤ كةساني ديكة كاتيكيش ئارةزوويهةست دةبينيت ثيي ثيبةستن ثشت

دةكات. بةدةسةآلتبابةت رووبوونةوةي لةبةرةو ذنانزياتر و ئاطـــادارن زياتر و كيشـــةكاندةكةن، ســـوكةوت

هةل بةهةســـتةوة

لةرووبةرووبوونةوةيان ثيـــاوان بةآلمبابةتةكان بةشيوةيةكي باشرت كيشة و

كاردةكةن. لؤذيكرت و دةروانن تييكةمدووتر لةثةيوةنديـــدا ثياوانكةمـــرت و دةدةن خؤيـــان نيشـــانو دةكةن بـــاس لةهةســـتي خؤيـــانبةآلم دةنوينن، درووست كاردانةوةيهةية زياتريان قسةكردني تواناي ذنانثةيوةندييةكان لةئةنجامـــي و زياترسروشـــتي هةروةهـــا نـــةوة.

دةكؤل

اليةنةكاني ســـةرجةم ذنان ئةخالقيهةست و دةطريت لةبةرضاو ثةيوةنديبةرامبةر دةكات بةبةرثرســـياريتي

ديكة. كةسانيكة زؤرينةي لةزنجرية بابةتةكانيثةيوةندي ي

رؤل بيئاطان، ليـــي ك

خةل

ضونكة ثياودا، ذن و لةنيوان سيكسيةلةسةر طةورةي كاريطةري بابةتة ئةمضيذي لةنيو هةية. كةسةكة دوو ذيانيناطات بةضيذي ضيذيك غةريزيـــدا هيضجطة سيكسي مةيلي طرنطي سيكسي،سيكسي، ئارةزووي لةبةدةستهينانيو فيكري تاك لـــةرووي ئةخالقـــي ودةكات بةئارامي هةست دةروونيشةوةنما نةشء و طةشة و ثيويســـتيةكاني

دةبيت. دةكاتلةثةيوةندي ثيـــاو و ذن ئةطـــةرئةوا بـــن رازي خؤيـــان سيكســـيدادةبن، رازي خؤشيان خيزاني لةذيانيبن ئةوا نـــارازي رووةوة ئةطةر لـــةمو بةئارامي هةست خيزانياندا لةذياني

لةراستيدا ضونكة ناكةن، رةزامةنديهةية. كةموكوريان

بنضينةي دةبيتة سيكسي كيشةيناو و دذواريةكاني لةكيشـــة زؤريـــككاتيك بةشيوةيةكي و ثياو ذن خيزان،نيوانيان سيكسي لةثةيوةندي راستهةست كردن لةجياتي ئةوا رازي نابن،شةرو دووضاري ئاســـايش و بةئاراميئةم كارةش دةمارطرييدةبنو و ئاذاوةليدةكةويتةوة، لةبةر ناخؤشي ديكةيلةثةيوةندي ضيذوةرطرتن ئةم هؤيـــةثيـــاودا و ذن لةنيـــوان سيكســـي سةر بؤ هةية راستةوخؤي كاريطةري

خيزاني. ذيانيبةخؤ طرنطيدان

ثيداويســـتيةكي خؤرازاندنـــةوةدا

لةمال بةآلم خيزانية، ذيانـــي ديكةي

بةكاروباري يســـةرقال لةبةر مـــرؤظ

بـــةم طرنطـــي كةمـــرت ذيانـــةوة زياتر كي

خةل لةكاتيكدا اليةنةدةدات.

خؤدةرخســـتن بؤ دا مال لةدةرةوةي

بةرز بةهايان نـــرخ و واية يـــان يا ثيلةكاتيكدا خؤدةرازيننةوة! دةبيتةوةدا

لةمال طرنطيـــدان بةم اليةنة بايةخي

لةدةرةوة. نيية كةمرتبةرنامةدانان و ثالن

و ئةركةكانمان جيبةجيكردني بؤ ئةنجامداني و بردن بةسةر كات هاوكاتضاالكييانـــةي ئـــةو و طةشـــتوطوزارثيمان ثشـــووةكاندا لةكاتـــي كـــة لةذياندا بيكةين، ثيويســـتة خؤشـــةبةرنامةيةكي و بدةين بـــةكات طرنطيتابتوانـــني هةبيـــت، ريكوثيكمـــانكاتةكانمان لةذياندا بةئاســـوودةيي لةبةرنامةكاني بةمةش بكةين. دابةشدريذخايةنةكاني لةبةرنامـــة و رؤذانةو دةبني ضـــاالك و ضوســـت ذيانماندابؤ طشت دةبيت ثيويســـتمان وزةي

ضاالكيةكانمان.

42 سةردةم زانستى 144

سةرطةرميطةيشـــتن بـــؤ لةطـــةأل ئـــةوةيبةهةول ثيويســـتيمان بةئامانجةكانكةس، هةنديـــك و كؤشـــش هةيـــة،ثيويســـت بةشـــتيكي ســـةرطةرميليي لةبيكاري جؤريـــك و وةك نازانني

ك و بةتال

دةروانن و بةشتيكي بيكةل

كةســـانةش ئةو تةنانةت دادةنيـــن،دادةنين، ثيويســـتي كة بةشـــتيكيبابةتة ئةم ذيانةوة ي

ســـةرقال بةهؤي

هةنديك ثيويستة دةخةن، ثشـــتطويو بكةين تةرخـــان حةوانة كات بـــؤو خؤمان خؤبدزينةوة لةكاري سةختدواتر تا بةشتيكةوة، بكةين سةرطةرمو بينةوة ضاالك لةكارةكةماندا زياتـــر

بيت. زياتر بةرهةممانثيويستة كة ديكة طرنطي يكي

خال

هةنديك كة ئةوةية ثيبدةين ئاماذةيبةجؤريك كاركـــردن كـــةس خـــؤيخؤشـــي دادةنيت، و لةســـةرطةرميبؤ هؤكاريكة كاركردن خؤي كة راستةناوي بةآلم لةهةمان كاتيشدا ضاالكي،كارة، ئةويش كـــة كار بةخؤيةوةيـــةتةنانةت سةرطةرميدا لةطةأل ئةمةشهةية، زؤريان جياوازيةكي لةماناشداهيض ســـةرطةرميدا لةكاتـــي ضونكة و وجودي نيية ئةركيك بةنيشانةي كارو خؤشي ةتيكي ضيذبةخش

تةنيا حال

بةسةردةبةيت.شادماني

رةمزي لةكتيبـــي كارينطي ديـــلئيـــوة يـــت:

دةل ســـةركةوتن-دا

بدةن ئةنجامي ويســـتان هةركاريـــكلةخؤتانـــدا تايبةتـــي هةســـتيكيئةنجـــام ئـــةو كارة درووســـتبكةن،بتان بوون بةحةسرةتيةوة كة بدةنويســـتت ئةطةر بؤنموونـــة كردايـــة،خؤتان بكةيت بةخؤشبةختي هةستبزانة خؤشبةخت بةكةسيكي بةراستي

و ضوست و بةخةندة دةم هةميشة وخؤت ئةوكاتة بة، خؤشـــحاأل و ضاالكبةراستي دةبينيتةوةو بةوشـــيوةيةشـــادماني و بةبةختةوةري هةســـتكةسيكي وةك تؤ كة كاتيك دةكةيت،زؤر بةزوويي نا هةنطـــاوت بةختةوةربةراستي كة دةكةيت هةست لةخؤتائةطـــةر بةختةوةريـــت، كةســـيكيئةو بيزارنةبيت و بيتاقةت دةتةويـــتو

خؤشـــحال كة بـــدة كارة ئةنجـــام

ضاالكت دةكات.كاتيكي تايبةت

تـــةواوي كاتي ئةمـــرؤ زؤربـــةيتيدةثةريت، بةبيئاطا خيزان ئةندامانيملمالنيي كاركـــردن، بـــي ســـنووريتاكةكةســـي، ســـةرطةرمي فيكري، قوآلني

هةل لةم ســـةردةمةدا بةهـــؤي

زؤرينةي ميشـــكي كـــة زانياريـــةوةكردووة،

مةشـــخول بةخؤوة كـــي

خةل

ثةيوةندي تةكنةلؤذياوة بةهؤي زياترهةتـــا دراوســـيتي و و و خزمايةتـــيو كةمكردؤتـــةوة خيزانةكانيشـــيمرؤظةكانـــي خســـتؤتة تةكنؤلؤذيـــارةنطي كاأل و خؤيـــةوة ركيفي ذيـــرشارةزايان رووةوة لةم كردونةتةوة.لةهةر رةنطة كة ثيرادةطةيةنن وامانو هاوســـةر لةطةأل دةرفةتيكـــدا بيتثةيوةندي خيـــزان طشـــت ئةندامانيو درووستببيتةوة سؤزداري و طفتوطؤكاتيكي يان هةفتةيةك يا رؤذيك هةموودةربارةي طفتوطـــؤ بؤ دياري كـــراوو كيشـــة و دةردةدأل كردن بابـــةتبطرييت. لةبةرضاو هاوســـةران لةطةألتيكشكاني هؤكاري ترين ســـةرةكيو بةرنامةيي بـــي مرؤيي ثةيوةنـــديناتوانني ضونكة كاتة، نةبووني دابنيثيالني و لةملمالنيكان بكةينةوة بـــريدةروونناســـان بةبرواي بؤ دابريذين،هـــؤي دةبيتـــة كات ثؤلينكردنـــي

و رؤحيي ثةريشـــاني كةمبوونةوةيمرؤظ. جةستةيي

طةشبينيتوانايخؤت تةواويهيزو ثيويستةتواناكان هيزو لوتكةي و بخةيتةطـــةربةطةشـــبينيةوة تاقـــي بكةيتـــةوة،ضونكة خيـــزان، ئةنداماني بروانـــةخؤشـــي و بةدةســـتهيناني ئارامـــيثةيوةســـتة زؤر رادةيةكي تا لةذيانداتيروانيني ئيمة و بريكردنةوة بةجؤريدةروونناسان بةرووداوةكان. بةرامبةرلةهـــؤكارة بةيةكيـــك خؤنةناســـنيدةروونني فشاري لةسةر كاريطةرةكانو طةشبيني و بةخؤناســـني دادةنين.ســـةرباري بابةتة، بةم قوأل باوةريكة سةختيةكاني كيشمةكيش و ئةوةيبارودؤخي دةرةوينةوة، ريمـــان دينة

دةكات. بةهيز مادديشمانةتيك

بةخةسل طةشـــبينى جيلمان

لةسةر بنضينةي كيخةل دادةنيت كة

سةركةوتني شكســـت و روانينة ئةو طةشبني كةســـي تيدةثةرينن. خؤيانبةطؤرانيكي شكســـتيك جؤرة هةمووباوةرةداية دةبينيت و لةو سرووشتيلةذياندا دةتوانيت ديكـــة كة جاريكيبةدةســـتبينيتةوة، ســـةركـــةوتنرةشبني لةكاتيكدا كة كةســـي ئةمةبةتاوانبار خؤي شكســـتدا لةبةرامبةرشكســـتي لةوةش جطة دةزانيـــت، بـــؤ دةطةرينيتـــةوة ســـةرنةكةوتنتايبةت هؤكاريكي يا شتيك يا كةسيكنابةجيش دةكاتة و طؤراني بةخـــؤي

بةهانة.عةال و: كةذاأل

سةرضاوةhttp://www.modava.ir

42 سةردةم 145زانستى

بةريتانيةكان و مانيئةل تويذةرة

زيادبووني ئةوةي ئةنجامي طةيشتنةبريؤكســـيدي طـــرياوةي دةردانـــيهـــؤكاري ديارتريـــن هايدرؤجـــنيبةســـاآل

لةطةل بوونة ســـةر ســـثي

ديكة هؤكارةكاني بـــةآلم ضوونـــدا، و دةرووني بةهـــؤكارة ثةيوةســـتنبؤماوةييةكانةوة، ماددةيبريؤكسيديروونة هايدرؤجنيH2O2طرياوةيةكيثيست كاريطةريلةسةر لةئاو قورسرتةطرياوةيةكة دةيســـوتينيت، و هةيـــةبةر ئةطةر ســـوتاندني زؤرة توانـــاي

100 ثلةي (نزيكةي بكةويت طةرمـــيبؤياخ لةثةيتـــي3%دا بـــؤ ســـةدي)،كةرةوةيةكي ثاكذ وةك و قـــذ كردنيهةروةها بةكاردةهينريت، ثزيشكيشموشـــةكي ســـوتةمةنييةكي وةك

(ســـةرضاوةيةكي بةكاردةهينريـــتسوتاندني). ئاساني لةبةر ئؤكسجينةئـــةم ماددةية تواناي ســـوتاندنثريبوون

لةطةل هةية، وتةقاندنةوةي

زياتر يةكةي ثةيتي بةتةمةندا وضوونرووداني دةبيتةهؤي وئةوةش دةبيتســـثي ســـةر و كيميايةكان كارليكة

بوون.يةكةمجارة بؤ باســـة شـــايةنيبوون ســـثي ســـةر نهيني زانايـــان لةتويذينةوةيةكدا دةكةن، ئاشـــكرائةمريكيدا ASEBي لةطؤظـــاري كة ديكةر هاينز ثرؤفيسؤر بآلوكراوةتةوةكة زيندةطي فيزيـــاي لةثةيمانطايطؤتانبيرطة، يؤهانس بةزانكؤي سةرتويذينةوةيةي ئةو كردووة ئاشكرايبرادفؤرد زانكـــؤي كـــة تويذةرانـــي

تيدا بةشـــدارييان بةريتانيا لةوآلتـــيريوشوينةكاني يةكةمجارة بؤ كردووةبؤ رةنطي طؤريني يان سثي بوون سةر

بكريت. وئاشكرا بناسريت سثيهايدرؤجني بريؤكسيدي طرياوةيسةر سثي كة تواناي ناســـراوة بةوةي

خال لةبةرئـــةوة هةر هةية كردنـــي

تيمي بوو، تويذينةوةكة دةســـتثيكيلةطةل دةركةوت بؤيان تويذينةوةكةئةم بةساآلضوونيدا و مرؤظـ ثريبوونيضةند ريذةكةي و دةكات زياد ماددةيةجةســـتةيي تواناي و دةبيت بةرامبةركة بةشـــيوةيةك دةبيتـــةوة كـــةم بؤسةر بطؤردريت بةئاساني ت ناتوانريئؤكســـجني، ئةوةش و ئاو شـــيوةيوريطةنةدان قةدةغةكردن دةبيتةهؤيكة ميالنني بةكؤبوونةوةي مـــاددةي

سثي بوو؟ بؤضي سةرم

42 سةردةم زانستى 146

ئةوةي دةريدةدةن، رةنطة خانةكانميالنني واتة ماددةية ئةم باسة جييوثيست ضاو و قذ رةنطي سةرضاوةي

ثيكدةهينيت.لةســـآ ضني موو دةبينريت وةكدووةم و يةكـــةم ثيكهاتووة، ضينيميالنني يان رةنطةكان رةنطـــاو مادةكـــة رةنـــط بةمووةكة دةطـــرن

هةل

هةية ميالنني جؤر دوو دةبةخشـــيت،تيكةل ريـــذةي و تـــؤخ، بةثيي

كال

دةطريت، رةنط مووةكة بوونةكةيانروودةدات كاتةدا لـــةو ئةم كردارةشدةبيت دايكيـــدا لةســـكي كة كؤرثةتا دةبيـــت بـــةردةوام يـــدا

و لةطةل

ثريدةبيت.ذمارةيةك كاريطـــةري لةذير موو زيـــاد طةشـــةكردني و هؤرمؤندايـــةدةردانـــي بوونـــي دةبيـــت بةزيـــادرذيني كـــة سايرؤكســـني هؤرمؤنـــيلةكاتيكـــدا دةرةقـــي دةريـــدةدات،لةهيلكةداني كة ئيسرتؤجني هؤرمؤنيكةم موو طةشةكردني دةريدةدات ذن

دةكاتةوة.ضوار سال ثياوان موو الي طةشةيدةبيت بةردةوام

سال شةش ذن الي و

دةطاتة مووةكة طةشـــةي تـــا دريذيثاش ئةو ضاالكيية زؤرة سم، هةشتاقؤناغي ئارامي دةست رةطي مووةكة شةش بؤ ســـي ماوةي كة ثيدةكاتئةوةي ثيش دةبيت بـــةردةوام مانطبةكاركردن دةســـت ديكة جاريكـــيدروســـت نوي موويةكي بكاتـــةوة،بؤ دةنيت بةكؤنةكـــةوة

دةبيت ثال

دةكةويت. و دةرةوةبـــةرادةي بةندة رةنطـــي مـــووكة خانةكانـــةوة رةنطـــة ضاالكـــي قاوةيي رةنـــط ميالنيني مـــاددةيزةرد ئةطةر مووةكة جا دةردةدةن،ريذةي بؤ دةطةريتةوة بيت يان تـــؤخوشـــيوازي هينراو بةرهةم ميالنينـــي

سوور مووي بةآلم دابةشـــبوونةكةي،ثرة كة لةخؤدةطريت ديكة رةنطيكي

لةئاسن.مـــاددةي خانـــةي ميالنؤســـيتدةست دةنيريت و خانةكان ميالنني بؤخانةكاندا بةســـةر رةنطـــة دةطريتدةردةدةن ميالنني ماددةي ئةوانةي يكي

لةريشـــال مووش موودا، لةرةنطي

بةثرؤتينات بـــوو وئاويتـــة ناســـك ســـةرةتاي ولةدوو مانطي ثيكهاتووةكؤرثةلـــةدا لةجةســـتةي تةمةنيـــداسةرةوة وليوي ولةبرؤ دةردةكةويتمووي بةآلم كؤدةبيتةوة، وضةناطةدالةمانطي جةســـتة ديكةي ناوضةكانيلةكرؤك كة دةردةكةويت ضوارةمـــداثةردةي و كرياتيني ضيني و

وتويكل

كؤي ثيكديـــت، جـــةدري ناوةكـــيثرت دةطاتة لةمرؤظـــدا طشـــتي مـــووثةنجا و سةد تا سةد و مليون لةثينجو ئةمة ســـةرداية، لةناوضةي هةزاريلةسةري موو ة

ســـةد تال رؤذانة مرؤظـ

رواندنةوةي لةريي و90%ي دةوةريتدةكريتةوة. قةرةبووي نويوة

بوون ســثي ســةر حالةتــي هةنديــككاتيية

ئةوة دةركةوتنيقذيسثيهةرطيزســـةر رةنطة ناطةيةنيت، ثريي مانايثيطةيشتن قؤناغي ثيش بوون ســـثيباروودؤخيكي بةهؤي و ئةو دواي يانهـــةروةك ديـــاري كـــراوةوة بيـــت،هؤكارة دةرووني و ئامادةيي كةسيتيطرنطيان كاريطةريةكي بؤماوةييةكان وهةية، بووندا سثي سةر لةدةركةوتنيةتي

حال هةنديك باسة شايةني ئةوةي

كة دةشيت كاتية ســـةر ســـثي بووننةماني ثاش خانةكان رةنطة ضاالكيبكاتةوة، ثـــي دةســـت كاريطةرةكةدةطةريتةوة مووةكة رةنطي بةوةشئةطةر بـــةآلم خؤي، ئاســـايي باري دايكةخانةكان بؤســـةر كاريطةرييةكة

كة بـــوو بـــوون (كرياتينؤســـايتس)ئةوا دةكةن، دروست خانةكان رةنطةقذةكة رةنطي طةراندنـــةوةي هيواي دةبيت

باري ئاسايي خؤي مةحال بؤ

لةدةســـت رةنطةكةي بـــةردةوام و دةدات.

ئةوة لةتويذينةوةكانيش زؤريـــكدةرووني هؤكاري دةكةنةوة دووثاتسةرسثي لةسةر كاريطةري دةتوانيتدةتوانيت زؤر ترســـي هةبيت، بوونكردني دروست ثةكخستني ببيتةهؤيئةويـــش بةهؤي ميالنـــني مـــاددةيخانـــةكان توانـــاي كةمبوونـــةوةيكارليكـــة طةياندنـــي لةبةئةنجـــامئةوةش زيندةطييـــة ثيويســـتةكان،مندال زؤريك كة دةبيتةهؤي ئـــةوةيو كةمدا لةتةمةنيكي ببينـــني و طةنج

سةريان سثي بووة.مـــاددةي ريـــذةي زيادبوونـــيلةطـــةل هايدرؤجـــني بريؤكســـيديدةبيتةهؤي بةساآلضووندا و ثريبوونثرؤفيسؤر بوون سثي سةر دةركةوتنيبريؤكـــةي ديكـــر لةروونكردنـــةوةيطرياوةي يـــت:

دةل تويذينةوةكـــةدا

بةريذةيةكي هايدرؤجني بريؤكســـيديقذي و لةسةرجةم جةستةي مرؤظـ كةملةطةل ثاشان كؤدةبيتةوة، ســـةردادةكات زياد ريذةكـــة بةســـاآلضووندادةبيتةوة كـــةم جةســـتة و توانـــايئاو بؤ بطؤريت ماددةية ئةم تابتوانيت

وئؤكسجني.ئاماذةيان تويذينةوةكةش تيمي دةطةريتةوة ئةوة هؤكاري كة بةوةداثةيتي زؤري بـــؤ كةمبوونةوةيةكـــي

لةناو catalyse كـــاتااليـــز ئةنزيميلةئةنجامداني بةرثرسة كة خانةكاندالةبريؤكســـيدي طؤرانكاري كـــرداريةتـــةدا

حال لـــةم هـــايدرؤجينـــدا،

كاريطةرييةكي هايدرؤجني بريؤكسيديديكة ئةركي ئةنزيميكي لةسةر زؤري

42 سةردةم 147زانستى

ئاشكرا دةكات طؤطل نهينييةكانجيهان لةحكومةتةكاني هةنديك كة ئاشكراي كرد يةكةمجار بؤ

طؤطل كؤمثانياي

هةنديك دةربارةي زانيـــاري دةســـتكةوتني بؤ كردووة ثيشـــكةش داواكارييانديكة زانياري هةنديك شـــاردنةوةي داواكردني و لةبةكارهينةرانـــي ئينتةرنيت

.

طؤطل سايتي لةسةرطةورةترين كة تانةية

وال ئـــةو يةكةمني بةرازيل رايطةياند

طؤطـــل لةمبارةيةوة

و 3360 داواكاري دةطاتة ذمارةيـــان كة كردووة ثيشـــكةش ذمارةي داواكاريثيشـــكةش 3580 داواكاري كة ئةمةريكا ديت يةكطرتووةكاني تـــة

وال بةدوايدا

ثيشكةش 1166 داواكاري كة دةكات داطري سييةم ثلةي بةريتانيا ثاشان كردووةلةطةل بةبةراورد بةريتانيا كـــة دةردةكةويت ذمارانةوة لةو ،

كردووة بةطؤطـــل

كردووة. ثيشكةش داواكاري كةمرتين بةرازيل و ئةمةريكاطؤطل كة ديت ئـــةوةدا بةســـةر مانطيك تيثةربووني ئـــةم زانيارييانة لـــةدوايطريوطرفت هةنديك بةهؤي رووداني راكيشايةوة بةزماني ضيني طةراني بزوينةري

بةضاوديرييةوة هةبوو. ثةيوةندييان كة ثكني

لةطةلزؤري زانياري لةسةر تؤرةكةي ذمارةيةكي كة كردووة

بةرازيليش داواي لةطؤطل

291 داواكاري رابردوو يسال يةكةمي كانووني تةمموز و لةمانطي تةنيا كة البةريت

188 داواكاري ماوةيةدا لةو مانياشئةل كردووة،

بةطؤطل ثيشكةش لةمبارةيةوة

لةو يةكيك كردووة. ثيشـــكةش 421 داواكاري و ئةمةريكا 123 داواكاري هند وئةو ذمارةيةكي زؤري يت:

كاردةكات دةل

حيسابي طؤطل بؤ ثلريزةرة طةورانةي

نموونة ثةيوةندييان بـــؤ ضونكة بووة، خؤيان و ماـ بوون شـــياو داواكارييانةسيكسييةوة. نةوة لةرووي

منداال كردني بةقؤرغ هةبووة

زؤر باوةرةدام شـــةفافيةتي لةو وتي قســـةكانيدا لةدريذةي ناوبراو ثاريزةريسانسؤر. دروست بووني دةبيتةهؤي طةدا

و كؤمةل كردن لةحوكم

طؤطل دواييةدا لةم كة ئةو دؤخةي

هاوكات بوو لةطةل ثاريزةرة ئةم قســـةكانيدةيخستةســـةري، ضيني حكومةتي فشـــارانةوة كة ئةو بةهؤي تيـــي كةوتبوولةضاوديري هيناوة وازي

طؤطـــل ناوبراو كؤمثانياي بةثيـــي راطةياندراوةكانـــي لةضني.

طؤطل طةران لةبزوينةري كردني ئةنجامةكاني

طةورة كةنةدي بةرثرسيكي ئةوةي لةدواي وكردةوةبال زانيارييانةي ئةم

طؤطل

ئاراستةي راستةوخؤ يكتيبيكي واال ثاراستني زانيارييةكاندا و زانياري لةبواري

.

دذي طؤطل بةنارةزايي بوو تايبةت كة كرد ستيدت ئريك

سةرؤكي طؤطلئةو لةداواكةي ثشتيوانيان ت

وال دة يةكسةر ئةك كتيبة لةدواي ئاراســـتةكردني

حكومةتانةي ئةو داواكاري خؤيةوة لةجيي

طؤطل مبةال كرد، كةنةديية بةرثرسة

كارةي ئةو ئةو كة راطةياند ئةوةشـــي كردبوو، زانبارييان داواي كة كردةوة وبال

ئةمة بيئةوةي زانيـــاري وطؤر كردنيئازادي ئال و شـــةفافيةت كردووة بةناوي

هانداني ليدوان بؤ كوهةبيت، بةل بةرثرسة كةنةدييةكةوة ي

بةسكاال ثةيوةندي

دةكةن. ثيشكةشي حكومةتةكان كة هاوشيوانةي داواكاريية ئةو لةسةر كرنة

دةبيت، تريؤزينايز يـــندةل كـــة ثيي

خانةكان لةرةنطة كةوا بةشـــيوةيةكميالنني مـــاددةي نةتوانيـــت دةكاتبةوةش بكات، دروســـت يان دةربداتلةرةطةوة هةر يان قذ موو وردة وردةلةدةست رةنطةكةي ضواردةورةكةي تا

دةدات.ئاماذة ديكر ثرؤفيسؤر لةكؤتاييداتويذينةوةكة تيمي كةوا دةدات بـــةوةثيكهاتةيةكدان دروستكردني ي

لةهةول

كةموكورتيةي ئةو ضارةسةركردني بؤدةبيت خانـــةكان تووشـــي رةنطـــةدةبيتةهـــؤي ئـــةوةش لةثيســـتدا،ميالنني بةهاق، نةخؤشي ثةيدابوونييان موو نيية لةرةنطي بةرثرس تةنياضاوو لةرةنطي بةرثرســـة كو

قـــذ، بةلثيستيش.

لةســـةرجةم مــاددةيـــة ئـــةم ناوضةكاني جةستة و بةهؤي كارليكةبةرهةم خانةكاندا نـــاو زيندةطيةكانييان موو لةرةطي هةروةها دةهينريـــتبةآلم دةهينريـــت، بةرهةم قذيشـــداثريبوون

لةطـــةل و كةمة ريذةكـــةي

ريذةكةي وردة وردة وبةســـاآلضوونداجةستة كة دةبيت، بةشـــيوةيةك زيادلةشيكردنةوةي دةبيت دةستةوةستانبةهؤي وئؤكسجني ئاو بؤ ماددةيةدا ئةم ثريبوون

لةطةل كة كاتااليزةوة ئةنزيمي

وبةساآلضوونداجةستةريذةيةكيكةمرتلةبةرئةوة دةردةدات، ئةنزيمـــة لةم هايدرؤجني هيرش بريؤكسيدي ماددةيكة تريؤزينايز ئةنزيمي ســـةر دةكاتةودروســـتكردني لةدةردان بةرثرســـةدةبيتةهؤي و ئـــةوةش ماددة رةنطةميالنني هيناني بةرهةم ثةكخســـتنيبةمةش سةرســـثي يـــان رةنطي موودةكات. بةدةردةكةوتن دةســـت بوون

عومةر شريوان و:

سةرضاوةwww.7lly.com

42 سةردةم زانستى 148

خؤثاراســـتن، ثاش ئاشـــكرايةكلؤريي ددان بـــؤ يةكةم ضارةســـةرددانـــة، لةبةرئةوةي ثركردنـــةوةيباسة هةية، ئةم دةربارةي ثرسيار زؤردةربارةي بةكورتي نوســـينةدا لةم ثركردنةوةي جؤرةكانـــي باوتريـــنزياني هةريةكةيان ســـوود و و ددانئةم طشـــتييةكاني ة

هيل دةدويـــن و

ضارةســـةرةدةخةينةبةرباس.ددان ثركردنةوةي ميذووي

ســـةرةتاي هةذدة، ســـةددةيبؤ ثركردنةوةي بةكارهيناني كانزاكانةطةرمييةوة بةهؤي لةوكاتـــةدا ددان،ناو دةكراية و دةكرا نـــةرم كانزاكانكلؤريةوة ددانةكان، كة بةهؤي ي

ضال

ئاميري بة ثاشـــان بووبوو، دروستلةطةل ثركردنةوةكة شيوةي تايبةتدةكرايـــةوة ريـــك رووي ددانـــةكانهاوكاري جوويندا لةكاتـــي بؤئةوةي

بيت. خواردنةكان هاريني كاريجياوازةكان كانزا

كانزا يةكةم و هةرزانرتين تةنةكة،سةددةي لةســـةرةتاكاني كة بووةئةم مةبةستة بةكارهاتووة بؤ نؤزدةســـةددةدا هةمان لةناوةندةكاني و هةمان ئةسبةستؤس بؤ ئةلةمنيؤم و

ثركردنةوةيددان

سالح هةلطورد د.

42 سةردةم 149زانستى

مةبةســـتســـوودي ليوةرطرياوة.قــــــورقــــوشـــم مـــاوةيةك بؤ ســـوودي ددانةكاندا لةثركردنةوةيدةركةوتني ثـــاش م

بةال ليبينراوة،

طشـــتي تةندروســـتي بؤ زيانةكانيلةش، وازلةبةكارهينانـــيهينـــرا.

زؤري جةماوةريكـــي تـــوون،ئال

و دونيـــادا لةسةرتاســـةري هةيـــة بووة ثركردنـــةوة جؤري وتريـــن

بال

سةرةتاي رابردوودا، لةســـةدةكانيدةطةريتةوة كانزاية ئةم بةكارهينانينؤزدة ســـةددةي بؤ ســـةرةتاكانيســـةددةدا هةمان لةناوةندةكاني و وبؤوة.

بال بةكارهيناني ثيدراو ثةرةي

نوي ثركردنةوةيئةو نـــاوي زانســـتي طـــةم

ئةمةل

كـــداخةل لةنـــاو كـــة ةيةيـــة

تيكةل

نـــاو دةبريت، ئةم ماددةية بةثالتنيو جيوة و تةنةكة لةزيو، ةيةكة

تيكةل

رةشة رةنطي ديكة، كانزايةكي ضةندجوينة هيزي باشـــي و بةرطةطريكيزانســـتي بةشـــيوةيةكي و ئةطـــةرددانةكةي و ليوةربطرييت ســـوودينةبووبيت، كلؤر زؤر بؤي بةكارديـــتماوةيةكي ئـــةوةي هةية بؤ ئةطةري

بةرطةبطريت.

ثرت لةبيســـت ســـالوةك تـــي

وال لـــــةهـــــةنديـــك

بةكارهيناني ئةســـكةندةنافيةكاندا،ثركردنةوةي لةمـــاددةي ئةمجـــؤرةكاريطةري لةبةر قةدةغةكراوة، ددانبووني و ثيســـكردني ذينطة لةســـةرزيانةكاني دةربارةي راثؤرتيك ضةندكاريطةري و بةطشتي تةندروستي بؤم

بةال خانـــةكان، لةســـةر دةمـــارة

لةوياليةتة نوييـــةكان ينـــةوةليكؤل

ئـــةمريـــكا، يـــــةكطرتووةكانـــيلةطةورةكاندا طةم

ئةمةل بةكارهيناني

مةترســـي بي ئاســـايي و بةكاريكي

دةدةن. ةملةقةل

سثي ثركردنةوةيرةنطـــي طــــرنطيدانـــي زياتـــرلةكاتـــي جوانيـــي و ثركردنـــةوةبواري لةزاناياني واي دةركةوتنـــدا،ماددةيةكي كرد ددان ثركردنـــةوةيددانةكان كة لةرةنطي دابهينن تايبةت

بضيت.زانســـتي نـــاوي كؤمثؤســـيتبةشيوةيةكي سثيةكانة، ثركردنةوةماددةي ئةمانة يني

بل دةكريت طشتي

هةية جياوازيان رةنطي ثالســـتكني،رةنطي يـــي و تؤخـــي

كال و بةثيـــي

ئةمجؤرة مبةال دادةنريت، ددانةكان

سوودي ثيشـــةوةدا ثرت لةددانةكانيبةرطةي طةم

ئةمةل وةك و ليدةبينريت

ناطريت، جووين ماسولكةكاني هيزيتيثةربووني كاتدا

لةطـــةل هـــةروةك

ثيويســـتة و دةطؤريت رةنطةكـــةينةتةماشـــابكريتةوة.

ســـاال

لةســـةر زؤر داواي لــــةبـــةر كؤمثانياكاني ســـثي، ثركردنةوةيضارةســـةري ماددةكاني وةبةرهينيدروستكردووة نوييان جؤريكي ددان،جووين هيزةكاني ثـــرتي كة بةرطةيلةداهاتـــوودا لةوانةيـــة و دةطريـــتئةم بطريتةوة، طـــةم

ئةمةل جيطـــةي

لةكلينيك سرياميكة و ئيستا ماددةيةكوردســـتانيش و نةخؤشـــخانةكاني

بةكاردةهينريت.دداندا لةثركردنةوةي زراو ترشــي

لةزانكؤي نوييـــةكان تويذينةوةدؤزينةوةيةكيان كةنةدي، ي

مؤنرتيال

زراو ترشي دةتوانن تيايدا خستةروو،بةكاربهينن، ددانـــدا لةثركردنةوةيلةسةر ثرتي كاري باســـة ئةم ئةطةرماددةكاني داهاتـــووي ئةوا بكريت،و دةبيـــت ددان ثركردنـــةوةي

سةالمترتة. لةهةموويانددان ثركردنةوةي هةنطاوةكاني

هةنطاوي ـــني،كؤل

هةل يةكـــةم:

كارةكةية، ئةطةر طرنطي ســـةرةتا وئةم هةبوو بةبيهؤشـــي ثيويســـتيبةبي نا ئةطةر و دةكريت بـــؤ كارةيدةســـتثيدةكريت، بةنـــج كارةكـــةزانستي تةكنيكي و تايبةت بةئاميريالدةبريت ددانةكة بةشـــةي ئةو ورد،بووة الواز كلؤرييـــةوة كة بةهـــؤيلةم ضاالكن. تيايـــدا و بةكرتيـــاكانكة دةكريت كارةدا تيبينـــي ئـــةوةثركردنةوةكة بةئاساني لةداهاتووداميكانيكـــة و دةرةوة نةيةتـــةهـــةروةك بكريت، بـــؤ ثشـــتطريييددانةكة بةثيي شيوازي ئامادةكردنيجياوازة، بةكارديت ثركردنةوةي ئةودةكريت بةجؤريك ددان ينـــي

كؤل

هةل

دووربيت، ددانةكـــةوة لةكرؤكي كة نةخؤشةكة تووشـــي ئازار بؤئةوةي

نةكات.لةبةرئةوةي جياكةرةوة، دووةم:و كانزاية ةيةكـــي

تيكةل طـــةم

ئةمةل

ثيويستة طةرمية، و ساردي طةيةنةرضينيكي لةسةر ددانةكة، داناني ثيشمةبةستة ئةم بؤ دابنريت، نةطةيةنةركة دةبينريت ةيـــةك

لةتيكةل ســـوود

جؤرةكاني ناودةبريت، بةضيمةنتـــؤ بةكارهينـــان بةثيـــي ضيمةنتـــؤشلةبةرئـــةوةي هةيـــة. جيـــاوازينةطةيةنةرة، ماددةيةكي كؤثمؤسيتثيش نيية بةجياكةرةوة ثيويســـتيئةم بؤ م

بةال ددانةكة، داناني لةسةر

بةبةكاربردني ثيويســـت ماددةيـــة،كة هةيـــة، بةســـتةريك ترشـــيك وبةكاريـــان ثزيشـــك و شـــلةيةكن

دةهينيت.و ثــــــركــــردنـــةوة ســـييةم:

42 سةردةم زانستى 150

ثاش تويـــكاري، دروســـتكردنةوةيثركردنةوةكة ماددةيـــةي ئـــةوةيئاميري بةهؤي دةكريت، لةددانةكـــةثركردنةوة رووي ســـةر تايبةتـــةوةلةطـــةل بؤئـــةوةي ريـــت

دةكؤل

هةل

بةرامبةريدا ددانةكـــةي تويكاريـــيثـــةك كاري جوويـــن و هاوتابيـــتئةوة ثاش كارة ئـــةم م

بةال نةخات،

خؤيدةطريت ثركردنةوة كة دةكريتماددةكة خؤطرتنـــي و رةقدةبيـــت.هةية، جياوازيي جؤرةكـــةي بةثييثيويستي تةنيا طةم،

ئةمةل خؤطرتني

هـــاوكاري ديكةي هيـــض بةكاتـــة وهاوكاريكي كؤمثؤسيت م

بةال ناويت،

تايبةتة تيشـــكيكي كة هةية فيزياييبةكارديت. لةكلينيكدا و

ثاش ثؤليشـــكردن، ضـــوارةم: لةثركردنةوةي سةعات ضوار و بيستئاميري بةبةكارهينانـــي ددانةكـــة،يش

ثؤل طةمةكة

ئةمةل رووي تايبـــةت

راســـتةوخؤ كؤمثؤســـيت دةكريت،يش

ثؤل كارةكـــة ثـــاش تةواوبووني

ضاوةروانيية بةو ثيويستي و دةكريتيشـــكردني

لةثؤل مةبةســـت نييـــة،

زبريةكةي ثركردنةوةكـــة ئةوةية كةو نةبيتةهـــؤي كؤكردنةوةي خواردنو هةوكردني ددان رووي خراثكردني

ثووك.ثاش بةدواداضـــوون، ثينجـــةم:ثاش ثيويســـتة ددان، ثركردنةوةيثزيشكدا، ســـةرداني لةكاتي يك

سال

دؤخي و ددانةكان ثشـــكنيني

لةطةلبؤ بةدواداضوون ثووكدا، نؤشـــدارييمانةوةي و ثركردنةوةكـــة ثتـــةويبؤئةوةي بكريـــت، ددانةكـــةوة بة هةبوو بةضاككردن ثيويســـتي ئةطةر

بكريت. ثيشـــوةختكاريبؤ

لةرييةوة كة دؤزييةوة خوين ثشـــكنيني نوييان بؤ شـــيوازيكي تويذةرةوةكانزؤر كة بكريت نيشان شيرثةنجة دةست نةخؤشـــي زوودا دةكريت لةقؤناغيكيشيرثةنجةش كردني طةرانةوةي ثيشبيني بؤ دةكريت ودةبيتةوة و

بال بةزوويي

بةكاربيت. ضارةسةركردن لةدواينةخؤشـــخانةي و هارفارد لةزانكؤي تيمـــي تويذينةوةكة لةكؤليذي ثزيشـــكيئةو ثةرةثيداني ئامانجيـــان و ئةنجـــام دا كةتويذينةوةكةيان ماساضوســـتستووشي كة بيســـت ثياو لةســـةر ئةزمووني بةشـــيوةيةكي كة ثشـــكنينة بوو

كردةوة. تاقيكيان بووبوون، ثرؤستات شيرثةنجةيتووشي كة نةخؤشانةدا ئاشكراكرد لةو شـــيرثةنجةييان خانةي تويذةرةوةكانبةثلةيةكي واتة نةبؤتةوة و

بال شـــيرثةنجةكةيان هيشـــتا و بوون شـــيرثةنجة

مانط لةسي بةر كة نةخؤشانةشدا لةو هةروةها بوون شـــيرثةنجة كةم تووشيالبراوة. ثرؤستاتيان بؤ

لةو رايطةياند كرد هارفاردي ينةوةكةيليكؤل سةرثةرشتي كة ناجراس سونيسا

بووبنةوة، وبال قؤناغةدا لةم كة ببينني شـــيرثةنجةيي نةبووين خانةي بروايةدا

بةئاستي سةبارةت ثيدةبةخشـــيت زؤرمان زانياري ثشـــكنينة ئةم لةبةرئةوةبةشيرثةنجة. تووشبوونيان مةترسي

بؤ ةي ئةمةريكيكؤمةل بةكؤبوونةوةي تايبةت رؤذنامةنووســـيدا لةكؤنطرةيةكي

ئايا تويذينةوةكة كرا، تيمي ئاراستةي ثرسياريك شـــيرثةنجةييةكان تويذينةوةمدا

لةوةال دةبن، نةخؤشييةكة طةرانةوةي مةترسي رووبةرووي نةخؤشـــانة ئةو

نةخؤشـــانة ئةو تةندروســـتي باري ضاوديري تيمةكةي كة سونيســـا رايطةياندنةخؤشانةدا لةو شيرثةنجة طةرانةوةي لةمةترســـي ئاطاداربوون زوو بؤ دةكةن

وبؤتةوة.بال شيرثةنجةييةكانيان خانة كة

ثشـــكنينيكي وةك لةئايندةدا تاقيكردنةوةية بةهيوان ئـــةم تويـــذةرةوةكانويراي ثرؤســـتات شيرثةنجةي ئاشـــكراكردني بؤ ثيببةسرتيت خوين ثشـــتيدةكريت جـــؤري ثرؤســـتاتي دذة كردني دروســـت لةســـةر تاقيكردنةوةكانيثرؤســـتاتةوة لةاليةن خانةكاني كة تةنيا دةطةريـــن ثرؤتينيكدا كة بةشـــوين

بةتووشبوون بةنةخؤشي شيرثةنجة. بدات دةشيت ئاماذة دةردةدريت وشـــيرثةنجةي ســـييةكان لةدواي ثرؤســـتات شـــايةني باســـة شـــيرثةنجةيجؤرةكاني لةهةموو و شيرثةنجة دادةنريت لةثياواندا جؤري بةمةترســـيدارترين

طةرانةوةي ليدةكريت. و وبوونةوةبال مةترسي زياتر ديكةش

طةران خويندا لةناو شيرثةنجةيي خانةي بةشوين ثشكنينةدا لةم تويذةرةوةكانديكةش مانطي لةدواي ســـي و ثرؤســـتات لةالبردني رؤذ نؤ لةدواي و دواتريش

كردنةوة. دووبارة بؤ ثشكنينيان64%ي لة و 42%ي نةخؤشـــةكان لة شـــيرثةنجةييان خانةي تويـــذةرةوةكانم

بةال دؤزييةوة، ثيشكةوتووةكاندا لةقؤناغة ثرؤستات بةشيرثةنجةي تووشبوونةدؤزييةوة. شيرثةنجةييان خانةيةكي هيض و نةشتةرطةري لةدواي راستةوخؤ

و بكريت تةندروستييان ةتيحال ضاوديري طرنطة زؤر راطةياند ئةوةشي سونيسا

وبوونةوةيبال بةدةست كة نةخؤشـــانةي ئةو بؤ بةتايبةتي بكريت بةدواداضوون

بضيت. خراثرت بةرةو ييانحال نةك ينن

دةنال شيرثةنجةييةكانةوة خانة

شيرثةنجة زووي ئاشكراكردني

42 سةردةم 151زانستى

لـــةئـــةنجامـــيطـــةال رةنطـــي

Pigmentبؤيـــة ئةو كارليكردنـــي كة دةبيت دروســـت جياجيايانةوةرووةك بةرهةمييان دةهينيت، بؤيةي دةدات

طةال بة رةنط كة ســـةرةكي

،Porphyrinsلةثؤرفايرين بريتييـــةفالظؤنؤيد ،Cartinoids كارتينؤيـــدكة رةنطـــةي Flavonoids ، ئـــةوبرو بة ثشت ضاومان بةر دةكةويتةهةيةو، هةروةها كة ئةو بؤية جؤريرووةكةكة

لةطةل كيميايي كارليكي

بة ثةيوةستة كة ئةوةي تايبةتي بةو، pH دةبةستيت ترشـــيتي ثلةي

.طةال رةنطي ســـةر دةكاتة كار

كيمياي بؤيةي رووةكلةثيكهاتني ســـةرنج بةوردي با بةرفراوانرتين فرماني و طةرديلةيـــي

بدةين: رووةك بؤيةي ثؤلي

بؤيةكاني 1. ثؤرفايرين: طشـــتثيكهاتةيةكـــي ئـــةم ثؤرفايريـــن

هةية، قةييةيانئةل

Primary بةرايي ثؤرفايرينـــيبؤيةيةكـــي دا

لةطـــةال Porphyrin

كلؤرؤفيل، دةطوتريت ثيي سةوزةوجياوازي كيميايي شيوةيةكي ضةندكلؤرؤفيلي ،A كلؤرؤفيلي لةوانة هةية

كردني دروســـت بةرثرســـي كة B Carbohydrate كاربؤهايدراتـــنهؤي بـــة Synthesis لةرووةكـــدا،بةرهةم كلؤرؤفيل خؤرةوة تيشـــكيكةمبوونةوةي و طـــؤران ديت، بـــةلةكلؤرؤفيل كةم بريكي خؤر، تيشكيسةوزيكي يش

طةال رةنطي ثيكديت،

بةريذةي كلؤرؤفيل دةنوينيت،

كالخؤي ســـادةكاني ثيكهاتة بؤ جيطريكةمبوونةوةو بةهؤي تيكدةشكيت،

كلؤرؤفيل. نةهيناني بةرهةم دواجاررةنطـــي وردةوردة بـــةم شـــيوةية

دةبيتةوة.

كالطةال ســـةوزي

كـــارؤتينؤيدو كارؤتينؤيـــد: .2يــةكـــة لــــةئايزؤثرينـــي تيرثـــني

ثيكديت، Subunite الوةكييـــةكانطـــةال نـــاو كارؤتينـــي نموونـــةي رةنطي كة Lycopene-ة اليكؤثني

Xanthophyll زانسؤفيــــل سورة،رووناكي تيشكي رةنطي زةردة، كةكارؤتينؤيدةكان بةرهةمهاتنـــي بؤ ئةم هةرضةنـــدة نييـــة، ثيويســـتهةن، زيندوودا لةرووةكيكي بؤيانـــةلةضاو كارؤتينؤيـــدةكان هةروةهـــاشـــي بةهيواشـــي زؤر كلؤرؤفيـــل

دةبنةوة.فــــالظؤنؤيـــد 3. فالظؤنــؤيـــد:فةنيلي دوانة الوةكـــي لةيةكةيةكي

ريزانطةال كيمياي

42 سةردةم زانستى 152

Diphenylpropeneي ثرؤثـــنيFlavone و فالظؤن لةوانة تيدايـــة،رةنطيان كـــة Flavonol فالظؤنؤلبة ثشـــت ئةنسؤســـيانني زةردةو،

pH كة ترشـــيتي ثلةي بة بةســـتنثةمةيي يا شـــني ســـور، ثيدةضيت

بيت.Cy- سيانيدين وةك ئةنسؤسياننيanidine مةرجة Sunscreenيكيهةبيت، ضونكة رووةك بؤ سروشتي ئةنسؤسيانني طةرديلةيي ثيكهاتةيئةم بةرهةمهيناني تيداية، شـــةكريثشـــت لةرووةكدا جـــؤرة بؤيةيـــةكاربؤهايدرايت بـــة فةراهةمبوونـــيئةنسؤسيانني رةنطي دةبةســـتيت،

pH ترشـــيتي ثلـــةي طؤراني بـــة ترشـــيتي ثلةي هةروةها دةطؤريت،دةكات،

طةال لةرةنطي كار خاكيـــش

ئةم بةرهةمهيناني ئةوةي سةرباريهةية، رووناكي بة ثيويستي بؤيةية ثر بؤ ثيويســـتة خؤرةتاو رؤذيكـــي

.طةال ثرشـــنطداربووني و رةنطي

لةثايزدا طةال طؤراني رةنطيســـةوز دةنوينيت،

طةال كاتيـــك

زؤري هةبووني بةهـــؤي ئةمةيـــشرةنطي كلؤرؤفيل كلؤرؤفيلةوةيـــة،دادةثؤشـــيت، ديكـــة بؤيةكانـــيرةنطـــي ئةنسؤســـيـــــانيــــــنهةر دادةثؤشـــيت، كارؤتينؤيدةكانثايز و بةســـةردةضيت هاويـــن كة لةكزيية روو خؤر تيشـــكي داديت،كــــةمبوونـــةوةي و دةبيتةمايـــةيهةرضؤنيك كلؤرؤفيل، بةرهةمهينانيوةشـــاني

هةل ليك ريـــذةي بيـــت،

دةمينيتةوة، بةجيطريي كلؤرؤفيـــلكال ســـةوز ي

طةال بةمجؤرة رةنطي

ئاســـتي كاتدا لةهةمان دةبيتةوة،روو ئةنسؤســـيانني بةرهةمهينانـــي

بـــؤ ئةمةيـــش لةزيـــادي دةبيـــت.دةطةريتةوة، شةكر ثةيتي زيادبوونيتيدا بةرايي ئةنسؤسيانيني يةك

طةال

طـــةر بريكي دةنوينيت، بيت ســـوركارؤتينؤيدي و ئةنسؤسيانني باشيي

ثرتةقال

طـــةال رةنطي بيـــت تيدا

و بؤيانة ئـــةم نةبووني بة دةبيـــت.ناو ديكةي كيميايي ماددةي بوونيكةي،

طةال كاردةكةنة ســـةر رووةك

دةبيتةمايةي كـــة تانني بؤنموونـــةرووةك هةنديك ي

طةال قاوةيي بووني

خؤرة تيشكي ئةوة بةروو. دار وةكدياري كلؤرؤفيلي هينانـــي بةرهةمكاتيك ثايـــزدا لةرؤذاني كـــردووة،نامينيت ئةوا تينـــي خؤر تيشـــكيبةرهةم لةكلؤرؤفيـــل كـــةم بريكيوةشـــاني

هةل ليـــك ديـــت و رادةي

دةمينيتةوة، بةجيطريي كلؤرؤفيـــلكال

طةال ســـةوزي بةمجؤرة رةنطي

ثةيتي كاتدا لةهةمـــان دةبيتـــةوة،دةبيتةمايـــةي Surging شـــةكريبؤيةي بةرهةمهيناني زياتـــر هةرضيبؤيةي طـــةر

طةال ئةنسؤســـيانني،

بووئةوا تيدا بةرايي ئةنسؤسيانينيدةطةريت.

ســـورهةل

سي ثايزدا: لة طةال رةنطــي طؤرانىدا

بؤيـــة لةطةال طةورةي ثيكهاتـــةي

يـــككؤمةل يـــن، هـــةن كـــة دةطؤر

ناســـراون كلؤرؤفيل بـــة بؤيـــة كةبري طةر هـــةن، لةثالســـتيدةكاندادا

لةخانةكاني طةال بؤيانـــة لةو زؤر

ســـةوزطةال رةنطي ئـــةوا هةبيـــت

ةبةزال بؤيةية ئةم لةهاويندا دةبيت.

ســـةربؤيةكانيديكةدا.ئةم ديسانةوة كارؤتينؤيد بؤيةيهةر كلؤرؤفيلدا

لةطـــةل بؤيانةيـــش

جار هينديك هةن، لةثالستيدةكانداسةوزي رةنطيكي هةيةو زؤر بري بة

مبةال دةبةخشيت،

طةال بة زةردباو

وةرزي لةســـةرةتاي كة ئاســـاييةدةكريت، بة بووني هةســـت هاوينداكـــةم

طـــةال كلؤرؤفيلـــي كاتيـــك

دةبيتةوةو نامينيت.زةردو رةنطـــي كارؤتينؤيـــدزيندوودا، ي

طةال يية لـــةزؤر

ثرتةقال

طيـــزةرو بـــة رةنطيكـــي بةرضـــاونيرطـــز و كةنـــاري و طةنمةشـــاميشـــيلمةزةردةو دةدات، ســـةرباريزةردي رةنطي مـــؤزو ةبةهارةو

طول

لةهيندي

كال ـــيثرتةقال و طـــةش

و كةوت دار رةشـــةدارو داري وةكHardwood، Maple، Hicko-)

...(riesبؤيانـــة ئـــةم ئةنسؤســـيانني:ئةم هةن، خانةكانـــدا لةئاوطـــي ناوطةال رةنطي قةراخي هةنديك بؤيةيةدياري ثشـــكووتنيدا لةســـةرةتاي بةهاردا لةســـةرةتاي دةكات، كـــةهةروةها دةردةكةويت، لةخونضةداســـيوي وةك ميوةي هةنديك رةنطيخورماو و شـــليك و طيالس ســـوروبؤيةية ئـــةم بؤ ...هتـــد توتـــرك و

دةطةريتةوة.Waxy بةرضاو مؤمي تويذيكـــيناســـراوةو

كيوتيكةل بة هةية كـــة

ري مبـــةال داثؤشـــيوة، ي

طـــةال

ناو بطاتة ناطريـــت لةتيشـــكي خؤرري ة

ئـــةم تويذال ،

طـــةال خانةكاني

خانةكاني مي ئاو لةناوبةهةل لةبوون

ري دةميلـــةكان دةطريـــت،طـــةال

دوانؤكســـيدي ذوورةوةي بةضوونةكـــرداري لة كـــة كاربـــؤن دةدةن

Photosynthesis ثيكهاتن رؤشـــنةدةرضووني كـــرداري و بةكارديـــتشـــانة ريدةخةن، ئاويـــش مي

هةل

ئاو و خـــؤراك طويزةرةوةكانيـــش

42 سةردةم 153زانستى

دةطويزنـــةوة.وةوبؤطـــةال

لةطةال

دةبيتةهؤي دالةطـــةال ئاو كةمي

دةوةستيت، كيميا كارليكي وةستانييان دروست ثيكهاتن كرداري رؤشنةخؤرو ئاوو لةتيشـــكي خؤراك كردنيدةخريتة كاربؤن دوانؤكسيدي طازيبةكرداري كلؤرؤفيل مةرجـــة الوة،دروست سةرلةنوي تيشـــكةثيكهاتندرةختةوة لةاليةن يـــان دةبيتةوة،شـــةكر رؤشـــنةثيكهاتن بةكرداريكةمبوونةوةي ثاش وةردةطرييتةوة،راستةقينةي رةنطي ســـةوز بؤيةيبةثيي ئةمةيش دةردةكـــةون،

طةال

هةروةها دةطؤريت. درةخت جؤريلةئاودا

طـــةال بؤيةي راســـتةقينةي

دةبيتةهؤي ئةمةيـــش دةتوينةوة،ثاش رةنطةكةي ونبووني بةخيرايي

ئةوةيوشـــكدةبيتةوة.ســـةر كاردةكاتة طةرما ثلـــةيدا

لةطةال كة كيميايي كارليكي رادةي

بؤطةال رةنطي بةشيكي روودةدةن،

بيت ضؤنيك هةر دةطةريتةوة، ئةوةرادةي ئةوة سةرةكي بةشيوةيةكيســـةر دةكاتة كار رووناكييـــة كـــةخؤرةتاوي رؤذاني ريزان،

طةال رةنطي

رةنطي دةركةوتني بؤ ثيويستة ثايزئةنسؤسيانني لةكاتيكدا طةشـــاوة،تةمومذ رؤذاني طةرةكـــة، رووناكيزياتـــر هةرضـــي دةبيتةمايـــةي قاوةيي

طـــةال رةنطى زةرد بـــوونء

دةطةريت.هةل

ئةحمةد حســـال هيوا وةرطيراني:

سةرضاوة:http://chemistry.about.com

زانا دةبيتة طؤرانيبيذيككوبا ثشت ي

كشـــتوكال ئايندةي باوةرةداية لةو كووبي طؤرانيبيذيكي و زانا

تيخةال كوبية زاناية يةكةم ئةم .

كشتووكال بةشـــيوازة ديرينةكاني دةبةستيت

تي جيهانة لةبواريخةال طةورةترين كة بةريتةوة ئةمةريكي ذينطـــةي طؤلدماني

ذينطة. بةثاراستني تايبةت

سال طشتيثينج

لةطةل فرانسيســـكؤ لةسان

ســـال شـــةش و ضل هةمربتو ريوس-ي

جيهاندا، جياجياكاني تـــةثاراســـتني ذينطة لةوال بواري ديكـــةي ضاالككواني

و وةرطرت هةزار دؤالريان ثةنجا ســـةدو بري هةريةكةيان و وةرطرت تةكةيخةال

نةي كريســـاال ناوةندي ضونكة لةكوبا، دادةنريت زؤر ثارةيةكي بةبرة ئةمةش

دؤالرة. ضل و دووسةد تةنيالةاليةن تةكةي

خةال لةســـةرةتاوة رايطةياند: ريـــوس لةضاوثيكةوتنيكـــدا

تةوال لةاليـــةن ضونكة ليكـــرا، ثيشـــوازي حكومةتـــةوة بةسةرســـورمانةوة

ئايدؤلؤذي دوذمني لةرؤذطاريكي زؤر زووةوة ئةمةريكاوة بوو كة يةكطرتووةكانيبةو كرد

تةكةيان قبول

خةال وةرطرتني دواجار كووبييةكان بةرثرسة م

بةال كوباية،

ت.وال هةردوو نيوان ثةيوةندي باشبووني بؤسةر هةبيت كاريطةري هيوايةي

هاتؤتة نوي روانطةيةكي دواييانة بةم باوةرةدام لةو وتي: ريوسي هةروةهاهةرضةندة هةية، هاوبةشمان كيشـــةي ثيمواية بؤتةوة، هيور بارودؤخ و ئاراوة

لةئاراداية. هاوبةشيش ضارةسةري مبةال جياواز بن، ضارةسةركانيش

بةشـــيكي وتي ريوس تة،خةال ئـــةو كردني دةربـــارةي ضؤنيتي ســـةرف

ثةرةثيداني بؤ بةشيكيشي و بةكاريدةهينيت ةكةيدامال جوانكردني و لةضاككردن

دةكات. تةرخان كارةكةيبانطةشة لةبةرامبةر وةرطرت طةورةيةي تة

خةال ئةم ريوس باســـة شايةني

لةثيناوي لةكوبا

شـــيوازي ديريني كشـــتووكال بؤ طةرانةوة بؤ ةكانيـــداو هةول

ةيدانةويل بةضاندني دةدات بايةخ زياتر ئةو شـــيوازة كة ذينطةدا، ثاراســـتني

نةخؤشييةكان لةدةردو رزطاربوون بؤ ئةندامي ماددةي بةكارهيناني جؤراوجؤروبةروبووم. زيادكرني بؤ ثةيني بةكارهيناني و

تةخةال ئةم زيرةكة و زانايةكي كة ئةوةشـــدا

لةطةل ريوس لةوةداية ســـةير

ناو لةبؤنة و ميوزيكذةنة زانستييةكانيدا، كارة لةبةرامبةر ثيبةخشرا طةورةيةيك

لةخةل داوا كالسيكي ئاوازي سةلساي لةسةر يت و

دةل خؤييةكانيشـــدا طؤراني

دروستةكان ثةيرةو بكةن. دةكات شيوازة ذينطةييةكالسيكييةكاني لةشيوازة بيستدا لةنيوةيكؤتاييسةدةي كوبا باسة شايةنيلةدواي بةتايبةتي طؤراوة ثيشةسازي ةتيكي

دةول بؤ و دووركةتؤتةوة

كشتوكال

ليهات تا واي بوو نووقووم و قركـــةرةكان بةثةيني توال 1956 ةوة، شؤرشـــي

كيمياوية ماددة طةورةترين بةكارهينةري رابردوودا بووة سةدةي لةهةشتاكانيالتيني. لةئةمةريكاي ييةكان

كشتوكال

واسراوي بةهةل 1991 كوبا ي

لةسال سؤظيةت يةكيتي هيناني هةرةس لةدواي

كيمياويية مـــاددة بةو بةســـت و ثشـــتي مايةوة يدالةسيســـتمي كشـــتوكال

مةترسييةكي هاوكات دةستكةوتنييان نةبوو ديكة تواناي كةضي ييانةيكشتوكال

بةكارهينانييةوة. بةهؤي ضري بوو دروست كرد طةورةيان ذينطةيي

42 سةردةم زانستى 154

ســـةرةو بةشـــي هةوكردنةكاني تا هةناســـة كؤئةندامي خـــوارةوةينةخؤش سةرةكي هؤكاري ئيســـتاشلةسةرتاســـةري مردنـــة و كةوتـــن زؤر كة نةخؤشـــانةدا لةو جيهانـــدا،ثيش ثرين يان نةخؤشـــي يان منداألكةموكورييان يـــان ســـي وةختـــي هةيـــة، بةرطرييانـــدا لةكؤئةندامـــيزياترة. تووشبوونيان مةترسي ئةمانةنةخؤشـــييةكاني هـــؤكاري باوترينكؤئةندامي يان سةرة سةرةوة بةشيبةكرتياكانيش ظايرؤسةكانن. هةناسةبةهةو تووشبوونن سةرةكي هؤكاري هاتووي بةدةست شانةي سيية كردني

community acquired كؤمـــةأل ناوhospital ac- نةخؤشخانةكان ناو يان

ثيطةيشـــتووةكاندا. quired لةمرؤظةكةروو ديكة يان وردة زيندةي دةشيتو توند هةوكردنة سيية شانةي هةبننةخؤشييةكة دريذخايةني زؤر جؤري

دروست بكةن.هةوا لوولةي سةرة هةوكردنةكاني

هةوكردنةكاني طرنطرتين و باوترينupper respira- هةوا لوولةي سةرة

ئةمانةن: tory treat infections

هةآلمةتCom- هةآلمةت لةنيشـــانةكانيدةســـت ثيدةكات، mon cold خيرالةلووتدا، سووتانةوة ميروولةكردنءطريان لـــووت ئيشـــة، قورط ثذمني،ديتةخـــوارةوة، ئاوبةلووتـــدا و بـــةزؤري ئاوي دواي24–48ســـةعاتيان ســـةوز بةلووتدا هاتووةخوارةوةهةمان لووتيش هةستياري زةردباوة،

دةكةن. نيشانانة دروست ئةمطريفانة هةوكردنـــي ماكةكانـــي:لوولةي خوارة هةوكردني هةواييةكان،و هةوا بـــؤري هةوكردني واتة هـــةواPneumo- سييةشـــانة هةوكردنـــي

هةوكردني بيســـتن، تيكضووني .niaطرياني طويـــي ناوةراســـت بةهـــؤيثيويست بةزؤري ئؤســـتاكي. جؤطةيدةتوانريت م

بةال ناكات، بةضارةسةر

4-6 هةر 0,5 – 1طـــم ثاراســـيتامؤلسةعاتجاريكبؤنةهيشتنينيشانةكانكاتيك بؤنموونة ةتدا

حال و لةهةنديـــك

دةطرييت، لـــووت مةتةداهةال

لةطةل

antibiotic ئةنتيبايؤتيك بةكارديت.ناكات. بي ماكدا ثيويست لةهةآلمةتي

قورقوراطة لةناكاوي هةوكردني

قورقوراطة لـــةناكاوي هةوكردنيزؤرجـــار كـــة acute laryngitisدةبيت دروست مةتةوة

هةال لةئةنجامي

قورط وةك هةية يك نيشـــانةيكؤمةل

نةماني وشك، دةنط طري يان ئيشةيبؤدروست ئازاري قســـةكردن دةنط،و ئازاراوي لةسةرةتادا كؤكةي دةكات،

ندا لةمنداال Stridor لرخة هةية، وشك

طرياني نيمضة و ئاوسان بةهؤي هةيةدا.

بضوكة لةمندال قورقوراطة كة

دةطمةنن، ماكةكانييةتي هةرضيقورقوراطة، دريذخايةني وةك هـــةويهةوي لوولةهـــةواTracheitisو هةويBronchitis، يـــان هـــةواي بـــؤري

سييةشانة. هةوكردنيبدة، بةدةنطت ثشوو ضارةسةر بؤ

6-4 سةعات 1-0.5 طم

ثاراســـيتامؤلطةرم ئـــاوي مي

هةل جاريـــك بخـــؤ،

لةهةوي هةبيت، ســـوودي دةشـــيتقورقوراطـــةدا لةنـــاكاوي ســـادةي

ناكات. بةئةنتيبايؤتيك ثيويستكروث

نيـــــشـــانــــة Croup كـــروثواية، مةت

هةال وةك ســـةرةتاييةكاني

ثاشـــانيش و كؤكة لةناكاوي نؤبةي

محةمةد هادي د.

دةكات

لةدل كار ئةنفلؤنزا

42 سةردةم 155زانستى

طرذبووني لرخةو هةناســـة تةنطـــي.بةناوداضووني و زياددةكات ماسولكةو ثةراســـووة بؤشـــاييةكان نيوانـــةـــي

لةمندال خنـــكان و شـــينبوونةوة

ضارةسةري ئةطةر روودةدات بضووكدابؤنةكريت. تةواوي

لةوانةية مةترسيدارن، ماكةكانيهةوكردن رووبـــدات، مردن و خنكانخةست لةوانةية دةردراوي بةبةكرتيا و

هةوا. بؤري ببيتةهؤي طريانيمي

هةل مذيني

هةل بـــؤ ضارةســـةر

بةرزي شـــيداركراو ئـــاو و خةســـتيداناني سؤندةي ئؤكسجني ثيويستة وهةوا يان بـــؤري طؤركي بؤناو هـــةوانةهيشتني بؤري هةواوة بؤ كونكردنةخؤشكردن ريطة و قورقوراطة طريانيدةردراوةكان. ثاككردنـــةوةي بـــؤ ئةوانةي بؤ دةمـــاري ئةنتيبايؤتيكيثيويســـتة تةرو هيالكـــن هةروةهـــالةريي بثاريزريت نةخؤشـــةكة ثاراويوشـــك تا لةدةمارةوة ئاو وةرطرتني

نةبيتةوة.ســةرةزمانةي لةنــاكاوي هةوكردنــي

كرطراطةسةرةزمانةي لةناكاوي هةوكردنييك

acute epiglohitis كؤمةل كرطراطة

قورط تـــا-و وةك هةيـــة نيشـــانةيلرخة بةخيرايي دةبيتةهؤي ئيشـــة،كرطراطة سةرةزمانة ئاوساني بةهؤيلرخة دةوروبـــةري، و ثيكهاتةكانـــيدا

لةطةل نووســـاني دةنط و و كؤكـــة

دةكاتةوة جيـــاي ئةمبـــارة نييـــة لرخة. ديكةي لةهؤكارةكاني

ثيويســـتة لةماكةكاني بؤ ريطرتنقورط، ثشـــكنيني بؤ بدريت

هـــةول

و خنكان ببيتةهؤي لةوانةية ضونكـــةلةبةكارهيناني دووركةوتنةوة مردن،

Tongne depressor يان زمان دابةزينةريئاسانكاري ئةطةر ديكة ئاميريكي هةريان كونكردنة هـــةوا بؤري بؤ داناني

بةردةست دةســـت بةجي هةوا بؤرينةبيت.

بــــةوةرطــرتنـــي ضــــارةســـةردةمـــارةوة لةريـــي ئةنتيبايؤتيـــكهةروةهـــا ضارةنووســـازة كروث-يش ةتي

حال ضارةســـةرةكاني

بةكارديت. كرد باسمان ثيشرت كةو هةوا بــؤري لةنــاكاوي هةوكردنــي

لوولةهةوالةناكاوي هةوكردني نيشـــانةكانيو لوولةهةوا زؤرجار ثاش هـــةوا بؤريســـةرةتا دةبيت، دروســـت هةآلمةتثاشـــانيش بيزاركةر كؤكةي وشـــكيلوولةهةوا، بةهؤي هةوي سنط ئازاريهةناسة و خيز خيزة توندي، ســـنطهـــةوا تووش بؤري تةنطـــي كاتيـــكدةبيتةهؤي لوولةهةوا هةوي دةبيت.غةم

بةل لةسةرةتادا ئازاراوي، كؤكةي

رؤذيك يان ثـــاش خةســـتة كةمة يانزياتر و كيمي دةبيتة غةمةكة

بةل زياتر

زؤرجار لوولةهةوادا لةهةوي و دةبيتناكاوي لة هـــةوي دةبيت. خويناوي

تاي 39–39 ثلةي لةوانةية هةوا بؤريخرؤكة خانةكاني هاوتا و بيت دا

لةطةل

ضاكبوونةوةي دةكات. زياد سثييةكانرؤذيكي لةضةند خؤرسك بةشيوةيةكي

روودةدات. كةمدابريتيية ماكةكانييةتـــي هةرضـــيخراثرت ســـيية شـــانة، لةهةوكردنيهةوا بؤري دريذخايةني هةوي بووني هةناســـة دةبيتةهؤي كـــة زؤرجـــارجؤري دوو لةو نةخؤشانةدا سســـتييدريذخايةني طرياوي سيية نةخؤشي كةلةناكاوي خراثرتبووني و هةية تونديان

رةبؤ.ثيشرت كة لةكةسيكدا ضارةسةر بؤبـــووة بةدةطمةن باش تةندروســـتيتايبةتي بةضارةســـةري ثيويســـتيكؤكةكاني دذة كؤكةكةش، بؤ هةية،

بةكارديت. كؤدينفؤل وةك

ئةنفلؤنزاتايبةتي نةخؤشـــييةكي ئةنفلؤنزاظايرؤســـي طروثيك بةهؤي نـــاكاوة،

دةبيت، جؤري myxovirus دروست باوة. A و B زؤر

تاي وةك هةية نيشانةي يككؤمةل

هةية بةئازاري ثةيوةنـــدي و لةناكاوو داهيزران لةش و لةش ماسولكةكانيخواردن ئارةزووي نةماني و تاقةتي بيئةم بارة و رشانةوة، هاتن

دأل تيكةل و

يان كوشـــندة زؤر هيواش دةشـــيتتوندي وشكي كؤكةيةكي بيت. بةزؤريماك تووشـــي بةكةمي زؤر داية،

لةطةل

لةماوةي3 ناكاوةكان نيشانة و دةبنبةآلم دةضن، نةمان بـــةرةو –5 رؤذداثاش تةثؤيي دووضـــاري لةوانةيـــةضةندان بؤ دةشـــيت بيت، ئةنفلونزاقؤناغي لةكاتي بمينيتـــةوة، هةفتةزؤر نةخؤشييةكة ناسينةوةي درميدا،

ئاسانة.لوولةهةوا، هةوي وةك ماكةكانيهةوا، هةويبؤريضكة هةويبؤريهةوا،هةوكردني شـــانة، ســـيية هةوكردنيكار دووةمي، لةوانةشـــة بةكرتيـــاينةخؤشي ةماســـولكة

دل بكات و لةدأل

بكات Cardiomyo pathy دروســـتهةوكردني لةناكاو، مردني ببيتةهؤي دةماري نةخؤشـــي و شانة ميشـــكة

دةطمةنن.ثيويستة ثشوودان بؤ ضارةســـةرثاراســـيتامؤل تـــا تـــاي نامينيـــت.كةمكردنـــةوةي بـــؤ و فؤلكلؤديـــن

وةردةطرييت. نيشانةكانبةخيرايي نةخؤشـــةكان زؤرينةيبةثشكنني ثيويســـت دةبنةوة و ضاكنةبيت نةخؤشـــانةدا لةو تةنيا ناكاتكاتيكدا لةهةمـــوو تووندن. كـــة زؤرلة هةوي روودانـــي دةبيـــت ئةطةريرةضاو كركراطة زمانةي سةرة ناكاويلةقورط نموونة دةشـــكريت بكريت.

42 سةردةم زانستى 156

كةوتووةكاندا لةخانـــة و وةربطرييتئةطةر بكريتـــةوة. ظايرؤســـةكة جياطريفانة بةهةوي لةتووشبوون طومانثشـــكنيني ئةوا كـــرا، هةواييـــةكان

هةبيت. سوودي لةوانةية تيشكيشانة سيية هةوكردني

Pneu- ســـيية شـــانة هةوكردنيلةنةخؤشـــييةكي بريتييـــة moniaتيشـــكي ةي

و ثةل ناكاو هةناســـةيي

طرتني لةكاتـــي تـــازةي ســـييةكانئةم دةردةكةويت، تيشـــكيدا وينةيبةشـــيوةي دةشـــيت دةركةوتنةشدةكريت فرة ثلةيي بيت، كة يان ثليهاتووي بةدةست بةشـــةوة: بةســـيناو بةدةســـت هاتووي ناو كؤمـــةأل،كة نةخؤشـــانةدا لةو و نةخؤشـــخانة

هةية. يان بةرطري كةمييارمةتيدةرن هؤكارانـــةي ئـــةو ســـيية هةوكردني كردني لةدروســـت

وةك: زؤرن شانةداهةوكردني سةرة جطةرة كيشان،مةي، هةناســـة، كؤئةندامي بةشـــيكؤرتيكؤستريؤيدةكان، بةكارهينانيو ئةنفلؤنزا تازةي ثريي، هةوكردنـــي

سييةكان. وةختي ثيش نةخؤشيبةدةست سيية شانةي هةوكردني

هاتووي ناو كؤمةأللةريي دا

لةناو كؤمةل جؤرةيان ئةم

وو لووتةوة بال ثةريـــوي دةم ثرذةي

كةسانيكن زؤرينةشـــيان و دةبيتةوةبووة. باش تةندروستيان كة ثيشـــرتتةمةن بةثيي بـــوون تووش ريـــذةيو تةمةن كةم ي

لةمندال و دةطؤريـــت

نزيكةي زؤر زياترة، ساآلنة ثريدا زؤرثينج تةمةن خوار منـــداأل مليؤن دوو

دةمرن. نةخؤشيية بةم ساألهةوكردنـــي وةك نيشـــانةكانيوةك كـــة تـــةواو شـــانةي ســـيية دةردةكةويت لةناكاو نةخؤشـــييةكيلةرز وةك نيشـــانة طشـــتييةكاني و

زاأل لةرزيـــن و رشـــانةوةو تـــاو هةل

و نامينيت خواردن دةبن. ئـــارةزوويسيية داية،

لةطةل سةرئيشةي زؤرجار

لةسةرةتادا كؤكة، وةك نيشـــانةكانثاشان بةآلم كورتة، و و ئازاراوي وشكخةستي غةميكي

بةل دةرهاويشـــتني

لةهةوكردني ديـــت، بـــةدوادا كيمي زنجريةيي بةكرتياي شـــانةي ســـييةغةمةكة

بةل لةوانةية Streptococcus

خويني بةريكةوتيش و بيـــت ذةنطيثةردة ســـنطة ئيشـــةي ثيوة بيت،بيت يةكيك لةوانةية ســـي ثؤشـــةريهةست سكدا و لةشان و لةنيشانةكانبةشـــي كوالنةوةي بكات. بةئازارةكةنةخؤشانةدا روونة لةو سةرةوةي سكثلي شـــانةي ســـيية كـــة هةوكردنيكاتدا لةهةمان يان هةية خوارةوةيان

هةية. جطةريان هةوكردنيثشكنينةكان

تيشــكي: تيشـــكي x بؤ ثشــكنينينيابوون

دل زياتر بؤ دةطرييت ســـنط

بيت، ثلي لةنةخؤشـــييةكة، ئةطـــةرهاوشيوة سثي مةيلةو ةيةكي

ثةل ئةوا

كة تووشبووة بةشـــةدا يان لةو ثلةدا12–18 ســـةعات ثاش دةردةكةويتهةروةها نةخؤشـــييةكة لةسةرةتايدةرخستني بؤ كة

بةكةل ثشكنينة ئةم

فرة complication وةك ماكـــةكاني

دوومةل سي، ثؤشةري ثةردة شلةيي

ثةردة كيمي كؤبوونةوةي يان ســـي،سي. ثؤشةري

زؤربةي زيندةييةكان: وردة لينؤرينينةخؤشةكانبيناسينةوةيميكرؤبةكةضارةسةر بةسةركةوتوويي دةتوانريتنيشـــانةيةكي هيض بكريـــت ئةطـــةرناســـينةوي هةنديك نةبيت، تونديتيLegionElla Pneu- وةك ميكرؤبـــي

تةندروستي بؤ هةية طرنطي mophilaوبوونةوي

بال ئةطةري ضونكة طشتي،

كةبةكةل ئةو نةخؤشـــانةش بؤ هةية،

سةرةتايي لةضارةســـةري كة سووددةتوانني ثاش ثشـــكنينةكة نابينن،

بطؤرين. ضارةسةرةكةواية باش بؤ هةموو نةخؤشـــةكانئةنجام زيندةييانة وردة ثشكنينة ئةمبؤيةي بةبةكارهيناني غةم:

بةل بدريت،

غةم،هةستياري بةل و دياريكراو ضاندن

Serology سريؤلؤجي خوين، ضاندني Serum خوين سورايي بةثشكنيني :مايكؤثالزما بةكرتياي ناسينةوةي بؤهةوكردني و كالميديـــاو ليجيؤنيـــالو

ظايرؤسي.هةوكردني نةخؤشـــانةي بـــؤ ئةوئةوانةي ثيويســـتة هةية: تونديـــانلةطةأل بدريـــت ئةنجـــام ســـةرةوةهةوا، بـــؤري دةردراوي ثشـــكنينيبؤري شـــؤراوي غةمـــي دةردراو،

بةل

هةروةها دانؤضكةكان.ســـيكل و هةوا

ليبتيونيال جينـــي دذة ســـريؤلؤجي:نيمؤكـــؤكاي جينـــي دذة لةميـــزدا،

خوين. و غةملةبةل

نةخؤشي دياريكراو بؤبؤ نةخؤشـــي دياريكراو ثيويستةوةرطرتني بدريـــت: ئةنجام ئةمانـــة

قورقوراطة، و Swab لةقورط ســـوابسي، ثؤشةري ثةردة شلةي ثشكنينيلةريي هةواطؤركـــي ســـةنطاندني

هةل

(ليدان–ئؤكســـجني) بةبةكارهينانيو دأل ليدانةكاني ثيوانـــي ثيـــو بـــؤخوينبةرةكان تيري ئؤكســـجني بريئاســـتي كاريطـــةري و دياريكردنـــي

لة%92 ئةطةر ضارةســـةر بةئؤكسجنيبؤ شـــيكار دةبيـــت كةمـــرت بيـــت،خوينبةرةكان خويني نـــاو طازةكاني

بكريت.خوين: طشـــتييةكاني ثشكنينة تةنيا ســـثييةكان، خرؤكة ذماردنـــيدةكةن الوةكـــي زياد بةشـــيوةيةكيبيت ئاسايي ذمارةيان يان دةشـــيتذمارةي نةخؤشدا. لةكاتيكدا لةهةنديك

42 سةردةم 157زانستى

هةوكردنةكة واتة دةكةن زياد هاوتاكانخرؤكة بةرزبوونةوةي زؤر بةكرتيايية،

زؤر يان لة20000 زياتر ســـثييةكانلةوانةية لـــة4000 كةمـــرت دابةزين

رووبدات. توند هةوكردنيو تونديتي نيشانةكاني

هةلسةنطاندنيوةك تونديتـــي نيشـــانةكانيلةحةوت زياتر خوين يؤرياي طيذبوون،مليمؤأل/ليـــرت، خيرايي هةناســـةدانخوين فشـــاري لة30/دةقيقة، زياترخوين فشـــاري لة90 ســـةروو كةمرتبةثيي خوين. فشـــاري بضوكرت60 ذيرضارةسةري سياسةتي ئةم نيشـــانانةدياري بوون داخأل و بةكرتيايـــي دذة

دةكريت.ضارةسةركردن

دةبيتنةخؤشئامؤذطاري سةرةتادووركةوتنةوة و ثشوودان بؤ بكريتباري لةهةنديـــك لةجطةرةكيشـــان،دريذ، ماوة نةخؤشـــي وةك تايبةتيداخؤراكي ثيويست لةوانةية ضارةسةري

بيت.بدريت ئؤكسجني دةبيت ثاشـــانكـــة نةخؤشـــانةي بةهةمـــوو ئـــةوخوين ئؤكسجيني كةم و هةناسةبركيترشي فرة و خوين ثةســـتاني و نزمةئؤكســـجني بؤئةوةي هةية خوينيان92%بمينيتةوة. لةسةروو خوين تيرييارمةتيدراو هةناســـةداني هةروةهـــانةخؤشـــانةدا لـــةو رةضاودةكريـــتئؤكسجيني ضارةســـةري ســـةرةرايةتي

حال هيشتا هةر كة كاتيك ثيويست

هةية. خوينيان ئؤكسجيني كةملةش شلةي هاوسةنطي راطرتني بؤدةمةوة لةريي وةرطرتـــن ثيويســـتةو ثري لةنةخؤشـــي بةآلم هانبدريـــت،نيشانةي ئةوانةي و توند نةخؤشـــيثيويستة رشانةوة، وةك هةية طشتيانوةربطرييت. ئـــاو دةمارةوة لةريـــي

بةكرتيايي دذة ضارةســـةري هةروةهانةخؤشـــييةكة طومانـــي هةركاتيـــكزووترة ئةم هةرضـــي كرا، ثيويســـتةئةطةر ثيبكريت، دةست ضارةســـةرةخوين ضاندني ضارةسةر ثيش طونجا

نةخؤش باشرتة. بكريت بؤنةخؤشـــةكاندا لةزؤرينـــةيدروســـت ماكي كـــة نةخؤشـــييةكةكؤرســـيكي10-7رؤذي نةكـــردووة،ميكرؤبي لةهةنديك هةرضةندة تةواوة،زياتري ماوةي بـــةزؤري دياريكراودا،ضارةسةركردني هةروةها ثيويســـتة.زؤر ســـي ثؤشـــةري ئـــازاري ثةردةبتوانيت نةخؤش بؤئةوةي ثيويســـتةبةتةواوي و بدات هةناســـة بةئاساييضارةســـةري هةرضـــي بكؤكيـــت.يارمةتيدانةوة لةريي ئةوا سروشتييةزؤر طرنطة بؤ كؤكني كة ئةمة دةبيتكؤكينيان تواناي كة نةخؤشانةدا لةوثةردة ثؤشـــةري بةهؤي ئازاري نيية

سييةوة.ماكةكان

تـــةواو نةخؤشـــةكان زؤرينـــةيبةكرتيايي دذة ضارةســـةري بؤ وةآلمبؤ تا لةوانةية هةرضةندة دةدةنةوةطؤرانة و بيت رؤذ بـــةردةوام ضةندانتيشكيةكانضةندانهةفتةيانتةنانةتبةتايبةتي دةويت مانطيـــان ضةندانئةطةر ضـــاك دةبنةوة تا لةثريةكاندايةكيك يان ئةوا دواكةوت ضاكبوونةوةناســـينةوي يان روويداوة لةماكةكاندراوة ئةنجام ة

بةهةل نةخؤشـــييةكة

شانة ســـيية هةوكردني لةوانةشـــة يان هةوا بؤري بؤ طرياني بيت ثاشكؤبؤ بيطانة تةني بةناوي ناو مذيني

هةل

هةناسة. كؤئةندامي ناولـــة: بريتييـــة ماكةكانيشـــي كة سي ثةردةثؤشـــةري فرةشلةييناو كيمي باوة،كؤبوونةوةي ةتـــي

حال

غةمبةل سي، مانةوةي ثؤشةري ثةردة

ثلي، دروســـت ببيتةهؤي ثوكانةوةيخوين، مةييني ؤوة

كل نةخؤشي بووني

ســـي، ثؤشـــةري فرة هةوايي ثةردةشانةي سيية سي-هةوكردني ي

دومةل

هةناسةي طرفتة كيماوي،كؤنيشانةيطورضيلةسســـتي، ،ARDS نـــاكاوبووني دروست سستي، فرة-ئةندامةكؤئةندامـــي لـــةدةرةوةي دوومـــةألجطـــةر، هةوكردنـــي هةناســـة،هةوي دأل، ثةردةثؤشـــةري هـــةويثةردةكاني هةوكردني ةماســـولكة،

دل

فرة بةهؤي تا و شانة ميشكة و ميشكدةرمانةكانةوة. هةستياري

بةدواداضوون مالةوةو ناردنةدةنيردريتـــة نةخـــؤش كاتيـــكنةخؤشـــةكة ديدةني باري كة ةوة

مال

نيشانةكاني بةمشيوةية بيت و جيطريكةمرتة لةشـــي طةرمي ثلةي بيـــت:

دأل ليداني ســـةدي، ثلـــةي لة37,8 لة100لةدةقيقةيةكـــدا، بضوكـــرتة

لة24 بضوكرتة هةناســـةدان ريـــذةيخوين فشاري ســـةرة دةقيقةيةكدا،تيري ئؤكســـجيني لة90، طةورةترةتواناي لـــة%90، طةورةتـــرة خوين لةريـــي دةمةوة. هةبيت وةرطرتنـــيدةبيت هةفتة نزيكةي شـــةش ثاش تيشكي و ببينريت ثزيشكةوة لةاليةن

بكريتةوة. دووبارة بؤ X–سنطيخؤثاراستن

بؤ بةكارديت ئةنفلؤنزا ظاكســـينيزؤري مةترسي كة ئةو نةخؤشـــانةييان و ئةنفلؤنزاو بةهؤي هةية، مردنيانشـــانةوة، هةروةها سيية هةوكردنيPneumococ- نيمؤكؤكاي ظاكسيني

بةكاربهينريت. cal دةتوانريت

42 سةردةم زانستى 158

ذمـــارةي زيادبوونـــي لةبـــةر زةوي طـــؤي ســـةر دانيشـــتوواني ئةمةش كة لةبةرضاو بةشـــيوةيةكيزيادبوونـــي بؤتةهـــؤي بيطومـــانثيداويســـتية بؤ كـــي

خةل داواكاري

ئةوانةي بةتايبةتي و خؤراكييـــةكانةمةندي

دةول كـــة بةســـةرضاوةيةكي

طؤشـــت وةك دةذميردرين ثرؤتـــنيدةكات وا ئةمـــةش و جؤرةكانـــي،لةئاذةأل زياتر بةســـاأل ســـاأل مرؤظي

هةول لةئةنجامدا و ببيتـــةوة نزيـــك

بةريي زيادبوونيـــان و طةشـــةكردنبةمةبةســـتي دابني بدات جؤر جؤراولةهةمان لةثرؤتني، تةواو بريكي كردنيترسناكي ثزيشكييةوة لةرووي كاتدامرؤظ تةندروســـتي ســـةر ئاذةأل بؤلةريي لةزيادبوونـــة رؤذ بـــةرؤذ روونةخؤشـــيية بةردةوامي هةرةشـــةيئاذةأل و مرؤظ نيوان هاوبةشـــةكانيدةطويزرينةوة جيـــا جيا كـــة بةرييتةندروستي و لةئةنجامدا و بؤ مرؤظمةترســـيةوةو دةخةنة مرؤظ ئابوريبووني ثيس بؤ هؤكاريكيشن هةروةها

ثيشـــوودا مانطةي ضةند لةم ذينطة.راطةيانـــدن ةكانـــي

كةنال لةزؤربـــةي

يهةوال جيهان جياجياكانـــي لةوآلتة

ئةنفلؤنزاي نةخؤشـــي وبوونةوةيبال

ةندالةهؤل بـــةوةي وكرايةوة

بال بـــزن

نةخؤشي وآلتةدا ئةو بزنةكاني لةنيو و داوة

هةل بزن ســـةري ئةنفلؤنـــزاي

مرؤظ بؤ دةطويزريتةوة هؤكارةكةيطيانيان كةســـيك ضةند و لةئةنجامدا

داوة. لةدةستكيو تاي نةخؤشي

Q Fever كيـــو تاي نةخؤشـــيتووشـــي ســـةرةكي بةشـــيوةيةكيو وةك مةر كاويذكةرةكانـــي ـــة

ئاذةل

بةثيي هةروةها و دةبيت مانطا و بزنتووشي كة دةركةوتووة سةرضاوةكانو دةبيت ندة

بال ســـةط و ثشـــيلةو

نةخؤشييةكة هؤكاري كة دةركةوتووةوةك جومطةدارةكاني لةزينـــدةوةرةدةباتة سةر. ذيان ماوةيةك طةنة بؤ

يكيـــو لةئاذةل نةخؤشـــي تـــاي

مرؤظ بؤ دةطويزريتةوة تووشبووةوةنةخؤشييةكة نيشانةكاني لةمرؤظدا و

ئاســـايي ئةنفلؤنزاي لةنيشـــانةكانيئةمةشـــة لةبـــةر دةضيـــت و هـــةرئةنفلؤنزاي دةووتريت بةنةخؤشييةكة

بزن.ةكان

ئاذةل تووشـــبووني ريـــذةي

لةوآلتيكةوة دةطؤريـــت لةجيهانـــدابةثيي هةروةها و ديكـــة بؤ وآلتيكي

ئاووهةواش. و كردن بةخيو شوينيكيو تـــاي هـــؤكاري نةخؤشـــيدةكات شـــوين هةنديك ئـــارةزوويوةك: تووشبووةكاندا ة

ئاذةل لةلةشي

شلةي و ثزدان و طويرةكةدان و طوانة ئاوسةكاندا

ئاذةل لةكاتي زاييني و ثز

دةردةدرينـــة زؤر بةذمارةيةكـــيبيطومان هؤيةكة و لـــةش دةرةوةيذينطةش. ثيســـبووني لةهؤيةكانـــيكة هؤكاري دةركةوتـــووة هةروةهـــالةدواي دواي11–18رؤذ نةخؤشييةكةتووشبووةكان ئاوســـة ة

ئاذةل زاييني

دةكريت. تيبيني ثاشةرؤياندا و لةميزي

كيـــو لةئاذةل نةخؤشـــي تـــاي

بـــؤ دةطويزريتـــةوة تووشـــبووةوةثةيوةندي بةهـــؤي ســـاغ يةكيكـــي

عةبدولستار* فةرةيدون د.

شريي بزنطواستنةوةي بؤ هؤكارة

42 سةردةم 159زانستى

كؤئةندامـــي لةريـــي راســـتةوخؤوةهةناسةوة.

كيو تاي نةخؤشي هؤكارينـــــةخؤشـــييةكة هؤكــــــــاريدةطةريتةوة سةرةكي بةشيوةيةكيلةخيزاني وردبـــني زيندةوةريكي بؤ دةوتريت ثيي Rick ettsiaceae كـــة

.Coxiella burnetiiستي

بةرهةل تواناي زيندةوةرة ئةم

هؤكارة و هؤكاري كيميايـــي كردنـــيضةند بؤماوةي و هةية ذينطةييةكانيلةخؤ بةرطريكردني توانـــاي مانطيكو دةمينيتـــةوة بةضاالكـــي هةيـــة وهةية. تووشكردني تواناي لةئةنجامدانةخؤشـــييةكة هـــؤكاريطواني زؤر لةشـــريي بةذمارةيةكـــيو دةمينيتةوة تووشـــبوودا ـــي

ئاذةل

و تووشبوون سةرضاوةي دةبيتةهؤيو ثز شلةي و ثزدان و لةطوان هةروةهاSupramam- سةر طوان طريي ليمفاوي

جيطري دةبيت. mary lymph nodeلةمرؤظدا كيو تاي نةخؤشي

لةو يةكيكة كيـــو تاي نةخؤشـــيتووشبووة ي

لةئاذةل كة نةخؤشييانةي

تةندروستي و بؤ مرؤظ دةطويزريتةوةبةشيوةيةكي مةترســـييةوة. دةخاتةكؤئةندامـــي لةريـــي ســـةرةكي هةناســـة بةهـــؤي هةناســـةدانةوةنةخؤشـــييةكة هؤكاري وةرطرتنةوةو

بال بةلةشيدا مرؤظ و لةشي دةطاتة

دةبيتةوة.نةخؤشـــييةكة هـــؤكاري بووني خوري ئاووهـــةواو و تـــؤز لةخؤأل وكة كةلوثةالنـــةي ئـــةو و هةروةهـــاة

ئاذةل و ثاشـــةرؤي بةهـــؤي ميـــز

و دةبـــن ثيـــس تووشـــبووةكانةوةســـةرضاوةي دةبنـــة لةئةنجامـــدالةمرؤظدا نةخؤشييةكة وبوونةوةي

بال

ثزيشـــكي ســـةرضاوةكاني و بةثييتووشبوو ي

ئاذةل ظيتةرنةري شـــريي

نةخؤشييةكة طرنطي بةسةرضاوةيةكيخواردنةوةي لةريي لةمرؤظدا دادةنريت

خاوةوة. شرييهةية زياتر بؤيان كةسانةي كة ئةوئةوانةن بنب نةخؤشيية ئةم تووشـــيخةريكن بةخيوكردنةوة كة بةئـــاذةأللةكاتي بةتايبةتي الديكاندا و طة

لةكيل

هةروةها و ئاوسةكاندا ةئاذةل زاييني

كارمةندةكاني و ظيتةرنةري ثزيشكانيئةوانـــةي و قةســـابةكان تاقيطـــة و

خةريكن. شؤردنةوة بةخورينيشانةيةكي ضةند تووشبوو مرؤظيلةنيشانةكاني دةردةكةيت كة لةسةرثلةي لةوانةش: دةضيت و ئةنفلؤنـــزائازار دةبيتةوة، بـــةرز لةش طةرميلةش زؤربةي هيزييةكـــي زؤر و بـــيبيزارييةكي و سةرئيشة دةطريتةوة،تووشـــي جار ســـييةكاني زؤر، جارهةوكردني تووشي دةبيت، هةوكردنتووشـــي و Hepatitis دةبيت جطةردأل ثةردةي نـــاوةوةي هةوكردنـــي

.Endocarditis دةبيتتووشبوودا لةئاذةلي نيشانةكان

بزن و و مةر مانطا ةكاني وةكئاذةل

نةخؤشي تووشي تةمةنةكاندا لةطشتة

ئاذةل زياتر بـــةآلم دةبن، كيو تـــاي

لةئةنجامدا و هةستيارترن ئاوسةكاندةبن. زةرةرمةند

هيـــض تووشـــبووةكان ـــةئاذةل

لةســـةر كلينيكيـــان نيشـــانةيةكينةخؤشـــييةكة واتـــة دةرناكةويـــتتووشـــي شـــاراوة بةشـــيوةيةكي

دةبيت. ةكانئاذةل

بريتيية نيشانـــة سةرةكيتــــرينبةرخســـتني يان لةبةراويتةبوونـــي

ئاوســـةكان ـــةئـــاذةل Abortion

ئاوسدا ماوةي كؤتاييةكاني لةقؤناغةنةزؤكي و دةبيتةهـــؤي كة ئةمـــةشو ئاذةأل بةســـاماني طةورة زيانيكيهةروةها دةطةيةنيت. ئـــاذةأل خاوةن

لةلةوةر ماوةيةك بؤ تووشبوو يئاذةل

دةكةويت.كؤنـــرتؤأل كردنـــي بةمةبةســـتيئةم رةضاوي ثيويستة كيو نةخؤشي

خاآلنةي خوارةوة بكريت:بةراويتة ي

ئاذةل ثيويستة يةكةم:

بكريتةوة جيا ديكة ةكانيلةئاذةل بوو

ثز ديكـــةي و بةشـــةكاني و ثـــزدانبسوتينريت.

شـــويني دووةم: ثاككردنـــةوةيطةكاندا

لةكيل ةكان

ئاذةل بةخيوكردني

نـــةدان ريطـــة و بةبــــةردةوامـــيو ةكان

ئاذةل ثاشةرؤي بةكؤبوونةوةي

هةنديك ماددةي هةروةها بةكارهينانيزيندةوةرة لةناوبردني بؤ ثاككةرةوة

زيانبةخشةكان.بـــــةكــارنـــةهينـــان ســـييةم:خـــاوي شـــريي نةخواردنـــةوةي و ينريت

بكول ثيويستة كو

بةل و ةكان

ئاذةل

زيندةوةرة لةناوبردني بةمةبةســـتيبةخشةكان. زيان

مشةخؤرة ضوارةم: قةآلضؤكردنيبةطشتي. دةرةكييةكان

جيبــةجيكــــــردنـــي ثينجـــةم:لةاليةن تةندروســـتي مةرجةكانـــيلةنيو بةتايبةتي ةكانةوة

ئاذةل خاوةن

بةكارهينانـــي وةك طوندنشـــينةكانبوونةوةيان نزيك لةكاتي دةستكيش

دةكةن. نةي بةخيويئاذةال لةو

سةرضاوةكان1. Radostits ,O, M,

Gay, C.C.,Blood,D.C.,and

Hinchcliff,K.W.2000. Vetevinary

Medicine 9th edition.

2. The Merck Veterinary Man-

ual 1998. 8th edition.

ظيتيرنةري ثزيشكي *كؤليذي

سليماني زانكؤي

42 سةردةم زانستى 160

كة شـــوينانةدا ئـــةو لةهةمـــووو تيدايـــة زؤري كؤمثيوتةريكـــي ثيكةوة دياري كـــراو بؤ مةبةســـتيو فةرمانطـــة وةك بةســـرتاونةتةوةخويندن. ناوةندةكاني و كؤمثانيـــاطرنطيةكي ثرؤطرامـــة ئـــةم جـــؤرةزؤركاري ثي و دةدريـــت زؤري ثـــي

Netثرؤطرامـــي ليـــرةدا دةكريـــت،Monitor for Employees Pro-

تا دةكةين fessional v4.3.6 بـــاسزانياري كؤمثيوتةر بةكارهينةرانـــيثرؤطرامة شـــيوة لةم ثيويســـتيانسوودمةندانة بةشيوةيةكي و هةبيتبةكاريبهينن. طشتي بةرذةوةندي بؤدةدات ثي ريطةت ثرؤطرامة ئةمكؤمثيوتةرةكاني هةموو شاشةي كةثيكةوة نـــاو نيتؤركيك ببينيت كـــةلةفةرمانبةران يةكيـــك بةســـرتابن.ثيدةدةريت ريـــي بةريوةبـــةر يان ئةوةي

لةطـــةل بـــكات كارة ئـــةم

دةســـت دةتوانيت لـــةدوورةوة كة هةر ماوسي بةسةر كيبؤرد و بطريت

كؤمثيوتةريكدا.

ظيديؤيي تؤماركردنيهـــةر شاشـــةي دةتوانيـــتبةشيوةي بكةيت تؤمار كؤمثيوتةريكشاشةي بةرامبةر بيئةوةي ظيديؤييبةبةردةوامي خؤت كؤمثيوتةرةكةيبكةي، سةيري بةرامبةر و دابنيشـــيفةرمانبةرةكانت دةكات وا ئةمـــةشبكةن جيبةجي بةباشي خؤيان كاريبةرثرس فةرمانبـــةري وةك تـــؤش خؤتةوة كؤمثيوتةرةكةي لةشاشـــةبةمةش لةداهاتوودا. بدةيتـــةوة ليينيا

دل زياتر لةكارةكانيان دةتوانيـــت

لةكاتي ثيويستدا بةشيوةيةكي و بيتلةسةريان بدةيت بريار راســـتطؤيانةبســـةنطينيت

هةل كارةكانيـــان يان

بكةيت بـــةدي فةرامؤشـــكاري يان شاشةي بينيني لةريي تةنيا ئةمةش

كؤمثيوتةرةكانيـــانلـــةدوورةوة.ســـاتيك لةهةر ئـــةم ثرؤطرامـــةدةتوانني بينني بـــةكاري بمانةويـــت

ئةو بؤ بنيرين Message ثةياميـــكيـــان مةبةســـتمانة فةرمانبـــةرةيكؤمثانياية ئةو فةرمانبةراني هةموو

لةدوورةوة هـــةر دةكريت هةروةهاهةروةها رابطرين كؤمثيوتةرةكانيانكردن ثةيوةندي بؤ بةكاردةهينريت

.Encryption تةشفري بةشيوةيئينتةرنيت لةريي ئةم ثرؤطرامـــةLANوWLANوVPNيشـــةوة ودةتوانـــني و كاردةهينريـــت بـــة ثـــــرؤطرامةكة لــــــةدووريشـــةوة ويندؤســـي لةســـةر كة دابةزيندريت

XP وVistaكاردةكات. جـــؤريثرؤطرامة ضيية؟ ســوودي ئةم

بينني و و بـــوون بـــؤ ئاطـــادار كؤمثيوتةري شاشـــةي تؤماركردنيضاالكيـــان و فةرمانبـــةرةكان ريطرتن بـــؤ لـــةدوورةوة، لـــةكارداخزمـــةت هـــةر لةبةكارهينانـــيلةدوورةوة، ئينتةرنيت طوزارييةكيهةر و داخســـتني بـــؤ ئيشـــثيكردنكردنيك جيبةجـــي ثرؤطراميـــك يانلةدوورةوة، كؤمثيوتةريك هةر لةسةركؤمثيوتةري شاشـــةي بينينـــي بؤ و خويندندا ةكانـــي

لةهؤل خويندكار

هاوكاري هةروةهـــا ئاطاداربوونيـــان

عةزيز رةئوف بةختيار

بةسةر دةست دةتوانمبطرم كؤمثيوتةرةكةتدا

42 سةردةم 161زانستى

لةريي كيشـــةيةكدا لةهةر كردنيـــانبؤ لةدوورةوة، بةســـةراطرتن دةستلةهةموو ضاكســـازي و بةريوةبردنبؤ جيطةوة لةيةك كؤمثيوتـــةرةكانخؤتةوة، لةكؤمثيوتةرةكةي نموونةخؤت شاشـــةكةي بـــؤ ثيشـــاندانيراطرتنـــي بـــؤ بةخويندكارةكانـــت،تـــا خوينـــدكار كؤمثيوتةرةكانـــيكاتةي ئةو يان تا دياري كراو كاتيكيبؤ دةســـثيريت، ثي كة كاريكيـــانبةهؤي خويندكارةكانت يارمةتيدانيدةتوانيت كـــة خـــؤت شاشـــةكةيو ئةوان ســـةر شاشـــةكاني بيخةيتةو كوذانةوة كردن بؤ خامؤش دواجارداطريســـاندنةوة ســـةرلةنوي و كؤمثيوتةرةكانيـــان... Restartي تةنيا بةســـةراطرتن هتد و دةســـت

بةيـــةك كليـــكئةنجـــامدةدريـــت.تايبةتمةندييةســةرةكيةكان

زؤر بةكارهينانـــي و دابةزانـــدنهةمـــوو كردارةكاني بـــؤ ئاســـانة وكردنيكةوة كليك ضةند لةريـــي تةنيادةتوانيـــت و دةدريـــت ئةنجـــام بةسةر بطريت دةســـت بةتةواوةتيلةدوورةوة كة هـــةر بةكارهينةريكدا

ثرؤطرامة ئـــةم هةروةها بتةويـــت،بةديقةتيكي بؤئةوةي يارمةتيـــدةرةلةناو ببينني شاشـــةيةك هةر جوانكراودا. دياري لةكاتيكي شاشةكانداثيشاني خؤت شاشـــةكةي دةتوانيتلةكاتيكي بدةيـــت خويندارةكانـــت ريطةت ثرؤطرامة ئةم كـــراودا. دياريبطريت بةســـةر دةســـت ثي دةداتلةريي لـــةدوورةوة كؤمثيوتةريكـــداكيبؤرد بةسةر بةســـةراطرتن دةستكؤمثيوتـــةرة هـــاوكات مـــاوس و بةســـةراطرياوةكانمان دةست دوورةبةضةند دةكات ريز بؤ لةخشتةيةكداتايبةتيةكانيان. ذمارة بةثيي ريزيكديكـــة يةكيكـــيثرؤطرامة ئةم لةتايبةتمةندييةكانـــيدةتوانيت كاتيكدا لةهةمـــوو ئةوةيةبةكارهينةريان كامـــة بزانيـــت كـــةكؤمثيوتةرةكةي ةكـــةدا

هيل لةنـــاو

طرتنيو هةل ي ببيت

و داغل كاردةكات

بةشيوةي لةدوورةوة شاشةيةك هةرجؤري فايلي بةثاشـــتطري ظيديؤييثرؤطرامـــةوة ئـــةم لةريـــي .AVIلةدوورةوة زؤر فةرمانيكي دةتوانيتتةنيا كؤمثيوتـــةرةكان هةمـــوو بؤ

دواجار بكةيـــت. جيبةجي بةكليـــكيان ضوونة ناو ئينتةرنيت نةهيشتنيناو خزمـــةت طوزارييةكي ناو ضوونة

Web browser، وةك ئينتةرنيـــت messenger، Email، download،

…uploadدابةزاندنــيثرؤطــرام

طرنط لةدووبةشي ثرؤطرامة ئةمثيك ديت

ســـةرةكيرتين بةشـــي يةكـــةم:بةشـــة ئةم و Admin partبةشـــةســـةرةكيدا تةنيـــا لةكؤمثيوتـــةريبةريوةبةري واتـــة دادةبةزيندريـــتبةشـــة ئةم كـــة كؤمثيوتـــةرةكان.و دابةزانـــدن دواي دادةبةزينـــنيوشـــةي كة دةكات داوا ضاالككردن

ثرؤطرامة ئةم نهينيPassword بـــؤناو دةضينةوة هةرجاريك كة دابنييتئةمةش كة دةكات داواي ثرؤطرامةكةنةتوانيت كةسيك هةموو تا طرنطة زؤرئةم بي نابيت ثرؤطرامةكةو ناو بيتة

هةنطـــاوةتيثةريـــن.بةشيبةكارهينةران بةشيدووةم:

بةشـــة دادةبةزينني ئةم Users كةدةبيت و كؤمثيوتةرةكاندا لةهةموو

زانستى سةردةم 42 162

ئةميش وشـــةي نهيني بؤ دابةزينني. كة ئةم وشـــة نهينيية تةنيا دةبيت كةســـي بةريوةبةر بيزانيت و نابيت بةكارهينـــةرةكان بيزانـــن بؤئةوةي لـــةكاري نةخـــةن يان نةيســـرنةوة طرنطرتين لةكؤمثيوتةرةكانيانداكـــة شت بؤ بةريوةبةري كؤمثيوتةرةكان

ئةوةية كة هةمان وشـــةي نهيني بؤ كؤمثيوتةرةكان دابنيت.

كارثيكردني ثرؤطرامدواي دابةزاندي هةردوو بةشي ئةم و لةكؤمثيوتةري سةرةكي ثرؤطرامة بةكارهينةرةكاني ديكةدا، دواي ئةوة Admin ســـةرةكي لةكؤمثيوتةري

Computer كار دةكةيـــن و دةضينة Start\All programs\Net ســـةر كة monitor for employees proدواي ئةوةي وشةي نهيني ثرؤطرامي دةكةين،

كؤمثيوتةري سةرةكي داغل

ثرؤطرامةكة دةكريتةوة بـــوون بةثرؤطـــرام

دواي داغـــل

File دةضينة منيووي دةضينة سةر سةر Add Computer… كة دةبيت ناوي كؤمثيوتةري بةرامبةر يان Ipي ناوي

لةطةل بكةين

داغل كؤمثيوتةر

Userي ئـــةو كؤمثيوتـــةرة لةطةلثاسؤردي ئةم ثرؤطرامةي خؤمان كة لةكؤمثيوتةري دابةزاندنـــي لةكاتي بةزاندووة دامـــان بةكارهينةرة ئةو

واتة دةبيت هةرســـي شـــتةكة داغل

بكةيـــن ئنجـــا دةتوانني ئـــةو بةكار هينةرة Remote بكةين بؤ ناو ئةم ثرؤطرامـــةي خؤمان. ئةطـــةر بضينة Add Computer ســـةر فايل ئينجاطروثةكة نهينـــي وشـــةي ..group بكةين دةتوانيني رايان بكيشني

داغل

يك كؤمةل بـــؤ ثرؤطرامةكة، نـــاو بؤ

لةكؤمثيوتـــةر كـــة هةمـــان وشـــة نهينيمان بؤ دانابيـــت. ئةطةر بضينة Add Group Of فايل و بضينة سةرLAN Computer.. كة ئةم بةشـــة زؤر بةكاردةهينريـــت بؤ راكيشـــاني Do- لةبةشـــي بةكارهينـــةرةكان.

main/Work group كة ليرةدا ئةو دةبذيرين كة دةمانةويت

طروثـــة هةل

بيان هينينة ناو ئةم ثرؤطرامةوة. تيبيني: بؤئةوةي ناوي كؤمثيوتةر Domain/Work groupي و بةكارهينةرةكان كؤمثيوتةرةكانـــي My ســـةر دةضينـــة بزانـــني Computerو كليكي راســـتي لةسةر دةبذيرين

هةل Properties دةكةين

163زانستى سةردةم 42

Computer و دواتر دةضينة ســـةرname ليـــرةوة نـــاوي كؤمثيوتةر و وؤرك طـــروث دةتوانـــني بيطؤرين و ناوةكانيـــان و وؤرك طروثيان بكةين بةيةك شت باشـــرتة بؤ ئةم كارةي Add Group لة ئيمة بةشي دووةم وشـــةي ..Of LAN Computerدةنووســـني بةكارهينةرةكان نهيني

Agent>s Password لةخانـــةي

يـــان طروثةكـــة هةمـــوو كـــة دةمانةويـــت كـــة كؤمثيوتةريـــك Ad- ي دةكةين و كليك لةسةرSelect

dComputers دةكةين بؤ راكيشاني بؤ ناو ثرؤطرامةكةمان.

هــــــةمـــوو ئـــةوةي دواي كؤمثيوتةرةكانـــي مـــــةبةســـتمانة رامان كيشـــا بؤ ناو ثرؤطرامةكةمان ئةوكاتـــة Desktop ديســـك تؤثي

هةموويـــان ديتـــة بةردةســـتمان و دةتوانني كليكي راســـت لةسةر هةر Remote و بكةين شاشـــةيةكيان كيبؤرد كـــة بكةيـــن Desktopي ديتـــة كؤمثيوتةرةكـــة ماوســـي و بمانةويت كاريك هةر بةردةســـتمان بةرامبةردا لةكؤمثيوتةري دةتوانني جيبةجيي بكةين يان هةر بةرنامةيةك بمانةويت دايبةزينني يان بيسرينةوة لةم ريطةيةوة و هةروةها ئيشـــي ثي بكةين Ctrl+Alt+del يان بكةين Show بؤي يان لةبةشي دووةمةوة message/Block Computerبنوســـني مةســـجيك هةر دةتوانني و بينيريـــن بؤ ئـــةو كؤمثيوتةرانةي دياريـــان دةكةيـــن. هةروةهـــا ئةو كؤمثيوتـــةرةي كـــة دةمانةويت بؤ

كاتيكي دياري كراو بلـــؤك بكةيـــن.بةشـــةدا لةم Share Desktopدةتوانني ديسك تؤثةكةمان هاوبةش بكةيـــن بـــؤ كؤمثيوتةرةكاني ديكة بؤ ئـــةوةي بيبينن كة لةم بةشـــةدا دةتوانـــني كؤمثيوتـــةرةكان بلـــؤك Full بكةين يان ديســـك تؤثةكةمان

زانستى سةردةم 42 164

كؤمثيوتةرةكاني بؤ بكةين screenديكـــة، لـــةم بةشةيشـــدا دووبارة دةتوانني ئـــةو كؤمثيوتةرانة دياري بكةين كـــة دةمانةويت و مةرج نيية هاوبةش شاشةكةمان هةموويان بؤ

Share بكةين.بةشةدا لةم Desktop Recordدةتوانني شاشـــةيةك ريكؤرد بكةين بةشيوةي ظيديؤيي لةجؤريAVIئةم كردارة دةتوانني ليرةوة كاري تيادا بكةين بؤ هةموو شاشةكان و هةروةها يني هةر كة بةسرتاينةوة

دةتوانني بل

بةكؤمثيوتةرةكـــةوة بؤمان ريكؤرد بكة يان دةتوانني لةســـةعاتيك يان رؤذيكـــي ديـــاري كـــراوي هةفتةدا بؤمان ريكؤرد بكات. يان بةدةستي

يني ئيســـتا بؤمان بكة.بل

Tools لةم بةشـــةوة دةتوانني ئةم كردارانة بكةين:

كوذاندنةوةي هةر كؤمثيوتةريك ريســـتارت بكةيـــن، ديـــاري كـــة كؤمثيوتةريـــك هـــةر كردنـــةوةي كـــة بمانةويـــت، Stand By هـــةر هـــةر Log Offي كؤمثيوتةريـــك، كؤمثيوتةريـــك، بةكارهينـــةري لةهةر Screensaver كارثيكردنـــي

Screen- دانةيةكـــدا، وةســـتاندنيsaver لةهـــةر دانةيةكدا وLockلؤك

كردني هةر دانةيةك كة بمانةويـــت.كردنـــي لةجيبةجـــي جطـــة نوســـيني Run نـــاو فةرمانيكـــي و ناردنـــي بـــؤ بةكارهينةريـــك تـــا لةكؤمثيوتةرةكةيـــدا جيبةجي ببيت و نوســـيني ناونيشـــاني ســـايتيك و كردنـــةوةي الي بةكارهينةرة دياري كراوةكان هةروةها نووسيني pathي كردنةوةي Documentو فايليكـــي كراوةكان ديـــاري بةكارهينةرة الي كـــة بةراســـتي ئـــةم فةرمانـــة زؤر طرنطة بؤ وانة وتنةوة و ثيشـــانداني

بةخويندكار.كؤمثانيا و فةرمانطةكان بةشيكي طرنطي ديكة بةكاردةهينن كة بريتيية لةبةشي Internet Control كة بؤ ئةم Admin دةبيت شارةزاييةكي بةشة لةPortلةئينتةرنيتدا هةبيت باشـــي كـــة وةك دةزانني هةمـــوو جيبةجي كردنيـــك لةئينتةرنيتـــدا بةثؤرتيكي بؤنموونة كاردةكات كـــراو ديـــاري كردنـــةوةي الثـــةرةي ئينتةرنيت و ناردني ئيمةيـــل و وةرطرتني ئيمةيل و مةسنجةر و داونلؤد كردن و ناردني

فايل...هتـــد. نموونة وةك كردنةوةي الثـــةرةي Internet browsingئينتةرنيـــت و ضوون بـــؤ كردنةوةي بةثؤرتـــي80كاردةكات ســـايتيك ثؤرتي8080بؤ و HTTP لةجـــؤري جـــؤريHTTPS كـــة دةتوانني ئةم ثؤرتـــة ريـــي ثيبدةيـــن Allowبؤ .Blocked بةكارهينـــةرةكان يان نة FTP فايـــل وةطرتنـــي و نـــاردن بةثؤرتي23وة 21n. telnetبةثؤرتيدةتوانـــني هةر ثؤرتيكـــي ديكة كة لةريي دةبمانةويـــت زيادي بكةيـــن نوسيني كاري ثؤرت و ذمارةكةيةوة

Addي بكةين...هتد.لةناو ديكة بةكارهيناني ضةندين ئةم ثرؤطرامةدا هةية كة ئةو كةسانةي زياتر بةكاري دةهينن دةتوانن زياتر ئةم ئةطةر ويستت ليببينن، سوودي بكةويت دةتواني ثرؤطرامةت دةست ســـةرداني ســـايتي دةزطاي ضاث و

ثةخشي سةردةم بكةيت www.serdam.org

[email protected]

42 سةردةم 165زانستى

لةجـــؤري يةكـــةم مرؤظـــي ثيي لةقؤناغيكدا كة هؤمؤســـابينسئةوة ئةطةري ،Cro-magnon دةوتراو زؤرة لةريـــي دةربةندة شـــاخاويطةيشتبيتة رووبارانةوة ئةو ئاوةرؤيكـــة كةوتوونةتـــة باكوري ئةوروثـــاريطةكةي ثاشان رةشـــةوة، دةريايدانوبدا رووباري ئـــاوةرؤي بةدريذايي

طرتؤتةبةر.لةمـــاوة لةيةكيـــك كارة ئـــةم دواييدا بةســـتووي ضاخي طةرمةكانيو مامووس كـــة كاتيـــك روويـــداوة،ةكاني

بةدؤل دريـــذ موو كةركةدةنـــي

كاتيـــك و دةدا غاريـــان ئةوروثـــادائةوروثايان رووي كـــة دارســـتانةكان

داثؤشيبوو.داطريكردني بؤ دانيان

هةول لةكاتي

بةمرؤظيكي ضاويان نوي، كيشوةريكيديكة بوو لةجؤريكي كة ديكة كةوت،بوو، كؤنرت بةرةطةزيكي سةر هةروةهادوو ثيش نزيكةي كةمـــةوة بةاليةنيطةيشتؤتة ئةوروثا. ساأل هةزار ســـةديان لينراوة،

مرؤظـــي نياندةرتال ناوي

هاتووة، لةكويوة ضييـــة، ئةم مرؤظةبةمرؤظي ضاوي كاتيك روويـــدا و ضيكة هةن شـــوينةوار زؤر كةوت؟ نويهيشتوون، جييان نياندةرتاأل مرؤظيضل زياد لة ئيسكي ئيســـتا ثةيكةريئيجطار ئةمةش كة دؤزراوةتةوة كةسكة ليدةكات وامـــان كارة ئةم زؤرة،بووة. ضؤن شيوةيان بزانني بةوردي

بةهيزتر ثتةوتـــر و ئـــةم مرؤظانةنياييةوة

بةدل نـــوي، لةمرؤظي بـــوون

كة نةبـــوون مةيموونيش لةجـــؤري بةزةوي، دةطةيشـــتةوة دةســـتياندوورودريذ ماوةيةكـــي نياندةرتـــاألثتةوي ذيـــاوة، بةثيـــي لةباكـــورداباوةرواية باآلييان، كورتة و جةســـتةخؤطونجاندن بؤ هؤكاريك وةك ئةوانةوةك روويدابيت، ساردا ذينطةي لةطةألكة ثانةكةيان سنطة و زلةكةيان لووتةطةورةي تيدا ســـي جووتيك جيطةي

بؤتةوة.ة

ئاذةل راوكردني لةسةر هةروةها

ئةسث ماموس، وةك ذياون، طةورةكانثيويســـتي كارةش ئةم كيوي، و بزنة

يةكرتيان هاوكاري تواناي و بةراكردنهةبوو.

دةدةن بةوة ئاماذة ذميريارييةكانثيويستي لةنياندةرتاأل كةس يةك كة

كالؤري بووة لةرؤذيكدا 5000 كيلؤ بةسارددا. لةذينطةيةكي

ثيويســـتي لةطةأل كؤكة كارة ئةميةك بؤ ثيشـــربكيكةريكي ثايســـكل

فةرةنسادا. ضياكاني بةنيو قؤناغئاطر ضؤن دةيزانـــي نياندةرتـــاألدةناشـــت، مردووةكاني بكاتـــةوة،كة دةزاني زير و زيوي ثيشةســـازيهةروةها بةكاريدةهينا، رازاندنةوة بؤدةكرد كة بؤياخ رةنطانـــة خؤي بةوئاماذةكان دةريدةهينان، لةقـــورةوة

زانيبيت. زمانيشي كة هةندوايينةكاني نموونـــة بـــةزؤري،دوورطـــةي لةنيمضـــة نياندةرتـــاألئيستاو لةئيســـثانياي ذياون، ئيبرييةدواييش جؤرةكةي دوو ثرتوطالـــدا،خؤيان لةئةشكةوتةكاني ضياي تاريقدا

شاردؤتةوة.ثيكةوة وينـــة طةكان

طشـــت بةل

سةربةست تةريف

لةناوضوو؟ نياندةرتاأل بؤضي

42 سةردةم زانستى 166

كة دةكةن، ثيشكةش بةســـرتاوةكانقوآلييخؤرئاوايكيشوةرةكة بؤ ئةوانهيض وايليهات تـــا دوورخراونةتـــةوة،رابكةن. بؤي تا نةمايةوة دةروازةيةكدووربكةونةوة و كـــردن ضي ناضاريكؤنةكةيـــان راوكردنـــة زةوي و زاريدوورتريـــن رووبكةنـــة و ـــن

جيبيل

لةوانةي بيجطة ئةوروثي، كيشوةريهاتبوون؟ تازة

دةدةن بةوة ئامـــاذة ئامارةكان ثيويســـتي نياندةرتاأل كـــة مرؤظـــيكـــة بـــووة لةمنـــداأل بةريذةيـــةك مانـــةوةي دةطةيشـــتة2%لةثيناويئـــةو ئاشـــكراية جؤرةكةيـــدا، لةساتةكاني كة بةرةنطاربوونةوانةيبونةتـــةوة رووبـــةرووي كؤتاييـــداكردووة بةهيز بايؤلؤذيةكانـــي تواناطونجاو بةريذةيةكـــي بـــؤ طةيشـــتن

مانةوةدا. هيناني لةبةدةستئاماذة دوايـــي تويذينةوةكانـــيلةرووي نياندةرتاأل دةدةن كـــة بةوةهةروةها بووة، جيـــاواز تويكارييةوةبةثيي بوونيشـــةوة،

مندال لـــةرووي

زانا كة نياندةرتاأل، تويـــكاري وينةينةرويج لةزانكـــؤي سويســـرييةكانثةيكةرة لةسةر وينةكة ئةنجامياندا،ميينةيةكـــي حـــةوزي ئيســـكةكانيلةئيسرائيل كة ئةنجامدرا نياندةرتاأل رابردوودا سةدةي سييةكاني ي

لةسال

ثةيكةري لةسةر هةروةها و دؤزرايةوة،لةتةمةني كة ئةنجامـــدا يكيش

مندال

ثيش مردبوو، هةفتة هةفتةيةك–دووكةريمي لةناوضـــةي ســـاأل ضل هةزار

ئؤكرانيادا دؤزرايةوة.وينـــةي دوو دانانـــي لةريـــيثةيكةرة ئـــةم دوو بـــؤ ئةندازةيـــيدةماخي كة دةركةوت لةكؤمثيوتةردا،بووندا لةدايـــك لةكاتي نياندةرتـــاأل

بةنزيكي بووة، قةبارةكةي400سم3 لةمرؤدا، ةكانمـــان

مندال ـــي

وةك حال

ثةيكـــةري و دةموضـــاو لةكاتيكـــدائةســـتورتر و طةورةتر ئيســـكةكانيبةبةراورد ئةمرؤ مرؤظي ي

لةمندال بوون

ميينةي حةوزي ئيســـكةكاني لةطةألكة دةردةكةويت بؤمان نياندةرتـــاأل.قورســـرت زؤر ئةوان لةالي بوون

مندال

ئازاريكي و بووة و بةرطـــةي ئيـــشكردن بةبـــةراورد زياتريـــان طرتووة

مرؤظدا. لةطةألتيبينيان تويذةرةوةكان هةروةهانياندةرتاأل ساواي دةماخي كة كردووةلةمرؤظ، وةك كردووة طةشةي خيراترئةمةش يةكةمدا. لةساآلني بةتايبةتينياندةرتاأل ـــي

مندال كة ماناي وايـــة

ةمةنددةول زؤر بةشـــرييكي ثيويستي

كة واية ماناي بةخؤراكةكان هةيـــة،هةية خؤراكانة بةو ثيويستي دايكةكةةمةندن.

دةول طةرمـــي كـــة بةكالؤري

ينياندةرتال ذنـــي هؤكارانـــة ئـــةم

بةرةنطاربوونةوة بـــةردةم خســـتةكة هؤيةشـــة ئـــةم مةترســـييةكان،ذمارةي كةمبوونـــةوةي بووة هـــؤينةتوانايي بووة هؤي بووةكان، و

مندال

مرؤظدا. لةطةأل لةكيربكيي جؤرة ئةوروويدا؟ ضـــي لــــــةراســـتــــيطرنطييةكي ئةم طرفتة ضارةسةركردنيهةيـــة لةضؤنيةتي روانينمان طةورةيبؤئةوةي طةشةسةندنمان، ميذووي بؤضؤن وةك كيني، ئيمة بةراستي بزاننيميذووي دةربارةي طفتوطؤ هةميشـــةطفتوطؤيةكي مـــرؤظ ثةرةســـةندني

طةرموطورة.لةســـيناريؤكان، مرؤظي يةكيـــكزؤرجار لةناوضة نياندةرتاأل و ئيســـتازةمةن بةدريذايـــي و جيـــاوازةكان،ضاويان لةبارودؤخـــة جياوازةكانـــدا

ضاو ئةم هةنديجار كةوتـــووة. بةيةكو ناكؤكي هؤي بووةتة ثيكةوتنانةيكشانةوةي هؤي بؤتة ديكة هةنديجاريلةثيكدادان، طرتن بةدوور خؤ و اليةك

شاردؤتةوة. خؤيان لةترساندا يانضاوثيكةوتنانة لةو هةنديك بةآلملةبارودؤخيكـــي تايبةتدا روويانداوة،تياندا سيكســـييةكان كة ثةيوةندييةكـــة لةوانةيـــة لةئاكامدا روويـــداوة،ةكانـــي ليوة

تيكةل طرووثـــي خويـــن

ثةيدابووبيت.بةو باوةري كة زانايانةي لةو يةكيككة دةدات بةوة ئاماذة ســـينارؤيةية،كؤمةآلنة ئةم ئيسكييةكاني ثاشماوة

دؤزيوةتةوة. هيربيد-ي واتةثاشـــماوةكاني دؤزراوةية ئـــةم ثيي لةناوضةيةك يكة

مندال ثةيكـــةري

دةكةويتة Lagar velho كة يـــندةل

بنضينةي لةسةر هةروةها ثرتوطالةوة،ئيسكيةكاني ثةيكةرة ثاشماوةكانينياندةرتـــاأل كـــة ئـــةو ناوضانـــةيتييدا نيشـــتةجي و ضيكيا لةرؤمانيايةكيك هيربيد نموونةيةكن بؤ بـــوون،زاناي تيـــؤري هيربيد لةاليةنطرانـــي

Eeik Trinkausة. ئةمةريكيكة وردةكاريانةي ئـــةو بةثيـــي ثةيكةرانة ثيشكةشي كرد، ئةو ئرييككة لة هةيـــة ئـــةو خاســـيةتانةيانهؤمؤســـابيتنس-ةوة و نياندةرتـــاألوةك دةوتريت وةرطرياون. بةيةكسانيلةخاســـيةتةكاني خاســـيةتانة ئةو بةوة اليانداوة، كالسيكي ي

نياندرتال

تر ئينســـيابي كة جيا دةكرينـــةوةلةرووخساري رووخســـاريان و بوونبووة، ناســـكرت تةقليدي ي

نياندرتال

تةقليدييةكاني خاسيةتة كة لةكاتيكداددانة زلةكان ماوة، وةك ديكةيان هةرطـــةورةي مل يـــان خواربوونـــةوةي

42 سةردةم 167زانستى

جيا نياندةرتاأل كـــة ثةيكةرةكانـــيدةكاتةوة.

سيكسي لةثةيوةندي نيابوونبةدل

دةتوانني جـــؤرة دوو ئـــةم نيـــوانبهينني، بةدةست لةئاكامةكان زؤريكثةيوةندي مةســـةالنة ئةم بؤنموونةيان نةبوون، ريســـا و بوون تايبـــةتهؤي كارة بـــووة بوون. ئةم ريســـالةكرؤمؤسؤمي نياندةرتاأل توانةوةيهؤكانـــي كـــة هؤمؤســـابينس-دا،كالســـيكي ي

نياندرتال ديارنةمانـــي

دةرئةنجامة جؤرة ئةم ليكدةداتةوة،زيادةي ئةوروثي مرؤظي كة واية مانايدةست ةوة

لةنياندرتال كرؤمؤسؤميي

ديكةي لةنةتةوةكاني كـــة كةوتووةجياي كردؤتةوة. زةوي

يـــتدةل كـــة قســـةيةي ئـــةو

دةذي، لةكرؤمؤسؤمةكاندا نياندةرتاألبةتايبةتي دةطمةن، بةوتةيةكي بووةزانياريمـــان بوونـــي بةهـــؤي زيـــادكرؤمؤســـؤمي نةخشـــةي دةربارةيترشي شيكاريي نياندةرتاأل، مرؤظ وجياوازةكاني نةتـــةوة ناوةكـــي بـــؤكة دةدات وينةية بـــةو ئاماذة زةويبةيةك سةر و خزمني ئيمة هةمووماندةطةريتةوة بنضينةكةي كة بنةضةين

ســـاأل 60 هةزار ثيش و ئةفريقا، بؤجؤراو بؤ ئـــةوةي كؤضي كـــردووة،

ليبكةويتةوة. جؤربوونيخزمايةتـــي شـــويني بـــةآلم خيزاني دةرةختي لةطةأل نياندةرتاألكويـــوة؟ وةآلمي دةكةويتة مرؤظـــداو لةمرؤظـــدا روونرتة، ئةم ثرســـيارةكؤتاييةكةي وةآلمـــة نزيكانـــة بةم

وةردةطرين.Svante pääbo كة سويدي زانايمانيا

لةئةل بالنتش لةثةيمانطاي ماكس

لةثســـثؤرة يةكيكـــة كاردةكات،

لةتويذينـــةوةي بةناوبانطـــةكانضةوريية ترشـــة جفرةي كردنةوةيي

لةســـال ـــةكان.

قول رةط و ريشـــة

pää bo ســـويدي 1997 وة زانـــايســـةركةوتنيان ياريدةدةرةكانـــي و لةخويندنـــةوةي هينـــا بةدةســـت ناوةكيةكاني ترشة لةجفرةي بةشيكبؤ دةطةريتـــةوة كـــة ميتاكوندريـــالـــةFeldhofي كة ةي

نياندرتال ئـــةو

دؤزرايةوة. 1856 دا يلةسال مانيا

ئةل

نياندةرتاأل كة دةريخست شيكارييةكةطروثانةي لةو طرووثيك هيض ناخريتةلةسةر كرا، بؤ دابةش نويي مرؤظي كةماناي ترشي ناوكي، ئةمةش بنضينةيكؤنرتة، نوي لةمرؤظي نياندةرتاأل واية

كؤنة. خزميكي كةواتة2007 دوو تويذينـــةوةي ي

ســـال

ئةنجامةكاني وكرانـــةوة،

بال جيـــاوازناوكيي ترشي تةواوي شـــيكارييةكيهاتـــووة و كـــة لةميتاكؤندرييـــةوة

42 سةردةم زانستى 168

لةكرواتيا نياندةرتاأل، بؤ دةطةريتةوةتويذينةوةكةدةريخست دوو دؤزرايةوة.لةنيوان سيكسييةكان ثةيوةنديية كةئةمة بةآلم نةبووة، جؤرةدا دوو ئـــةوكارة ئةو نياي

يةكالييكةرةوةيةكي دل

نةبوو.ميتاكؤندريا ئةو ناوكـــي ترشـــيلةيةكةي كة بؤماوةييةيـــة زانيارييةخانةيـــي وزةي بةرهةمهينـــــانـــيهـــةن. زانيارييـــة نـــاو خانةكانـــداميتــــــاكؤنـــدري بؤماوةييةكانـــيبةبؤماوة دايكـــةوة لةريـــي تةنيـــا زؤر ئـــةم زانياريانة دةطويزرينـــةوة.ئةو نيو شـــيوةييةكاني لةجياوازييةزانياري بةآلم ناخةنةروو، طرووثة دووزانيني بؤ تةواو ثيشـــكةش دةكـــةنخيـــزان داني

ســـةرهةل شـــةجةرةي

ثلةي ليرةشـــةوة لةاليةني ديكةوة،نزيكايةتي.

ي2006دا زاناي سويدي ولةســـال

دةستيكرد تويذينةوةكانييةوة لةرييطشـــتطري نةخشـــةيةكي بةدانانـــيبؤماوةييةكانـــي كرؤمؤســـؤمة بـــؤ ثاشماوانة ئةو ليرةشـــدا نياندةرتاأل،

بوون ثةيكةرة بةو سةر كة بةكارهاتندةطةريتةوة ســـاأل 38 هةزار كة بـــؤلةئةشـــكةوتي ي1980دا

لةســـال و

دؤزرايةوة. بةكرواتا سةر Vindijaيئـــةم نةخشـــةية ئةنجامةكانـــيمرؤظدا كرؤمؤسؤمي نةخشةي لةطةألئةو دؤزينةوةي بؤ دةكرين، بـــةراوردليدةكات وامان كة جياوازانـــةي ة

خال

هةين، كـــة بني شـــيوةية ئيمـــة بةوخزمةكانماندا لةطةأل كردن بةبةراوردهةروةها يان شةمثانزي لةنياندةرتاألئةو ئايا كـــة ئـــةوةش دةردةخـــاتوةرطرتووةو ةوة

لةنياندرتال جينانةمانبووة. شاراوة لةالمان

ئةنجامةكاني دةكريت ثيشـــبينيبةآلم ئامـــادة بنب، ي2009دا

لةســـال

ثيشـــووةختةكان لةراثؤرتة هةنديكخؤيـــان بايةخـــي لةئيســـتاوة

دةرخستووة.ي2008دا

ســـال لةئةكتـــؤبـــةري

كرؤمؤسؤمي دؤزينةوةي لةاليةكةوة Foxp2 ثيـــي دةوتريـــت زمـــان كةلةاليةكي و نياندةرتاأل مرؤظـــي لةاليكرؤمؤســـؤمةي ئـــةو ديكةيشـــةوة

كة يـــنmcr راطةيةنرا،دةل كة ثيـــي

وا كرؤمؤســـؤمة لةو جووتيك بوونـــيثيستي رةنطي دةكات لةخاوةنةكةيبةتةواوةتي بيت، ســـوور قذي و كاألخؤرئاواي دانيشتواني وةك شـــيوةي

ئةمرؤ. ئةوروثايكرؤمؤسؤمي كاري زووة هيشـــتاكة بـــةآلم باوةرواية بزانريت، زمـــان

تواناكاني قسةكردن. كاربكاتة سةرلةاليـــةن زمـــان كرؤمؤســـؤميهةمان كة نياندةرتـــاأل دةريخســـتدةبيت ئايا مرؤظة. كرؤمؤسؤمي كؤثيهاتبيت؟ بؤمان ـــةوة

كة لةنياندةرتال

ثيضةوانةي زانيارييةكان زؤربةي بةآلملةالي جينة ئةم بةزؤري ين.

دةل ئةمة

هةبووة، هاوبةشـــةكانمان باوباثريةبيت. ساأل هةزار ثيش800 لةوانةية

نياندةرتاأل دةبينني بةثيضةوانةوةتايبةت ســـووري قذي كرؤمؤســـؤمينموونةكةمان واتـــة هةيـــة، بةخؤي كة واية ماناي ئةمة ناضيت. ئةو لةوةيبةشيوةيةكي سوور قذي كرؤمؤسؤميثةرةيســـةندووة ئـــةو لـــةالي جيا لةمرؤظـــي وةك ضـــؤن بةتةواوةتـــيئةوةي لةثيناوي روويداوة، ئةوروثيدابطونجيت ســـارددا ذينطةيةكي لةطةألمرؤظ بيت، كة كةم تيشكي خؤري كةDي دةســـتبكةويت ظيتامني بتوانيتلةبارودؤخي كاريطةرتر بةريطةيةكـــي

دةستبكةويت. تاريكةكاندا ذينطةهيض كة وايـــة ئةمة ماناي بـــةآلمهةرضةندة نيية تيدا كاريطةريةكمـــانبضـــووك نياندةرتـــاأل جينةكانـــي

ببيتةوة؟ Larsثيشكةتوو بايؤلؤذي زانايتيكـــةأل ئةطـــةر يـــت

Werdelinدةل

لةنيوانماندا كرؤمؤســـؤمي بوونيكيزؤر لةســـنوريكي بـــةزؤري روويـــدا،

42 سةردةم 169زانستى

تاكة ةتـــةحال و تةســـكدا دةبيـــت

هيـــض كـــة دةبيـــت كةســـييةكان نابيت. كاريطةريـــي كاردانةوةيةكـــيئاســـةواريكي الوةكيمان ئيمة هيـــضبوون بةتيكةأل طة

بةل كة نةدؤزيوةتةوة

نيشـــانةيةكي لةضةند بيجطة بـــدات،بيجطة نةبيت. مانا دووانة و نيـــا

نا دل

طةكانلةبةل هةنديك دةتوانريت لةمة

بكرين، ثةرضظة خؤيـــي بةريطةيةكيلةدةست راستطؤييةكةي ئةمةش كة

دةدات.الرس بؤضووني بـــريو لةمـــرؤدازانســـتيية لةناوةنـــدة برديلـــني و ضاوثيكةوتني باوة. مةبةستدارةكاندانياندةرتـــاأل نيـــوان ميذوويـــيطؤرانكارييـــة هؤمؤســـابينس و رؤشـــنبرييدا لةئاســـتي فراوانـــةكاننيشانةكاني لةسةرةتاي دةردةخةن.طؤرانكارييةكي دةبينني ضاوثيكةوتنداهاتووة ئاميرانـــةدا ئةو زؤر بةســـةرهيناون، بـــةكاري كـــة نياندةرتـــاألدؤزراوانة ئةو ذمارةشـــيان. هةروةهاتويـــذةرةوةكان كـــة زيـــادي كـــرددا

نياندرتال نيشتةجيبووني لةشويني

وينةيان ئيســـكانةي لةو دؤزييانةوة،دروستكراو بةردي هةروةها لةسةربوو،ئةمةش ديكة. لةئاميرةكانـــي زؤر و دادةنريـــت زيـــادة بةئاماذةيةكـــي

لةهاتني مرؤظي نويدا.ئةو كاتيـــك روويـــدا بـــةآلم ضيزؤر بةزؤري ثيكطةيشـــتن؟ دوواليةنةياندةدا

هةول كو

بةل رووينةداوة، شـــت

دوو ئةم بكةنـــةوة، لةيةكـــدي دوورو جيـــاواز بةطةشةســـةندني طروثة مليؤن نيو بةدريذايي تيثةربوون جياداجةستةييةوة لةاليةني تةنيا ســـاأل.لةاليةني كـــو

بةل نةبـــوون. جيـــاواز

زؤر رؤشنبرييشـــةوة، ئةو جياوازييةلةمرؤدا ويناي كة لةوةي طةورةتر بووةبنضينةيةكي ئينتيمايان لةسةر بكةين.

ئةوةشة هةر دامةزراوة، رؤشـــنبرييكاتةدا لةو دةكات. دياري كةسيتيمانبةربووم و راوضي طرووثةكة هـــةردوو

بوون. دروينةكةر ضنةرةوة-جـــؤرة لـــةو ئـــةوةي لةمـــرؤداكة ئةوةية دةيزانني رؤشـــنببريييةوةلةتيكةأل دةطرن دوور خؤيان ةكاني

رؤل

دةمارطرييية لةبـــارة بـــوون تةنيـــانةبيت. توندةكاندا

راوكردن لةســـةر نةتةوانةي ئةو كة دةكات بؤخـــؤي دةذيـــن، ئاماذةيان غةريب وةك لةكاتيكـــدا مرؤظـــةديكة كةســـاني ســـةيري نامؤيـــةك

دةكات.و دةكاتـــةوة كؤيـــان ئـــةوةي ة

خيل دةكةن هاوكاري لةضوارضيوةيدا

نازانن ديكـــة ثةيوةنديةكي و هيـــضةكاني

كؤمةل لةطةأل ثةيوةندييةكانـــي

ثةيوةندييةكـــي بـــةزؤري ديكـــةدا زؤر بريكـــي لةطـــةأل طرذوتونـــدة بـــوو بةمشـــيوةية لةشـــةرانطيزي.كؤمةآلنةي ئـــةو نيوان ثةيوةنـــديزؤر كرؤمؤســـؤمييةوة لةاليةنـــيباثريةي لةيةكرتةوة نزيكبـــوون. كةطةورةترين هؤمؤسابيتنس هاوبةشي

ة.سال رادةي تةمةني150هةزار

هاوبةشـــمان باثريةي لةكاتيكداتةمةني-700 ـــدا

نياندرتال لةطـــةأل

دوو ئةم كاتيـــك ة.800 هةزار ســـال

بةســـتوودا لةضاخي لةئةوروثا جؤرةدوورو ماوة ئةم ثاش طةيشتن، بةيةكدةضيت لةوة لةجيابوونـــةوة، دريذةديكةيانةوة ئةوي بةالي هةريةكةيان لةئاسمانةوة كة وابووبيت ئةوة وةك

خوارةوة. كةوتبيتةوةبكةين بروا ليدةكات وامان كارة ئةوديكةيانةوة لـــةوي كـــة هةريةكةياننيية ئةوة ئاماذةي بووة، دوورةثةريزروويدابيت، لةنيوانيانـــدا كة جةنـــطروويدابيت. لةوانةية كة ئةوةي لةطةأل

يةكيك ضاوثيكةوتنةكانـــدا لـــةزؤريو بةهيمني دةكشايةوة ةكان

لةكؤمةل

جيدةهيشت. ناوضةكةيبةوة ئاماذة زانيارييةكان طشـــتشـــوينةواري كة دةدةن لةكاتيكـــداشـــوينةواري هةبـــووة اليةنيكيـــانبةهيواشي ديار نةماوة دووةم اليةنيطرتؤتة دةســـةآلتي هؤمؤســـابينيسبـــووة باشـــرت ضونكـــة دةســـت، كة ئةو بةرووبوومانةدا لةبةكارهينانيئاميرو بوون، تر ديناميكي هةبـــوون،تؤريكي هةبووة، باشـــرتيان شيوازيتواناي هةبووة، باآلتريان كؤمةآليةتي

بووة. خيراتر خؤطونجاندياننةمـــرد، يةكســـةر نياندةرتـــاأليةك لةدواي يةك و بضووك ةي

بةكؤمةل

لةزةوييةكاني هةركاتيـــك دةمـــردن.بؤ دةكرد ثاشةكشـــييان خؤيانـــةوةبةثيتن كةمـــرت كة زةوييانةي ئـــةولةكؤتاييدا كةمي دةكرد بةرووبومةكانيةك لةدواي يةك سةختي زستاني دووو تيثةربيت ثيايانـــدا كـــة بةس بوو

لةناويان بةريت. ماون ئةوانةي كةلةئةشـــكةوتةكاني طرووثيان دوا كة لـــةو كاتةدا ذياون، ئيســـثانيادائةوثةري طةيشتبووة بةستوو ضاخي

دريذبونةوةي.ناوضةكاني ةكاكان

بةستةل شاخة

ئةوروثـــاي باشـــووري و باكـــوور كة ناوضانـــةي ئـــةو داثؤشـــيبوو،بوون داثؤشرابوون، بةدارســـتانةكان

وشكة سةربةرةآلكان. بةناوضةكة مرؤظةكـــة جـــؤرة هـــةردوو كةمـــي كرد بةكةمبونةوةي ذمارةيانذينطة جؤرة لةم خؤراك، و بةروبوومجؤر يةك شـــويني ســـةختةدا تةنيا

هةية.http://www.halwasat.com/fo-

rum/index.php/topic,5438.0.html

عةبدوال نيا

دل و:

42 سةردةم زانستى 170

كاتيك بؤ هةموومان لةو بروايةدامكات بةسةربردن روودةكةينة و سةيرانشاخاوييةكان، ئةوةي و ناوضة دةشتبةرد رادةكيشيت سةرنجمان يةكسةربيئةوةي ناوضانةيـــة. و خاكي ئـــةوثارضة بةرديك دانيـــني بؤ ثالني كـــةخؤ ســـةيري دةكةين و دةطريـــن

هةل

تيادا بيت بةبةردبووي ئةطةر هةنديكبيهينينةوة خؤمان

لةطةل لةوانةية ئةوا

ئةوةي دايبنيني. جواني بؤ ةوةلةمال و

ثرسيك يان وةك نةيزانني لةوانةية كةئةم كة بيت ئةوةيـــة بةميشـــكمانداثيكهاتووة لةضي بـــةردة يان كةظرةبيطومان بـــووة؟ و ضـــؤن دروســـتمي

كة وةال ئةوةية باسة ئامانجم لةم

بةساكاري و بدةمةوة تييةهاووال ئةو

بري ئاسؤي كة بدةمي زانياري هةنديكبكات. فراوان زانستيي و

خاوبةرديكت طةرانتدا لةكاتـــي ئةطةررةنط ةي

دةنكؤل لةضةنـــد كة بينـــي

ثيكهاتبوو جيـــاواز قةبارة و جياوازنة

هـــةر يةكيك لةو دةنكؤال بزانة ئةوا

ئةطةر بؤنموونة خاويكـــن. نموونةي1 سةير وينةي ئةوةي وةك بةرديكيبةرديكة نموونـــةي خؤي كة بكةيتدةيدؤزيتةوة، شـــاخ و و لةدةشـــترةنطة خاويكـــة. رةنطةي ئةوا هـــةركوارتز شووشـــةييةكة ةميشيية

خؤل

ســـوورةكة و بايؤتايت رةشـــةكة و بةئاســـاني كةواتـــة فيلدســـثارة.

بةرد Rock يان كةظر كة تيدةطةينثيكديت. لةخـــاوةكان ةيةك

لةتيكةل

ثيكبيت خاويـــش لةيـــةك لةوانةيـــةهةرضةندة كةمة) ذمارةيـــان (ئةمانةدروســـت خاويك بةطشـــتي لةضةنـــدخاو كة يني

بل دةتوانني دةبن. كةواتة

كةظرة. دروستكردني سةرةكي يةكةيلةضي خاو ئةي بزانني ثيويستة ئيستا

ثيكهاتووة؟Miner- مةعـــدةن خاويـــان

رةقـــي سروشـــتي al ماددةيةكـــيبةبووني دةناســـريت نائةنداميية كةو ريكوثيك ي

كريســـتال ثيكهاتةيةكي

لةهةنديك ديار. كيميايي ثيكهاتةيةكيكانزا وشـــةي تائيستا ســـةرضاوةدا

ئينطليزييةكة وشة بةرامبةر بةكارديتلةراســـتيدا ،mineral بةرامبةر واتةدةكريت ضونكة نازانم، بةراست ئةوةيان مةطنةتايت وةك بيت كانزايي خاووةك ناكانزايي بيت و دةكريت كرؤمايتجيثسؤم. يان كالســـايت يان طؤطردطشتي وشـــةيةكي كة لةثيناو ئةوةيناكانزاكان كانـــزاو طشـــت هةبيت وبةباش خاو وشـــةي بطريتـــةوة بؤية

دةزانم.ثيكهاتةي و ي

كريستال ثيكهاتةي

وةك فيزياييةكاني كيميايي ســـيفةتةسيفةتي و دوو دياري دةكةن ثتةويلةثيناو خاوةكانـــن. طرنطـــي هةرة بزانني روونكردنةوة ثيويســـتة زياترشيبكةينةوة بةوردي خاو ثيناسةكةيلةســـةري زانياري زياتـــر و كةميـــك

بدةين:لةم مةبةســـت بوون: سروشـــتيماددةيةك كة هـــةر ئةوةية ســـيفةتةبةرهةم و لةتاقيطةدا دروســـت بكريتناونابريت. بؤنموونة بةخـــاو بهينريتقةبارةدا لةشيوةو دةستكرد ماسي

ئةل

جةزا* محةمةد د.ئيرباهيم

ضيية؟ خاو

42 سةردةم 171زانستى

مبةال ماســـي سروشتي واية،

ئةل وةك

بةخـــاو دةســـتكردة لةبةرئـــةوةىقســـةش بةطويرةي هةمان دانانريت.هةر راستة بةنرخةكانيشـــةوة خاوةدروســـتكران لةتاقيطةدا كاميكيـــانلةنرخيشدا هةميشة ناذميردرين. بةخاوطرانرتة بةبةراورد زؤر سروشـــتييةكة

دةستكردةكة.

لةطةلثيويســـتة بـــوون: نائةندامـــيبوون ئةنداميي كـــة بزانني لةثيشـــداماددةية ئـــةو كة لـــةوةي بريتييـــةهايدرؤجـــني و لةكاربـــؤن بـــةزؤريكيمياييي بةبؤنـــدي كة ثيكهاتـــووةنائةنداميي كةواتة بةسرتاون. ثيكةوةبؤندي ماددةية ئةو كة لةوةي بريتييةنةبيت. كاربؤن-هايدرؤجينـــي تيـــادابةزؤري ئةندامييةكان ماددة بيطومانديـــن، بةرهـــةم لةزيندةوةرانـــةوةلةتاقيطةكانيشدا ئيســـتا هةرضةندةزؤربةي شانةكاني دةكرين. دروســـتبةطشـــتي رووةك و طيانـــةوةران زيندةوةرانة ئـــةو كاتيك ئةنداميني،دةمرنماددةئةندامييةكانشيدةبنةوةدةكةن، دروســـت ديكة و مـــاددةيلةكرداريكي ووز

خةل و نةوت بؤنموونة

دروست ئةندامييةوة ماددةي طؤرانةهةربؤية بةضةند هةنطاويـــك، دةبـــننةوت بيطومـــان بةخـــاو. دانانريـــنســـيفةتةكاني لةبةر دانانريت بةخاونةبووني و وةك شـــليتي ديكةيشـــيثيكهاتةيةكي نةبوونـــي و

كريســـتال

ماددة هةنديك دياريكـــراو. كيمياييدروســـت لةزيندةوةرانةوة كة هةيةوةك بةردي نيية ئةندامـــي و دةبيت

يةكيكـــة كـــة Limestone كلـــسوةكان،

بال هةرة نيشـــتةنيية لةبةردة

قاوغي شـــيالني كة بةزؤري لةلةثكةودةريايي زيندةوةرانـــي يـــان مردوو

لةثكةو قاوغانة ئةم هاوشيوة ثيكديت.لةطةل كالسايت. لةخاوي ثيكهاتووةئةو كالسايتةي كة زيندةوةر ئةوةشدابةخاودادةنريت، م

بةال دروستكردووة،

تةنيكي تياداية: سيفةتةكاني ضونكةبةسروشـــتي كة نائةنداميية رةقـــيكيميايي ثيكهاتةيةكي بووة دروســـتثيكهاتـــةي و هةيـــة دياريكـــراوي

ئاشكراية. يشيكريستال

رةقن. خاوةكان طشـــت ثتةوي:دابنيني، بةخاو

سةهؤل دةتوانني بؤية

خاونني. ميشنةهةل و ئاو نة م

بةال

ئاماذةم وةك كيميايي: ثيكهاتةيدروســـتكردني يةكـــةي خـــاو ثيدا بثرســـن م دةكريت

بةال كةظرةكانـــة،

ثيكديت؟ لةضـــي خـــؤي ئـــةي خاوخاوةكان هاتووة لةثيناسةكةدا وةككةواتة هةية كيمياييـــان ثيكهاتـــةيتوخمـــةكان لةيةكطرتنـــي ثيكديـــنكة دةووتريت ماددةيـــة توخم بـــةوو يةكجـــؤرن هةمـــوو طةرديلةكانـــيكيميايي كرداري بةريطةي ناتوانريتةكاني.

دةنكؤل بؤ بشـــكيت ســـاكار

توخميك لةضةند خـــاوةكان زؤربةيثينج تـــا دووان بةطشـــتي ثيكديـــنلةدروســـتكردني بةشـــدارن توخـــم كة زياتر ئـــةوةي خاودا. ســـةرةرايي

لةتويكل توخـــم لةهةشتاوهةشـــت

توخميان هةشـــت مبةال هةية، زةويدا

ســـليكؤن و لةئؤكســـجني كة بريتنيو و كالســـيؤم ئاســـن و و ئةلةمنيؤمسؤديؤم و ثؤتاســـيؤم و مةطنسيؤمدروست زةوي ي

تويكل 98% ي نزيكةي

ثيكهاتةيةكي خاويـــك هةر دةكـــةن.كـــة هةيـــة كيميايـــي دياريكـــراويدةكريت و دةناسريتةوة لةريطةيةوةدةربربيت: كيميايـــدا لةشـــيوطيكيتةنيا لةتوخمي تـــون

ئال وةك خـــاوي

مس توخمي يان Au ثيكديت تونئال

خاوةكان لةدووان م زؤربةيبةال ،Cu

لةيةكطرتنـــي توخمةكان يان زياتـــرشيوطي كة خاوي كوارتز وةك ثيكدين

لةSiO2 ئةمةش بريتيية كيمياييةكةيلةيةك ثيكهاتووة كـــة ئةوةية مانايطةرديلةي دوو سليكؤنSiو طةرديلةي

(وينةي شيوطيكدا لةهةر O ئؤكسجني

رةق دةبيت. لةقوواليدا كة بالوةكان ئاطرينة يةكيكةلةكةظرة طرانايت كةظري :1 شيوةي ذمارةثيكديت. وكوارتز وبايؤتايت فيلدسثار سةرةكي لةخاوةكاني بةشيوةيةكي

42 سةردةم زانستى 172

و3). ذمارة2ئةم شـــوينيكي كةواتـــة لةهـــةرثيكديت بيت كوارتز هةروا طةردوونةداهاتدةطؤريت طؤرانيبةسةردا ئةطةر وخاوي رادةيةك تا ديكة. بؤ خاويكـــيزؤر م

بةال جيطرية، لةثيكهاتنيدا كوارتز

جياوازن. بؤنموونة لةخاوةكان كةميكثيكهاتووة FeS2 كة ثايرايـــت خاويلةوانةية ئاســـن و طؤطرد لةيةكطرتنيزينك و مةطنسيؤم ئاسنةكةدا

لةطةل

توخمانةي ئةو هةبيت. تيـــشو كؤبال

زةويدا ـــيلةتويكل بةسروشـــتي كة

3500 خاوي بةنزيكةي دةبن دروستتائيستا و كة دروست دةكةن جياوازئةو هةشـــت هةرضةنـــدة زانـــراون،لةئةنجامي باســـكران توخمةي كـــةوةكان

بال خاوة زؤربةي يةكطرتنيـــان

نؤ تةنيا بؤية هةر دةكةن. دروســـتكةظر بةخـــاوة لةخـــاوةكان

كؤمةل

بريتيني كة ناودةبرين دروستكةرةكانطؤطرديكةكان و ئؤكســـايدةكان لة: بيخةوشـــةكان توخمة و و طؤطـــرداتو كاربؤنايتـــةكان و هااليـــدةكان و

و فؤسفاتةكان هايدرؤكســـايدةكان وهةريةكيك لةراستيدا ســـيليكاتةكانن.بةشيكردنةوة ثيويستي نة

كؤمةال لةم

بةهيوام كة هةية زؤر روونكردنةوةي وبتوانـــني داهاتـــوودا لةباســـةكانيباس بـــةوردي يةك يةك هةموويـــان

بكةين.هةموو ي:

كريســـتال ثيكهاتـــةي

يكريســـتال ثيكهاتةيةكي خـــاوةكان

لةثيشـــدا هةية. كةواتة ريكوثيكيانضيية: كريستال

كريســـتال با بزانني

ضةندالية رةقي ماددةيةكي بلوور يانسروشـــتي روويةكي بةضةنـــد كـــة لةئةنجامي ئةمةش كة دراوةو دةورةثةيدا ييةوة

كريســـتال تؤري طةشةي

يـــتهاال خـــاوي بـــووة. بؤنموونـــة

ئايؤنيكي هـــةر NaCl لةيةكطرتنـــيكلؤراين ئايؤنيكي هـــةر بؤ ســـؤديؤم

.(4 ذمارة ثيكديت(شيوةييةكيكة يـــت

هاال خاوي بيطومان

ئاسانةكان، ثيكهاتة ساكارة لةخاوةبةشـــداربووني توخمةكان م تـــا

بةال

ييةكةشكريســـتال تؤري بيت زياتـــر

دروستبووني شيوةي دةبيت. ئالؤزترلةناو دروســـتكةرةكان خانة يةكةيطةورةي هةية ي

رؤل يدا

تؤري كريستال

كة خاوةكـــة، دةرةوةي لةشـــيوةيلةبزينةيي يان وو

شةشـــثال لةوانةية

ديكة شيوةيةكي هةر يان ضوارال يانبيت.

خاوةكان ذمـــارةي وةك باســـكرا

لةخاوي كوارتزدا. وئؤكسجني سليكؤن ئايؤنةكاني ريزبووني ضؤنيتي :2 شيوةي ذمارة

كوردستان. سليماني، كوارتز، خاوي كريستالي ذمارة٣: شيوةي

42 سةردةم 173زانستى

كةواتـــة خـــاون، 3500 نزيكـــةيجياكردنةوةيان كاريكي ناســـينةوة وو ثيويســـتي ئاســـن و ســـاكار نييةدياريكراو ريسا و زانياري يك

بةكؤمةل

سيفةتة بةطشـــت ســـةبارةت هةية وةك خـــاوةكان فيزيايـــي وكيمياييو رةنـــط و ي

كريســـتال شـــيوةي

ثتةوي بريسكةو و رووشـــان رةنطيدي و هةنديكي شـــكان و و كةرتبوونديكةدا لةباسيكي بؤ ناســـينةوةيان،دةكةين. سيفةتانة بةوردي باس ئةمبةو خاوةكان ناســـينةوةي هةنديجارسةركةوتوو و ناكريت ســـيفةتانةشMi- بةوردبني ثيويستمان بؤية ابيت

ن

كة ناسينةوةيان بؤ croscope دةبيتسيفةتي يك

وردبينيشـــدا كؤمةل لةذير

لةريطةيانةوة تـــا هةيـــة دياريكـــراوبدةيـــن ئةنجـــام ناســـينةوة كاري زياتري لةسةر حةزي (ئةطةر خوينةرلةذير هةبيت خاوةكان ينةوةي

ليكؤل

كتيبي ســـةيري دةتوانيت وردبينـــداسةرداني يان بكات خاوةكان بينراويwww. geosul.جيؤســـول ثةري

مال

كتيبةكة دابةزاندنـــي tk بـــكات بـــؤجاري لةهةنديك لةوانةية بةبيبةرامبةر.زانياري ثيويستبةتةكنؤلؤذياو ديكةداو ليتويذينةوة بـــؤ هةبيت زؤر ورتـــر

بةكارهيناني وةك خاويك ناسينةوةيScan- رووثيو ئةلكرتؤنـــي وردبيني

ning Electron Microscope يـــان X-الدةر سيني تيشكي بةكارهيناني

بةكارهيناني Ray Diffraction يانبةبةكارهيناني كيميايي شيكردنةوةييـــان تيشـــكي ســـيني فلؤرينســـيئةمانة . بةكارهينانـــي مايكرؤثـــرؤبخؤمان لةالي زؤربةيان خؤشبةختانةو شيكردنةوةكان لةريطةيانةوة هةيةو

دةكرين. تويذينةوةكانسةرضاوةكان

1.Smith،G.A.، and Pun،A.، 2006، How does earth work?، Pearson Printice Hall، New Jer-sey، 641p.

2. Hamblin،W.K.، and Chris-tansen، E.H.، 2004، Earth>s Dynamic Systems، 10th Edition، Pearson،

Printice Hall، New Jersey، 759p.

3.Grotzinger، J.، Jordan، T.H.، Press، F.، and Siever، R.، 2007، Understanding Earth، Fifth ed.، Freeman and Company ، New York، 579p.

4.Thompson، G.R.، and Turk، J.، 2007، Earth Science and the

environment، 4th edition، Thom-son Books/Cole، Belmont، USA، 635p.

5.Marshak، S.، 2001، Earth portrait of a planet، Norton and Company، New York، 735p.بابارةســـول جةزا، محةمةد 6. ئيرباهيـــمفةرهةنطي ،2002 محةمـــةد، كةيوان غةفور،ضاثخانةي زةويناســـي(ئينطليزيي-كورديي)،

بةدرخان،سليماني،127ل.لةســـةرضاوةي ذمارة4 وينـــةي تيبيني: وينـــةي ذمـــارة2 لةســـةرضاوةي و ضـــوارةم

سييةمةوة وةرطرياوة.طرانايـــت 1: كةظـــري ذمـــارة شـــيوةييدا

لةقووال وةكان كة

بال ئاطرينة يةكيكةلةكةظرة

لةخاوةكاني سةرةكي بةشيوةيةكي دةبيت. رةقوبايؤتايت ثيكديت. فيلدسثار وكوارتز

ريزبووني 2: ضؤنيتـــي ذمـــارة شـــيوةيوئؤكســـجني لةخـــاوي ســـليكؤن ئايؤنةكانـــي

كوارتزدا.كوارتز، خاوي ي

كريستال :3 شيوةي ذمارة

سليماني،كوردستان.يت.

هاال خاوي ثيكهاتةي ذمارة4: شيوةي

ديارن. كةئايؤنةكان يكريســـتال A مؤديليكـــي

دروست وويةكيانكةشاشـــثال تؤثيي B مؤديلي

شـــيوةي هةمان ةكانيشC كريســـتال كردووة.هةية. ووييان

شةشثال

ياريدةدةر *ثرؤفيسؤريسليماني زانكؤي زةويناسي، بةشي[email protected]

هةية. شةشثالووييان شيوةي هةمان كريستالةكانيش (C) .مؤديلي تؤثيي كةشاشثالوويةكيان دروست كردووة (B) .ديارن كةئايؤنةكان كريستالي هااليت. (A) مؤديليكي خاوي ثيكهاتةي ذمارة٤: شيوةي

42 سةردةم زانستى 174

توندة درمية لةنةخؤشية يةكيكةهاويني باشـــوري وةكاني وةرزي

بال

يان تاي طران كوردســـتان، بةمانايزاراوةي ديت، زؤرجار تاي قورســـيو بةكاردةهينريت بـــؤ تايفؤئيـــديتووشـــي دووجار مرؤظ بةدةطمةن

طرانةتا دةبيت.ســـاـؤنياليي بةكرتياي بةهؤي

salmonella typhi d جؤري تايفيئينتريؤباكرتياية بةخيزاني D ســـةرentero bacteriaeو طرامنيطةتيظـــةA-هةرضةنـــدة جؤرةكاني بزيوة و

لةثلةي بةكرتياكة هةيـــة، E-F ماندةبيـــت، زيـــاد طةرمـــي خوينـــدادةمريت، طوآلودا لةئاوي بةئاساني بؤ ســـي دوو دانزيكةي لةبةفرو ئاوسويردا ثاك و لةئاوي دةذي، مانطدرةنط بةوشـــكي زياتـــر دةبيـــتمانط ثينج بؤ يةك لةخاكدا دةمريت.مانط بؤ دة ضوار لةئاوي رووباردا ودوانزة بؤ شـــةش دا

كةنال ولةئاوي

ثلةي لةشةســـت بةآلم دةذي، مانط

دةقيقة بيســـت نزيكةي طةرميـــداحةوت رؤذ لةشـــريدا يةك بؤ دةذي،ثينج و دةذي ولةثيســـاييدا بيســـت

دةذي. رؤذثةتازانــي

جيهاندا لةهةموو نةخؤشـــيةكةو طـــةرم لةوآلتـــة وة، بـــةآلم

بـــال

وبال زؤر خيرا فينكةكانـــدا لةهاويندا

تووشـــي مرؤظيك ئةطةر دةبيتةوة،بةدةطمةن ببيـــت. نةخؤشـــييةكةدةبيتةوة، زؤرجار تووشي دووبارة بةكرتيا طـــري

بةهةل دةبيت مـــرؤظ

ثيساييةوة شـــيكاري بةهؤي وتةنيامرؤظ نيشـــاني دةســـت دةتواننيبةكرتياكةية. طـــري

هةل كـــة بكةين

بةئاســـاني زؤر طرانةتا لةراســـتيداو ماندوويي بةهؤي جةنطدا لةكاتـــي

ودةبيتةوة.ثيســـيةوةبال

ريطاكانيطواســتنةوةيان نةخؤش

لةطةل راستةوخؤ:

ثيسايي، بةهؤي بةكرتياكة طري هةل

غةم.بةل تف، رشـــانةوة، ميز،

ئاوي لةريطـــاي ناراســـتةوخؤ:تةثوتؤز ميوة، سةوزة، شري، ثيس،بوو ثيس خواردني و ميشومةطةز و

بةبةكرتياكة.نيشانةكان سكاآلو

بةكرتياكة كركةوتنـــي مـــاوةيرؤذداية ضـــواردة بؤ دة لةنيـــوانقورس ثةتايةكي يةكةمدا لةهةفتةينزيكةي شةش دةســـت ثيدةكات ولةنيوان40-39ثلةدا رؤذ بؤ حـــةوتهةســـت نةخـــؤش دةمينيتـــةوة.وةك: نيشـــانة دةكات يـــك

بةكؤمةل

ماسولكة، ئازاري الوازي، و بيهيزي بوونةوةي كـــةم داهينـــران، لةش تايبةتي لـــريي خواردن، ئارةزووي

لةسةر Rose spotثةمةيي رةنطدةردةكةويت نةخؤش سنطي و سكســـةعات ضوار و بيســـت و نزيكةيهةروةها ون دةبيت، دةمينيتـــةوةودةكات سك بةئازاري هةست نةخؤش

دةبيت. دالةطةل و سكضوونيشـــي

و قةبـــزي جـــاري واش هةيـــة

عابد عةقيد د.

دةطريت طرانةتا مرؤظيةكجار

42 سةردةم 175زانستى

و ميزي كةم و وييـــيخةوال و كؤكة

ليدانةكاني و لووتثذان سةرئيشـــةوكةم دةبيتةوة. خاوو

دل

نيشانةكاني دووةمدا لةهةفتةيهةروةها و دةبن تونرت يةكةم هةفتةيوســـووربوونةوةي قـــورس لـــةش بوونةوةي ليوةكان و وشك روومةتخيكـــي

بةل زمـــان ثشـــتي دةم. و

و زؤر وســـكضووني ســـثي دةطريتثلةيةكي دةطاتة تا و هةناسةتةنطينزم ثلةيةك بةيانيان تةنيا و نةطـــؤر

دةبيتةوة.لة35%ي نةخؤش وجطةري

سثل

نةخؤش دةبيت، طةورة نةخؤشةكانو دةبيت زؤر تووشي ذانةســـةريكيزياد ةكاني سةرثيســـت

ثةل يان لري

ناخورين. بةآلم دةبن،وضوارةمدا ســـييةم لةهةفتـــةيئةطةر يةكةميان: هةية، ئةطةر دووئةوا وةرنةطريت ضارةسةر نةخؤش توندو ترســـناك نةخؤشـــييةكة زؤردةركةوتني دةبيتةهـــؤي و دةبيت

ئةمانةن: كة ماكةكانيتووشـــي هةرس: - كؤئةندامـــيضووني سك و ةكان

ريخؤل كونبوونيدةبيت. خويناوي

خويـــن: و

دل كؤئةندامـــي -

دل ثـــةردةي هــــةوكـــــــردنـــي

myocarditis.و pericarditisوطورضيلة: ميـــز و - كؤئةندامـــيne- طورضيلة هةوكردنـــي تووشـــيدةبينريـــت. لةميزدا phritis وخوين

cho- زراو جطةرو -كؤئةنداميتوورةكةي كردني lecystitis هـــةو

زراو.كةمخويني خويـــن: -كؤئةنداميو ســـثيةكان خرؤكـــة ودابةزينـــي

و لووتثذان. خةثلةكاني خوين

دةمار: و -كؤئةندامـــي ميشـــكو ميشـــك هةوكردنـــي ثةردةكانـــي

بورانةوة.وجومطة: ئيســـك -كؤئةندامـــيهةوكردنـــي و ئيســـقان هةكردنـــي

جومطـــةضارةســـةر -ئةطـــةر نةخـــؤشلةماوةي بةتةواوي ئـــةوا وةربطريت

دةبيتةوة. ضاك هةفتةدا 3-4مرؤظ بةدةطمةن باسة شايةنيدةبيت، طرانةتـــا دووجار تووشـــيطري

هةل كة نةخؤشـــانةي ئةو بةآلم

ســـةرهةل طرانةتا ئةوا بةكرتياكةنبؤ ئةو نةخؤشـــانةي يان دةداتةوةو دةبن طرانةتا يةكةم جارتووشـــيواتة وةرناطرن تةواو ضارةســـةريثاش دةكات هةســـت كة نةخـــؤشنيشانةكاني ضارةسةر بةكارهينانيلةوةرطرتني واز كـــةم بوونةتـــةوةبـــةآلم دةهينيـــت، ضارةســـةكةيلةلةشـــيدا بةكرتياكـــة نازانيـــتدةداتةوة

ســـةرهةل مــــاوةتـــةوة

نةخؤشـــةكة 3-2 جار لةمكاتـــةداضةندجار واتة دةطريتةوة، طرانةتـــاتـــووش بوونـــي طرانةتـــا بـــؤ ئةوباســـمان كة دةطةريتةوة هؤكارانة

كردن.دةست نيشان كردن

طرانةتا كردني نيشـــان دةســـتنيشانةكاني و

ثشت بةسكاال سةرةتا

تـــاي وةك دةبةســـتيت نةخـــؤش جطةر بوونـــي طـــةورة بـــةردةوام،ثيست سةر ثةمةي ةي

،ثةل

وســـثل

تايبةتة بةطرانةتا. كةيةكةمـــدا لةهةفتـــةي ثاشـــان دةكريت نةخؤش كةمخويني تيبيني

خوين دادةبةزن خرؤكة سثيةكاني ولة-90 ضاندني خوين .leucopenia

بةكرتياكة نيشـــاني 100% دةســـتثؤزةتيظة ثيسايي ضاندني و دةكات

بةكرتياكة. بؤدذة تةنةكان لةهةفتةي دووةمداwidal testدا لة وةك بةرزدةبنةوةبؤ شيكارة ئةم بةآلم دةردةكةويت،latex ag- بةتايبةتي A-H-Oدذة

test widal لـــة glutination testميز باشرتة، ضاندني و هةســـتيارتر

بةكرتياكة. بؤ ثؤزةتيظةضوارةمدا و ســـييةم لةهةفتةينةكريت ضارةســـةر نةخؤش ئةطةردةطةنـــة نيشـــانانة ئـــةم ئـــةوا

ئةوثةري.بزانني ئةوةش ثيويستة هةروةهائةم طرانةتاو وسكاآلكاني نيشانة كةسورةتا، دةضن: لةيةك نةخؤشيانةتاي رةشةطرانةتا، ئةنفلؤنزا، سيل، جطةر، ظايرؤســـي هةوكردني تا،

مال

مةالريا. شـــريثةنجةي ليفمي وضارةسةركردن

لةريي طرانةتا ضارةســـةركردنيريوشوينيكةوة ضةند كردني ثةيرةوثاكذكردنةوةي وةك: دةدريت ئةنجامنةخـــؤش، ثيســـبووي كةلوثةلـــيئاوو ســـاردكردنةوةي و كوآلنـــدن

بةكارهيناني.و نةخـــؤش جيـــــاكردنـــةوةيوةك نيشـــانةكاني ضارةسةركردنيشـــلة و دذةتا وةرطرتني لةريي (تا)وخوينهينةرةوة،بـــؤ دةم لةريـــيبةنةخـــؤش ئـــازار دذة ئازاريـــشجؤريـــك دةرماني هـــةر دةدريـــت.دةبيت، بةكاربهينيت ئةنتيبايؤتيـــكلةدوو بةمةرجيك بؤ طـــةورة بـــةآلممنداأل بؤ بؤ ضوارطـــرام لةرؤذيكدا وهةر لةثةنجا بؤ شةســـت مليطرام بؤنةبيت. كةمرت لةكيشةكةي كيلؤيةك

42 سةردةم زانستى 176

وةك: ئةنتيبايؤتيكةكــــانكلؤرامفنكؤل ـ

ـ سثروفلوكساســـلنيئةمثيســـلني ـ

ـ سيفؤتاكســـيم ـ كؤترميكســـازؤأل.

خؤثاراستنثةيـــرةو لةريـــي خؤثاراســـتندةبيت ريوشوينيكةوة ضةند كردنيخاوين و و ثـــاك وةك جياكردنـــةوةبةكرتياكة طري

هةل نةخؤش، راطرتني

و لةضيشـــتخانة بكات ئيش نابيـــتوخاويني طشـــتيةكان،ثاك شـــوينةشـــريو ئاوو ذينطة،ثاكذكردنـــةوةيخواردةمةنيةكان، سةوزةو و ميوةدووجؤرة: بةكارهينانـــي ثيكوتة كةبـــةآلم نادريت وةرزي، بةشـــيوةيخوار سي ساأل. بةشيوةي ي

لةمندال

بةسكثرو نادريت بةآلم كةثســـول،جيي ســـاأل. ثينج خـــوار ـــي

مندال

هةية طرانةتـــاش ســـوكة ئاماذةيةثاراتايفي ســـاـؤنيال كـــة بةهـــؤيSalmonella paratyphi دةبيـــت،لةطرانةتا بةتةواوةتي نيشـــانةكاني سووك بةشـــيوازيكي دةضيت، بةآلم

دةر دةكةويـــت.

لةمنداالندا شؤك ثاش ناساغيسكى ناو لةذيانى هةر دا

لةمندال ناسك دةروونى و هةســـت هةروةك دةزانني

تويذينةوةكان دوا هةرزةكارى. كؤتايي تةمةنى هةتا ثيدةكات دةست دايكيةوةخؤشـــةكانى لةوتة دايكيدا طويي ســـكي لة

مندال دةكةنةوة كة ئةوة دووثات

دةطات. تييان بطرة و دةكات كؤرثةلةكةى ناوسكى ئاراستةى كة دايكييةتىجةســـتةيي دةروونى يان رووداويكى ناخؤشـــي هةموو هـــةر لةبةرئةوةيةلةدايكبوونى ةكة ثـــاش

مندال يان ثيي ســـكثرةكة دايكة رووبةرووى بيت كـــة

جةستةى و دةروون و هةست لةســـةر دةبيت نيطةتيظي كاردانةوةيةكى دةبيتثاش تا ةكة

جةستةى مندال و سوكةوت

هةل كاردةكاتةســـةر ئةمةش و ةكة

مندال

طةورةبوونيشي.سكثرةكة، دايكة ناخؤشـــي ذيانى وةك ناخؤشـــانة رووداوة ئةو نموونةيديتة ةكةش

كـــة مندال هةذاري، و نةبوونى و بةرامبـــةري توندوتيذي نواندنـــي

دوايي كؤضي يان يان جيابوونةوةيان باوك دايك و نيوان شـــةري وةك ذيانةوة،كةوتنةخوارةوة وةك رووداوى ةكة يان

هةردووكيان.ليدانى مندال يان يةكيكيـــان

جةماعي. كـــؤرةوى كؤض، راطواســـتن، وةك يان ئؤتؤمبيل،كارةســـاتى طةورةتةمةنى لةثيش دةبيت شـــؤكانة لة يةكيك كاتيك دووضاري

كانى مندال

ســـكاال

كاردانةوةى خةو، خةوبينينى ناخؤش، تيكضوونةكانى وةك: خويندنطـــا ضوونةســـوكةوتى

هةل لةخيزان،هةروةها جيابوونةوة ةراوكيـــي

دل خورثةيي، تـــرس،

ناخؤشةكةي رووداوة ضؤن هةروةك دةكات ياري بةشيوةيةك و دةبيت نيطةتيظبينيوة.

رووداوة ئةو دووضاري و خويندنطاية ضوونة لةتةمةنى كاتيك كانيشىسكاال

هةنديك

خويندنطاية لةطةل ضوونة ثيش كانىســـكاال هةمان دةبيت ناخؤشـــانة

خةمؤكييةكان، كيشةى كاردانةوة ةكانى،هاوةل

لةطةل كيشة وةك ي ديكة

سكاال

راكردن توندوتيذانة،الســـارى يان ســـوكةوتىهةل و بريكردنةوةدا، لةبريةوةري

لةكةسيتيدا. طؤران و

لةمالهةمان لةخؤدةطريت: ئةمانة ييش

ســـال دة تةمةنى ثاش

مندال كانى

سكاال

سوكةوتيهةل ى

سكاال جطة لةهةردوو ضوونة خويندنطا تةمةنى كاتي كانى

سكاال

توانايي بـــي لةخيزان،كةمتةرخةمى، جيابوونـــةوة ةراوكيـــيدل نيطةتيظـــي و

رةشبينى. ثيي، طةياندن زيان و بةخؤ دذ سوكةوتىهةل يةتى،

كؤمةال

ضارةسةر:رووداوانة ئةو تووشـــي تازة كة خويندنطا تةمةني يكي

مندال ضارةســـةرى

كردووة، غةمبـــارى كة رووداوةى ئـــةو باســـي دةربرينى بؤ بووة:هانـــى بدةليي بةهةســـت ضةند دةتوانيت روونبكةرةوة، رووداوةكةى بؤ راســـتييةكانىضارةسةرى ئةم دةكريت ضني. نيطةتيظةكاني بزانة كاردانةوة كةوةرةوة، نزيكروونكةرةوة بؤ ذيانى راستييةكانى بدريت، ئةنجام يارييشـــةوة لةريي تانة

حال

دةبرينى بؤ بدة كردووة،هانـــى غةمبارى رووداوةى راســـتييةكانى ئةو

لةطةلوةك دةتوانى ضةند لةدواى يةك، يةك كراو و

كؤنرتؤل بةشـــيوةيةكى كانى

سكاال

بؤ بدة هانى فيربكة، بةخؤكردنى متمانة و ذيان خؤشي بكة،

لةطةل يارى

مندالغةمباربوونى. و كانى

سكاال ئةنجامى بؤتة رووداوانةى ئةو وينةى دروستكردنى

كاكىعةبدوال عةدنان د.

42 سةردةم 177زانستى

ســـةرنجي رؤذانةدا لـــةم ئةوةي بةهةموو بدات راطةياندن دةزطاكانـــيكة بؤي دةردةكةويت جؤرةكانيـــةوةيورانيؤم لةبةثيتكردني باس بةردةوام

تةكنيكي Uranium Enrichment ودةكةن، centrifuge ســـينتةرفيوجئةو تويذةرةوة و ثســـثؤراني زانـــاوتيدةطةن زاراوانة لةو بةباشي بوارةلةوانة بريك هةن كةميش كةسانيكي ولةو دي كي

خةل زؤربةي م

دةطةن، بةال

دةدةم

ناطةن، بؤية هـــةول زاراوانـــةكةم تيشكيكي بةكورتي بابةتةدا لةم

بابةتانة. ئةو سةر بخةمةســـةرةكي ســـوتةمةني يورانيؤمو بؤمبـــاي ناوكيـــةكان كارثيـــكارةئـــةوةي ثيـــش م

ناوكيشـــة، بـــةال

بكةم يورانيؤم لةبةثيتكردنـــي باس ةي

هةل دوو بةيةك ئاماذة حةزدةكةم

بةزؤري كة ئةمـــرؤ بكةم زمانةوانـــيبةكاردين كورديةكاندا لةراطةياندنـــةلةوشـــةي بريتيية يةكيكيـــان كـــة كـــة بةماناي يورانيـــؤم ثيتاندنـــيو دينن بةكاري تخصيب اليورانيـــؤم لةزماني ثيتاندن وشةي ةية

هةل ئةوة

بؤ كة ديت تلقيح بةماناي عةرةبيدا

بةماناي و بةكارديت هيلكة ثيتاندنيـــــــــــــكو

بةل نايــــــــــةت تخصيب

بةماناي كورديـــدا لةزماني تخصيبديت. بةثيتكردن

هةر زمانةواني ديكةي ةيةكيهةل

ناوةكي وزةي كة ئةوةية بوارةدا لةوالنووية وزةي لةبةرامبةر بةكارديننوزةي دةبيت و ةيـــة

كة ئةوةش هةل

ناوةكي، نةك بةكاربهينريـــت ناوكيوشـــةية بةمانـــــــاي ضونكـــة ئـــةو

ديت. داخليبريتيية يورانيـــؤم بةثيتكردنـــيU238و جياكردنـــةوة لةكـــرداريضةقيةوة دةركردني بةهؤي U235ودةبيت كة يـــان ســـةنتةرفيوض-ةوةفلؤرايدي هكســـا طـــازي يورانيـــؤميورانيؤمةكة و بةكاردةهينريت تيـــدابؤ ئاميري دةروات بةشـــيوةي طازييورانيؤمي238كة ســـةنتةرفيوضةكة،لولةكةكة بنـــي لةســـةر قورســـرتةكةمـــرت ئةوةيـــان و دةنيشـــيتيورانيؤمي235كـــة و بةثيتكـــراوةلولةكةكةوة لةناوةراســـتي سوكرتةكؤدةبنـــةوة. ســـةرةوة بـــؤ و خول/دةقيقة ئاميرةكة50تا70هةزار

بةثيتكراوةكة U235ئينجا دةخوات.دي ســـةنتةرفيوضيكي بؤ دةنيرريتطازي ثيشـــوو شـــيوةي كة بةهةمانثيشوو لةوةي هةر تيدةكريت ديكةيدي يورانيؤمة مةبةستةكة جاريكي و

ليوةردةطرييتةوة.كانزاييةو توخميكـــي يورانيـــؤمو هةيـــة بـــةزؤري لةسروشـــتداؤزترين

بةئال كيمياييـــةوة لـــةرووي

زةوي رووي كانزاي ناســـراوي ســـةرتوخمي لةدةيان دادةنريت،ضونكـــةو ثيكديـــت بةيةكداضـــوو ديكـــةي ؤزتريـــن

ئال يورانيـــؤم طةرديلـــةي

طةرديلةية. 92 يورانيؤم طةرديلةيةكـــي هةر م

بةال هةية، ناوكـــدا لةناو ثرؤتؤنـــي

جؤري بةثيي نيوترؤنـــةكان ذمارةيدوو يورانيؤم و دةطؤريت هاوتاكانـــي

يورانيؤمي235 كـــة، هةية هاوتـــاينيوترؤنةكاني143 نيوترؤنة ذمـــارةي

تةنيا142 234 يورانيؤمـــي و هـــي 146 هاوتاي238 تةنيا م

بةال نيوترؤنة،

ذمارةي بارســـتة واتة هةية نيوترؤنيدةبيتــــــــــــــة146+92=2 يورانيؤمزؤر سروشـــتي بةبري 38. يورانيؤمي

رةئوف جوان

يورانيؤم بةثيتكردني

42 سةردةم زانستى 178

3 بةريذةي هةية، كةم لةسروشـــتدازةوي ي

لةتويكل تةندا طم لةهةر يـــةك

لةئاوي تةن لةيةك 3 ملطم بةريذةي وسروشـــتية ئةو توخمة هةية، دةريادا238و235 هةن هاوتاي دوو بةشيوةيئةمةريكا و كةنةدا تاني

لةوال بةزؤري

و ئوســـرتاليا ئةفةريقيا و باشـــورينةيجرييا.

يورانيؤمـــي سروشـــتيU تيـــرة هاوتايةكي قورســـةكاني بةطةرديلـــةكة لةU238 و بريتييـــة كة يورانيؤمو7ر.%ي ثيكدينيت ريـــذةي3ر99%ي سروشـــتية يورانيؤمة ديكـــةي ئـــةوســـوكرت طةرديلة لةهاوتايةكي بريتيةهاوتا U235و ئـــةم لـــة كـــة بريتيةلةكارثيكاري بةكارديت كة سوكةيانةوةك ســـوكرت ديكةي هاوتاي ناوكيدا،يورانيؤمة بةريذةي01ر.%ي U234 كةكرداري ثيكدينيـــت. سروشـــتيةكةلةزيادكردني بريتيية بةثيتكردنيـــشلةريـــي ســـوكةكان ريـــذةي هاوتـــاتةكنيكي وةك تةكنيكيكـــةوة ضةندبةكارهينانـــي و طـــازي وطـــؤري

ئال

هةروةهـــا و ســـةنتةرفيوض ئاميـــريكة لةيزةرييش تيشكي بةبةكارهينانيكارة ئةو كارؤموطناتيسية شـــةثؤليئةمةريـــكا يةكةم دةدريت، ئةنجـــامكة تةكنيكي سةنتةرفيوضي بوو ت

وال

لةثــــــــــــــــرؤذةي بةكـــــارهينـــابؤ دروســـتكردني يةكةمني مانهاتـــنبةدوو دران كـــة ناوكي دوو بؤمبـــايذاثؤنيدا ناكازاكي و هيرؤشيما شاريبووة دووةمدا و جيهانـــي لةجةنطـــيو ذاثؤن هـــؤي خؤبةدةســـتةوةدانيجيهاني دووةم جةنطي كؤتايي هاتنيتةكنيكة ئةو ئةمرؤ ي1945دا،

لةسال

ضونكة بةكاردةهينريـــت، بـــةزؤريتيضووشة. كةم و ئاسانرتة

بةثيتكردنةكة يةكةمي لةقؤناغيبةكيكي ئؤكسايدU3O8 كة يورانيؤم

بازرطانيةوة لةرووي دةناسريت زةردبةباشـــي كيكة ئـــةو دةهينريـــت،فلؤرين طازي

لةطةل و ئةوة دةهارريت

دروســـتكردني بؤ دةكريت

تيكـــةليورانيؤم هكســـا-فلؤرايدي شةشـــةم

طازي دةتوانريت بةشيوةي UF6 كةبطرييت

هةل رةقـــي ويان شـــلي يان

ثةســـتانيان. و طةرمي ثلةي بةثيـــيوطـــؤري طازيةكـــة بـــؤ

كـــرداري ئال

دةبيت بةوة يورانيؤمةكة بةثيتكردنيبؤ دةطؤرريت كةUF6بةطةرمكردنـــيتةووذمي بةدوو طـــازة ئةو طاز ئينجابةدوو كة دةبرين ثيضةوانـــةدا طازيكة دةبرين جياكـــراوةدا تةووذمـــيروودةدات طـــاز وطؤري

ئال كـــرداري

ئةوي دةطاتة وU235لةيةكيكيانةوةتةوذمةكة بةســـةر و دوو ديكةيـــانثةســـتان لةئاميرةكاني زنجريةيـــةكزؤر ذمارةيةكـــي بـــةرةو و دةبريـــنئةوةي كونـــدار و لةبـــةر لةلولةكـــي

ســـوكرتة U235 طةرديلةكانـــيU238 بؤية ئةوان لةو لةطةرديلةكانيديكة تةووذمةكةي دةطةنة كونانةوةتةووذمةدا لةو دةكات زياد ريذةيان وبةردةوام جؤرة بةو كردارة ئـــةو ئيرتيورانيؤمة لةو باش بريكي تـــا دةبيت

بةدةستدةهينريت. بةثيتكراوةفيوض: بريتيية ســـةنتةر ئاميرييكراو

لولةكـــي لةهةوا خال لةبةرطيكي

بةخيراييةكي لولةكيـــك كـــة لةناويداكارةباييةوة ماتؤريكي بةهؤي طةورةدةخوليتةوة ئاميرةكةداية لةبني كةكةمي ليكخشـــاندني زؤر وهيزيكـــيو وايـــة نةبيـــت هةيـــة وةك هـــةرموطناتيسيكي ســـةرةوةي لةبةشيبةريطاي بةثيتكردنةكة هةيـــة. بةهيزئةوةش ت دةكري ســـةنتةرفيوضيشطةورةدا لولةكي UF6 بةنيو بةبردنيدةخولينةوة و طـــةورة كة بةخيراييكاتيك طازةكة بةســـرتاون و ثيكةوة

U238 دةنيشـــين دةبريت بةنيويانداطةرديلةكانيانةوة قورســـي بةهـــؤيديكةيان جؤرةكةي و طةرديلةكانـــيســـةردةكةون ســـوكرتن كة U235بةثيتكراو يورانيؤمي جـــؤرة بةو ئيرتباش. و زؤر بةبري بةدةستدةهينريتبةثيتكراو يورانيؤمي بةكارهينانةكاني

بةثيتكراو يورانيؤمي لةئيســـتادا بةكاردةهينريت ذيانـــدا بواري لةزؤر

وةك:ئاشـــتيدا: لةبواري - بةكارهينانيكة بةريذةي3% تا يورانيؤمي بةثيتكراوشياوي تيداية كة 5%يورانيؤمي235يبةكاردةهينريت ناوكيـــة كةرتبوونيبـــؤ ناوكيةكانـــدا لةكارثيـــكارةلةريي كارةبا وزةي بةدةســـتهينانيلةبوون كـــة ئـــاوةي مـــي

ئـــةو هةل

كة ئاويكةوة دروســـتدةبيت ميبةهةل

لةكارثيكارةكةداية.لةتوانادا جةنطيـــدا: - لةبـــواريكة بةثيتكراو يورانيؤمـــي هةية كـــةيورانيؤمي235ي %90 بةريذةي20 تاضةكةكـــة جـــؤري تيدايـــة بةثيـــيضةكي دروستكردني بؤ بةكاربهينريت

ناوكي. سةري و بؤمبا وةك ناوكيخاوةني ةتانةي

دةول ئةو لةئيستادا

ئةمةريكا، يةكةم ناوكنيبةثلةي ضةكيضني و فةرةنسا بةريتانيا، رووســـيا،هيندستان، ئيســـرائيل، ئينجا دين،لةم و باكـــور كؤريـــاي و ثاكســـتانناو ئيران كةوتؤتة دوواييانةشدا ناويتداراني

دةســـةال هةرضةندة ناوانةوة

دةكةنةوة لةوة جةخت خؤيان ئيرانيتةنيا بةثيتكراو يورانيؤمي ئةوان كةبةكار ئاوةدانيدا و ئاشـــتي لةبـــواري

دينن.وةرطرياوة سايتة لةم سوود

http: ar.wikipedia.org

42 سةردةم 179زانستى

بؤشايي ســـيبتزةري تةليسكؤبيطةورةي طةليك قةيةكي

ئةل ئاســـمان

ئةستيرةي لةدةوري نةبينراوي نيمضةلةطةل كة بةرادةيةك دؤزيةوة، زوحةلئةو دةوري طةورةكانـــي هةرة قة

ئةل

ناكريت. بةراورد زةبةالحة هةســـارةبةئاذانسي سةر كةشتيةكاني تاقيطةيئةمةريكي-ناسا، ئاســـماني بؤشاييئةو نيوةتريةي كةوا كردؤتةوة روونيانسةد يةكســـانة بةبووني سي قةية

ئةل

يةكرتةوة

لةثال كة زوحةل هةسارةيقةبارةكةي ئةوةندة داندرابن هةروةهاطؤي مليؤنيك طةورةيـــة دةتوانيـــتقة-ثشتينة

ئةل ئةو بطريتةخؤي، زةوي

ســـنووري ئةوثةري دةكةويتة تازةيةخولطةكـــةي و زوحـــةل هةســـارةيقة

ئةل لةئاســـتي ثلة حةوت و بيســـت

بؤتةوة، الر هةسارةكة سةرةكيةكةينزيكةي لةمةوداي ماددةكةي بارستاييلةو هةسارةية مةتر مليؤن كيلؤ شةشجياجياكانيةوة قـــة

بةئةل كة دوورة،

مليؤن دوانزة مةوداي بـــؤ بةناوبانطة،دةبيتةوة. دريـــذ ديكة كيلؤ مةتـــريهةســـارةي لةمانطةكانـــي يةكيـــك مانطة شةست ذمارةيان كة زوحةليش

لةنيو ناســـراوة، كـــة بةمانطي فويبيدةســـوريتةوة، كة تازةيةدا قة

ئةو ئةل

ماددةكة سةرضاوةي دةكريت مةزةندةزوحةل تازةيـــةي قة

بيـــت. ئـــةو ئةل

ضونكة دةناسريتةوة، بةئةستوريةكةيبيست نزيكةي ســـتوونيةكةي بةرزيةدةبيت، هةسارةكة تريةي بةقةد جارثي ئةوةي طةورةكةشي بواري قةبارةبطريت لةخؤ زةوي طؤي ملياريك دةدات

ثربكاتةوة. بؤشايية ئةو تارابردووي ئؤكتؤبـــةري ذمـــارةيكردبؤوة، ويان

بال نيتشـــةردا طؤظاري

بؤضوونيكـــي وينـــة هاوثيضةكـــةشدؤزراوةكة قة

ئةل لةبارةي يندراو

خةمل

و زوحـــةل و شـــويني لةهةســـارةيفويبي-دا و البيتـــؤس مانطي هةردوودؤزراوةكةش قة

ئةل دةكات. ثيشكةش

بةفرو لةثارضة بيهيزة، هةر لةخؤيـــدادووري ليـــك طةردوتؤزي طةرديلـــةيئاويزةكاني و ثيكهاتـــووة بؤشـــاييدابةتيشكي كة سبيتزةريش تةليسكؤبيتوانيان رؤشنايي دةكات، سوور كار ذيرطةردوتـــؤز ســـاردةكاني طةرديلـــةســـبيتزةري تةليســـكؤبي بقؤزنةوة،لةدةوري ئاســـمانيش ئيستا بؤشايي

و سةد نزيكةي و دةسوريتةوة خؤردادوورة. لةزةويةوة مةتـــر كيلؤ حةوتثييانواية ئةستيرةناســـةكانيش زانائاشكرا يارمةتي تازةية دؤزينةوة ئةوكؤن زؤر زانستي تةليســـميكي كردنيمانطـــي دةدات، ئةويـــش تةليســـميهةســـارةي لةدةوري كة البيتؤســـةروويةكي كـــة دةســـوريتةوة زوحةلدارووةكـــةي رووناكـــةو بريســـكةداروتاريكة، لةثيكهاتةكةشيدا زؤر ديكةييانطةوة و يني لةهةردوو هيمـــاي زؤربريؤكةيةكي يانطيش و يـــني دةضيت،طةردوون دياردةكاني ضينية، فةلسةـدةكاتـــةوة. ئةويـــش و ذيـــان شـــيضةمكي لةســـةر كـــردن بةمتمانـــةهيزة، يني دذةكان، ضونكة يةكطرتنيم

بةال دةرةوة، بؤ نـــةرة

هيزي ثال يان

واتة ناوةند، بؤ راكيشـــانة يان هيزيلةهةموو ثيضةوانةن، هيزي دوو ئةوانكاردةكةن، سروشـــتة ئةو بةشـــيكيكـــــارليككردنيشـــيان لــــةئاكامـــيهةر دةبيت،. دروســـت هاوسةنطيةكيني كةوا ين

كردنـــةوةش دةل بؤ روون

طةرمي ةوجول كـــة نيرينةية هيزيكي

ئةويش كة هةيـــة، و درةوشـــانةوةي

حةسةن ئةيمةن

طةورةتريندؤزرايةوة زوحةل قةكاني

ئةل

42 سةردةم زانستى 180

رووناكةكةية ديـــارة دةرةكية بةشـــةهيزيكي ميينةي يان م

بةال خؤر، وةك

اليةني ســـاردة، بةكيشكةري سستيشاردراوةكان و شتة لةسروشت سيبةرةيةش

جول دوو ئـــةو دةهينيت. ثيـــك

طونجانيان لةيةكـــةوة و ويلةتيكـــةال

يةكطرتن هيمـــاي و دروســـت دةبـــندةكةن، زاناي ئةستيرةناس دروســـتكةس يةكـــةم كاســـيني جيوفانـــيالبيتؤس ي1671مانطي

لةســـال بـــووة

يكدوايئةوةشبةضةندسال بدؤزيتةوة.

بؤية وةك هةر دؤزيةوة، الية تاريكةكةيالية ئةو زاناية ةكاني

ريزطرتنيك لةهةول

بةناوضةيكاسيني ئيستا تاريكةكةيتاقة

ئةل ثييانواية زاناكانيش دةبريت. ناو

ناوضة ليثرســـراوي دؤزراوةكة تـــازةمانطي البيتؤسة. تاريكةكةي سةروويئاراســـتةيةدا ئةو بةهةمان قةكةش

ئةل

مانطـــي فايبـــي تيايدا دةروات كـــةو البيتؤس مانطي م

بةال دةسوريتةوة،

سةرجةم مانطةكاني قةكاني ديكةوئةل

ثيضةوانـــةي بةئاراســـتةي زوحـــةل هةروةها زانايان قةكة دةسورينةوة.

ئةل

لةطةرديلةكاني هةنديـــك ثييانوايـــةقةي

طةردوتؤزوماددةتاريكةكاني،لةئةل

بةئاراستةيمانطيالبيتؤسدا دةرةوةدادةكةون، مانطةكة بةر ينـــةوةو

دةجول

زاناكان يتدةل هاملتؤنيش ثرؤفيسؤر

لةثةيوةندي طومـــان زؤرة ماوةيةكيدةرةوةي مانطـــي و نيـــوان فويبـــيسةر تاريكةكاني ماددة نيوان و زوحةلتازةيةش قة

ئةل ئةو دةكةن، البيتؤس

بووني لةسةر نياكةرةوةدل طةيةكي

بةل

دةدات. بةدةســـتةوة ئةو ثةيوةنديةبةشـــة كةوا كردؤتةوة رووني هاملتؤنمانطةكة لةئاكامي تاريكةكةي سةروويتؤز نـــةوةي طةرديلةكاني طةردو

جوال

تيشـــكي بةثيضةوانةي قةكـــة،لةئةل

ثاشان مانطةكة و طةراوةي سةرروويجاري بؤ ئاراستة بةهةمان طةرانةوةي

بووة. دروست دووةمئةوةية ليـــرةدا ثرســـيارةكةش ماوة هةموو ئـــةو زاناكان لةبةرضـــيدؤزينةوةيشتيكيواطةورة بؤ زؤرةيانئان كرد؟ خاتوو تةرخـــان و زةبةلالحقةكة

يت ئةل

دةل مدا

لةوةال بيســـةر فري

طةردوتؤزي طةرديلةي بةفـــرو لةوردةثيك بؤشايي دووري لةيةك رادةيةك تامرؤظ ئةطةر كة بةرادةيـــةك هاتووة،ناكات، ثي بوةستيت هةستي لةناويدابريكي نةطةيشتني ئةوةي ســـةرباريبؤ هةسارةي خؤر تيشـــكي ثيويستيئةو دؤزينـــةوةي زوحـــةل يارمةتـــيزووتردا، لةكاتيكي داوة قةيةيـــةي

ئةل

بينراوي رووناكي قةيةئةل ئـــةو ضونكة

قةلةئةل هـــةروةك لـــي ناطةريتـــةوة،

هةيـــة. هةســـارةكةدا ناســـراوةكانيطةرديلةزؤرساردةكانيطةردو هةروةهاهةر و طةرمي دةردةكةن تيشكي تؤزلةاليةن تةليسكؤبي بوو تيشكةش ئةوســـةر بةناسا قؤزترايةوةو سبيتزةريدياري قةكة

ئةل شـــويني توانرا ثاشان

بكريت.هاوريكاني و بيســـةر ئـــان فـــريكاميرايةكيتيشكيذيرسووريشةثؤلةبةكار سبيتزةر لةتةليسكؤبي دريذيانزوحةل تا ئاسمانيكي دووري هينابوو،مانطي خولطةي دةكةويتة كة بثشكنن،بؤئةوة برييان زاناكانيش فويبي-يةوة،دوورنييةفويبيلةنيوةندي دةضووكةوابةريةك ئاكامي تؤزي لةطةردو قةيةك

ئةل

هةنديك نيـــوان بضووكةكاني كةوتنـــةبسوريتةوة. هةسارؤكةكان و لةنةيزةكثرؤســـةية لةو تـــةواو ئـــةوةش كة بووني دروست دةبيتةهؤي كة دةكاتهةسارةكان لةثاشـــماوةي يك

كؤمةل

لةئةســـتيرةكاندا، هةنديك لـــةدةوريبةئةنجامة ضاويان زاناكانيش كة كاتيكثشكنينةكة ثرؤسةي سةرةتاييةكانيكةوا دةركةوت بؤيان يةكســـةر كةوت

طةردوونني. طـــةردو تـــؤزي داتـــاكانمةحالة يان هةر لةراستيشدا ئةستةمةئاسايي بةتةليسكؤبي دؤزراوةكة قة

ئةل

زؤر طةرديلةكاني ضونكـــة ببينريـــت،هةنديك دووري كو

بةل و دوورن لةيةكرت

بةراددةيةكة قة كـــةئةل لةماددةكاني

هةســـارةكة ريطاي دووري كة دةطاتةزوحةل نيوان ريطاي دريذي يان خؤي،لةبةرئـــةوة ديكـــة. و هةســـارةكانيطةرديلةكان بةرادةيةك كةمي ذمارةيرووناكي تيشـــكيكي قةكة

ئةل لةنـــاو

ناكاتةوة بةتايبةتي ثـــةرض بةر بينراوزوحـــةل كـــة رووناكي لـــةدةرةوةيئاويزة زؤر م

بـــةال كزة، تيادا خـــؤري

سبيتزةر تةليسكؤبي هةستيارةكانيساردةكان طةرديلة رؤشـــنايي توانيانواتة- طلفن ثلةي لةهةشتا كة بقؤزنةوةو ناكات فةهرةنهايتي تيثةر 316ثلةيذيرسوور بةتيشكي ساردةكانيش تةنةبةتيشكيطةرماييدةبريسكينةوة. يانئايس كريميش قاثي بؤنموونة تةنانةتدةبريسكيتةوة. ذيرســـوور بةتيشكيتةركيز يت لةريي

بيسةر دةل فري خاتوو

طةرديلة بريســـكانةوةي لةسةر كردنبؤ دؤزينةوةكة قةكة

ئةل ســـاردةكاني

بوو. ئاسان سبيتزةرسةر تاقيطةكةي باســـة شـــايانيبةناسالةباسادينالةوياليةتيكاليفؤرنياسبيتزةر ئاسماني تةليسكؤبي ئةركيســـةنتةري م

بةال دةطريت، لةئةســـتؤ

لةئةنيستيتؤي ســـبيتزةر زانســـتيزانستي ئةركي لةكاليفؤرنيا تةكنؤلؤذياكة ســـثيردراوة ثي تةليســـكؤبةكةيبةهةمان شيوةسةر بةئاذانسي بؤشايي

ناساية. ئةمةريكي ئاسمانيسةرضاوة

ذمارة614كانوونـــي العلمـــي العربـــيدووةمي2010

عوسمان تاهري و:

42 سةردةم 181زانستى

خؤراكةية ئةو ئاكامي مرؤظ يندةل

ذيانيكي دروست خؤراكي دةيخوات، كةدةمووضاويكي هاوكات و تةندروســـتدةبةخشيت. ثي تةندروستتان و جوانهةية باشرتتان هةســـتيكي كة كاتيكو دةيخؤن كة شتانةي ئةو لةبةرامبةرثيســـتتان بةكاري دينن كة ئةوكاتةيباس خؤراك دة ليرةدا دةبيت. جوانرتيارمةتيتان تةنيـــا نةك دةكةين كـــةكو

هةستيكي باشتان هةبيتبةل دةدةن

باش زؤر ثيستيكي دةدةن يارمةتيتانهةبيت. تةندروستيشتان و

تةواوي رادةي خواردنـــةوةي ئاو:دةدات يارمةتيتـــان لـــةرؤذدا، ئـــاو تةر و و نةرم كة ثيســـتيكي ســـاف،كة جةستةتان كاتيك جوانرتتان بيت.لةرووي ئيوة ةتي

روال نـــةوة

بيل ئاودار

موو، نينؤك باشرتدةردةكةويت ثيست،كرد بةطةرمي هةستتان ئةطةر دةبيت.بووني سؤديؤمي لةوانةية بةهؤي زؤر زياكردنـــي بيـــت، جةســـتةتانةوةدةدات يارمةتيتـــان ئـــاو وةرطرتنيلةجةستة. دةرةوةي سؤديؤم بةكردنة

C يارمةتي ظيتامنيC: ظيتامـــنيبوونةوةي لةرووبةروو جةســـتةدةداتظيتامينة ئةم نةخؤشيةكان، و ميكرؤبسيستةميبةرطريجةستةثتةودةكاتبوونةوة ضاك زوو يارمةتـــي هةروةهاكة ئايادةزانن دةدات. لةنةخؤشيةكان

كؤالجني كردني دروست بؤ Cظيتامنيثيست يارمةتي كؤالجني ثيويســـتة؟بثاريزيت خؤي ئيالســـتيكي تا دةداتبمينيتةوةو يش

بةتوندوتؤل هاوكاتدا و

ضرضيمان بةمـــةش ثيســـتيكي بـــيليمؤ، ،

ثرتةقال وةك مزرةمةني بيت،

تةماتة، توو، هةروةهـــا نارنج،...هتدكة خؤراكانةن برؤكلي لةو و قةرنابيت

Cبةظيتاميني ةمةندندةول

ةمةندةضاييسةوز:ضايسةوزدةول

لةدذةئؤكسيدةكان.كـــة دةركةوتـــووة هةروةهـــادادةبةزينيت خوين خراثي ي

كؤليسرتؤل

جةستة بةرطري سيســـتةمي و كاراييتووشبوون مةترسي و دةكاتةوة بةرزكيش دةكاتـــةوة، كةم شـــيرثةنجةو فينككةرةوةية هاوكات دادةبةزينيت.بةخؤشي هةست و دةكات باش مةزاج

دةكةن.ســـؤيا :ثرؤتينةكانـــي ســـؤيا و ئةمينة لةترشـــةكاني ةمةندن

دةول

ئؤكسيدةكان، دذة زؤربةي ظيتامنيE ودةثاريزن لةضرضي ثيست كة

ئؤميطا6 و ئؤميطا: وةك ئؤميطا3دةدةن جةستة خانةكاني يارمةتي كةبكةن، ثيست خؤيان بةباشي كارةكانيتووشـــي ن

و نايةل دةكةنةوة خاويـــن

بوونةوةي كـــةم و ببيت

ة وخـــالثةل

باشـــرتبووني دةمووضاوو ضرضةكانيطةشةكردني موو تةندروستي و ثيست

دةدةدةن. نينؤكبةكالسيؤم، ةمةندة

دةول :شري شري

ظيتامينةكانيB2,B12,D وكالسيؤم كةثاريزطاري Dظيتامينـــي

لةطـــةل

يارمةتيـــدةرة و دةكات ثيســـتتةندروســـتي و ئيســـك لةثاراســـتني

ظيتامينةكانـــيB12,B2 بـــؤ ددان.خوين سوورةكاني خرؤكة ثيطةيشتنيخانةكان، بؤ ئؤكســـيجنن طري

كة هةل

موو دةدةن و ثيســـت يارمةتي ئةمانةبكةون بةرضاو زيندووتر و تةندروسترت

وطةنجرت دياربن.وةك ســـةوزةكان ســـةوزةكان:ةمةنـــدن

دةول كةلـــةرم و ســـثيناخ

و لةظيتامينةكانـــيC,E,A وئاســـنظيتامينيCمان باسي ثيشرت ،

ريشال

كردووةرطرتنيظيتامينةكانيE,Aيشثيســـتي جواني بـــؤ رادة بةهةمـــان

ثيويستن. دةمووضاوماســـت كة رووةوة :لةو ماســـتهةموو لةبةرهةمةكانيشريئةوا يةكيكةتياداية، شـــريي تايبةتمةندييةكانـــيهةرســـي بؤ و دذي بةكرتياية هةروةهابةرطري سيستةمي و كة

بةكةل خؤراك

وةك كاتيك دةكات، بةهيـــز جةســـتةدةبيتةهؤي بةكاردةهيندريت ماســـكثاك و بةثيست زياتر ئاوي طةيشـــتني

ثيست. بوونةوةيئاشكرايان ينةوةكان

:ليكؤل ســـري

و خوين بـــةرزي فشـــاري كردووة كةو دادةبةزينيت خـــراث ي

كؤلســـرتؤل

لةشـــيرثةنجةش بةرطـــري تةنانةتمةندة

دةول بةدذةئؤكسانةكان دةكات.

مانةوةتان كة يارمةتيتـــان دةدات بؤبةطةنجي.

كة دةضيـــت لـــةوة شـــوكالتة:بؤ نةبيت خؤراك باشـــرتين شوكالتةلةرييبةرز م

ثاراستنيتةندروستي، بةال

وســـريؤتينةكان ئةندروفني كردنةوةيســـةر بؤ دةبيت باشـــي كاريطـــةريبوونةوةتان ئارام دةبيتةهؤي و دةروون

هةست بةخؤشي دةكةن. وحي

سال ستارة و:

سةرضاوة:ي88

سال ذمارة217 دامدار طؤظاري

ثيستجوانرتدةكةن خؤراكانةي ئةو

42 سةردةم زانستى 182

يبةخةيال دةطمةن نيية كة شتيكي

ضريؤكي سةير و بةســـةرهات خؤماندروستي دةدؤزينةوةو ذيانمان لةسةردةطةينة ئةوةي هةنديجار دةكةين وبؤئةوةي هةبيـــت ثييان برواشـــمانطةورةي و خؤمان بثاريزيـــن وينـــةيمةبةســـتمانة، ئةوانةي الي بكةيـــنئةم شـــتة هؤنينـــةوةي ئةطةرضـــيزؤر راستييةكاندا لةبةردةم يانة

خةيال

راناطرييت. بؤ خؤيان و و الوازن هيز بيكةســـيك بـــؤ كاتيـــك شـــتيك ويناي لةخـــؤي زياتر دةطيرينـــةوةلةتواناي و دةكةين طةورةي و دةكةينبةخؤمان شانازي و رازين زؤر خؤمانبةثيضةوانةشـــةوة م

بـــةال دةكةين،

شكستةكانمان بةباســـي حةز هةرطيزخؤماني لةبري دةدةين

هةول ناكةين و

بةرينةوة.ناسي

كؤمةل و دةرووني ثسثؤري

ثييواية تايلـــةر يشـــيل ئةمةريكي

يهةل مـــرؤظ كة بذاردةية

ئـــةم هةل

دةزانيـــت بةباشـــي و دةبذيريـــتو بةســـةرهات لـــــةهؤنينـــةوةيرازي بؤ رؤذانةيدا ذياني رووداوةكاني

بؤ ثيويســـتة هةنديجار خؤيي كردنيئةمةش دةروون ي

توندوتؤل راطرتنـــي

ثؤزةتيظةي تيؤرة ئةو بيقال دةضيتة

هةميشـــة باشـــرتواية يت:دةل كـــة

بؤئةوةي بني رازي لةخؤمـــان تؤزيكبةرامبةر هةبيـــت بةرطريمان طيانـــي

ذيان. بةرووداوةكانيهةر لةوانةية بةثيضةوانةشـــةوةهةية كة وةك ئةوةي خؤي كةســـيكتوانايي بي ببينيت تووشي لةواقيعدائةوةي توانـــاي و ببيت و ثشـــيويبيتة لةجيطةكةشـــي نةمينيـــت هةر

دةرةوة.بةرز و دانبةخؤدانان دان بـــؤ

هةول

نةرولةثال يةكيكـــة مرؤظ نرخاندني

بؤ مانةوة دةروونييـــةكان هانـــدةرةلةذياندا.

ئةوةين برســـي هةموومان ئيمـــةلةناو بـــني ديار طـــةورة و بناســـرينثيويســـتيمان دةووروبةرةكةمانـــداكردني ئافةريـــن و نزيكـــي بةريـــزوضةند مرؤظيكي بةقةناعةتيش ئةوانة،ي

خال دواي

سال ضةندين دةتوانني بني

سةركةوتن بكةوين و خؤماني بةدوادا

بكةين. كيشو شكســـت بـــؤ م

بــــــةال

دادةنيني سنور سةرنةكةوتنةكانمانلي خؤماني بكريـــت هةرضةنـــدي و نامانةويـــت هةر دوور دةخةينـــةوةوكةس هةنديك بكةين. الي باسيشيانخواستيكة هةر نةك كيشـــان

خؤهةل

بطـــرة طةشـــبينياندا لةهاوســـةنطيطرنطةكاني لةثيويســـتيية بةيةكيـــكبةرز هيندة خؤيان و دةزانن خؤيانيذيانة راستيية بةو هةرطيز دةنرخينن

تيايدان. كة نابن رازينيشـــدا

لةمنداال تــــــــــةنانـــةت

و هةية درؤكـــردن و كيشـــانخؤهةل

و ضريؤك لةخؤيـــةوة

مندال زؤرجـــارو دروســـت دةكات رووداوي ســـةيرباســـي و دةكيشـــيت

هةل خؤي ثيوة

بةطـــةورة خـــؤي و دةكات خـــؤي دةكات بةترس هةست دةدات ثيشانليي و خـــؤي بةرامبـــةر بةكةمايةتي

رادةكات. ليي دووردةكةويتةوةوئةو كةســـيك هيض بزانني دةبيت هةموو شتيكدا بةسةر نيية توانايةي م

بةال نةبيت، كةموكورتي و بيـــت

زال

هيشت مارتني

هؤكارةكيشان

دةروونييةكانيخؤهةل

42 سةردةم 183زانستى

هةست ئةم راستييةشدا مرؤظ

لةطةلبةو بةرامبةر دةكات بةشـــةرمةزاريتواناي و هةية كةلينانةي لةذيانيـــداهةلي يـــان نييـــة ثركردنةوةيانـــيثركردنةوةيان. بـــؤ بؤ نةرةخســـاوةكةســـيك كةموكورتيةكاني كاتيكيشباس بريةوةريةك وةك خـــؤي ذيانيديكة كةســـيكي نيايييةوة

بةدل بكات

كردنانةي باس خســـتنةروو ئةو هةيةكةموكورتي ســـةيرو ئةو بةشـــتيكي

بدات. ةملةقةل

بؤ وســـةرنةكةوتنةكان شكســـتبووني دروست هؤي دةبنة كةس زؤرو لةذياندا ناتؤكمةيـــي و نيايـــي

نادل

شكستةكاني هةية كةســـيش هةنديكدةشـــاريتةوةو بةجؤريـــك خـــؤي كيشـــاندا

درؤو خؤهةل ثةردةي لةذير

دةكات رووكةشـــي و دةيرازينيتةوةبطرة بابةتةكة ناوةروكي نةك هةر كةدةبيت ون لـــي خؤشـــيان ناوةرؤكيلةطةل نيية درؤكـــردن تةنيا ئةمةشكةسةكة

لةطةل درؤكردنة بطرة ك

خةل

خؤشي.و ئازايي باســـي لةباوكان زؤريكخؤيان و دةكـــةن ليهاتـــووي خؤيانزؤر لةكاتي خؤيدا دةكيشن بةوةي

هةل

ياريكةري بةباشـــرتين و بوون زيرةكبذيـــردراوة،

هةل قوتابخانةكةشـــيان

باوكيان توانايةي ئـــةم ةكانيشمندال

و دةكةن بـــاس لةنـــاو هاوريكانياندادةكةنةوة. وي

بال

كاريطةري لةذيـــر باوك زؤرجـــاردةبيت نةك و طاداية

كؤمةل قورســـي

بيت بطرة بريار و تدةســـةال خاوةن

ناضـــاري دةكات طـــاكلتـــورو كؤمةل

و تدةســـةال خـــاوةن بةســـةريدا

دةبيت ناضـــار بيـــت، بةئةمةش

زالثيش بيتة ةوان

بةثال خؤي هةنديجـــاردةرخات. خؤي وا ضاو

حازر ـــيحال تـــا ئـــةم ياســـاية

زيرةك ثياو كة هةية، طاكاندالةكؤمةل

دةستي طرتنة تواناي و بيت بةهيز ونموونةي وةك هةبيـــت تي

دةســـةال

و دةكريت تةماشـــا ثياو طةورةيـــيئةو ئةو، و هيـــزي توانا ئامـــاذةن بؤهاوكات و بريكردنةوةيـــة شـــيوازينيشانةكاني ثارة دةبنة بووني

لةطةل

دةدات

هةول و ثياوةتي تيدةســـةال

ئةم لةسةر دةبيت يشـــيمندال كاتيك

باوكيش و دايك رايبهينيـــت. كلتورةضاوةريي خؤيـــان ديكةوة لةاليةكيةكانيان

لةمندال نموونةيـــي ئةوثةري

و زيرةكرتين و باشـــرتين كة دةكةنئةوانيش دواي بن. كةس بةتواناترينثاشـــان لةثيـــاو ذن ضاوةروانـــيو كارو هاوري و كـــةس ضاوةروانـــيضاوةروانية ئـــةم هةمـــوو طـــا

كؤمةل

دةكةن ناضار مرؤظ دةووروبةر زؤرةيدةربخات. خؤي زياتر لةخؤي

طادالةكؤمةل ذنانيـــش هةروةهـــا

و نـــني بيبـــةري كيشـــانلةخؤهةل

خؤي كاتيـــك بؤنموونـــة بةشـــدارنبضوك خؤي تةمةني دةكاتةوةو

مندال

دةردةخات خـــؤي يان وا دةكاتةوةئاوة و تة و

زةال خواردني هةميشة كة

كاتيك يان ناكات زيادةخؤري هةرطيزكةمي دةكات خؤي كيشـــي باســـييت.

ثيـــت نال بةراســـتي و دةكاتةوة

ثياو بيت يان ذن رةطـــةز بؤ هةردوودرؤكردنة و كيشان

خؤهةل جؤرة ئةم

هةمـــوو لةســـةروو و يـــةك جـــؤرةذينطةي ةتاندنةكانيديكةوةية.

خةل

هةل

خؤدةرخســـتنيش و كيشـــانخؤهةل

و بؤنة و ميوانـــي كاتي و دةعـــوةتئاهةنطةكانة.

و طةورةيي بيلدةكان بؤدي كاتيكخؤيان نمايش ماســـولكةكاني توانايدةدةن كي

خةل ثيشـــاني و دةكـــةن

ناو بةثؤزينـــط دةكـــةن و نوانـــدندةبريت.

بواري كخةل خؤنواندني شـــانؤي

ذياني بةريوةبردنـــي كاروكاســـبي وهةية ئةوةي ليرةشدا مرؤظة، رؤذانةيلةباروودؤخيكي زمانـــة بةكارهينانيكةسيكي من لةراستيدا طونجاودا. تةواوخؤم كة م

بةال كارطةيةكم، ئاسايي ناو

كةســـيكي دةكةمة خؤم كيشـــاهةل

ئةطةر ثيمواية كارطةكةو نـــاو طرنطي«من طرنطم» ناكرين، نةبم كارةكان منبةرامبةر بؤ مرؤظ كردنة بةم ثؤليـــنئةو الي واية و دةكات ديـــاري خؤيطرنطةكاني ةكة

لةكؤل يةكيـــك نةبيت

هيض كاريك و دةشـــكيت تيك كارطةكةثيويست ناروات بةريوة. وةك

كيشـــانداخؤهةل و

لةخةيـــال

ثيشان هةستة ئةو كةمةوة بةاليةنيكةســـة

لةطةل تـــؤش كة دةدريـــت

بيقال دةضيتة سةركةوتووةكاندايت و

دةطةريت مـــرؤظ ليرةدا ئةوانـــةوةبؤئةوةي بةدوايجةختكردنةوةيةكداو لةطةورةيي نيا بـــكات

دل بةرامبـــةر

ســـةرنج ببيتةجيي و خؤيي توانـــايو ديكة ئةوانـــي و تةنانـــةت غريةي

بةرامبةرةكةي.بةهـــرةي هـــةن كةســـانيكدةتوانن زؤرة خؤنواندنيـــان هينـــدةكةســـاني بـــي

قال خؤيـــان بخةنـــة

بكةن، باش نواندني ســـةركةوتووةوبؤ باشي كاردانةوةي جارجار ئةمةشبؤ باش شانسيكي و دةكات دروســـتكاتيك دةكات. دةستةبةر كةســـةكةقســـة ذيان درؤكاني مرؤظ لةســـةرميكانيزميكـــي وةك ئةمـــة دةكات خؤثاراستن بؤ واية دةرووني بةرطريدةدةن. ئازاري كة نةي

تاال لةراستيية

كارةكتةريكي ناو كةســـي درؤزنلةالي درؤكردن ضونكـــة طاية،

كؤمةل

42 سةردةم زانستى 184

ثيطةيشـــتوو ذيانيكي بؤ ثيوةريكـــةلةذياندا ســـةركةوتن بةدةستهينانيناوبانطة و دةركةوتن رةمزي هةروةهابةريوةبردني بـــاش بـــؤ و ئاماذةيةهةركةســـيكي طادا.

كؤمةل لةناو تاك

بةدةســـت ئةمانـــةي درؤزنيـــشدةدات ي دؤزينةوةيان

هةول نةهينابيت

نادات.

كؤل ودرؤو ئةطةر دةنوســـيت: ئيبسندرؤزن لةكةســـيكي كيشـــان

خؤهةل

ئةوة وةك كيـــش بســـةنيتو خؤهةل

زةوت لـــي بةختةوةريت وايـــة كـــةئةم ضاالكي طاي

كؤمةل م

بةال كردبيت.

و درؤكان باش دةناسيتةوة سةردةمةتةنيا تةنيا و لييان دةزانيت مةبةستو رووكةشي بؤ ئاماذةن دةركةوتنةو

طا.كؤمةل ؤزةكاني

ئال تاكة ي

بةتال

تنهةال لةهؤكارةكانـــي يةكيـــك

درؤ كيشـــان وخؤهةل دنياي بؤ نـــاو

تازةي دنياي دةرووني زؤري فشاريئةمرؤية.

و داواكاري خؤشـــمان ئيمـــة زؤريش و خؤمان زؤرن رةخنةكانمانكردني جيبةجي بؤ دةكةين لةخؤمانئةنجامداني، زةحمةتـــة كـــة كاريك و ذيان كة جارانـــةوة بةثيضةوانـــةيبوون سادة زؤر كةســـةكان رابردوويو ثةيوةنديـــان زؤرتر بةدةووروبةرودةرةكييةكانـــةوة داواكـــــــارييـــةرووةو ريطايانـــةي ئـــةو هةبـــووة.دةضـــن كيشـــان

خــــــؤهةل درؤو

ثةيوةســـتة هؤكارةكانيان زؤرجـــارطةشةسةندنةوة. بةمةرجةكاني

دةروونة كردني رازي كيشانخؤهةل

بؤشـــايي و هةر بـــؤ ثركردنـــةوةيو رازيبوونة مرؤظ كةلينيكي هةستيكةســـيكي بؤضوونةي لةخـــؤ. ئـــةوالي يدا

مندال لةكاتـــي كيـــش

خؤهةل

خراوةو طوي ثشت طواية ةبووة،لطةال

خؤشةويستي دايك و طرنطي ثينةدراوةئةوةش تيدابووة و و خيـــزان كةلينيداوة

هةل خؤيةوة ســـةري لةناتةواوي

ـــي ثركردنةوةيهةول واي ليـــدةكات

خؤي بـــةوةي بدات ناتةواوية ئـــةو ثيشان بةختةوةر خؤي و بكيشيت

هةل

لةناو بؤئةوةية يكيهةول هةموو بدات

طرنطي و بناسريت دةووروبةرةكةيدائةو ديكةيشـــةوة لةاليةكي ثيبدريت،نةبوون تير ةتي

حال تووشـــي نة

منداال

كاتيك دةبـــن، ســـتايش لةمةدح ودةدةن ئةنجام باش خؤيان ئةركيكيهةيانة ئةوان تينويتيةي و ئةو تاســـةدانيـــان

ثياهةل و بـــؤ ستايشـــكردن

و ناشـــكيت دةوورووبةرةوة لةاليةنباوةرةي دةطةنة ئةو دةزانن بةكةميئةوةي بؤ كةمة هيشتا بكةن هةرضيمةدحةي ســـتايش و ي

خال ئةو بطةنة

بكات. تيريان ثيويستة كةطةورة نة

منداال ئةم دوايش كاتيك

برســـي تةواو شـــيوة دةبن بةهةمانبةجؤريك دةركةوتني خؤيانن و ناسنيتيان

دةســـةال و نامينيـــت ئاراميـــان

بةو هةر ناشـــكيت، بةســـةرخؤياندادةبيتـــة شـــان كي

خؤهةل جـــؤرةش

ثشـــتطوي واقيع و بؤيان ســـيفةتيكون ثينـــادةن طرنطـــي و دةخـــةن دةخرينةوة بةدرؤ كاتيكيش دةبيت.ي

هةول ثيناشـــاريتةوة يان شتيكيان

و دةدةن ديكـــة شـــتي دؤزينةوةيدرؤ بةسةرهاتي قســـةو لةخؤيانةوةبةشيك دةيكةنة و دةكةن دروســـت

خؤيان. ذياني و لةبةسةرهاتلةياري يك

مندال ئةطـــةر بؤنموونة

يت:دةل نةبوو ســـةركةوتوو باسكةدا

ياريةكي باسكة بةياري نازانم و ياريهةستا رقي زياتريش ئةطةر طيالنةية،شـــتانةي لةو دةكات ئةوا نةفـــرةتبالساك ناكريت. دةســـتةبةر كة بؤي

ثياوانةي ئـــةو يت:دةل و دةنوســـيت

ديارن و ناسراو خؤياندا لةناوضةكانيئةو تامي لةهـــةر هةنطاويكيانـــدا و كردووة خؤيان ناوبانطةي و ناسراوييئةو داني لةدةســـت بةرطةي هةرطيزئةم ناطـــرن. خويـــان ناوبانطييـــةيهةســـتي ئةمرؤش تا دياردةية جؤرةلةو زؤريك ثيدةكريـــت هـــةر بؤيـــةالدييان دياري ذياني كةســـانة جؤرة

شار. ونبووي لةذياني ثيخؤشرتةركةبةر كةسيك هةر دةبيت بزاننيبيةويت ئارام و نةكات خؤي دروست بؤبيت دوور ثيويستة نياييةوة

بةدل بذي

كةســـاني

لةطةل لةخؤبةراووردكردنبيةويت لةبضووك و هةركةسيك ديكةدادةبيت بيت بةدوور خؤي كردننةوةيلةبةراووردكردني خؤي بيـــت دووربةتايبةتيش دةووروبـــةرداو

لةطـــةل

سةركةوتوون. كة ئةوانةيخؤكردنةوةش

لةكؤل و بارسووكي

دروستدةكات تةكنيكيكيدةروونيوادةروونييةكان هـــؤكارة كة مـــروظليـــك بابةتـــي وةك ثيويســـتييةكيلةكاتيكدا بؤنموونة ئةمةش بداتةوة.نةكةين بةكاريك حةز كة دةردةكةويت

ناكريت، كارةكـــة ـــنيبل و لةخـــؤوة

دةروونيية سرتاتيذة ئةم زؤرجاريشكة بةرئةنجامي مانايةي ناطةيةنيت ئةوئةو بيت كة شـــيوةية بـــةو كارةكان

دةيخوازيت. لةراستيدا كةسةلةطـــةل ةهاية

ســـال ذنيـــك كـــة

نةكردووة ســـةفةريكي ثياوةكةيـــداحةزي يـــان نايةويـــت لةبةرئـــةوةيكة ثيشـــان دةدات وا م

بةال ليناكات،

بؤ ثارةية سةفةرةكةيان مةســـةلةكةناسوريت.

هةل

بؤ ثيدانـــي مةداليا و ريزلينـــانمةدةني كة خزمةتي ئةو كةســـانةيبؤ بةرامبةر هةية و بي و ســـةربازيان

42 سةردةم 185زانستى

كردووة كاريـــان ثريؤز مةبةســـتيكيئةم لةكاتيكـــدا داوة، و قوربانيـــانو طةورة ئةو كةسانة ليهاتوو زلينانة ريطادا

كؤمةل لةناو دةكةن خؤشةويست

هةمـــوو ئـــةو لةهةمـــان كاتيشـــداهةيةتي رةشانةي ة

خال و كةموكورتي

خيزانييةكاني ئةركة دانةوةي موةال بؤ

ئةو ونيـــان دةكات، و دةشـــاريتةوةخاوةن و نيشتمانثةروةريك وةك ليرةدائةم دةكريتو سةير رابردوويةكيثريؤزهةستيكي لةدةووروبةردا هةســـتةشكةموكورتيةكاني زؤربةي ثؤزةتيظةو

دةكات. رووثؤش ديكةكيشـــان

بةخؤهةل حةز ئةوانةي

ئاسان تيداية سيفةتةيان ئةم و دةكةنبن شيوةية بةو لةواقيعدا بؤيان نييةبؤ ضونكة دةكةن، بؤ كة بانطةشـــةيدروستكردنيهةيكةليذيانياندةبيتناتوانن ئةوان بدةن كة بةرز نرخيكيلةبةدةســـت هةذارن ضونكة بيدةن،كة فرســـةتانةي ئةو هةموو هينانـــيبةدةســـتهيناني كؤكردنةوةو مايةيلةبوارةكاني ثيطةيشتنة و شارةزاييئةركةكانيةتي كردني ثيـــادة و ذياندابةوةشهةموو بةشيوةيةكيريكوثيك،بةخؤيةوة ثةيوةست ثةيوةنديةكانيلةئاســـتي درؤكانيدا كي و ون دةكاتلةروونةدات هيضـــي و ضـــاو داخـــاتلةهيلكةدا بةناكامـــي و رةخنةكانـــيو دةويت خؤشـــي ئةوا بخنكينيـــتليبطريت رةخنةي كةســـيكيش هةر حـــةزي و دةكةويتـــةوة ليـــي دووررووبةروو لةهةموو تةنانةت ثيناكات.دةكةويتـــةوة دوور بوونةوةيـــةكنابيت ئةوة فيري هةرطيز بةجؤريـــكو ببيت ذيان دةســـتةويةخة

لةطـــةل

كيشةكاني ضارســـةركردني لةبارةيو بكات ثةيـــدا شـــارةزايي ذيانةوةئةزموون. خـــاوةن ببيتة كةســـيكي

بةخةيال ذيانـــي خؤي بةثيضةوانةوةقسة نة

خةياال ئةو لةسةر و دةسثيريت

طةر خؤشـــة. ثييواية ثيي كة دةكاتبيت وا نةكات ناتوانيت ســـةركةوتووخؤي ذياني كارامةي و وةســـتايةكيضؤنايةتي توانســـت و ئةمةش بيتدةيخاتة دةكاتةوةو كةم كةســـيتي

زؤرةوة. ةيهةل

نزيكي كةســـاني دةوورووبـــةروهةست زوو هةر ئةو جؤرة كةســـانةدةكةن كيشانةكانيان

خؤهةل و بةدرؤ

وازيان مبةال دةبن، شـــارةزا و لييان

بةردةوام لييان دةطةرين و ليدةهينندةكةن. درؤكانيـــان بن و بةشـــداريديت ماناية بةئةو كةمرت بةشداربوونبطرة بنييتةوة، بابةتةكان سةري كةدرؤكانيان بيدةنطانة كة مانايةي بةورةزامةنديييان سةري و بكةيت

قبول

بؤ بلةقينيت. نادةنة طوي دةووروبـــةر زؤرجارضونكة ليدةهينن، وازيان كةسانة ئةويان دةبن ؤز

ئال و تورة كة واية ثييان

لةوةش دةبن بريندار و دةروخين زؤرباش ثةيوةندييةكي كـــة بوون نيا

دل

لةوانةشة نابيت. ســـةوز لةنيوانياندابةتوندي زؤرجـــار نزيكي بةحوكمـــيلةســـةر بووبنةوة يةكرت رووبةروويم

بةال دزيوو ناشـــرينانة، رةفتارة ئةو

بةرثةرض بةتوندي كيشخؤهةل كةسي

و دةكات لةخؤي بةرطري دةداتةوةودةكات دياري بةرامبةر بؤ ســـنوريكبؤ بكريت بـــؤي كة بةهـــةر جؤريـــكطفتوطؤيانةي لةو جـــؤرة طرتن ريطةباس بؤ لةبارةوة هيضي نايةويت ئةو

بكريت.بارةيةوة لةو دةكةن ناضار مرؤظلةكاتيكدا نـــةكات

لةطةل طفتوطؤيان

كيشـــةكاني ضارةســـةري طفتوطؤ بؤرةوتـــة لـــةو وةســـتاندنةوةي و

طرنطة. زؤر طرتوويةتـــي ةيـــةيهةل

بةم هةســـت كيشخؤهةل كةســـاني

سيفةتة و سوورن لةسةر ناكةن شتانةلةو يةكيكة ئةمـــةش و دزيوةكةيانةشةيي

هةل تووشي خراثانةي هؤكارة

سةيري كةسيتييةكي و دةكات ييزؤربل

بةرةو دواجاريش و دةكات دروست بؤتةنيايي و طؤشةطريي دةبات. كةناريثيويســـتة ئايا بزانـــني دةبيـــتنا؟ يان بكريت

روومال طرنط نهينيةكي

شتيك هةموو لةخؤوة هةر ناتوانريتئةو تةثوتؤزي هةنديجار بكريت، باسهيندة دةكرين كؤنانةي باســـة قسةورؤمانيكيان دةبيـــت بؤئـــةوة زؤرة كةس زؤر لةســـةر بنوســـريت يـــانبؤية دةنينةوة كيشة و دةكةن بيزارلةرووبةرووبونةوةدا زؤرجار باشـــرتةو باســـي وازي ليبهينريـــت رابـــردووقةتماغةكردووةكان برينة و لينةكريت

نةكولينرينةوة.درؤكان قـــي

بل هةنديجاريـــش

و بؤنة كؤبونةوة و دةتةقـــن خؤيانئةو ثيشـــوازيكةري خيزانيةكانيـــشدةرةخسينن فرسةت و باروودؤخةنو درؤ راســـتييةكان. دةركةوتني بؤ سةرضاوةي هةميشة كيشـــان

خؤهةل

وةك مرؤظن كةسيتي شكاندني ئازاروبةرثرسياريتي و باروودؤخ لةراطرتني

ذيان. بؤ بوونبةنديخانةي ناو نهيني هةميشـــةدةردةكةون بةئاســـاني راستييةكانناشـــاردرينةو، تاســـةر و هةرطيـــزئةوا كرا

قبول راســـتي هةركاتيكيش

ثي دةكات دةست ئارامي وئاسودةييبةئازادي دةكات. مرؤظ هةست و

ناســك لةئةلمانييــةوة: وةرطيرانــيدرةيي حةكيمسةرضاوة:

.psychologie heute, oktober 2009

42 سةردةم زانستى 186

Acne vulgaris عازةبـــة زيثكةيســـةلكة دريذخايةني لةهةوي بريتييةpiloseba- مـــووةكان ضةوري رذينة

ســـةرة ceous follicles كـــة تييداتةنؤضكـــةو و comedons زيثكـــةزام جي جـــار زؤر و طـــري ثيزؤكةو

دةردةضن.لةضؤنيتي ســةرةكي فاكتــةري ثينــج

دةبينن: بوونيدا رؤل دروستكاذكردنـــي قـــؤضـــة فـــرة .1follicular hyperkera-ســـةلكةكانكاذكردني قؤضة tinization: شـــيوةئةوي لةجياتي دةطؤرين، سةلكةكاندةبيت هةبيت تةنكي و نةرم شيوةيكاذ خانةي رةقرت و و ضر بةشـــيوةيدةدرين، فري و دةبن دروست بةزؤري

linoleic لينؤلييـــك ضةوري ترشـــيبووني ثرت كةمرتة لةطةأل لةئاســـاييكاريطةري بـــوون و ضةوري دروســـتبووني زيـــاد ئةندرؤجـــني هةموويان

دةكةن. دروست كاذييةكان قؤضةبةكرتيـــاي بــــــةكتـــريـــا: .2pro- ئةكنيس ثرؤثيؤنبةكترييـــةم

هاوذينـــي pionbacterium acnes

normal commensal ثيستة ئاساييهةية عازةبةيان زيبكـــةي و لةوانةيئةم دةبينيت، نةخؤشـــيهين ـــي

رؤل

يدالةتةمةني11–20ســـال بةكرتيايـــة

بةآلم نني، نيية لةوانةي عازةبةيـــانهةية عازةبةيان لةوانـــةي ذمارةيان لةهةموو ي

تةمةني20 سال دواي زؤرة،

ضةوري لةبـــؤري هـــةن. كةســـيكداطليســـرايدة و دةبن مؤأل مووةكانداترشة و شـــيدةكةنةوة ســـيييةكانبةئةنزيمي ســـةربةخؤكان ضـــةورةو ثرؤتيةيـــس ئةنزيمـــي و اليثةيـــزو دةكةن دروســـت هيالورؤنيدةيـــسبةرطري سيســـتةمي ضواري بةجؤري

هةوكردن. دةبنةهؤي Type IVضةوري ضاالككةري 3. هؤرمـــؤن:هؤرمؤني هةرضةندة دةرهاويشتةن،يكـــي

رؤل طةشـــةش و سايرؤكســـني

عازةبةدا: لةزيثكةي هةية. كةمرتيان1.رذينةضةوري ثرتوةآلمدةرةوةي(واتة ئةدرؤجينة ئاســـايي ئاســـتيTarget Or- نيشانةكة كؤتا ئةندامة

ئةنزيمي gan بةهـــؤي ضاالكرتبووني αreductase ئةلفاريدةكتةيس ثينج

كؤتـــا 5. ئةلفـــا لةرذينـــة ضـــةوري target sebaceous glands نيشـــانة

هةستيارترة.ئاســـتي 2. ريـــذةي50%ي ميينةكةمبووني بةهـــؤي ئةندرؤجينيـــان بةئةندرؤجينةوة لـــكاو ؤبيؤلينـــي

طل

زؤرترة. كةميكعازةبة زيثكةي 4. بؤماوةيـــي:

خيزانيية. نةخؤشدا لة50%يpo- ضةوري كونـــي داخراني .5هـــؤكارة هـــةردوو :ral occlusionدةبنةهؤي دةرةكييـــةكان و جينـــيسةر كوني خانةي رووثؤشة طةشةي ضةوري بةمةش داخستني، و ضةوريضري و دةبيت لةناو سةلكةكاندا ثرتسةربةخؤكان ضةورة ترشة بةكرتياودةدرين و ســـةلكةكان زؤر دةبيـــتدادةرزين، شـــانة و و هةو دةكـــةنسةربةخؤكاني رةطة بةهؤي ئةمةشوةك ئةنزيمـــةكان و ئؤكســـجني دروست سثي خرؤكةي كة ئيالستةيز

روودةدات. دةكاتهةمـــوو نــــزيكـــةي وي:

بـــال

زيثكةي زؤر يان كةم هةرزةكارةكان

رةسول فةقي مةحمود د.

زيثكةي عازةبة ضارةسةر دةكريت

42 سةردةم 187زانستى

بؤ تةمةن ناوةندي هةية، عازةبةيان ة،

ميينة16–17سال بؤ نيرينة17–19و

و3% لةنيرينةدا لةميينةدا %12 ريذةيهةية عازةبةيان زيثكـــةي لةوانـــةيبةردةوامة. ي

سال 44 تا عازةبةكةيان

com- زيثكة نيشانةكاني: سةرةناســـاغييةكةية، سةرةتاي edonesلةتةنؤضكةي تةخت ئةميـــش بريتييةلةناوةراستيدا و بةرزبووةوة كةم يانفراوانبوو ثر ضـــةوري كوني رذينـــة(ســـةرة هةية رةش كاذي لةقؤضـــة

open comedo رةش زيثكـــةيكونةكـــة or black head)، ئةطـــةرسثيية ئةوة سةرة زيثكةي داخرابوو

.white headsثيزؤكـــةكان5-1 ملم تةنؤضكـــةوئاوســـاني دةبـــن و ســـووربوونةوةوو بنب طةورةتر لةوانةيـــة داية،

لةطةل

ســـانتيمةتريك ضةند قوتكةي و طريكة ريضكةي لؤضي بأل يان رةق و ثانخويني كيمي زةرد يـــان و دةآلنـــي

دةبن. دروست تيداية زةرداويانيكـــي

كؤمةل زؤربـــةي نةخـــؤش

ســـةرةوةيان ئةمانةي جؤراوجـــؤريلةقؤناغـــي هةنديكيـــان هةيـــة، ديكةيش هةنديكـــي و ثةرةســـةندندواي ذبووندان، ســـاري لةقؤناغـــي ئةرخةوانـــي ـــةي

ثةل ســـاريذبوون

جي هةنديـــك جاريش كاتي ســـووريهةية جؤري زؤر كة زام دةردةكـــةونو تةســـك، جي قووأل زامي جي وةك:زامي جـــي ثووكاوة، ثيســـت زامي قووأل ي

خال سثي، و زةرد تةنؤضكةي

ثارة... طؤشت ئةستوورةو زامة جي وو مل ضاو و لةدةم ناساغيية هتد ئةمدةردةضيت قؤأل و و ســـةرةوةي قةددةطريتةوة، طويضكةش و هةنديجـــاربةشي لةدةوري طةورة زيثكةي سةرةثؤرط طويضكـــة، كونـــي دةرةوةي

زيثكة ســـةرة و ثؤرط و لةثلـــةكانو ثاشي طويضكة. لةثيش

دةربضيت، يداكة لـــة12-8 ســـال

روومةتدا و لةناوضـــةوان بةتايبةتـــيلةناوةندي زيثكةييـــةو ســـةرة ثرت بةتةنؤضكـــةو دةبـــن هةرزةكاريـــدانيرينة بةربآلو لةطةنجي ثيزؤكةو طري،طةنج. لةمييينـــةي و خراثـــرتة وةكبؤ ي

لةتةمةني35-20ســـال هةنديجار

ئةم و دةبيت دروست زيثكة يةكةمجارطريي ثيزؤكةو تةنؤضكـــةو جؤرةشسةرةوةي لةضةناطةو بةئازار و قووأل

تيداية. شةويالطي يهيل و مل

ضارةسةرئةوة نةخؤش ثيويســـتة سةرةتازيثكةكان كردني دةستكاري كة بزانيتثاريز زيانبةخشـــة، كةندنيـــان

و هةل

نيية، يرؤل خواردن لةهةنديـــك كردن

دةركةويت بؤي خؤي نةخؤش مةطةرخراثرت خواردن زيثكةكاني جؤريك كة

دةكات.ضةند نةخؤش ضةور با ثيستي بؤبةئاوي بشـــوات ضاوي دةم و جاريككة سابوون بةتايبةتي سابوون، و طةرمدذة يان ثريؤكسايد بنزؤيل يان طؤطردبةكارهيناني بةآلم بيت، تيدا بةكرتيايثيست سةر خســـتنة ثةستان لفكةوضارةســـةري هةرضي زيانبةخشـــن.ةتانة

حال ئةو بؤ بةتةنيا ئـــةوا جييية

وةك نةكردووة هةويان كة كاريطـــةرةهةنديجار تةنؤضكةو زيثكة، ســـةرة

نموونةكان: ثيزؤكةش،topical reti- جيي ريتينؤيدي

-

وةك: noidsتازةرؤتني، ني،

ئةداثال تريتينؤين،

، كريم بةشـــيوةي ئايزؤتريتينؤيـــن،جاريك دواي شةو شلةبةدوو يان

جيل

راهاتن هةموو شةويك. benzoyl ثريؤكســـايد - بينزؤيل

يـــان10% جيل peroxide %2.5،%5كريم. يان

clindamycin %1 -كلينداميسني–1.5 شلة، ئرييسرؤمايسرين يان

جيل

مةرهةم. يان

جيل 2% شلة،بينزؤيـــل وةك ـــي

بةتيكةل -

كليندامايســـني

لةطةل ثريؤكســـايدثريؤكســـايد لةطـــةل يـــان بنزؤيـــل

ئرييسرؤمايسني. azelaic%20 ئةســـيد يك

- ئةزيال

كريم.ئةسيتةمايد ســـةلف - ســـؤديؤمبةشـــيوةي بةيةكةوة طؤطرد

لةطةل

ساليســـيليك يان شـــلة. يان

جيـــلكةف، يان كريم شلة، ،

ئةسيد2-1جيل

بةكاردةهينرين. كةمرت ئةمجؤرانةيـــان ســـةراثايي ضارةســـةري:systemic treatmentسيســـتميجؤري وةك مامناوةنـــدي: بؤ بـــاريثيزؤكةيي، بؤنموونة: تةنؤضكةيي و

تيرتاسايكلني وةك بةكرتيا، دذة -ملطـــم×1-4، 500 – ملطـــم 250دؤكسيســـايكلني100-50ملطم×-1

ملطـــم 50-100 ماينؤســـايكلني ،2كؤترايمؤكســـازؤل(بةكرتيم)، ،1-2×ملطـــم×2، 300 ترايميســـؤثريمماطم×-2 250-500 ئرييسرؤمايسنيلةطةل جييـــي ريتينؤيدي

4لةطـــةل

ثريؤكسايد. بينزؤيلبؤجؤريكي بةكرتيا طؤريني دذة -ريتؤنؤيد، جـــؤري ديكـــة، طؤرينـــي

ثريؤكسايد. بينزؤيل ضري طؤرينيسثايرؤنؤالكتؤن-50 ميينة: بؤ -

حةبـــي

لةطـــةل ملطـــم–رؤذ 200يـــاســـمني، وةك دذةســـكثـــــريلةطـــةل ئةليـــس ئيسرتؤســـتيث،بةكرتياي دذة + جيـــي ريتؤنؤيـــدي

ثريؤكسايد. بنزؤيل يان جيينــــةبـــوو ضـــاك ئةطـــةر -

42 سةردةم زانستى 188

ئايزؤتريتينؤن1-005ملطم-كطم-رؤذ.طريي و جؤري وةك توند بؤ باريثؤرطي ئةمانةي خوارةوة ي و

دوومةل

بةكاردةهينرين:ئايزؤتريتينؤين. -

لةطـــةل - دذة بةكرتيـــا بـــةدةمبينزؤيل

لةطـــةل جييي ريتؤنؤيـــدي

ثريؤكسايد.لةطةل سثايرؤنؤالكتؤن ميينة بؤ -ريتؤنؤيدي _ نةزؤكةكاندن خةثلـــةييان بةدةم بةكرتيا دذة

لةطةل جييي

ثريؤكسايد.

بينزؤيلبةكرتيا بةدةم. دذة بةرزي بري -

subpurpuric جـــؤري لةيزةر - Nlite pulsed dye lazer 585نـــم

.lazerلةبار ضراي شني سوورو تيشكي -تيشـــكي كة ةوة

لةمال بؤ بةكارهينان

سوور تيشـــكي

400 نم لةطةل شـــنيدةكات. دروست 660 نم

جيزام ضارةسةري فيزيكي وجيزام و فيزيكـــي ضارةســـةري

وةك:زيثكة: 1. ضارةســـةري ســـةرةكردن ضارةسةر لةدوومانط دواي ثرتزيثكة ســـةرة بةهؤي كة النةضوون،تايبةتيية ئاميريكـــي كة دةرهينـــةرزيثكة سةرة دةرةوة. رادةكيشـــرينةبةئاميري سركردن دواي طةورة سثيبةتةقشري يان بةلةسةرخؤيي داخكةر

دةكريت. ضارةسةر كيميايي كردنيطريكان هـــةوي 2. ضارةســـةريملطم/ بةبري2.5 بةتيضزاندني سرتؤيدبـــة زام: جـــي 3. ضارةســـةريتةقشري كيميايي ، بةتةقشـــري كردنيبرين ميكانيكي، ئاميري يان بةلةيزةركؤالجني وةك ثركةرةوةكان مذادة يانئايزؤالجني دةخرينة يان ضةوري يان

جي زامةكان. ذيرعازةبة زيثكــةي ديكــةي جؤرةكانــي

variantsواتة تازةبوو كؤرثةي زيثكةي .1لةضوار هةفتةي يةكةمي ذياندا باوة،بةتايبةتي ذياندا يةكةمي رؤذي لةضةندتةنؤضكةو دةردةضيـــت، لةنيرينةداهةفتة يان بؤ ضةند رؤذ كاتي ثيزؤكةيئةمجؤرة نامينن. دوايي دةميننةوةورذينـــة هةرطةشـــةكردني لةوانةيـــةكؤرثةلةدا لةذياني بيت ضةورييةكان

خويني دايك. بةهؤي ئةندرؤجينيهةر ســـاوا لةوانةية 2. زيثكـــةييان كؤرثةلة بةزيثكةي بيت دريذةدانو دةربضيت هةفتةي ذيان ضوار دوايقي

بال ي و

مندال تةمةني بـــؤ هةنديجار

بةردةوام دةبيت.دريذخايةندا لةباري ضارةســـةر:يان جييـــي ثريؤكســـايدي بينزؤيـــلئرييسرؤمايسنييانريتينؤيدوهةنديجارئرييسرؤمايســـن وةك بةدةم دةرمان

ترايســـؤثريم100ملطم×2 لةطةل يانبةكاردةهينريت. جييي ضارةســـةريبوو زؤرجار دريذخايةن كـــة ئةمجؤرة

خيزانيية. هؤكارةكةيني: لةطةنجي

كؤل

هةل 3. زيثكـــةي

ثيســـتي ـــيضال ميينـــةدا باوتـــرة،

خال يان يهيل بةشـــيوةي كةنراو

هةل

بةهؤي يـــان وةك خووييةكـــي بـــةددروســـت بةنينؤك تيكضوون دةروونلةجي بريتيية ئاكامةكةي و دةكريت،

تيكضوون. ثرت دةروون ةوثةل و زام

بةهـــؤي ســـرتؤيد: 4. زيثكـــةييان جييي بةكارهينانـــي ســـرتؤيديزيثكةكان دةبن دروســـت سةراثاييســـوورو تةنؤضكةي دةضـــن لةيةك لةثيستي بةتايبةتي بضووك ثيزؤكةي دةردةضن

قؤل سةرةوةي شان و قةدو

تيدا زامي ثؤرط و جي ســـةرةزيثكةوجييية. سةلكةهةوي ئةمجؤرة نيية.

الدةبريت هؤكارةكةي ضارةسةر: retin–A %0.05 تريتينؤين كريمي ودذةبةكرتيا

لةطـــةل 3-1مانـــط بـــؤ

بةدةم.ac- عازةبةيـــي تؤقيـــوي

5. هةل

زيثكـــةي neiform eruptions: وةكهةية ديكةي هـــؤكاري ســـتريؤيدة وبؤنموونـــة كيميايـــي مـــذادي وةك مي

هةل وةك ثيشةســـازي كيميـــاي

كلؤر دروســـت كة عازةبةي كلؤريـــنتةنؤضكـــة، بــــةشـــيوةي دةكات ســـةرةزيثكة. ســـةلكةهةو، ثيزؤكة،وةك فرةهالؤجـــني هايدرؤكاربؤنـــيبررةر، لوسكةرو زةيتي دايؤكســـني،بةكارهاتوو بـــةردي ـــوزي

قريي خةل

الي و ثيســـت...هتد. بؤ نةخؤشـــيدةكةون، دةست فرؤشةكان طازؤلنيو باســـكدا الق لةران و ئةمجؤرةيـــانثؤتاســـيؤم ئايؤدايد، دةرماني هةية،خةثلةي لةنـــاو برؤمايـــد ئايؤدايـــد،تيستؤســـتريؤن، ثرؤثانســـيلني،هايدانتؤيل...هتد دايفةنيل ليســـيؤم،

دةكات. دروستالبربين، هؤكارةكان ضارةســـةر: ســـرتؤيد دذةبةكرتيا، بـــري بـــةرزيســـةراثايي، يـــان بةتيتزانـــدنبرين بةنةشـــتةرطةري، ثاككردنةوةبـــةدةم(-1 ئايزؤتريتؤينؤيـــن و، مانطيك ضةند بـــؤ 2ملطم–كطم–رؤذ

بةكاردةهينرين.6. عازةبةي كةمةرةيي: ســـةلكةســـمتدا لةقـــةدو هةويكـــي تيـــذةوكيم و

قـــول هةوي بةشـــيوةي طريي

خر دةردةدرين، وةك زيثكةي ندندةال

ستافيلؤكؤكةس بةكرتياي هةميشـــةCoagu- ثؤزةتيظ مةيينـــةر جؤري

42 سةردةم 189زانستى

و دةبيت lative positive تووشـــيدةكات. ؤزتر

ئال بارةكةي

هةبوو لةتوانادا ئةطةر ضارةسةر: دذةبةكرتيا

لةطةل باشوينةكة بطؤريت

بةدةم.يان هـــةوار هاوينة 7. زيثكـــةيميية-25 دةطمةنـــة، زيثكة: هاوينة

لةبةهاردا دةبيت، تووشيان

40 سالنامينيت لةثايزدا و ثيدةكات دةســـترةقـــي تةنؤضكـــةي بةشـــيوةي

4-3 ملم

كال قوضةكةيـــي ســـووريشـــان ســـنط و و مل لةروومةت و الدةردةضيت، دا

قـــؤل و ســـةرةوةي

بؤ نيية. تيدا ثيزؤكةي ســـةرةزيثكةوجييي ريتينؤيكي ترشـــي ضارةسةر

بةكاردةهينريت.تةنيا جوانـــكاري: زيثكـــةي .8ثيســـت كوني كة ضةور زؤر ماكياجيزؤر دةكـــــــات و دابخات دروســـتي

دةطمةنة.كة مةرهةم مةرهـــةم: 9.زيثكةيبؤ ضارةسةري يان ســـةر بؤ ثيستيهةنديك يان بةكاربهينريت نةخؤشـــيدةم يان ناوضةوان بةر لةمةرهةمةكةزيثكة ســـةرة ئةوة بكةويت و ضـــاو

دةكات. دروست: ئةمجؤرة 10. زيثكـــةي زةبريسرين زةبري دووبارةبوونةوةي بةهؤيروودةدات بةثةســـتاندنةوة لةرينةوةسوخمةي و ثشتين و بةرط و جل وةكبةثالستةر، ثيست داخســـتني مةمكيةخةي كةمناضـــةذةن، ضةناطـــةيدةستخستنةذير بةرز، بلوزي و كراسروومةت خوارةوةي ضةناطةو اليةكي

دوورودريذ...هتد كاتي بؤزيثكةي عازةبةخرة: بريتيية .11سةرة بةشـــيوةي تيذ هةوي لةجؤريلؤضي ريضكة و

دوومةل طري، زيثكة،

و زام جي بةجيهيشـــتني دةرهينةر وو دةطمةنة ديت. دوايي ثارة طؤشـــتو سمت و لةثشـــت قدا

بال لةنيرينةي

شان و مل و و كةمرتو لةســـك سنطدا

قؤل ســـةرةوةي و و دةموضاوو ران

جؤري وةك ضارةســـةر دةردةضيت.سةرةوةية. جورةكةي ثينج

تيذ: بريتيية زيثكةي كتوثري .12طةورةي زيثكةي كتوثري لةدةرهاتنيو سنطداو ئاوســـاوي بةئازار لةثشتزام بةجي و ةبرين

ضال دةبيتـــة خيرا

لةنيرينةي ذدةبيت، ساري جيهيشتن،تا نةخؤش روودةدات، هـــةرزةكارداو ماســـولكة ئازاري و و جومطةهـــةوسثي خانةي و ئاســـتي هةية الوازيبـــؤ-10000 بةرزدةبيتةوة خويـــن

ئيكس 30000 ملـــم3 دا بةتيشـــكيبؤشبووني ئيسك ئيسكة بةئازارةكانو دةبينريـــت osteolytic lesions

بةرزدةبيتةوة. ESRدذةبةكرتيا بةرزي مذي ضارةسةر:لةطةل ســـةراثايي ســـرتؤيدي

لةطةل

ســـرتؤيد

لةطـــةل ئايزؤتريتينؤيـــنهةفتةيةك ضةند دواي بةتيضزانـــدن،

دةكريتةوة. كةم سرتؤيدنيطةتيظ طرام سةلكةهةوي .13

كةسانةي زيثكةي عازةبةهةوي ئةودوورودريذ ماوةيةكي بؤ مامناوةنديياندذةبةكرتيايان ضارةســـةري هةيـــةدراوةتي تيرتاسايكلينيان بةتايبةتيلةكاتيكدا دةبن، ئةمجؤرة تووشـــيوةردةطريت دذةبةكرتيـــا نةخـــؤش

لةليواري 6-3 ملم رووكةشي ثيزؤكةيودةبيتةوة

بال و دةرديت لـــووت كوني

دةبيت، تووش يبل و

قوول طريي يان

دروســـت هةوة ئةم بةكرتيايانةي ئةو،kelbsilla بريتني لةكليثسةيال دةكةنen- بةكتري ئينتريؤ ،E.coli ئيـــكالي

.proteus ثرؤتيةيس terobacter يانبــــــــةوةرطرتنـــي ضارةســـةردةوةستيت هةوة ئةم تيرتاســـايكلنيتيرتاســـايكلني-يش لــــةجياتـــي و بةكرتيم يان ئةمؤكسيلني دةتوانريت

بةكاربين. ئايزؤتريتينؤين يانثارةيي طؤشـــت زيثكـــةي .14

لةسةلكة بريتيية Acne keloidalisنيرينةي لةثشتةسةري دارزين هةويكيثيزؤكةي تةنؤضكةو بةشيوةي قدا

بال

تةنؤضكةي بؤ ثةرةدةسينن و سةلكيطؤشـــت ثارة، وةك يةكطرتوو و ثتةوريضكة هةنديجار و لةناوضـــوون موو

ينةر.دةل لؤضي

زيبكةيـــة ئـــةم ضارةســـةريوةرطرتنـــي دةبيـــت: بةمشـــيوةيةبةتةنيا بةهيـــز جييـــي ســـرتؤيديرؤذي ـــي تريتينؤين

جيل

يان لةطـــةل

ســـةلكييةكان، تةنؤضكة بؤ دووجاربةتايبةتي ســـةراثايي دذةبةكرتيايتيضزاندن، ســـتريؤيد تيرتاسايكلني،ســـةلكة ذير بؤ جيزام بريني كونـــةلةيزةري دروونـــةوةي، و مـــووةكانcryo- بةستن Co2، نةشـــتةرطةري

.surgeryacne ne- دارزاني 15. زيثكـــةي

لةتةنؤضكـــةي بريتييـــة :croticaبةخووروو يان بةئازار سووري سةلكيخانةو دارزاني بـــؤ ثةرةدةســـينيتناوةراستةكةيي قةتماغةكردني دواترvario- ةيي

ئاول جيزامة جيهيشتني

و

و لووت و ناوضةوان liform، لةســـةرقةددا هةنديجار سةروو ثيستي ثيشيضارةسةر دريذخايةنة. و دةردةضيتيـــان تيرتاســـايكلني بةوةرطرتنـــي

دةبيت. ئايزؤتريتينؤين

42 سةردةم زانستى 190

بةهؤي ددان هةستياريي زؤربةي ددانداية، لةعاجـــي ئـــةو هةســـتةيةضينـــي دةرةوةي واتة تاجي ضونكةتويـــذاأل يان ين

دةل ثيـــي ددان كـــة

نيية. واتة تيدا هةســـتي ددان مينايلةهةستكردن بريتيية عاج هةستياريطةليك ئةمةش ددان، تيذي بةئازاريكيمرؤظ كة ثيدةكريـــت جار هةســـتييـــان خواردنةوةيةكي خواردةمةنـــي

دةخوات. طةرم يان ساردبآلوة زؤر ئةم بـــارة هةســـتيارةبؤ نزيكـــةي%11 ـــدا،

كؤمةل لةنـــاو

طرتؤتةوة، يكامل كةســـاني 25%ي

ميينة رةطةزي باسة شايةني ئةوةيدةبنةوة دووضاري زياتر بةريذةيةكينيرينة. رةطـــةزي بةبةراوردكردنـــيبمينيتةوة لةوانةية ئازارةكة هةنديجارماوةيةك بؤ تووشـــبووةكةدا لةددانةبيزارييةكي يـــان قوأل ئازاريكي وةك

سووك.هؤكارةكان

ئةم هةســـتياريانة زؤري زؤربةيددانةوةية، عاجي دةركةوتني بةهؤي

جياجياوة زةبري بةهؤي جار طةليكئازارةكةية بةرثرســـي بةو ددانـــةيداخورانـــي يـــان رووشـــاندني وةك خواردنةوةي بةهـــؤي ددان مينـــايددانةكان ضةكردني

فل ترشةوة، شتي

بؤ ماوةيةكي بةشـــيوازي نازانستيانةرووداويكةوة، بةهـــؤي دريذ، و دووريان يك

ضال دروســـتبووني يان بةهؤي

كلؤربوونةوة، بةهؤي لةدداندا كةلينيكي

ضال ثاككردنةوةي بـــةدواي يان دوا

ثركردنةوةي بةمةبةستي ددانيكةوةئةم ضونكة ددان، ثزيشـــكي لـــةاليجؤرة ددان بةئامرازي ثاككردنةوةيةلةددانة دةكات ثةيدا هةســـتيارييةكضةند ماوةي بؤ ضارةســـةركراوةكةدا

رؤذيك.زؤر كة ديكة طرنطـــي هؤكاريكيةكةبووني

كةل بةهـــؤي ئةوةية وة

بال

لةســـةر ميكرؤبي ـــةـــةي تويذال

ثةل

هـــؤكارة بؤ ئةمةش ملي ددانـــةكانددانةكة دةوروبـــةري ثووكي هـــةويبةرةو ددانةكة ثووكي و كشـــانةوةيبؤ هـــؤكارة كة ددانةكـــة، رةطـــي

زؤر كة ددانةكة عاجـــي دةركةوتنيهةستيارة.

لةوانةيـــة ددان هةســـتيــــاري ببيت دروســـت ديكة بةهؤكاريكـــيلةعاجي درز بووني بةدروست ئةويشعاجي باسة ئةوةي شـــايةني دداندا.وردي زؤر بؤريضكةي ضةنديـــن ددانزؤر تيايـــة شـــلةيةكي تيايـــة كـــةهةية طرنطيان يكي

رؤل كة هةستيارة

ددان كرؤكي بؤ هةســـت لةطةياندنيهةســـت. و خوين لةدةماري كة ثرةددان عاجي بةهةر هؤيـــةك جـــا بؤيةهةستيار دةبيت. ددانة دةركةوت ئةو

ضارةسةركردنعاجي هةســـتياريي ئةو كاتـــةيذمارةيةكـــي ددان دةستنيشـــانكرا،

Tooth paste ددان باش لةهةويـــري Mouth rinses دةم و تيـــوةردةريor Mouth wash لةدةرمانخانـــةكان هـــــــةروةها دةكةويـــت، دةســـتبةشـــيوازيكي ددانةكان ضةكردني

فل

بؤ لةبارة نيان زؤر نةرم و و لةسةرخؤهةستيارةكان. ددانة

سةعيد دةروون د.

ددانةكانم هةستيارييوةرسي كردووم

42 سةردةم 191زانستى

كـــة باســـة شـــايةني ئـــةوةي واي ددان لةثزيشـــكاني ذمارةيـــةككةم كـــة بريكـــي بةبـــاش دةزانـــنبيخي هةســـتيارييةكة دذة لةهةويريددانة ة

كؤمةل يان هةستيارةكة ددانة

بدريت ســـواغ ثـــي هةســـتيارةكانيبةناو ناو ئةويش دةســـت بةثةنجةيلةضوون بةر شةوانة يان رؤذ بةدريذاييبةهةمان كـــة دواي ئةوةي بؤ خـــةوضة

ددانةكاني فل هةموو هةويري ددان

كاريطةرييةكـــي كارة دةكات، ئـــةمضارةســـةركردني بؤ دةبيت باشـــي

تووشبووةكان. ددانة هةستيارييثاريز ضينيك كـــة وادةكات ئةمةئةو بةســـةر رووي دروســـت بـــكاتددانةكانةوة هةســـتيارةي شـــوينةبؤ دةبينيـــت بـــاش يكـــي

كـــة رؤل

هةستيارييةكة ريذةي كةمكردنةوةيو ثاريز وارنيش ئةو ضينة هةر ضـــؤندةكات، دروست هةست نةطةيةنةرةيدةبيت ريطريكي كة دروست ضينة ئةمجيطة لةو كلؤري لةدروستبووني باشةفلؤرايد بري بةتايبةتي هةستيارةدا،ددانةكةداية هةويري لةثيكهاتةي كةبةضري فلؤرايدةكـــة بـــري ئةطـــةر ئةوة بيت، زؤر ريذةكـــةي واتة بيتكةمكردنةوةي بـــؤ باشـــة هؤكاريكيجطة لةبةرطري هةستياريي ددانةكةش

لةكلؤربوون.هةســـتيارييةكة هؤكاري ئةطـــةربةرةو بيت ددان ثووكي كشـــانةوةيهؤكارةكةي ئةويش ددانةكان، رةطينادروســـت، بةردةوامي ضةكردنـــي

فل

لةرينمايـــي ســـوود دةتوانريـــتزانستيانة ضةكردني

فل ددان شـــيوازي

وةربطرييت.بةهؤي هةســـتيارييةكة ئةطـــةروةك بوو ترشـــةمةني خواردنـــةوةيليمؤ يان شةربةتي طازيي شـــلةمةني

بؤ هـــؤكارن ئةمانةش و ثرتةقـــاأل،هةستياريي كيشةي كردني دروســـتتويذاأل و داخوراني بةرووشاندن ددانددانةكان ضةكردني

فل ددان. مينـــاي

ترشةمةني خواردنةوةي دواي يةكسةربةميناي طةياندن زيان ثرت بؤ هؤكارةئةو رينمايي وةك بؤيـــة ددان، جـــاترشةمةني خواردنةوةي كة كةسانةيلةســـةريان ثيويســـتة وةردةطـــرنئاســـتي تا كةن ضاوةروان ماوةيةكباري دةطةريتةوة دةم نـــاو ترشـــيلةجياتـــي يـــان خـــؤي، ئاســـايي دواي واية باشـــرتا ضاوةروانكـــردنشرييني بي بنيشـــتي ترشةمةنيةكةبؤ هاوســـةنط ئةمة هؤكارة بخؤيتدةم. ناو تفتي و ترشي ئاستي كردنيبةهيز زؤر هةســـتياريةكة ئةطةرهةوآلنةي بةو نةكرا ضارةســـةر و بووددانةكة ثزيشكي ئةوا كرد، باســـمانضارةسةركردني ريوشـــويني لةوانةيةبةشـــيوةي ددانانة ئةو يان ئةو ددانةبةشـــياوي كة خؤي بكات ثيويســـت

باري ددانةكة. دةزانيت بةثييددان عاجي هةســـتياريي دواجاردةكات، بيزار مرؤظ و ئازارة و بةئيشهؤكارةكةي جـــار زؤربـــةي بـــةآلم نيشـــان دةكريت دةست بةئاســـانيدةدريت. ئةنجـــام بؤ و ضارةســـةريثيويستة كة دةطةيةنيت ئةوة ئةمةشيان لةخواردن هةميشةيي طؤرانكارييبكةين، تةندروســـتيدا لـــة ضاوديرييدووبارة نيابني لـــةوةي

دل بؤئـــةوةي

ددانةكان دةرنةكةوتوون. عاجيسةرضاوةكان

Patient education fact sheet no.8,10 ( sensitive teeth).

The specific basis of oral health education London BDJ Books 2004.

ددان* ضارةسةركردني ثسثؤري

شيرثةنجةية دذى ئسثريننيوكاسلى زانكؤى تويذةرةوةكانىكـــرد رؤذانة ئاشـــكرايان بةريتانىئةطةرى ئســـثرين حةثى خواردنىؤن

كؤل بةشـــيرثةنجةى تووشبوون

كةســـانةدا كة لةو كـــةم دةكاتةوةتووشبوون بؤ هةية ئامادةباشييانئةم بةمثيية بـــةم شـــيرثةنجةية.يارمةتيدةر لةوانةية تويذينةوةيـــةبؤ نوآ شيوازى لةدؤزينةوةى بيتميكانيزمى ئةطةر ضارةســـةركردنئســـثرين ســـتى

بةرهةل ضؤنيتـــى

ؤن.دةركةوتلةدذىشيرثةنجةىكؤل

ةتىحال ضاوديرى تويـــذةرةوةكان

كرد نةخؤشييان هةزار تةندروستىكة بـــوون بوو لينش كة تووشـــىوادةكات بؤماوةييةء نةخؤشييةكىتووشبوونى مةترسى زياتر تووشبووطةدةء ريكةو ؤنء

كؤل بةشيرثةنجةى

بكريت. لي دانىمنال جطةرء ميشكء

بةشيرثةنجةى تووشـــبوون ريذةىلينش دةطاتة%5، ؤن بةنةخؤشى

كؤل

حةثى رؤذانة لـــةو تويذينةوةيـــةداتووشـــبووان ئســـثرين بةنيـــوةىماوةى بؤ لينـــش درا بةنةخؤشـــيتةنيا ماوةية ئةو لةثاش ساأل، ضوارؤن

كؤل شيرثةنجةى ةتى

حال شةش

ئسثرينيان كة بينرا لةو كةســـانةدانيوةكـــةى لةكاتيكـــدا خواردبـــووتةنيا كـــة تووشـــبووان ديكـــةى ئسثرين بآ خؤيان ضارةسةرةكانى

تووشبوون ةتى16 حال بةكاردةهينا

تؤماركرا. ـــؤنكؤل بةشـــيرثةنجةى

حةثيكى باسة ئســـثرين شـــايةنىدةتوانيت كةسيك هةموو هةرزانةءبآلو بةشـــيوةيةكى بنيتء بةكارىلةنؤرةى كـــردن بـــؤ ثاريزطـــارىبةآلم بةكارديت، ســـنطةكوذآ دألءهؤشـــيارى بـــةردةوام ثســـثؤرانبآ ئسثرين بةكارهينانى كة دةدةنمةترسييةء جيطةى ثزيشك ئاطادارىثشيوى روودانى ببيتةهؤى لةوانةية

خوينبةربوون. ةءريخؤل طةدةء

42 سةردةم زانستى 192

نووســـني و ثيشكةشـــكردن هةرضةندة زانستيك، هةر دةربارةيبةتةنيا ناتوانيـــت بيـــت، ضريـــش لةخؤبطريت. ورد زانيارييةكي هةمووطونجاو روانطةيةكي ثيويستة كو

بةل

طـــةورةي سروشـــتي لةبةرامبـــةرسةراثايي يةكةيةكي وةك زانستةكةبكات. ئامانج لةنووســـيني فةراهةمطشتي وينةيةكي ئةوةية وتارة ئةمماتماتيـــك بنضينةيـــي سروشـــتي مةبةستةش بكات. بؤ ئةم ثيشكةشوردةكاري هيـــج نـــاكات ثيويســـتدواييانةي ئةم لةتيؤرييةكاني يـــةكضونكـــة بخةينـــةروو، ماتماتيـــكزانست ميذووي بةرايي و ماتماتيكيبؤ باشـــيان بناغةيةكي لةخؤيانـــدادةستةبةر طشتييةكان دةرئةنجامة

كردووة.ماتماتيك ديارةكاني خةســلةتة

بةئاســـاني مـــرؤظ دةتوانيـــتماتماتيـــك ديارةكانـــي ةتة

خةســـل

لةثوختـــة، كـــة بـــكات، ديـــاري لؤذيكييةكاندا ضةمكـــة و وردةكاري

دةتوانني كة بةجؤريك خؤدةنوينن، بكةين هةقيقةتة ئةو لةسةر جةختئةم لةبةرامبةر كـــردن كـــة ئنكاريزةحمةت شـــتيكي ةتانةدا

خةســـل

ديينة كة بةتايبـــةت بيت، و طـــرانسةـاندني و دةرئةنجامةكان ســـةركاتيك لةكؤتاييشـــدا و ماتماتيكـــيراظةكـــردن، ســـةر دةطاتـــة كار ئةم وةطةرخستني و شـــرؤظةكردنماتماتيك جوانانـــةي دةرئةنجامـــةو سرووشـــت جياجياكاني لةبـــوارة

تةكنؤلؤذيادا.ةتـــــي

خةســـل رؤذانـــة ئيمـــة

دةكةين بةدي ماتماتيك ثوختطةريرؤذانـــة ضونكـــة و دةناســـينةوة،ذمارةدا

لةطـــةل ة

مامةل بةجؤريـــك

بةوة ثيويســـت هيض دةكةيـــن كـــةيان ديكة بابةتـــي

نـــاكات لةطـــةل

بكةين يانتيكةل ديكةدا كةرةستةي

بةكورتي واتة بهينـــني، و بةكاريان دوو، وةك ذمارةكاني باســـي كاتيكثيويســـت دةكةين، ضوار ســـي يانســـي ســـيو، دوو نـــاكات بطوتريت

ـــةم، ضونكةقةل ضوار هةرمي يـــان

يةكةيةكي خؤيان بؤ تةواو ذمارةكانوةك و ثيويست ناكات ســـةربةخؤنبهينرين. بةكار ديكة شتي ثاشكؤيواتة ســـةرةتايي، لةقؤناغي كاتيكليكدانمـــان خشـــتةي ـــي،

بةمندال

ذمارة كةرةتي ذمارةمان دةخويند،نةدةكرد هيض ثيويســـتي و دةكـــردضوار كـــةرةت ســـيو ضوار يـــني

بل

ةمانمامةل كو راســـتةخؤ

بةل ةم،

قةل

يةكةيةكـــي وةك ذمـــارة

لةطـــةلبابةتيكي لةهةر دوور و ســـةربةخؤ

دي يان مادةيةكيديكـــةدةكـــرد.دةدويني، لةجيؤمةتريش كاتيكلةبةرامبـــةر شـــيوة، بةهةمـــانرادةوةســـتني، هةمـــان ديـــاردةدايكـــي

هيل يـــني

دةل بؤنموونـــة كـــة

يهيل كة دةزانني راست، راستةوخؤ

ضةمكيكي و هةقيقةتيكـــة راســـتراست يكي

بةهيل ســـةبارةت ثوخت

و هةية بوونـــي تةواو لةزةينمانـــدابةرينة ثةنـــا ناكات هيض ثيويســـتريك، ثةتيكي وةك نموونةيةكي بةر

دانيلؤظيك ئةليكساندر

طشتي تيروانينيكيماتماتيك لةمةر

42 سةردةم 193زانستى

هةروةك بةمجؤرة راســـتةيةك. يان سوور و ســـةوز ضؤن وينةي رةنطيشـــيوةي ئاواش هةيـــة، لةالمـــانبةواتايةكي دةناســـني. جيؤمةتريضةمكي كة يني

بل طشـــتي دةتوانني

بريتـــني جيؤمةترييـــةكان شـــيوة رووتكردنـــةوةي لةدةرئةنجامـــيخاســـيةتيكي لةهةمـــوو شـــيوةكةلةهـــةردوو جطـــة بابةتـــي ديكـــةرةهةنـــدي و بؤشـــايي فؤرمـــي بةمجؤرة جيؤمةترييةكـــة. شـــيوةسةرتاثاي خاســـيةتي ثوختةطةريتةواو ذمارةي ضةمكي ماتماتيكـــة،سيفةتي دوو جيؤمةتري و شـــيوةيخؤيني. ماتماتيك بةرايي و كؤن هةرةو لق هيندة وردة وردة سةرةنجام،هيندة و لي بؤتةوة ديكةيان ثؤثـــيريزبكرين. زةحمةتـــة كة زؤربـــوونفرة بةجؤريك ئةمـــرؤدا لةرؤذطاريلةماتيماتيكدا ثوختطـــةري لقـــي وبةشـــةكاني كة ســـةندووة ثةرةي

complex ـــؤزةكانئال ذمـــارة وةك

تةواوكاري، فةنكشةكان، ،numbers

n_dimen- رةهةندي فـــرة جياكاري،رةهةندة- بؤشـــايية بطرة و sional

infinite-dimensional ناكؤتاكانيـــشبابةتةتانة ئةم spaces لةخؤدةطريت.

ثوختطةرييان ســـيماي بةجؤريـــكئةوي بةســـةر يةك و طرتـــووة

هةل

ئيـــرت و ةكةبـــوونكةل ديكـــةدا

لةطشتطةري، ثلةيةك طةيشـــتونةتةضيرت رؤذانةدا ذياني

لةطةل يي

دةل كة

مرؤظي زةحمةتة و نني ثةيوةســـتجطة تيبطات لـــي هيضيان ئاســـاييهةقيقةتيكن ضةنـــد ئةمانة لـــةوةي

لةســـةرووتيطةيشـــتنيئيمةوةن.هـــةروا ثرســـةكة لةراســـتيداهةرضةندة طوماني نييـــة، بةمجؤرة

رةهةندي كة ضةمكي فرة نيية تيداثوختطةريي سيمايةكي تةواو بؤشاييئيجطار قورس شـــتيكي م

بةال هةية،

ليي بتوانيت مرؤظ نيية زةحمةت وئةوةية ليرةدا ئيمة ئةركي تيبطات.ضةمكانة ئـــةم ناوةرؤكي بتوانـــنيبةشـــيوةيةك و بكةينـــةوة روون شـــاياني كـــة بكةيـــن ئاســـانيان قايل خوينةريش و بـــن تيطةيشـــتنكة ئةم ضةمكانة هةم بةئةسل بكةينجيبةجيكردنةوة لةبـــواري و هـــةمراســـتةقينةي بةذياني ثةيوةســـتن

مرؤظةوة.ئةو ثيويســـتة ليـــرةدا م

بـــةال

ضةمكي ئـــةم يني كةبل هةقيقةتـــة

خاســـيةتي دوا و تةنيا ثوختطةرييةسيفةتي ئةمة كة

بةل نيية، ماتماتيك

تةنانـــةت و زانســـتيكة هةمـــوو ييةكانـــي

ئةقل ضاالكييـــة هةمـــوو

دةطريتـــةوة. مرؤظيـــش بةطشـــتيضةمكة ثوختطةريـــي ســـةرةنجام، خؤيان بـــؤ هـــةر ماتماتيكييـــةكانكارةكتةري تةواوي وةسفي بةتةنيا

ناكات. بؤ ماتماتيكمان نامؤيبةســـي ماتماتيك ثوختطـــةرييةكةم، جيادةكريتـــةوة. ســـيفاتشـــتيكةوة، هةمـــوو لةســـةرووو دةروانيـــت لةديـــاردةكان كـــة ئـــةم دةكات،

ةيـــان لةطـــةل

مامةل

ثةيوةندييةكي ســـيماي ةيـــةمامةل

quantitative rela-ضةندايةتـــيماتماتيكـــي فؤرميكـــي و tionsو ثوختكردن واتـــة لةخؤدةطريـــت،خاســـيةتةكاني لةهةموو ينـــي

دامال

ســـيماي ئةم ديكـــة. دووةميـــش،طةليك ماتماتيكييـــة، ثوختطـــةريزانســـتةكاني لةثوختطةري زياتـــربةئاراستةيةكي ثيدادةطريت و ديكة

لةدواييدا، دةروات. بةرزتـــردا زؤر و ينـــةوة

دةكؤل ســـيماية لـــةم دوو

كة دةهينينةوة نموونةيـــةك ضةندو ذمارة بنضينةيي تـــةواو ضةمكـــيسيفةتيش، دوا لةخؤبطرن. شـــيوةروونـــة، و ئاشـــكرا كـــة ئةميـــشســـةرتاثا ماتماتيك كـــة ئةوةيـــة و ثوختةكان ضةمكـــة لةناوةنـــديبةم ثةيوةســـتن اليةنانـــةي ئـــةو و يت

دةجول ثوختانـــةوة ضةمكـــة

زانا لةكاتيكدا ئةمـــة دةكات. ياريسروســـتييةكاني ديكة بةبةردةواميبؤ بـــةر تاقيكردنةوة دةبةنة ثةنـــام

بةال ســـةـاندني طريمانةكانيـــان،

و مشـــتومر تةنيا ماتماتيكناســـان بـــؤ دةخةنةطـــةر حيســـابةكانيان

ســـةـاندنيتيؤرةكانيان.كـــة راســـتـــــــة ئـــةوةش بةبةردةوامـــي ماتماتيكناســـةكان،ئةنةلؤطي و لةمؤديل دةبينن سوودبةكاري سةرضاوةيةك وةك و فيزيكيياريدةدةريان بؤئـــةوةي دةهينـــنو تيـــؤرم لةدؤزينـــةوةي بيـــت ئةم بؤ نموونةش و ميتؤدةكانيانـــدانموونانة ئةم دةهيننةوة. مةبةستةبؤ راستةقينة ســـةرضاوةيةكي وةك هؤيةك و خزمةتكردنـــي تيؤرمةكـــةتيؤرمـــةكان كردنـــي بـــؤ ئاشـــكراتيؤرةمةك هيض م

بةال بةكاردةهينن.

ماتماتيك نابيتة رةها بةشيوةيةكيلؤذيكي بةمشتومري تيؤرمة ئةو هةتاخؤ ئةطةر نةســـةـابيت. بـــةورديلةكةشـــفكردني باس ئةندازياريـــكلةريي بـــكات و نوي تيؤرمةيةكـــينيشـــان تيؤرمةكةي مؤديليكـــةوةتةنيـــا خؤي و بـــدات و بخاتـــةرووهيض ئـــةوا خةريك بكات، بةمـــةوةبةوةي داننانيـــت ماتماتيكناســـيك

42 سةردةم زانستى 194

سةـاندووة. هةرضةندة تيؤرمةكةيخويندكاران ئامادةيشدا لةخويندنيضيية، ســـةـاندن كة دةزانن باشئةوا ســـةـاندنةكة هات كـــة م

بةال

ســـةراثايماتماتيكرازيدةكات.دووال لةسيطؤشةيةكي دةتواننيبنكةي طؤشةي هةردووك يةكساندا،بـــةوردي زؤر سيطؤشـــة هـــةزاراننياييةوة

بةدل و بثيوين ودانســـقةوة

جؤرة ئةم مبـــةال دةبن، يةكســـان

ســـةـاندنة ئةو هةرطيز ثرؤســـةيةناكات درووســـت ال ماتماتيكيةمانيةكساندا، دووال لةسيطؤشيةكي كةيةكســـانن. بنكـــة طؤشـــةكانيئةم كة دةكات ثيويست وا ماتماتيكبنضينةكاني لةضةمكـــة دةرئةنجامةبةدةست ماتماتيكةوة و جيؤمةتريدةطةريتةوة ئةمةش هؤي بهينريت.ياســـاكاني كة هةقيقةتةي بؤ ئـــةوة

هةل بي زؤر بةوردي و جيؤمةتـــري

يكةوة ئاكســـيؤم- ضةند لةهةناويو بةجؤريك بةرجةســـتة لةدايكبوونة.

مةحال رةتكردنةوةيان كـــة بوون

ماتماتيكنـــاس الي هـــةر بؤيـــةشتيؤريك لةســـةـاندني مةبةســـت

ضةمكة ئةو لةبةطةرخستني بريتييةو هةن لةتيؤرةكةدا ســـةرةتاييانةييك مشتومري

ثشت بةســـتن بةكؤمةل

نةك كة ماتماتيكيانة، و لؤذيكيانـــةكو

بةل راستة ماتماتييكة ميتؤدة هةر

راســـتة بةجؤريك دةرةنجامةكةشدةبيت.

مةحال رةتكردنـــةوةي كة

ليرةدا ماتماتيك جواني لةراســـتيدابؤ باوةش دةردةكةويـــت، كاتيـــكهةقيقةتة ئةو دةكاتةوة، هةقيقةتزةمةن كؤتايـــي هةتـــا و رةهايـــةبي رةقيب دةمينيتةوة. و بةراستيمــــــاتمــاتيكييةكان ئةنجامـــة

لؤذيكي وردي بـــةرزي بةثلةيةكـــيجيادةكرينـــةوة، و دةناســـرينةوةورد وةها ماتماتيكـــي مشـــتومريةتيكي

خةسل ئيرت كة دةدريت ئةنجام

مرؤظ ناشـــيت كة وا لةخؤدةطريتهةر و بـــكات تةحـــةداي بتوانيـــتتةواو ئةوا تيبطات ليي كةســـيكيشكاتيك دةبيت. قايـــل بةئةنجامةكةخويندن، ئامادةيي ثلـــةي دةضينةرووني و ساكاري لةوردةكاري، باشدةطةين ماتماتيكييةكان سةـاندنةو ضني دةزانـــني و و ئاشـــنادةبنيماتماتيكييةكان هةقيقةتـــة ضؤنن.كة مؤديليكـــن و جـــؤرة بةرهـــةمتةحةداكردنيان و رووبةرووبوونةوةنيية لةخؤرا هةروا ناكريت. شـــتيكةكؤ ضؤن دوو يـــن وةك

دةل كان

خةل

شـــتةكة ئاواش ضوار، دةكاتة دوو دةستةواذة ليرةدا روونة. و ئاشكرادةكاتة دوو و ثةيوةنـــدي دوو كـــؤوينةيةك وةك بؤئةوةي بةسة ضواررةتكردنةوةي كـــة بخاتةروو خؤي

ة.مةحال

شـــتيكي ماتماتيك وردي مبـــةال

ثرؤســـةيةكة كوبةل نييـــة، رةهـــا

و بةردةوامدايـــة لةثةرةســـةندنيبؤ هيشـــتا ماتماتيك ثرينســـثةكانيدانةكوتاوة رةطيـــان هةتاهةتايـــيم

بـــةال ثتةونةكـــردوة، خؤيـــان و

دووريش و هةية خؤيان بؤ بوونيكيانشـــةرانطيزي بابةتيكي ببنـــة نيية

زانستي.لـــةو ماتماتيـــك زيندوويـــيكـــة دةدات

ســـةرهةل هةقيقةتـــةوة

ئةنجامةكاني، و ضةمك سةرضاوةيثوختةكاريةكانيـــةوة، بةهةمـــووواقيعةوة لةدنياي ئاشـــكراية وةك لةهةموو بةفراواني و دين و هاتوون

و زانست ديكةي جياجياكاني بوارةذيان رؤذانة ثراكتيكيانةي كاروباريدةرككردن دةكرين، بـــةدي مرؤظداثيداويســـتييةكي راســـتية بـــةم تيطةيشتن بؤ طرنطة زؤر سةرةتايينايابةي ثانتايية ئـــةم لةماتماتيك. داطرييان كردن جيبةجي بوارةكانيديكـــةي ســـيمايةكي كـــردووة

ماتماتيكة.بروانينة بيتـــوو ئةطةر يةكـــةم،تايبةتي ذياني ثيشةســـازي، بواريبؤمان ئةوا مـــرؤظ، يةتي

كؤمةال و

ســـةعاتيك، هةموو كة دةردةكةويتهةميشـــةيي، يـــان بةبةردةوامي وفرةضةشـــنةكان، لةضةمكة ســـووددةرئةنجامـــة و طؤراوةكــــــــانو دةبينـــني ماتماتيكييـــةكانبؤنموونـــة، دةهينـــني. بةكاريـــانو ثيوان ذمـــارة ياســـاكاني رؤذانةلـــي ســـووديان و بةكاردةهينـــنيداهات، مةسةلةكاني بؤ وةردةطرينيان مةسرةف، خةرجي و و دةرضووثارضة رووبـــةري بؤ حيســـابكردنيخؤمان بيئةوةي تةنانةت زةوييةك،ئةم ياسايانة كاتيك البيت مان

خةيال

ياسايانة ئةم بيطومان بةكاردةهينني.م

بةال ســـاكارن، يي

بل هةتا ليـــرةدا

هةر كة نةضيت لةيادمان ثيويســـتةلةرؤذان، رؤذيك ساكارانة ئةم ياســـابةدةسكةوتة كؤندا، لةسةردةماني ضةرخةكة ثيشـــكةوتووةكاني هةرة

كراوة. و حيســـابيان بؤ زانراونهاوضةرخ تةكنةلؤذيـــاي دووةم،ة.

مةحال شـــتيكي ماتماتيـــك بـــي

تاقة ئةمرؤدا لةرؤذطـــاري زةحمةتةلةئـــارادا تةكنيكـــي ثرؤســـةيةكيبيئةوةي بكريت جيبةجي و هةبيـــتـــؤز،

ئال و ورد حيســـابي يـــك

كؤمةل

42 سةردةم 195زانستى

ماتماتيكي ســـاكاري يـــان تةنانةتزؤر يكي

رؤل ماتماتيك لةخؤنةطريت.

لقة لةثيشخســـتني دةطيريت مةزنهاوضةرخدا. تةكنؤلؤذياي تازةكانيكة راســـتة ئةوة ســـةرةنجام،زؤر بةثلةيةكي زانســـتةكان، هةموودةبينني لةماتماتيك سوود كةم، يانزانســـتةكاني دةهينن. بـــةكاري و ئةســـرتؤنؤمي، ميكانيـــك، وةك باشـــيش رادةيةكي تـــا و فيزيـــك لةفؤرميكـــي كيميـــا، ياســـاكانيانبةضري و دةردةبـــرن ماتماتيكيـــدادةخةنةطةر ماتماتييكييةكان ياســـاتيؤرةكانيـــان. ثيشخســـتني بـــؤ ئةم ثيشـــكةوتني و ثةرةســـةندنتـــةواو زانســـتانة بـــي ماتماتيـــكئةم هـــةر ـــة،

ثرؤســـةيةكي مةحال

ثيويســـتي ئـــةم هؤيةشـــة، واتـــةهةميشـــة ماتماتيك، بؤ زانســـتانةيكي

رؤل و طـــةورة كاريطةرييةكـــي

لةثةرةسةندني بينيوة راستةوخؤيانماتماتيكدا.

ديكةدا لةزانســـتةكاني ماتماتيكم

بةال دةطيريـــت، بضـــوك يكـــي

رؤل

ـــي طرنطيرؤل ليـــرةش ديســـانةوة

بيطومان، دةبينيت. جيبةجيـــكاريميتؤدة ـــةي

رؤل ئـــةو بؤنموونـــة،

لةخويندنـــي ماتماتيكييةكــــــــانبايؤلؤذي وةك ؤزةكانـــي

ئال دياردة

هةمان دةيبينـــن و سؤســـيؤلؤذيادابةدي كـــة لةفيزيكدا نيية ة

ئةو رؤل

ةتيكـــدا،لةهةمـــوو حال دةكريـــت.

ؤزئال دياردةكـــة كاتيك بةتايبـــةت

بخةينـــة ئـــةوة بيـــت، ثيويســـتةشـــرؤظةكردن ي

رؤل كة مانةوة

ئةقل

تةنيا ماتماتيك كردنـــي و جيبةجيدياردةكة كة طرنطـــة و ديار كاتيكبابةتيكـــي و كةرةســـتة بووبيتـــة

بةهةر شـــيوةيةك بيت .

قول تيؤريلةزؤربةي ماتماتيـــك لةشـــيوةكان،هـــةر زانســـتةكاندا، هـــةرة زؤريبواري دةطاتة هةتـــا لةميكانيكةوةو سياسي، كاري ثيدةكريت ئابوري

جيبةجي دةكريت.كاري هةنديـــك ليـــرةدا بـــا ماتماتيك زؤر نايابي جيبةجيـــكاريتةكنؤلؤذيـــدا و رووت لةزانســـتي

ياد. بهينينةوةكة نيثتؤن، هةسارةي بؤنموونةدوورةكاني هةرة لةهةسارة يةكيكةي1846دا

سيســـتةمي خؤري، لةسال

حيســـابيكي وردي بنةماي لةســـةركاتيك دؤزرايـــةوة. ماتماتييكيانـــةئةو فةرةنسي فةلةكناســـي هةردوولـــي ظيريةر، ئادةمس و رؤذطـــارة،دةبن تويذينةوة و شيكار ي

سةرقال

يؤرانؤس هةســـارةي كـــة بؤضـــيةتي

حال دووضاري ـــةدا

جوول لةكاتي

ةييجوول ثيكي و ناريك و ناســـايي

بليمةتة طةيشـــتنة ئةم دوو دةبيت؟ئةم هؤكاري كة ئةو ســـةرئةنجامةيةية دةطةريتةوة

ناريكوثيكـــي جوول

كة هةســـارةيةكي ديكة بـــؤ بوونيكايةي هيزي نيثتـــؤن دةكةويتة ناولي هةســـارةيةوة. ئةم راكيشـــانيياســـاكاني بنةماي لةســـةر ظيريةرئةم جيطةي بـــةوردي ميكانيكـــةوةئةوةي دواي دياريكرد. هةسارةيةيو كرد ثيشـــكةش ئـــةم زانيارييةيفةزايي. بةســـةرنجدةريكي بةخشيتواني فةزاييـــة ئـــةم ســـةرنجدةرجيطةي تةلةســـكؤبةكةيةوة بةهؤيلي جـــؤرةي بـــةو نيثتـــؤن وردي ماتماتيكي حيســـابي بةثيي ظيرييةئةم بكات. ديـــاري كردبوو، ديارينةك هةر دةســـكةوتيك دؤزينةوةية

ئةســـرتؤنؤمي، و ميكانيك بـــؤ بوو كؤثةرنيكؤسي، سيستةمي بةتايبةتطةورةش ســـةركةوتنيكي كـــوو

بةل

حسيابيي تي

دةســـةال و هيز بؤ بووماتماتيكي.

ديسانةوة كة ديكة، نموونةيةكيجوانة زانســـتة ئةم نايابي و بةرزيبريتيية دةســـةـينن، بةهاية ثر و شـــةثؤلةكاني لــــــةدؤزينـــةوةي،

ماكسويل ئةلكرتؤموطناتيسييةكان.

سكؤتةلةندي، بليمةتي فيزيكناسيياســـاكاني بةطشـــتكردني لةريـــيئةلكرتؤمؤطناتيســـييةوة، دياردةيتاقيكردنـــةوةوة بةهـــؤي كـــة ياسايانة ئةم تواني ضةســـثابوون،و هاوكيشـــةوة دووتويـــي بخاتـــة بكات. بةبةردا ماتماتكييان فؤرميكيبةبةطةرخستني هاوكيشانةوة و لةمماتماتيكييانـــة، ميتـــؤدي تةنيـــا كة دةرئةنجامـــةي طةيشـــتة ئـــةوئةلكرتؤموطناتيسييةكان شـــةثؤلةثيويســـت وا و هةيـــة وجووديـــانخؤر رووناكي بةخيرايي كـــة دةكاتثشـــت بةســـتن بةم ثةخـــش بنب. ثيشنيازي

ماكســـيؤل دةرةنجامة،

رووناكي ئةلكرتؤمؤطناتيسي تيؤريو ثةرةيسةند لةئايندةدا كة خستةروورةهةنديكيشدا بةهةموو و ثيشكةوتلةوةش وبـــووةوة.

بال ثؤثي لـــق و

ماكســـيؤل دةرةنجامةكاني زياتـــر،طـــةران لـــةدووي بـــوون بةهـــؤيكة ئةلةكرتؤموطناتيسيةك شـــةثؤليبيت، ثووخت كارةباي بناوانةكـــةيلةرينةوةي لةئةنجامي ئةوةي وةك

درووست بارطةيةكةوة oscillating

لةراستييدا شـــةثؤالنة ئةم دةبيت.دؤزرانةوةو هيرتـــز-ةوة لةاليـــةنديكة، زةمةنيكي دواي ثاشـــانيش،

42 سةردةم زانستى 196

لةئةنجامـــي ثؤثـــؤف ئةي.ئيـــس.هؤكارةكاني دؤزينـــةوةي و طةرانو ثةخشـــكردن و بةرهةمهينـــانشـــةثؤلةكاني وةرطرتني و نـــاردنتوانـــرا ئةلكرتؤموطناتيســـيةوة،ببيتـــة نوييـــة دؤزينـــةوة ئـــةم و راديؤ تةكنؤلؤذياي بـــؤ بناغةيةكبؤ بوارةكاندا لةهةمـــوو ثاشـــانيشبخريتةطةر، مرؤظايةتـــي خزمةتـــيهينـــدة ئيســـتا كـــة بةجؤريـــك مال لةهةموو كـــة وة

بال بةفراواني

ميديا هؤكارةكانـــي و شـــةقاميكدابةديدةكريـــت. بةمجؤرة بةئاشـــكراكـــارثيكردنـــي دةرةنجامةكـــانـــيdeduc- كةمكردنةوةي ثرؤسةيةكي

يكي رؤل ماتماتيكيانة ثوختـــي tion

و مةزني بيني. طرنطهـــــــــةنطـــاوةكان بةمجـــؤرةثيدةكةن، دةســـت لةتيرامانـــةوةدةرزييةكـــي كاتيـــك بؤنموونـــةكايةيةكي دةخةينـــة موطناتيســـيدةدةيـــن ســـةرنج كارةباييـــةوة،لةدةرزييةكةدا طؤرينيـــك ئاراســـتةبةرةو هةنطاو زانست دةكةين، بةديبةرةو دةنيت، ثاشـــان طشـــتطرييلةويشةوة و دياردةكان لةمةر تيؤريكبةرجةســـتةكردني بةئـــاراســـتةيئةم ئنجا دارشتني ياسا و طوزارشتيهاوكيشـــةيي لةبونياتيكي ضةمكانةليرةشـــةوة هـــةر ماتماتيكيـــدا.ئـــةم وةطةرخســـتني لةئةنجامـــيدةتوانـــني دةرةنجامي ياســـايانةدالةكؤتاييشدا بهينني. بةدةست نويلةبوارة تيؤرييانة ئةم ثيادةكردنيلةاليةن ئةمـــةش ثراكتيكيةكانـــدا،دةبةخشـــن طوريـــك خؤيانـــةوةثيشةوةضووني بةرةو و بةثيشخستن

تيؤرةكة.

شـــتيكي جوان ليرةدا ئـــةوةيتةنانـــةت كـــة و نايابـــة ئةوةيـــةثوختةكانـــي هـــةرة بونياتـــةخؤيةوة لةزانســـت كة ماتماتيـــك،هيـــض بيئـــةوةي يـــن،

دةقول

هةل

لةزانســـتة ســـةرةكي نةريكـــيثال

تةكنؤلؤذياوة يان سروشتيةكانةوة لةبواري ســـةيردةكةين كةضي بيت،و بةرهةمـــدار جيبةجيكردنـــةوة ذمارة كاتيك بؤنموونة، بةســـوودن.imaginary num- ييـــةكان

ةيال

خ

دا، هةل ســـةريان bers لةجةبـــرةوة

دورودريـــذ بؤماوةيةكـــي كةضـــي بةرضاويان و روون هيض بايةخيكـــيلةدةوروبةري م

بةال نةبوو، لةواقيعدا

جيؤمةتري ليكدانةوةيةكي 1800داهاتة ييانة

خةيال ذمـــارة ئةم لةمةر

ثيطـــةي لةماتماتيكـــدا و ئـــاراوةثاشـــانيس كـــرد، قايـــم خؤيـــان لةدايكبووني بؤ خؤشكرد ريضكةيانطؤراوة فةنكشـــةكاني تيؤري ضري،complex variable ـــؤزةكان

ئال

x + لةفؤرمي كـــة طؤراوةكان واتةفةنكشـــنة تيؤري y√-1 دان. ئـــةمimaginary» func- ييةكاني

ةيال

خ

ييـــةكان خةيال طـــؤراوة > tions

نـــةك imaginary» variableتةواو كـــة هةر ئةوةيان ســـةـاندكو

بةل بـــن، ي

خةيال دوورن لـــةوةي

بـــؤ ثراكتيكـــني زؤر هؤكاريكـــيثرســـة و طرفت كردني ضارةســـةرئةنجامة بةمجؤرة تةكنؤلؤذييةكان.

N E Zhukovskii بنضينةييةكانـــيفرؤكة ي

بال بةرزبوونـــةوةي لةمـــةر

ســـةـينراون. تيؤرةوة ئةم بةهؤيتيـــؤر هةمـــان ديســـانةوة، هـــةرهاتنة ثرســـةكاني كردني لةشيكاربةندةكاندا لةذيـــر ئـــاو دةرةوةي

ئةم ضونكة بةتايبةت، بةســـوودة،كة ئـــاراوة دينة كاتيـــك طرفتانـــةزؤر بنكةيةكي ثـــرؤذةي بنياتنانيلةجيبةجيكردن كارؤئـــاوي طةورةي

و ئارادايـــة.ئةميش كة ديكـــة، نموونةيةكيبريتيية سةرنجراكيشـــة، و طرنـــطنا-ئةكليدســـي، لـــــةجيؤمةتـــريلةبناوانـــدا ســـةرضــــــــــاوةكةيلةثرســـة يةكيك بـــؤ دةطةريتـــةوةكـــة ئةكليـــدس جيؤمةترييةكانـــيئيســـتا ثيش يك

ســـال هـــةزار دوو

ةهيل ئةكسيؤمي هةموومان دةكات.

كارمان و تةريبةكانمـــان بيســـتووةماتماتيكييةوة لـــةرووي و ثيكردوةلؤباضيظسكي .

ن.ل سةرنجراكيشـــن.

خـــؤي كـــة ،N I Lobachevskyنوي جيؤمةتـــري بـــةدؤزةرةوةيتواني زيرةكانـــة زؤر دادةنريـــت،ناوبنيت نوييـــة جيؤمةتريية ئـــةم

geometry ـــيخةيال جيؤمةتـــري

ئـــةو الي ضونكـــة ،imaginaryمانايةك هيـــض واقيعـــدا لةدنيـــاينيـــا

دل هةرضةنـــدة نابةخشـــيت،

هةر مةبةســـتيك لةئاكامدا بوو كـــةهـــةرة زؤربـــةي الي دةثيكيـــت. ئةنجامـــة ماتماتيكناســـان، زؤري ي

خةيال هةر نةك جيؤمةترييةكاني،

كة بـــوون كو شـــتيكبةل نةبـــوون،

هيض و وينا ناكرين ةوة وئةقل ناضنة

هزرةكاني ســـةرةنجام، و بيهودةن.بؤ بةبناغة بـــوون بليمةتـــة ئـــةم كاري ثةرةسةندني و طةشـــةكردنبةتايبةتيش و لةجيؤمةتـــري نـــويبؤشايي- هةمة ضةشـــنةكاني تيؤرةئـــةم دواجاريـــش و نائةكليديســـيتيؤري بنضينـــةي بوونـــة هزرانـــة بنياتة ئةميش كة ريذةيي، طشـــتي

42 سةردةم 197زانستى

جيؤمةتري فؤرميكي ماتماتيكيكةيرةهةنـــدي - ضـــوار نائةكليديســـيبونياتة بةمجـــؤرة لةخؤدةطريـــت.سةرةتا كة ماتماتيك، ثوختةييةكانيزةحمةت ويناكردنيان و تيطةيشـــتنئامرازيكي كـــة ســـةـانديان بوو، بـــؤ طةشـــةكردني يةكيك بةهيـــزنفيزيك. طرنطةكاني هةرة لةتيؤرييـــةدياردةي لةتيؤري شيوة، بةهةمانبةميكانيكي كـــة ئةمرؤدا، ئةتؤميلةضةمكة زؤر ناودةبريت، كوانتـــةمتيؤرييةكاني و ماتماتيك ثوختةكانيناكؤتايي - رةهةندي وةك بؤشـــاييو ســـووديان ليوةرطرياوة بةضـــري

بةكارهاتوون.بةنموونـــةي ثيويســـت ضيـــرت لةوةبةر ضونكـــة نـــاكات، زياتـــر نيشـــانماندا زؤرةوة بةجةختيكـــيكة ماتماتيـــك بةفراواني لةكاروباريثرســـة و تةكنؤلؤذي رؤذانة، ذيانيهةموو و طةورةكانـــي تةكنؤلـــؤذيجطة و دةكةين بةدي زانســـتةكانداتيؤرانةشـــدا ئـــةو لـــةوةي لةنيـــوهةناوي لةخودي كة دةكريـــن بةديســـةردةردةهينن. ماتماتيكـــةوةنامؤكاني يةكيكة لةخاســـيةتة ئةمةكة شانبةشـــاني هةريةكة ماتماتيكيةقـــني و وردكاري لةثوختطـــةري،

كاردةكةن. ثيكةوةسروشـــتي دووةم: كــــــةرتـــي

بنضينةيي ماتماتيكتايبةتةكاني ةتة

خةســـل لةوةبةر

مبـــةال راظةكـــرد، ماتماتيكمـــان

طةورةي لةليكدانةوةي دووربوويـــنرؤشـــناييمان زياتر خؤي، ماتماتيكو ـــةت

روال نيشـــانة خستةســـةر

ئيمة ئةركي ئيســـتا دةرةكييةكان.ةتانة

خةسل ئةم سروشتي كة ئةوةية

مةبةســـتة ئةم بـــؤ ليكبدةينـــةوة.مي

وةال كةمةوة، بةالني ثيويســـتة،

ئةمثرســـيارانةبدةينةوة:ماتمايكييةكان ثوختـــة ضةمكةضـــني؟ ئاوينـــةي و رةنطدانـــةوةراستةقينةي بابةتي دي، بةواتايةكي

ضيية؟ ماتماتيكثوختةكانـــي ئةنجامـــة بـــؤض دينة قايلكةر جـــؤرة بةو ماتماتيكبةراييةكانـــي ضةمكـــة بةرضـــاو؟و روون بةوجـــؤرة مــــــاتماتيـــكديكـــة، بةطوتةيةكـــي ئاشـــكران؟ض لةســـةر ماتماتيك ميتؤدةكانـــي

بناغةيةكوةســـتاون؟هةموو ئـــةو بؤضي، ســـةرباري بةمجؤرة ثوختطةرييـــة، ماتماتيـــكبوارةكانـــي لةهةمـــو فراوانييـــةيكي

رؤل و دةبينريت كردندا جيبةجي

دياري ثوخت سيما وةستاوي تةنياضؤن ديكة، بةواتــايةكـــي نـــاكات.بايةخي و طرنطـــي بـــؤ ليكدانـــةوة

ماتماتيك دةكريت؟كة ضني هيزانة ئةو لةكؤتاييـــدا،و زياتر ثيشخستني ماتماتيك دةبنةثوختطةري بةيةكخستني دةدةن بواربنضينةي كردندا؟ جيبةجـــي

لةطةل

طةشـــةي بةردةواميي ضيية؟ئـــةم ثرســـيارانة، مي

بـــؤ وةال

ماتماتيك، ناوةرؤكي طشتي وينةيةكيو طرنطييةكانـــي ميتؤدةكانـــي،كة ثيكدةهينني، ثةرةســـةندنةكانيلةطةورةيي بةهؤيانـــةوة بتوانـــني،

بطةين. ماتماتيكو ئــــــايدياليســـتــــــةكــــــاندةدةن

هةول كاتيك، ميتافيزيستةكان

ســـةرةتاييانة ثرســـة ئةم مي

وةالدةكةونـــة هـــةر بدةنـــةوة، نـــةكةوة،

هةل و سةرليشـــيوان فـــةزاي

هةنطاودةنين زياتـــر لـــةوة كو بةل

ماتماتيك و دةيانةويـــت بةتـــةواويدةكـــةن. ئـــاوةذووي و بشـــيويننئـــــــــايدياليســـتةكان بةمجـــؤرة،

extreme ثوختطـــةري ئةوثةريتيئةنجامة لؤذيكـــي و abstractnessوا دةبينـــن، وا ماتماتيكييـــةكان بيطةردي بةرهةمـــي كة ويندةكةن

بريكردنةوةية.و كةمرتين ماتماتيك لةواقيعـــدا بؤ ثشـــطريي يان طة

بةل بضوكرتيـــن

فةراهةم ميتافيزيكةكان و ئايدياليزمدةدةين

هةول كاتيك ئيمـــة ناكات.

لةريي دةكةين و خؤمان قايل بةمـــةئةو مي

وةال ـــة طشـــتييةكانةوة

هيل

طةورةيي لةمةر ثرســـيارانةي ريزةبدةينةوة. هةن ماتماتيك

وةرطير ثةراويزةكانىبةرووسي كتيبيك ي 1956دا

لةسال

ضاثكرا، ماتماتيك لةمةر بةرط و بةســـيلةماتماتيك: بوو بريتـــي كتيبةكة ناويكتيبة ئـــةم مانا. و ميتـــؤد نـــاوةرؤك،زماني تةرجةمـــةي 1962دا ي

لةســـال

برةوي ئيســـتاش هةتا و كراو ئينطليزينووســـةراني نـــةداوة. خؤي لةدةســـتماتماتيكناســـاني لةنايابرتين كتيبةكـــةكتيبةكة رؤذطـــارةدا، لةو رووس بـــوونجيؤمةتري، جةبر، لةثرسةكاني يةك هةرتيـــؤري تؤثؤلـــؤذي، و شـــيكاري ئامرازة و ذمارةيي شـــيكاري ذمارةيي،ئةم دةكات. تاووتوي كؤمثيوتةرييةكانلةزانســـتي بوو بةرز نموونةيةكي كتيبةو ضةرخ لةم ميللـــي، ميلليدا. زانســـتيفراواني ثانتاييةكي لةرؤذئاوا رؤذطارةدا،داطريكردوة، خويندنـــةوةدا لةبـــازاريكة ئةوةية ميلليش مةبةست لةزانســـتيفيزيكناسان، ، ماتماتيكناســـان زانايان،زانســـتي ديكـــةي نووســـةراني يـــان

42 سةردةم زانستى 198

بةجؤريك بةرهةمةكانيان كة تيدةكؤشن لييان بتوانيت شةقام كي

خةل كة بنوسن

زؤر منةوة بةالي ضاثتةرة ئةم تيبطات.بةدةســـتكارييةوة بوو ســـةرنجراكيشكردووة، تةرجةمةم و كـــردووة ئامادةمدةثرســـن كةســـان طةليـــك ضونكـــة لةبوارةكاني ضـــؤن و ضيية ماتماتيـــكبواري دينة ضؤن زانستدا و رؤذانة ذيانيلةبواري يـــك

رؤل ض و جيبةجيكردنـــةوة

دةكةن. داري تةكنؤلؤذييدا ثيشخستنيرووسةكان كة بطوتريت ثيويستة ليرةدالةهةمـــوو ســـةردةمةكاندا هةميشـــة ولةئاســـابةدةر ثوختـــدا لةماتماتيكـــي

ناوة. زليان هةنطاويذمـــارة و ـــؤزةكان

ئال ذمـــارة

لةئاويتةيـــةك بريتيـــني ييـــةكانخةيال

ذمارةيةكي و راســـت كـــة لةذمارةيةكيؤزانة

ئال ذمـــارة ئةم ثيكديت. ـــي

خةيال

طوزارة a+bi بةجـــؤري فؤرمةكةيـــانبةذمـــارة b و a ليـــرةدا دةكريـــت،بةذمـــارة i و دادةنريـــن راســـتةكة i 2 كة بةجؤريك دادةنريت، ييةكة

خةيال

كة دةبن ثةيدا لةكاتيكدا 1− =، ئةمـــةديتة x2 + 1 = 0 وةك هاوكيشةيةكيرةطي واتة x دوو x2 = −1 و ئـــاراوةئةوي ديكةيان و +1 يةكيكيـــان هةيـــةيةكةمجار بـــؤ ؤزةكان

ئال ذمـــارة .−1

جريؤالم ئيتالي ماتماتيكناســـي لةاليةنGerolamo Cardano وة كاردانؤباسيكرد وي

خةياال بةشـــتيكي و بةديكرا

ياساكاني دوايي كردووة. و و ثيناســـةيو ليكدان ليكدةركـــردن، كؤكردنـــةوة،بؤمبيللي رافائيل لةاليةن دابةشـــكردن

ئةميـــش كـــة Rafael Bombelliديســـانةوةئيتاليية.

لةثاظيـــاي كاردانـــؤ: -جريؤالمـــؤي

لةســـال لةئيتاليا، لؤمباردي، دةظةري

ثاريزةر باوكـــي لةدايكبـــووة. 1501

و بـــووة بةتوانـــا و ماتماتيكناســـيكيليؤناردؤ

لةطةل نزيكي ئاشـــنايةتييةكي

لةكتيبةكةيدا، هةبـــووة. داظينشـــي-داباســـدةكات ”كتيبي ذيانم“ة وا كة ناويبـــةر لةدايكبـــووة. بةناشـــةرعي كـــة كورت، زؤر بةماوةيةكي لةلةدايكبوونـــيبؤئةوةي يت

جيدةهيل ميالن شاري دايكي

هةر مبةال ببيت، رزطاري تاعون ي

لةبةال

نةخؤشيية بةم ديكةي ةكةيمندال ســـي

زانكؤ يداخل 1520 دا ي

لةسال دةمرن.

لةذيانيدا دةخوينيت. ثزيشكي و دةبيتجنيوفرؤش ،

بـــةرةال هيندة كةســـيكي

تاقةتي بووة كة كـــةس و سةرســـةرينةبـــووة. هاورييةتـــي و دؤســـتايةتيكاتيك بـــووة، قومار خةريكي هةميشـــةضةقؤي و بةشـــةر كردوويةتي دؤراوة،كاتيك هاويشـــتوويةتي. و دةرهينـــاوة وةك كـــةس دةكات، ثزيشـــكي تـــةواويكي

مندال ضونكة نادةنـــي، كاري دكتؤر

كاري وردة وردة مبةال بووة. ناشـــةرعي

و وةك كةسيكي زيرةك ثزيشكي دةكاتثةيدادةكات. خؤي بؤ ناوبانط بةتوانا وتةفسريي و وةســـف كة زانا بووة يةكةمبليمةتيكي لةماتماتيكدا بـــكات. طرانةتاهةرضةنـــدة بـــووة، لةئاســـابةدةركاتيك بووة. ســـاختةضي كارةكتةريكيضةند ديرينـــي خؤي تاتالـــي، هاوريـــيوةك حةلةكاني ماتماتيكي بةرهةميكـــيوةك كاردانؤ ثيدةســـثيريت، ئةمانةتيكبؤ شةرةـ سويندي ثاك مةســـيحييةكيبةبيرةزامةندي هةرطيـــز كـــة دةخوات ســـويند م

بةال نةكاتةوة، ويـــان

بال ئةو

دةشـــكينيت دؤســـتايةتي و ثةيمانـــينـــاوي بةناراســـتةوخؤ هةرضةنـــدة و بةرهةمة دةكات، و سوثاســـي دةهينيتبةناوي حةلةكانـــي و ماتماتيكييـــةكانئـــةم ثياوة ودةكاتـــةوة.

بال خؤيـــةوة

ثزيشكيكي هةرضةندة بليمةتة، و ناســـا

لةماتماتيكدا مبةال بووة، ســـةركةوتوو

دةسكةوتةكاني و مايةوة بةنةمري ناويلةرؤذطاري ماتماتيكي سيماي لةجةبرداهةريةك بةحةلي و طـــؤري رينيسانســـدابةتايبـــةت ســـيجاكان، لةهاوكيشـــة

ضوارجاكاني x3 + ax = b و ةتـــيحال

طرنطـــرت، هةمـــوو لةمانـــة دؤزييـــةوة.هونـــةري بةناوبانطةكةيـــدا لةكتيبـــةكة دادةنريت كـــةس بةيةكةم مةزنـــدا،و دةكات ييـــةكان

باس لةذمـــارة خةيال

تيبطات. لييان دةداتهةول

يسةرقال هةميشـــة ضونكة كاردانؤ،

ئةم دةرئةنجاميكي وةك بـــوو، قومـــارداريذةري يةكةم ببيتة تواني ثيشـــةيةلةوةي جطـــة تيـــؤري ئيحتيمالييـــةت.بوو توندرةو هينـــدة لةئةســـرتؤلؤجيدا

24 ي ســـيثتةمبةري 1576 رؤذي كةدةكات، ثيشبيني خؤي مةرطي بةرؤذي لةو بؤئةوةي بةدرؤ دةرنةضيت، تةنانةتدةهينيت. كؤتايي بةذياني خؤي رؤذةداذمـــارة ئةمـــرؤدا لةرؤذطـــاريفـــراوان ثانتاييةكـــي ـــؤزةكان

ئال

ئةندازياري، ثراكتيكييةكانـــي لةبـــوارةكوانتةم، فيزيكي ئةليكرتؤمؤطناتيـــزم،ثشـــيوي تيؤري و تةتبيقي ماتماتيكـــي

chaos theory داطريدةكـــةن.ضةندايةتي لةثةيوةندي مةبةســـتئيمة كاتيك كـــة ئةوةية لةماتماتيكـــدائةم بتوانني دةكةين، سروشت تةفسرييبؤ بطؤرين وشـــةوة لةفؤرمي تةفســـريةهيما، واتة و لةذمارة فؤرمي ثيكهاتةيةكطاليلؤ ماتماتيكـــي. ببيتة تةفســـرييكيضةندايةت ثةيوندي ميتؤدي بةثيشرةويتواني يةكةمجار بؤ ضونكة دةذميردريت،لةضلؤنايةتييةوة سروشـــت تةفســـرييهةر ماتماتيكي، تةفســـريي بؤ بطؤريتميتؤدي بةباوكـــي بؤيـــةش لةميـــذووداطاليلؤ ريبازةكةي دادةنريـــت. زانســـتي

42 سةردةم 199زانستى

ئةرســـتؤيية ريبازي ثيضةوانةي تـــةواودياردةكاني و سروشـــت لةبةرامبةر كة وشةطةريية تةفسرييكي هؤكارةكانيدا ولةبةرامبةر ئةمةش كة ضلؤنايةتيية، يان

ميتـــؤديضةندايةتيـــدازؤر الوازة.ماتماتيكـــي يةقينـــي لةراســـتيدائةمةش ثلةي يةقينة. هـــةر بةرزتريـــنو بةشـــاذن ماتماتيك كة واي كـــردووةهةموو بةخزمةتـــكاري كاتدا لةهةمـــانهةر زانايان بناسريت، ديكة زانستةكانيوةك هةتا، فيزيكناسان، و لةكيمياناسانبةدةردةكةويت، ئةمـــرؤدا لةرؤذطـــاريتيدةكؤشـــن ناســـانيش

كؤمةل تةنانةت

لةفؤرميكـــي زانســـتةكانيان و تيـــؤر بةردةم بخةنـــة ثوختـــدا ماتماتيكـــيفؤرمة بةمجـــؤرة ضونكـــة خوينـــةران،زانســـتةكة ماتماتيكيية ضةندايةتييـــةو فكر لةناوةندي خؤي بؤ بةرز ثلةيةكيو داطريدةكات زانستةكاندا و رؤشنبرييهةرطيز و بمينيتةوة بةنةمريش دةشيتئاينشـــتاين بؤنموونة كاتيك كؤن نةبيت.ريذةييةوة تيـــؤري لةمـــةر تيؤرةكةيو زانا خستةروو، ماتماتيكي بةفؤرميكيئةدينتؤن ئينطليزي ناوداري فةلةكناسي تيؤرةكة بيســـةـينيت كة تيكؤشا زؤرئةم ئاينشتاين كاتيك م

بةال نيية، راســـت

ئةوةبوو م وةال تةنيا بيســـت، ةي

هةوال

شـــتةكةم بةماتماتيك تازة من كـــة وتيضونكة نيية، هةقـــم ئيرت ســـةـاندووة،

راستة. هةر من شتةكةيلةميذووي جار يةكةم بـــؤ طريكةكانيـــان تيـــؤرم ضةمكـــي مرؤظايةتييـــداتيـــؤرم بنياتنـــا. و ئـــاراوة هينايـــة كة ماتماتيكـــي ةتيكـــي

لةحال بريتييـــة

بةواتايةكي يان دراوة، ســـةـاندنةكةيبةتةواوي ماتماتيكـــي ثرســـيكي ديكة مشـــتومري ضيرت كرابيتةوة، يةكاليـــيتيؤرم ســـةـاندني نةكريـــت. لةســـةر

يةكي لةدووي يةك ثرؤسةي لةزنجريةيةكبةهةنطاو هةنطاو كـــة ورد لؤذيكييانةيو سةرةنجام دةكةن بةهانةيةك دروستكؤتايي تيؤرمةكة راســـتي و بةهةقيقةتكةســـانيك الي ضيرت بةجؤريك كة ديت،لؤذيـــك و بةياســـاكاني كـــة باوةريـــانمشتومر جيطاي هةية لؤذيك سيســـتةمييك

لةكؤمةل لؤذيكيش سيســـتةمي نيية.

يان خؤروون و ســـةرةتايي ئةكســـيؤميو مشتومر جيطاي كة ثيكديت خؤرســـكرةهان. بؤنموونة هةقيقةتي نني و طومانئةوانةي ئةكســـيؤمةكاني ئةكليدس وةكيان دةكةن

هيل و

خال ثيناســـي كاتيك

بن تةريب

هيل دوو ئةطةر وةك ةتـــيحال

كاتيك نابـــرن، يان يةكرت هةرطيز ئـــةوالةB طةورةتر B يش A ئةطةر يـــني

دةل

لةC طةورةتر A ئةوا بيت لةC طةورةترةتيك

حال واتة ئةكســـيؤم ئةمةية دةبيت.

ثيويستي هيض و ئاشكراية و خؤروون كةماتماتيكي هةقيقةتي نيية. بةسةـاندن لةطومانة، دوور و رةهـــا هةقيقةتيتكـــيتؤرطنيـــف، ئيظـــان ضـــؤن هـــةروةك يت

دةل رووس، بةنيوبانطـــي نووســـةري

ئيوارة نويذان هةتا هةر لةبةياني مرؤظ2 كؤ 2 خوداية كو

بةل بؤئةوةي دةكات

ضوار. نةكاتةضيية؟ ئةكسيؤم بزانني بؤئةوةي -

بكة. تيبيني لةوةثيش ســـةيريزانســـتي ســـةربةخؤيي و بـــوون مرؤظ ـــي

ئةقل لـــةدةرةوةي ماتماتيـــك

جيطـــاي ميـــذوو بةدريذايـــي شـــتيكة ئايا نايةت. كؤتايي هةرطيز و مشـــتومرةمرؤظايةتية، كلتوري داهيناني ماتماتيكهةر بووني لةطةردووندا لةمرؤظ بةر يانماتماتيكييةكان تيـــؤرة ئايـــا هةبووة.ئاشـــكرا ماتماتيكناســـانةوة لةاليـــةنقكردنـــي

خةل زادةي يـــان دةكريـــن

ئةفالتون، بيطومـــان مرؤظن؟. ميشـــكي

راديـــكال فيساطؤرســـييةكـــي وةك الي و لةمةســـةلةكة كردوةتةوة بـــرييماتماتيكييةكان تةنـــة و ئـــةو شـــيوةوبونةتةوة

بال ئايدياكاندا لةمةملةكةتـــي

ماتماتيكني بووني راستةقينةي فؤرمي وثيدةكةين كاريان ليـــرة ئيمة و ئةوةيفؤرمة ئةم شـــيواوي كؤثييةكي تةنيـــاالي ديكـــة. هيضـــي و ماتماتيكيانـــةنئةبةدييةت هةتـــا خوداوةند ئةفالتون،كتيبي طاليلؤ الي دةكات. ئةنـــدازةكاريبةزمانيك سروشـــت، طةردوون و مةزنيو ماتماتيكـــة زمانـــي نوســـراوة، كـــةبازنة لةسيطؤشـــة و ثيتةكانـــي بريتنيهةر ديكة. و شـــيوة جيؤمةترييةكانـــية

مةحال زمانة لةم تيطةيشتن بي بؤيةش

بطات. وشـــةيةكي لةتاقة بتوانيت مرؤظبةديهييةك بؤتـــة ئةمـــرؤدا لةرؤذطاريماتماتيكي ثيكهاتةيةكـــي طةردوون كة زانايةك هيـــض و جؤريك بةهيض و هةيـــةةي

جول ليبـــكات. ئنـــكاري ناتوانيـــت

ياســـا ملكةضي ئاســـمانييةكان تةنـــة لةياســـاي هةر جـــا ماتماتيكييةكانـــن،طشتي كيشكردني ياساي طاليلؤ، ةي

جول

كيثلةر هةســـارةييةكاني ياســـا نيوتن وزاناياني كة رؤذطاري ئةمـــرؤش و هةتـــاثينرؤز رؤجةر و وةك ســـتيفن هؤكينط شـــاياني ليرةدا ئـــةوةي دةطريتـــةوة.كة ئةوةية و جيطاي مشـــتومرة وتنـــةسروشتييةكان و طةردووني ياســـا بؤضيخوينةر هةية؟ ماتماتيكيـــان فؤرميكيدةداتةوة. م

وةال ضؤن سةرثشكة خؤي

كة يمدةل ئةوةنـــدة تةنيـــا ليرةدا

بابةتةي ئةم طرنطة، وتارة ئةم نووسةريديارة نووسيوة. كؤمؤنيزمدا لةسيبةريلةبةرامبـــةر كؤمؤنيســـيتي ضةمكـــي و ماتيرياليســـتيية ضةمكيكي ماتماتيكفكري لةداهيناني بةشيك وةك ماتماتيكي

ئةقل لةدةرةوةي و دةناســـيت مرؤيي

42 سةردةم زانستى 200

ئةفالتون ثيضةوانـــةي واتـــةي مرؤظـــدابوونيســـةربةخؤي نيية.

ليظييـــةر -1811 ذؤزيـــف - ذان1877

و فةلةكناسي ليظييةر، ماتماتيكناسلؤ 1811 لةسانت ي

لةســـال فةرةنســـي

ببيتة بةرلـــةوةي لةدايكبووة. فرانـــسلةتاقيطةي فةلةكنـــاس و ماتامتيكناسذؤزيف فةرةنسي بةناوبانطي كيميازاني

1850-1778 كاردةكات. طةي-لوزاكىيدا دةبيتة

25 ســـال لةتةمةني ثاشـــان

لةثؤليتةكنيكـــي فةلـــةك ثرؤفيســـؤريئةندامي 1846 دا دةبيتـــة ي

و لةســـال

ئةكاديمياي فةرةنسي.كة لةهةمان بةناوبانطة ليظييةر بةوة

نيثتـــؤن 1846 دا هةســـارةي يســـال

داســـال لةهةمان هةر م

بةال دةدؤزيتةوة،

جـــؤن ئينطليـــزي دوو ماتماتيكناســـيطؤتفرايد جؤن 1892-1819 و ئادامسيظريية

ل كاتيـــك 1812-1910 طاللـــي

زوحةل، لةهةسارةي بوو رامان يسةرقال

دةكريت بةدي دياردةيةك كة سةرنجيدا ئةو هةلويســـتةكردنة، كـــة شايســـتةيرةوتي كة لةوةي بوو بريتي دياردةيةشئةو

لةطةل ئةم هةســـارةية ئةم طوزةري

نني تةريـــب جـــووت و ثيشـــبينييانةدافيزيكييةكان. ياســـا لةســـةر كة بةندنئادامس كاتيك كورت زةمةنيكي لةدوايليظريييـــة حةلكردبـــوو، ثرســـةكةيو ضاث كةس يةكةم وةك خؤي باسةكةيبةضةند كارةكةي بةجؤريك وكردةوة،

بال

داواي ثيشاندا، فةرةنسي فةلةكناسيكيحيســـاباتة بةو ضاوبخشـــينن ليكـــردنثيطةي لةبةرامبةر ماتماتيكييـــةي وردةم

بةال كردوويةتي، نويدا هةســـارةيةكي

طرنط لةال كارةكةيان فةلةكناســـانة ئةملةبةرئةوةي يـــن

نةبـــوو، هةنديـــك دةل

نةبوو. خؤشةويست كةسيكي

زانســـتييةكان لةنيوةندة ليظييـــةرو بةريوةبةر فةلةكناســـيةكاندا و كايـــةنةبوو، خؤشةويســـت كةســـايةتييةكيسوربوو هةر هيشـــتا ضونكة بةتايبةت،بةدواي ثيويســـتة كـــة لةســـةر ئةوةيهةربؤيةش بطةريني. ديكةدا هةســـارةي

كارةكـــةي 1870 دا لةســـةر يلةســـال

فةلةكـــي بنكـــةي بةريوةبـــةري وةك ،

ســـال ســـي دواي م

بةال البرا. ثاريـــس

مـــرد، ئـــةو دواي كـــة بةرثرســـةكةيســـةر خســـتةوة ديكة ئةميان جاريكيكةســـيكي ضونكة ئةمةش، كارةكـــةي،ثؤســـتة. ســـةرباري ئةم بؤ شـــياو بووكةمرتي زؤر تي

كـــة دةســـةال ئـــةوةي

لةطةران ينةداكؤل هةرطيز م

بـــةال هةبوو،

ظؤلكاندا. ئةســـتيرةي بةدواي و رامـــانلةتةمةنـــي و 1877 ي

لةســـال هةتـــا

و ليكنا ضـــاوي بةيةكجاري يدا66 ســـال

نةك بليمةتة هةميشـــة ئاواييكرد. ئةممال

نيثتؤن هةســـارةي وةك دؤزةرةوةيةكييةكيـــك وةك كـــو

بةل ياددةكريتـــةوة،

فةرةنســـا فةلةكناســـاني لةمةزنرتيـــنكـــدابةنةمـــريدةذي.

لةبريةوةريخةل

نيكؤالي :N I Lobachevsky - لةنذني 1792 دا ي

لةسال البؤضيفسكي،

لةدايكبووة. تي رووسلةوال نؤظؤطـــؤرد،

دةمريـــت. 1800 دا باوكـــي يلةســـال

البؤضيفســـكي لةطةل دايكي روودةكةنةكازان. زانكؤي دةضيتـــة كازان، لـــةويبةدةســـت ماســـتةر لةفيزيكدا ليرةش 1811دا ي

لةســـال ثاشـــان و دينيـــت

يلةســـال دةكــــات. لةماتماتيكيشـــدا

دواي و وانةبيـــذ دةبيتـــة دا 1814ثرؤفيسؤر. دةبيتة ديكة ي

ســـال هةشت

ماتماتيك، فيزيك لةبابةتةكانـــي هةريةكيتةوة.

و ئةســـرتؤنؤميدةل

ئـــةم ماتماتيكـــي كاري بةرزتريـــنبريتيية رووســـة بليمةتة كةســـايةتيية

جيؤمةتري داهيناني يان كردن لةئاشكرالةالبؤضيفســـكي، بةر نا-ئةكليديســـي.ليكدانةوةي بةجؤريك ماتماتيكناســـاندةكـــرد، ئةكليديســـيان جيؤمةتـــريي

خال ســـةر دةهاتة كاتيـــك بةتايبـــةت

و تةريبةكان ةلةهيل بريتيية كة ثينجةم،

بةهؤي ئةكسيؤمةكاني دةدا كة يانهةول

تةريبـــةكان ـــةهيل ثرســـي ديكـــةوة

ةهيل ثؤســـتولةيتي ثرسي بســـةـينن.

ئةكليدســـدا لةجيؤمةتـــري تةريبـــةكانلـــةدةرةوةي يك

خال ئةطـــةر يـــت:

دةل

ئةم لةســـةر وةربطريـــن، ئةوة يـــكهيل

بكيشـــني

هيل تةنيا يةك دةتوانني ةخال

هةرطيز بكريتـــةوة دريـــذ كـــة ئةطـــةركةس يةكةم نابريـــت. ديكة ةكـــةي

هيل

كرد ياســـا ئةكليديســـية لةم كة طومانيميذوو، بةدريذايي خؤي بـــوو. ئةكليدسجيطاي ئةكليـــدس هةمـــوو بنةماكانـــيفةيلةسوفان و ماتماتيكناســـان متمانةيهةميشـــة تةريبةكان ة

هيل م

بةال بـــوون،

البؤضيفســـكي بوون. طومـــان ناوةنديلةســـةر كة ثةرةثيدا جيؤمةترييةكـــي دةشـــيت يـــك

هيل دةرةوةي يكـــي

خال

بيت تةريب كـــة هةبيت زياتر يـــكلةهيل

ئةمرؤدا لةرؤذطاري ديكـــة. ةكةيبةهيل

نا-ئةكليدســـي جيؤمةتري مةســـةلةيثرســـي ديكةي تيؤر يان طةليك

لةطـــةل

وةك كؤكن، يان فيزيكيـــدا ماتماتيكـــيالبؤضيفكي طشـــتي. ريذةيـــي تيـــؤري كؤضي دوايي كردووة. 1856دا ي

لةسال

قادر رةشيد شيركؤ و: