165ـ 151صفحه ، 1390، سال دوم، شماره چهارم، پاییز، Ma'rifat-i Ākhlaqī, Vol.2. No.4, Fall 2011

سحکم اخالقی تجسماهیت و *حسین اترك

چکيدهبه ویژه یکی از موضوعات مهم اخالقی براي عموم مردم و تجسس ماهیت و حکم اخالقی

س ه مقتضاي شغلی آنها در ارتباط بـا کبراي افرادي است ماننـد نیروهـاي ،اسـت تجسـس نگاران و اصحاب خبر. انتظامی، امنیتی، اطالعاتی، روزنامه عنـاي، در لغـت بـه م تجسـ

به تحقیق و تفحـص در امـور تجسس سب خبر است.کردن و وجوک ردن، جستکبررسی ـ ،دارد يو فـرد یه ماهیت شخصکمخفی و پنهان دیگران ـ ین، شـود. بنـابرا یگفتـه م ه ب

ـ ار دارند کت ظاهر و آشیماهکه يدر تفحص از امورتجسس ةواژ يریارگک ـ ا بـه تعب ی ر یام جداگانـه کبا احتجسس ست. سه نوعیح نیدارند، صح یو جمع یت اجتماعیماهیگر، د

س در امور اجتماعی و در امـور دشـمن. در امور شخصی،تجسس وجود دارد: در تجسـ ست.یز نیجایات متعدد، و روا» والتجسسوا«ه یح آیم عقل و صرکافراد به ح یامور شخص

بر دلیل است، بنا» ظارتن«و » بازرسی«آن يه عبارت بهتر براکدر امور اجتماعی تجسس ط جامعـه، یط واجب است. اطـالع از شـرا یشرا یز و در برخیجاعقلی و برخی روایات،

و ،م اسـت کف حـا ین وظایتر ه از مهمک یازها و مطالبات مردم و ایجاد عدالت اجتماعین متعهـد، مـؤمن و یومتکارگزاران حکنش مسئوالن و یبه گز يادیز ی به آنها تا حدابیدست

يهـا هـا و سـازمان رد دسـتگاه کق و تفحص از عملیازمند تحقیاست، نمتخصص، وابسته ـ ومت و گردآوردن اطالعات از آنها به حکدر مورد دشمنان حتجسس است. یاجتماع م ک

بر جواز یو حضرت عل امبریره پیمنافقون، س ةچهارم سور ۀیعقل و شرع جایز است. آ این امر داللت دارد.

.جاسوسیی، و اجتماع ینظارت و بازرسی، امور شخصتجسس، : اخالق،ها کلیدواژه

atrakhossein@gmail.com استادیار دانشگاه زنجان *

6/10/1390ـ پذیرش: 3/5/1390دریافت:

۱۵۲ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

مقدمهو ياوکنجکمنظور از افراد به یه برخک يدر جوامع امروز یاز موضوعات مهم اخالق یکینگـاران و و روزنامـه یتـ ی، امنیانتظام يروهایمانند نش، یخو یشغل ياقتضابه سبب یبرخ

مـأمور یـک گران اسـت. یدر امور دتجسس آن هستند،ناگزیر از انجام یاصحاب خبررسانــیامن ــه اطالعــات شخصــ یابیفــه دســتیه وظکــ یو اطالعــات یت ــورد یو اجتمــاع یب در م

، یاخبـار فرهنگـ گرا گزارشـ یـ نگـار هـا را دارد؛ روزنامـه ها و دولـت ها، سازمان تیشخصو یقـ یدر مـورد افـراد حق یرسـان فه اطالعیه وظک یا ورزشی یاسیسو ي، اقتصادیاجتماعاز اشـخاص و يسب خبر در مورد چه امـور کو تجسس مجاز به مختلف را دارد، یحقوق ماهیـت یبررسـ ایـن نوشـتار درصـدد دام اسـت؟ کـ تجسس ر مجازیست؟ موارد غنهادها

است.هر یک از انواع آن یم اخالقکو حانواع آن تجسس،

و ماهيت تجسس معناردن، کـ ، بـا دسـت معاینـه ردنکـ لمـس زدن، با دسـت تدس« يابه معن لغتدر »تجسس«

»خبرجـویی وسب خبـر کردن، کردن، جاسوسی کردن، تحقیق کجو و ردن، جستکبررسی 1.اسـت » گـران ید ییشناسا يبرا ياوکنجک ردن از سرکنگاه « يو مجازا به معنا ار رفتهکه ب 2.است» خبر جستن« يبه معنا ین واژه در فارسیا

س تیـ ران در مورد ماهاخالق و مفس ياهل لغت، فقها، علماهاي تعریفآنچه از تجسـبـراي و پنهـان افـراد یق و تفحـص در امـور مخفـ یبه تحقتجسس هکن است یاد، یآ یمبرت آنهـا یـ ه ذات و ماهکـ يامـور ؛ شود یآنها گفته م یزندگ یکها و وجوه تار شف لغزشک

را تفتیش از بـاطن امـور و تتبـع و تجسس مجمع البحرینر ظاهر است. صاحب یو غ یمخفآن نیـز برخی از فقها 3رود. ار میکه ب در مورد شربیشتر ه کرده کجوي خبر تعریف و جست

اند: ردهکرا چنین تعریف شـف آن کهـا راضـی بـه ه انسانکشود شف امور پنهانی استعمال میکتجسس بیشتر در

نقاط شتر یهاي مردم ب مردم را بداند و پنهانیه امور نهانی کسی است کباشند. جاسوس نمیی و پستی کوچکاز آنها موجب کارشدن هر یکه آشکست ضعف و رفتارهاي ناپسند آنها

4.شود آنان میس مـراد از )12: (حجـرات »والتجسسوا«ه یل آیذمفسران انـد: ردهکـ چنـین بیـان را تجسـ

، 5»هاي مردم بـودن ها و لغزش یبجوي عو و در جست مؤمنان یاسرار و امور مخف شیتفت«

۱۵۳ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

جـو یـا و جست«و 6»آنهااز تتبع و تفحص از امور مخفی و مستور مردم براي اطالع یافتن «عیـب بـرادر و بـه ردن کـ یعنی نگاهتجسس، ، به منظور اطالع از اسرار او.یافتن عیب برادر

دربـاره معنـاي نیز قرطبی 7».ه بدانی آیا این عیب حق است یا باطلکپرسیدن از او براي این گوید: آیۀ شریفه می

اسـرار و ةبگیریـد و دربـار انان بر شما ظاهر است، ه آنچه از مسلمکمعناي آیه این است ه خداوند کاز آن داز شما از عیب برادرش بع کیعنی هیچ ینید؛ کجو نو عورات آنها جست 8.ودوجو نکند تا بر او آشکار ش و جست صآن را پوشانده، فح

و پنهـان یدر امور مخف ياوکنجکق و تفحص و یه بر تحقکاست یعنوانتجسس ن،یبنابراتـه کسـت. ن ین یمخفـ یسکه بر کار افراد کنه مشاهده امور ظاهر و آششود، یافراد اطالق م

شـود یگفته م يبه تفحص در امورتجسس هکن است یاتجسس یستیت و چیمهم در ماهه کـ دارند يو فرد یت شخصیگر، ماهیر دیا به تعبی و پنهان هستند یمخف يه از نظر ماهوک

س واژاده از فپس اسـت است. تجسس منوط به اجازه شخص موردر از آن، یاطالع غ ة تجسـت یـ ماه ،گـر یر دیـ ا به تعبیار دارند کت ظاهر و آشیه ماهک يبراي تحقیق و تفحص از امور

رد کـ ق و تفحـص از عمل یـ تحقسـاس، بـر ایـن ا سـت. یح نیدارند، صح یو جمع یاجتماع ،افـراد یف اجتمـاع یق درباره شئون و وظـا یا تحقی یو اجتماع یدولت يها و نهادها سازمان

ر یـ شود. بـه تعب نمیشمرده تجسس شیوه تدریس یک استاد در کالس درس،مثل تحقیق از خارج است.تجسس تخصصا از موضوع، تفحص از امور اجتماعیگر، ید

ـ « اسـت. » تحسس«است، تجسس مترادف هکواژه دیگر س، ز ماننـد یـ ن »ستحس تجسـن دو یـ ان مفهـوم ا یـ م یبرخـ . البته ردن در اسرار استک ياوکنجکخبر جستن و عبارت از

شـتر بـه یارهـا و ب کجو در بـاطن و جستتجسس، هکاند از جمله گفته، اند ل شدهئتفاوت قا ،واژهاسـت يحـواس ظـاهر هجستن از ظواهر امور به واسط یاست، اما تحسس آگاهمربوط امور شر

س، هکـ آناست. همچنین گفته شده است کـه ر یشتر در امور خیبکاربرد آن و جـو و جسـت تجسـوجـو از جسـت تفحص وتجسس، هکیا اینش است یخو يدن برایاوکسس حو ت، يگرید يبرا

9.استحدیث قوم نشنیددادن و ولی تحسس گوشعورات و عیوب مردم است،

انواع تجسسامور امور شخصی،تجسس :توان از هم بازشناخت ه را میام جداگانکبا احتجسس نوع سه

هاي دشمن. اجتماعی و فعالیت

۱۵۴ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

شخصي در امورتجسس .۱ ،شـود میشخص مربوط و خانوادگی يه به حوزه فردکمراد از امور شخصی، اموري است

است. در جوامع بشـري » اجتماع«اینجا در مقابل در » شخص. «یاسیا سیاجتماعی ةنه حوز ةولـی بـراي خـود حـوز گرچه هر فردي عضوي از جامعـه اسـت، هاي اجتماعی و زندگی

شـود و از اطـالع مـی مربـوط اش ه به مناسـبات فـردي او یـا او و خـانواده کشخصی دارد راهت دارد. کاش، از آنها دیگران، یعنی غیر خود و اهل خانواده

افراد یدر امور شخصتجسس از یمصادیق، رکاز من یو نه امر به معروفدر بحث فقهابـراي تشـخیص غنـاء بـودن استراق سمع و گوش ایستادن (مـثال . 1 اند: ردهکان ین بیرا چن

طلب بازرسی . 3؛ شف شرب خمرکبراي استشمام دهان شخصی استشمام (مثل. 2؛ آهنگی 10ال از اسرار و عورات.ؤس. 4؛ رده استکی ها و آنچه در زیر لباس مخف از لباس

ه کـ نقـل شـده اسـت بن خطـاب عمـر تجسس مواردي از ،و اهل سنت یدر منابع شیع مفید است.، حرامتجسس شناخت موارد و مصادیقبراي آنها یادآوري صـداي مـرد و زنـی را از و دنـ ک اي عبـور مـی وچهکشبی از عمره کاند ردهکنقل . الف

زنـی شـراب بـه به همـراه رود و مردي را از باالي دیوار خانه باال میشنود. وي میاي خانهنـی خـدا تـو را در ک ر میکگوید: اي دشمن خدا! ف یابد. به مرد می میدر حیاط خانه دستاگـر !منانؤمگوید: اي امیر می عمرت؟! مرد به نی مستور خواهد داشک ه معصیت میکحالی س ولی تـو ، »و التجسسوا«: ردي. خداوند فرمودهکه اشتباه تو س، ردمکاشتباه کمن ی تجسـ

م لـت خاذا د«اسـت: و تو از دیـوار آمـدي و فرمـوده » هان ابوابم وتیوا البآت«: ردي، و گفتهکف یوتابلس11ردي.کو تو سالم ن» وام

اش بـا در خانـه محجن ثقفیابوه کخبر رسید عمره به کنقل شده است هقالب ابیاز . بولـی در ،شـد محجنابـو راهی شد و وارد خانه عمرند. اصحابش مشغول شرب خمر هست

ار بـر تـو حـالل کـ ایـن !منانؤمبه او گفت: اي امیر محجنابومرد نیافت. کاش جز ی خانه 12رده است.کنهی تجسس نیست و خداوند از

مـا گفـت: بـا عوف ابنود را در جمع آنها نیافت. به فردي از اصحاب خ عمرروزي . جخانه باز بود. آن مرد با زنش نشسته بود و زنش دراو بیا. وقتی به منزل او رسیدند، به منزل

له او را از ما مشـغول ئگفت: پس این مس عوف ابنبه عمرداد. در ظرفی برایش نوشیدنی می

۱۵۵ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

ترسم ایـن میگفت: عمرنی در ظرف چه باشد؟ ک ر میکگفت: ف عمربه عوف ابنرده بود. ک 13است.تجسس گفت: حتما عوف ابنباشد. تجسس ارک

در امور اجتماعيتجسس .۲در امور اجتمـاعی و عمـومی اسـت. مـراد از امـور اجتمـاعی، تجسس تجسس، نوع دیگر

ارمنـد، ک ماننـد اسـتاد، دانشـجو، ، یاجتمـاع یمناسبات فرد با دیگر اعضاي جامعه با عنـوان امور مربوط به عبارت است از یبقال است. امور اجتماعو وه فروشیارباب رجوع، نانوا، مه کـ اي نان و دولتمـردان و هـر مجموعـه کارکها، نهادها، ها، سازمان تکمشاغل، اصناف، شر

مـاعی کرد اجتلعمچگونگی کسب اطالع از تجسس، شأن اجتماعی دارد. هدف از این نوعکارهایی براي اصالح امور اجتماعی مردم ارائه بق آن، راهست تا طها نهادها و سازمان افراد،

شود.ن اجتماعی جلوگیري او از فعالیت مفسده حرمت است، چهار مورد ذیل را از آن کتجسس م اولیکبرخی از فقها پس از بیان ح

اند: استثنا کردهخبار آنان به منظور اطالع از اتجسس ارمندان دولتی وکارگزاران و کزیر نظر گرفتن . 1

؛دهند اري انجام میکهاي خود را با امانت و درست ه آیا آنان مسئولیتکاین ات نظامی دشمنان؛کها و تحر فتن تالشرزیر نظر گ. 2احـزاب سـري ن، ان نظام اسـالمی، منافقـ ات مخالفاکها و تحر زیر نظر گرفتن تالش. 3

مخالف نظام اسالمی؛ داخلیجامعه به منظور آگـاهی از نیازهـا هاي جریانسب اخبار از اوضاع و احوال مردم و ک. 4

ن است داشته باشند.که ممکهایی شکایتمبودهاي آنان و کو ه مـورد اول و کـ چرارد، کتوان در دو قسم خالصه یرسد این چهار قسم را م به نظر می

مـورد دوم و سـوم بـه کـه همچنانشوند، مربوط میی هستند و به امور اجتماعی کچهارم یه کـ چه بیگانـه و چـه همـوطنی و ، چه داخلی و چه خارجیمربوطند؛ از دشمنان تجسس

ست. ایادي بیگانگان شده اشـف امـور مخفـی و که در مورد کاصطالحی است » تجسس«تر گفتیم شیه پکاز آنجا

نباشـد تجسس زء اقسامدر امور اجتماعی، جتجسس رسد رود، به نظر می ار میکه پنهانی بنـان و کارکار کـ ت یـ چون ماه، است» نظارت«یا » بازرسی«و اصطالح صحیح در مورد آن،

۱۵۶ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

نهادهاي اجتماعی، امر مخفی نیست و اساسا شأن آنها اجتماعی و در ارتبـاط بـا دیگـران بـوده و چـه ار است. به عبارت دیگر، ماهیت عمل آنها اجتماعی و غیر شخصـی اسـت گر کمشهود و آش

بخواهند ایـن عمـل را مخفـی نند ک ارشان خیانت میکه در کنان کارکن است برخی از کممان شخصـی و ه ماهیت عملشکنه اینار و مشهود است، کآش امر ردنکولی این مخفی نند،ک

خارج است.تجسس رسد این قسم، تخصصا از موضوع یبه نظر مپنهانی باشد. بنابراین، ایـن خارج است، زیرا تجسس تخصصا از موضوعدرباره دشمنان نیز تجسس همچنین

هـا و طـرح بـراي مثـال، دارند. ه ماهیت اجتماعیکاست مربوط نیز به اموري تجسس نوعالمللـی و اجتمـاعی دارد. البتـه شور دیگر دارد، ماهیت بینکشور در مورد ک که یکاعمالی

هـا را از دیـد دیگـر ها و نقشـه ، باید این طرحاینکه آن کشور براي موفقیت در اهداف خودشـود. شدن ماهیت عمل نمیباعث مخفی و شخصی کشورها و دشمنان خود مخفی بدارد،

خارج است.تجسس این قسم نیز تخصصا از موضوعبنابراین، رود؛ ار مـی کـ ه شف امور مخفی بـ کطور مطلق در مورد ه بتجسس، لغتبا وجود این،

ه ماهیـت کـ ه ذات و ماهیت شخصی، مخفـی و پنهـانی دارنـد و چـه امـوري کچه اموري داشتن آن است. عنوان ردن و پنهانک صدد مخفیآنها در ولی فاعلو عمومی دارند، اجتماعی

س ، و بـراي »نظارت«و » بازرسی«در امور اجتماعی و عمومی، تجسس مناسب براي تجسـ است.» سب اطالعات و خبرک«در امور دشمن،

امور دشمناندر تجسس .۳گـردآوردن ؛ یعنـی ومـت و ملـت اسـت کدر امـور دشـمنان ح تجسس تجسس، نوع دیگر

،یمخفـ يهـا ل منافقان و جاسوسان و گروهیمخالفان نظام، از قبو دشمنان هاطالعات دربارهـاي هـا و طـرح نقشـه ها، اطالع از فعالیتبراي شور و چه در خارج از آن، کچه در داخل

هـاي آنهـا را نقـش بـر آب نقشهبتوان در موقع مناسب، واکنش نشان داده، یاتی آنها تا عملشامل اموري چون تعقیب و زیـر تجسس، میهن خود دفاع کرد. این نوعنموده و از ملت و

و هـاي مختلـف هاي آنان با افراد و گروه رفت و آمدها و مالقات گرفتن افراد مشکوك،نظر شود. استراق سمع می

حكم اخالقي انواع تجسس ديگران يدر امور شخصتجسس م اخالقيك. ح۱

صـریح طبـق و یاخالقـ ریغ یمتعدد، عملـ یل عقلیدالبنابر افراد یدر امور شخصتجسس

۱۵۷ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

حقـوق «ران در فصل یا یاسالم يجمهور یقانون اساس. استحرام ، ات متعددیات و رواآیس، کـ و تل یالمـات تلفنـ کم يهـا، ضـبط و افشـا نامه ی)، بازرس25و 23 يها (اصل» ملت

حفظ مصلحت عامه مجاز بدانـد يه قانون براک يد و جز آن را ـ مگر در موارد یش عقایتفتبراي حاکم اسـالمی ی،از عیوب و معاصی مخفی و پنهانتجسس رده است. حتیکـ ممنوع

گمـان و هیـ ه بـر پا کشده، بل یل نهیش بدون دلینه تنها از تفت یم اسالمکحا 14جایز نیست.ـ ، ارمکـ امبر ایاز پ یثیبپردازد. بنا بر حدتجسس تواند به تفحص و ید هم نمیترد ن امـر ی

ـ ۀدر عهدنامـ مؤمنانریام 15شود. یموجب فاسد شدن مردم م ه یتوصـ يبـه و اشـتر کمالن کـ نـد و تـا حـد مم کن ياوکـ نجکده اسـت، یپوشـ يه بـر و کـ وب مردم یه در عکفرمود

16پوش باشد. و جرم خطابخشحتـی در مفاسـد اخالقـی افـراد، خـانوادگی، در مسائل شخصی وتجسس از نظر فقها

توسط هیچ شخص یا ارگانی جایز نبوده و مصداق اشـاعه فحشاسـت. اگـر کسـی بـر اثـر بر رازي از رازهاي زندگی داخلی مردم آگاه شود نباید آن را افشا کند، و اگر آن را تجسس

نظر از گناهی کـه کـرده بایـد آن وجب زیان مالی یا آبرویی کسی شود، صرفافشا کند و م 17زیان را جبران نماید.

س ه ازک ياز جمله موارد س در آن نهـی شـده اسـت، تجسـ از اعتقـاد یـا نفـاق تجسـ و یتحقق االسالم بقول اشهد ان ال اله اال اهللا«رده است: که اقرار به شهادتین کصی است شخ

سی به زبـان اقـرار بـا کاگر 18؛»محمد رسول اهللا ... والیتجسس علیه فی انه معتقد أو منافقاخـالص بـا ه آیـا او کدر مورد اینتجسس ند و شهادتین را بگوید، مسلمان است وکاسالم

جایز نیست.داشته است، شهادتین را گفته یا نفاق کحتـی در مـوارد شـ ر، کـ معروف و نهـی از من امر بهبراي تجسس در امور مسلمانان

ن انتظـامی اه براي مـأمور کبلست. نه تنها براي آمرین به معروف، ر، جایز نیکانجام مندرباره اگـر البتـه 19ار نیست، جایز نیست.که در سطح جامعه ظاهر و آشکاز محرماتی تجسس نیزتوسط قومی حاصل شود، از حرامی يغلبه ظن بر اختفا ،معتبري شواهدو ها هامارسبب به

س ه عدمکه حرامی باشد کجایز است و آن اینتجسس ،شرط کبا ی نظر فقها باعـث تجسـه انسان مـوثقی کمانند این از انجام آن شود،ممانعت براي توانایی از بین رفتن فوت وقت و

رده کشد یا با زنی خلوت کرده تا او را بکمنی در محلی خلوت ؤه با مکخبر از مردي بدهد س ،در این صورت، ار نیستکو زن راضی به این ندک تجاوزاو هتا ب یـاد بـا شـرایط تجسـ

۱۵۸ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

هکـ نیماننـد ا ، اري نباشـد کاما اگر حـرام آشـ 20(اماره معتبر و فوت وقت) جایز است.شده 21جایز نیست.تجسس ،اي شنیده شود ره از خانهکصداي مالهی من

ديگران يدر امور شخصتجسس جوازالف) داليل عقلي عدم ه هـیچ انسـانی بـر کـ این است تجسس بودن یر اخالقیعقلی عدم جواز و غیکی از دالیل

پنهانی دیگران و تفحص در زندگی امور گرفتن گر والیت و سلطه ندارد و زیر نظرانسان دیدیگـران اسـت. بنـابراین، ةنوعی تصرف و دخالت درباري عیوب و اسرارشان، آنان و افشا

گران است. ید یدر امور شخصتجسس اصل اولی عقلی، عدم جوازنـد حفـظ احتـرام، ک ها را نفی می در امور شخصی انسانتجسس هکدلیل عقلی دیگري

دیگـران و عـدم تحقیـر آنهـا وظیفـه رامـت انسـانی کرامت و شرافت انسانی است. حفظ که از کـ د نـ زب ییارهاکدست به ن است در خلوت، کمم ینه هر انساکاخالقی است. از آنجا شف عیوب و خطاهاي پنهانی کموجب تجسس دارد، بنابراین، چون انجام آنها نزد مردم ابا

گـران از آنهـا موجـب تحقیـر و یار شدن و اطالع دکه آشک یعیوب؛ آن هم شود ها می انسان ت. سیجایز ن یاز نظر اخالق، است یرامت انسانکحرمت و کهت

سـی حـق که کـ طـور احترام به حریم خصوصی اشخاص است. هماندلیل عقلی دیگر، س ندارد بدون اجازه وارد خانه یا حریم خصوصی دیگر اشـخاص شـود، در اعمـال، تجسـ

و کاوش در گذشته وحال آنها نیز نوعی ورود بـه حـریم خصوصـی ها ار انسانکگفتار و اف ست.گرفتن از آنها اجازهه ورود به آن نیازمند کافراد است

ديگران يدر امور شخصتجسس ب) داليل قرآني عدم جوازثیرا من الظن ان بعـض کیا ایها الذین آمنوا اجتنبوا «حجرات آمده است: ةسور 12در آیه . 1

د متعال صـریحا خداونشریفه، ۀطبق این آی ».م بعضاکالظن إثم و التجسسوا و الیغتب بعضشف اسـرار و عیـوب آنهـا نهـی کجو و و منان و جستؤاوي در امور مکنجکو تجسس ازدر مـورد را ه خداونـد ابتـدا سـوء ظـن کشریفه این است ۀته مهم در این آیکرده است. نکغیبت را. ارتباط تنگاتنگی بـین و در نهایت، تجسس رده است و سپسکنهی ،منان دیگرؤم

همان سوء ظن است. چون وقتی انسـان آنها ۀه منشأ اصلی و اولیکوجود دارد این سه گناه شـف واقعیـت و بـه کشـود بـراي به دیگري سوء ظن داشته باشد این سوء ظن باعث مـی

س از زنـدگی او بزنـد. تجسس قطعیت رساندن ظن خود، دست به شـف کموجـب تجسـ

۱۵۹ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

عیوب او، نوبت به نقل این عیوب شف عورات و کشود. پس از اسرار و عیوب پنهان او می د.یآ ید میبزرگ غیبت پد رسد و گناه به دیگران می

تـوان از آن رسد مـی به نظر میر نشده است، کذدر آیه، » و التجسسوا«ه متعلق کاز آنجا ه بـا کـ مگر ایندانست، طور مطلق حرام ه در امور دیگران را بتجسس استفاده اطالق کرد و

ه ایـن مـوارد، کـ خـارج باشـد تجسس صا از موضوعا شده باشد یا تخصاستثنخاصی دلیل یادآور خواهد شد.

ماننـد ورود مخفیانـه بـه تجسس، ه لوازمکبرخی آیات به استناد اتوان ب همچنین می. 2بـر حـرام دانسـت. ه چنین لوازمی داشته باشـد، کسی را تجس ،نندک دیگران را نهی می ۀخان

ن البر من اتقی کو لیس البر بأن تأتوا البیوت من ظهورها و ل« هیآ جملهات، از یآ ایناساس ی کیا ایها الذین آمنوا التدخلوا بیوتا غیر بیـوت «) و189 :بقره»(و أتوا البیوت من ابوابها م حتـ

ـ یو بـدون اجـازه بـه حـر انـه یورود مخف )27: نـور »(تستأنسوا و تسلموا علی أهلهـا هم خانن با متجاوز به کل ممکتواند به هر ش یس مک، هریفقه يآرا هی، ممنوع است و بر پايگریدس یدر پـ یسـ کت، هرگـاه عه و اهل سـن یش ينظر فقهااز ند. کمقابله ، مین حریا از تجسـ

ــرا از ا يد، صــاحب منــزل حــق دارد ویــدرون منــزل مــؤمن برآ ــازدارد و اگــر کــن ی ار برا از يزه ویـ ر خانه مجاز است با پرتاب سنگ ار خود را ادامه دهد، صاحبکننده ک تجسس

ن شـخص یمرگ ا یار به جراحت و حتکن یاز فقها، اگر ا ياریند. به نظر بسکار منع کن یا 22.ستیخانه ضامن ن شود، صاحبمنجر

ديگران يدر امور شخصتجسس ج) داليل روايي عدم جوازمـؤمن، یو پنهـان یخصوصـ ش در امـور یو تفتتجسس زیت ناهل سن عه ویث شیدر احادن موضـوع یـ را بـه ا یابـواب خاصـ ،یثیجوامـع حـد نویسـندگان وهش شـده و کسخت ن

. ندا اختصاص دادهن ا کایا« :اند فرموده مرکا امبری. پ1 وا و کـ م و الظن فـإن الظـ سـسو التح الحـدیث ذب

هاسـت. المکـ ترین دارم. همانا سوء ظن دروغ برحذر میشما را از سوء ظن، 23؛»التجسسواامور باطنی و پنهـانی در و تفتیش تجسس ازنه تنها این روایت، ». نیدکو تحسس نتجسس

در را دادن بـه سـخنان دیگـران یعنی گـوش (با حاء)، » تحسس«ه کبلرده است، کمردم نهی رده است.کمورد امور ظاهري افراد نیز نهی

۱۶۰ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

من مـأمور 24؛»انی لم اومر أن انقب عن قلوب الناس و الأشق بطونهم« :مرک. پیامبر ا2 نم یا باطن آنها را بشکافم.که از قلوب مردم تفتیش کام نشدهـ ه، فإنالمؤمنین وراتوا ععبتالت« :رمک. پیامبر ا3 ـ تن تم بـ ع عـ تت المـؤمنین ورات باهللا ع

عتورتن ته، و مباهللا ع تعورف هضحه لوو فی جوف بیتن امنـ ؤاز عیوب و اسرار پنهانی م ؛25»ه خداونـد نیـز از عیـوب او نـد، کتجسس س از عیوب مردمکه هرکچرا نید، کجو نو جست

،آبـرو خواهـد شـد بیند مفتضح و کتجسس س خداوند از عیوبشکند و هر ک میتجسس .رده باشدکاش لغزشی گرچه در گوشه خانه

کـه آن حضـرت شـده اسـت نقـل رمکـ ادر روایتی از رسول امام جعفر صادق. 4 اند: فرموده

ن انا! مسلمنشده استهایتان پابرجا ولی ایمان در قلب، اسالم آورده، اي کسانی که با زبانن انا، پس هر کس امور پنهانی مسلمنباشیدشان عیوب وامور پنهانیدرپی را مذمت نکنید و هـاي او را آشـکار خواهـد زشـتی خداوند امور پنهـان و ، آشکار سازد را پیگیري کند و

کنـد، هرچنـد کسی که خداوند امور پنهانی او را آشکار سازد رسوایش می هر ساخت، و 26کار زشت را در گوشه منزلش انجام داده باشد.

:نویسد می اشتر کمالخود به ۀدر نام امام علی. 5شـف و کجـویی، ه نسبت به پـی کد نسانی باشکاجرترین افراد نزد تو باید مکدورترین و

ـ هایی است نند. همانا در مردم عیوب و لغزشک پخش عیوب مردم اقدام می م در که حـا کـ شـوف ن که از تو مخفی است مکرا تر است. پس عیوبی پوشاندن آنها از همه سزاوار ن. ک

هـاي ار اسـت. در مـورد لغـزش کهاي آش تو تطهیر جامعه از عیوب و لغزش ههمانا وظیف 27رد.کخداوند خود داوري خواهد پنهانی،

گوش دادن به مکالمات شخصی افراد بـه عنـوان از همچنین در حدیثی از رسول خدا. 6کنـد در مکالمات افراد گوش مـی کسی که به سخن و«منع شده است: تجسس مصداقی از

کسی به گفته آنها گوش دهد کراهت دارند، روز قیامت در گـوش او ه کنیاز احالی که آنها 28».شود سرب گداخته ریخته می

در امور اجتماعيتجسس . حكم اخالقي۲، بنابر دلیل عقلـی و »نظارت«و » بازرسی«در امور اجتماعی یا به عبارت بهتر تجسس مکح

مـان را چـه خـدا کومت و قدرت حاکاست. مبناي حجوب و یجواز و حت، برخی روایات

۱۶۱ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

محافظـت از مـردم م، که وظیفـه حـا کی نیست کبدانیم و چه جامعه و قرارداد اجتماعی، شنـد و نظـم و کن است جان و مال آنهـا را تهدیـد که ممکاست هایی خویش در برابر خطر

هـا و نهادهـاي م سـازمان م و دولت باید بر تمـا کحااجتماعی را بر هم زند. بنابراین، امنیته آنها علیه حقوق مردم و امنیت اجتمـاعی اقـدامی کاجتماعی نظارت داشته و مراقب باشد

ار آنها واجب و ضروري است.کبازرسی در نند. بنابراین، کنبـراي تحقـق ایـن هـدف، .اسـت یعدالت اجتماع ایجادومت، کف حین وظایتر از مهم

هاست تا دربارالزم و نظارت بر آنان یومتکارگزاران حکرد مسئوالن و کارکافتن از یاطالع يریشـگ یپ ياز ظلـم و فسـاد ادار و نان حاصل شـود یف واگذار شده اطمیافتن وظایانجام تا حقی از مردم ضایع نشود. گردد

امبر یـ ، پاز امام رضا یثیبنا بر حد. نیستم کار، کدالیل روایی بر جواز یا وجوب این فرسـتاد تـا یمـ همـراه فرمانـده یداشت، افراد مطمئن یل میگس يرکلش هک یهنگام ،رمکابـن عـب کبه ، رمؤمنانیام 29گزارش دهند. و به پیامبر را زیر نظر داشته باشنداو يارهاک

يرد مسئوالن شهرها و قراکعمل یه به نظارت و بازرسکارگزارانش، فرمود کاز یکی، کمال بـه یحضـرت علـ کـارگزاران ار کدر تجسس ه ازک ییها بر اساس گزارش .عراق بپردازد

يبـرا رو شـدند. روبـه وهش حضـرت کـ عتاب و نکارگزاران با از يارید، بسیرس یشان میا، هیـ ادبن ابیـ ز، رهیـ بـن هب ۀمصـقل ، فیـ عثمان بن حنحضرت به يها توان به نامه یم، نمونه

30رد.کـ اشاره ح بن حارثیشرو رکب یمحمدبن اب، يمنذربن جارود عبد، ياشعر یابوموس

نش یه فقط بـه گـز ک، دستور داده است یاشتر نخع کمالدر فرمان خود به یحضرت علرد. یـ رنظـر بگ یز زی، اعمال آنان را نیمأموران مخفبا کمک ه کند، بلکتفا نکدولتمردان صالح ا

دوة یف كفإن تعاهد« :از عبارت حـ موره مـ ر ال ـ السـ م عل الرفـق یلهـانـۀ، واسـتعمال االمن یـ باشـد. در ا يد مـداوم و سـر یبا یه بازرسکد یآ ین برمینچ» تعاهد«لفظ از و 31،»ۀیبالرع

ارمندان به رسـم امانـت و مـدارا بـا کشود یه سبب مک یان نقش بازرسیعبارت، عالوه بر باز یناشـ يو ضـمانت اجـرا یوران بازرسـ ماگـزارش مـ یبررسـ هوینند، به شکمردم رفتار

چـون: یهـای ه با عبـارت ک یحضرت عل يها نامه ز اشاره شده است.یارگزاران نکتخلف »لغنب ن یفقدکفان عینی .. «یا »کع..إلی ومـت کدر ح یشود، بر وجود بازرسـ یآغاز م »تب

32داللت دارد. ایشان

۱۶۲ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

ق آنـان، از نظـر تعهـد و یازمند شناخت دقیز نین یومتکارگزاران حکنش مسئوالن و یگز و ین شـناخت، بـه بررسـ یـ آوردن ا و تخصص، است و به دسـت يریپذ تیمان و مسئولیا

ط انتخاب عامالن و مقامـات ی، شرااشتر کمالبه یحضرت عل ۀاز دارد. در نامینتجسس ر شده است.کذ یومتکح

از آن، و حفـظ نظـام ممنـوع ینظام اسالمدر اختالل فقهاشتر یب هدیعقبه ن، یعالوه بر ااز ، ين اصـل، بـر امـور یـ ق احقـ ت یو از طرفـ ، د داردکیه شارع بر آن تأکاست ياهم امور

م وجـوب حفـظ نظـام، کـ بـودن ح یهیدولتمردان متوقف است. با وجود بد یجمله بازرسرا بـه » حرمـت «ا یـ » عدم جواز«خود، يز در فتواهایفقها ن .بر آن داللت دارد ياریاخبار بس

یه قاضـ کـ ن امـر یـ در اسـتدالل بـر ا یاهللا رشـت بیـ حب. اند مستند کردهترتب اختالل نظام ن صـورت، مصـلحت یـ ه در اکـ دهد یح میند، توضکگر را نقض ید یم قاضکتواند ح ینم

اسـت، نقـض هـا هو مشـاجر ها و فصل خصومت» رفع اختالل نظام«ه همانا کم، کنصب حابت، و یامور حسب در عصر غدر را فقها هابت عامیثبوت ن ینینائ يرزایمن یشود. همچن یم

را یات دولتـ یت اخذ مالیدر مجلس شورا و حل» تیثرکا هینظر«آور بودن ت و الزامیمشروع 33رده است.کمستند ، به ضرورت حفظ نظام

ها ازها و درخواستیار و آرا و نکد از افیف خود بایانجام دادن وظا يبرا یم اسالمکحاامـور در م کاز جانب حاتجسس یمستلزم نوع ین آگاهیمردم آگاه باشد و ا يها تیاکو ش

س گونـه نیـ ا یه مصالح نظام اسـالم کاست. عالوه بر آنیاد شده نـد، ک یرا اقتضـا مـ تجسـبـه عنـوان ید دارد. در صـدر اسـالم اشخاصـ کیز بر آن تأین يو علو ينبو هریث و سیاحاد

امبر یـ منـابع، پ یبه گزارش برخ .م و مردم بودندکان دستگاه حایم ۀواسط» فیعر«و » بینق«ردنـد. از آن ک یده بود، از امور مـردم آگـاه مـ یبرگزکه ایشان را نهیب از مردم مدیدوازده نقازش را به من برسـاند، یتواند ن یه نمکرا یسکاز ین«ه کث نقل شده است ین حدیحضرت ا

و از ه شد یا میاران خود جویشان از حال یه اکن گزارش شده است یهمچن ».دیبه من برسانـ ۀدر عهدنامـ رمؤمنـان یردنـد. ام ک یامورشـان پرسـش مـ همردم دربار ياز و اشـتر کمال 34.ندارند یدسترس يه به وکباشد یسانکحال يایه جوکخواست س بسیار مهم در بـاب ۀتکاما ن ه جاسوسـان و کـ در امـور اجتمـاعی ایـن اسـت تجسـ

س نباید به حریم خصوصی افراد وارد شوند و به بهانه خبرگزاران دولت اسالمی، در تجسـ

۱۶۳ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

هـاي شـغلی و اجتمـاعی افـراد، وارد حـریم خصوصـی آنـان شـوند. حـریم ار و فعالیتکه در نهادهـاي کـ سـانی کن نظـام و همـه نان دولـت و مسـئوال کارکخصوصی و خانوادگی

س عی آنها ربطی نـدارد و ورود بـه آنهـا و به شأن اجتمانند، ک ار میکاجتماعی امـور تجسـه بـه حضـرت کهایی ها و گزارش شده و حرام است. وقتی به محتواي نامهشمرده شخصی

هـا نیم همه گـزارش ک توجه میرسیده است، ارگزارانش میکار کچگونگی در مورد علی .شان یار آنها و مسئولیت آنهاست نه امور شخصی و خانوادگکدرباره

امور دشمناندر تجسس حكم اخالقي .۳ ی در مـورد جـواز ایـن نـوع کهـیچ شـ .اسـت در امور دشـمن تجسس تجسس، نوع سومه اخـالق خـاص خـود را دارد و بسـیاري از کـ نیست. جنگ مورد خاصـی اسـت تجسس

ه دشـمن مـا کـ افراد دیگـر در خصوص ه در شرایط عادي کمثل دروغ، فریب، قتل ،اعمال شوند. مینیستند، غیر اخالقی و حرام است، در جنگ جایز

س گذشته از دلیل عقلی، دالیل شرعی متعددي نیز در جواز این نوع وجـود دارد. تجسـن خصوص وجود دارد، از جمله یز در این یخاص هعام وجوب حفظ نظام، ادل هعالوه بر ادل

ه یـ ن آیـ منافقان برحذر داشته است. در شأن نزول اامبر را از یه پکمنافقون ةچهارم سور ۀیآقصد دارد پس يه وکد یشن نهیمنافقان مد هردک، سریبن اب عبداللهاز دبن ارقمیزه کاند گفته

خبر داد و حضرت امبریپبه دیزرو، ، از اینندکرون یرا از آنجا ب امبرینه، پیاز ورود به مدز یـ ه مؤمنان را به تجهکسورة انفال 60 هیمانند آ یاتی، آبر این عالوه 35.ردکدعا يدر حق و

تواند شامل تجهیز قـواي اطالعـاتی بـراي میاست، در برابر دشمنان خدا فرمان داده ینظام دشمن باشد.هاي حملهمقابله با

س دونبـ خبر فاسـق اعتماد به از »إن جاءکم فاسق بنبأ فتبینوا«آیه همچنین ظاهر تجسـس وتفحـص اسـت، ه خبـر داده کـ باید از چیـزي ،مقام عمل ه درکند و اینک منع می تجسـ

صورت گیرد. ر اسـالم بـا آنهـا وارد جنـگ که لشـ کـ انی کین و تفحص از حال مشریدر آیه دیگري تب

ذین « کشته شود. ه مستحق قتل نیست،کسی کواجب شده است تا مبادا شود می ا الـ هـیـا أیإلیکم السالم لست مؤمنا تبتغـون سبیل الله فتبینوا و ال تقولوا لمن ألقىآمنوا إذا ضربتم فی

فتب کملیع ن اللهل فمن قبم کنتم کیرة کذلکث مغانم الله ندنیا فعیاة الدالح رضع ه ینوا إن اللـ

۱۶۴ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

ه پیامبر اسالم کاي ه در غزوهکاند ). در تفسیر این آیه گفته94: (نساء »کان بما تعملون خبیراه اسالم آورد. در توصـیف ک کمرادس بن نهیجز ردند، کهمه آنها فرار داشت، كبا اهل فد

وه فـرار کـ بـه مـرادس رد گوسـفند کحمله كر اسالم به فدکه وقتی لشکاند این غزوه گفتهد ال إله«ه ک وه باال رفت و در حالیکرد. او به دنبال گوسفند از ک إلا اللـه محمـ ـ ر اللـه ولس «

شت و گوسفندش را گرفـت. پیـامبر کاو را بن زیداسامۀولی وه پایین آمد، کگفت از میسـی را که هرگـز کقسم گرفت اسامۀرد و از کبعد از اطالع از این ماجرا این آیه را تالوت

شـتن او کدر اسـامۀ ه اسـتدالل کـ آید شد. از ظاهر آیه چنین بر میکنگوید، ه شهادتین میکآیـه از طرفـی بـر ایـن سالم دروغین آورده است. بنابراین، ه او از ترس جانش اکاین بوده

ه آیا او واقعا بـه کگوید و تفص از این ه شهادتین میکسی کدر ایمان تجسس هکدارد داللت رد. از طرف دیگر، آیـه بـر کبلکه باید اخذ به ظاهر است یا نه، جایز نیست، معتقد اش گفته

داللـت دارد مانند قتلزدن به دیگران است، ه ضررکوجوب تفحص و احتیاط در اقداماتی 36گناهی برسد. تا مبادا ضرري به بی

ر اسـالم را فرسـتادن کیف امیـر لشـ ی از مستحبات و وظاکدر بیان مسائل جنگ ی فقها 37اند. فار دانستهکاز اخبار تجسس طالیع وس از يق متعـدد یز مصادین رمکامبر ایپ یجنگ هریدر س حضـرت وجـود دارد تجسـ .

ردنـد کامـر مقـداد و زبیره پیامبر به ایشان و کنند ک نقل می رمکداستانی از پیامبر ا علیاي با خود دارد. آن نامـه را از او ه نامهکبینید جاوه میکانی بروند. در آنجا زنی در که به مک

جـاوه یـافتیم. کفرماید ما راه افتادیم و به آن نقطه رسیدیم و زنی را در بگیرید. حضرت میفرماید: مـن گفـتم یـا اي ندارم. حضرت می ه همراه داري بده. گفت: نامهکاي را گفتیم نامه

ـ کدهی یا تـو را تفتـیش می نامه را الي گیسـوانش درآورد. نامـه را هنـیم؟ زن نامـه را از البه در آن کـ ان کبه گروهی از مشر بن ابی بلتعه حاطباي بود از آوردیم. نامه خدمت پیامبر

38اطالعاتی درباره پیامبر به آنها داده بود.س بـراي أبـی حـدرد اهللا بن عبدفرستادن تجسس، از دیگر موارد امر پیامبر به در تجسـ

را بـه بن ثابـت عاصم، بن زید به معرنیینسعید ؛ فرستادنرفاعۀ بن قیس جشمیجریان قتل سـب اطالعـات ک يهمراه با هشت تن از مهـاجران بـرا عبدالله بن جحشفرستادن 39،همک

ش یقـر هاز قافلتجسس يبه بدر برا يل داشتن افرادیگس؛ ش از جنگ بدریدشمن، پ ةدربار

۱۶۵ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

گـر بـه ید يو شـمار مربن عـو یـ زبو علیر اسالم؛ فرستادن کت لشکش از حریده شب پن جنگ؛ ارسال یامبر در ایپ يخبر برا يز گردآوریسب اخبار و نک يبدر برا يها اطراف چاه

، مـؤنس و نسا؛ فرستادن انیابوسفاروان کاز تجسس يبدر برا ها بسبسه) به منطقی( سهیبسبـن عبـاس مانـدن یش؛ بـاق یر قـر کش از لشـ یتفتـ يجنـگ احـد بـرا ، در فضـاله فرزندان

و ش یشان از اخبار قـر یآگاه ساختن ا يبرا رمکه به درخواست رسول اکدر م عبدالمطلب 40موارد متعدد دیگر.

درباره دشمن گزارش شده اسـت. تجسس نیز موارد زیادي از یدر سیره حضرت علو یارانش از حضـرت علـ یـ و یراشـد نـاج ت بن یخرن و جدا شدن یبعد از جنگ صف

ه یـ ه در هـر ناح کـ ارگزاران خـود دسـتور داد کـ شدن آنان در شـهرها، حضـرت بـه ندهکپرامـوارد يا در پارهدهند. شان را به حضرت گزارشیآنان بگمارند و اخبار ا يبرا یجاسوسان

، كوکشـ ه در مـورد اشـخاص منـافق و م کـ رده اسـت کارگزارانش امر کبه نیمنؤرالمیام هن و در عهدنامـ یم مـدا کحا ،مانیبن فۀیحذ هشدت عمل داشته باشند، از جمله در عهدنام

یموارد، حضـرت شخصـا اطالعـات یدر برخهمچنین ارگزار مصر. ک يبن سعد انصار سیق 41.رساندند یم رمکامبر ایآوردند و به پ یو منافق فراهم م كوکدربارة اشخاص مش

.وفـه و بصـره گماشـت کدر ی، دو نفر را به جاسوسـ یعل امامبعد از شهادت هیمعاو 42.نندکر و اعدام یدرنگ فرمان داد هر دو را دستگ یاز ماجرا آگاه شد و ب امام حسن

گيري نتيجهممنـوع و در امور شخصی افراد، تجسس هکتوان نتیجه گرفت آنچه گفته شد میاز مجموع

نـان دولـت و کارکرد کـ عملچگونگی در مورد تجسس همچنین روشن شد کهحرام است. گزاران دولتـی ارکـ ایات مردم و مواظبت از پایمال شدن حقوق آنان توسـط کرسیدگی به ش

ه بنـابر کبلتنها جایز، نه رو، ، از اینه بازرسی و مراقبت استکبلنیست، تجسس در حقیقت .اسـت واجـب م بـوده و کدالیلی چون وجوب حفظ عدالت و احقاق حق مردم، وظیفه حا

در امور دشمن خارجی و داخلی، به حکم عقل و شرع، واجب و ضـروري اسـت. تجسس د.وارد شبه حریم خصوصی افراد نباید به بهانه بازرسی و مراقبت، در دو مورد اخیرالبته

۱۶۶ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

______________________________________________ ها نوشت پی .57ص 4، جمجمع البحرین؛ فخرالدین الطریحی، 85، صفرهنگ معاصر. آذرتاش آذرنوش، 1 ذیل واژه. ،نامه لغت، دهخدا علی اکبر. 2 همان.. 3

.638، صحکومت اسالمیمبانی . جعفر سبحانی، 4 .137، ص 5، جمجمع البیانبن حسن طبرسی، . فضل5 .323ص ،18، ج المیزان طباطبایی، . سیدمحمدحسین 6 .175ص 26ج ، جامع البیان ،بن جریر طبري. ا7 .332ص 16ج ، الجامع الحکام القرآن، قرطبی محمدبن احمد. 8 ».جس«ذیل ماده ،57ص 4، جمجمع البحرین. فخرالدین الطریحی، 9

.201ص )، (مخطوط التحفۀ السنیۀفیض کاشانی، .10 549ص ، کتاب األربعین، محمد طاهر قمی شیرازي. 11 . 662ص ،30ج ،بحار األنوار، مجلسی محمدباقر. 12 .93ص ،6ج ، الدر المنثور ،جالل الدین سیوطی. 13 .637، ص 33، ج بحار األنوارمحمدباقر مجلسی، . 14سلیمان بن اشـعث ابـوداوود، سـنن به نقل از ، دانشنامه جهان اسالم،»تجسس«. محمدکاظم رحمان ستایش، 15

272، ص 4ابوداوود، ج .53نهج البالغۀ، نامۀ . 16 همان.. 17 .398، ص 2، ج کشف الغطاءشیخ جعفر کاشف الغطاء، . 18ص 4، ج مغنی المحتاج؛ محمد شربینی، 219ص 9، جحواشی الشروانیابن قاسم عبادي، عبدالحمید شروانی،. 19

211. همان.. 20 . همان.21، 41ج ،جواهر الکالم، نجفـی محمد حسن؛ 2، صدانشنامه جهان اسالم، »تجسس«محمدکاظم رحمان ستایش، . 22 .660ص .728ص 2، جمیزان الحکمۀشهري، ري . محمد محمدي23 . همان.24 .2208ص ،3ج همان،. 25 .4، کتاب ایمان و کفر، باب من طلب عثرات المومنین، ح355ص2، جاصول الکافی. محمدبن یعقوب کلینی، 26 .53، ترجمه فیض االسالم، نامه نهج البالغه. 27 .93ص 5، جنور الثقلین، العروسی حویزي جمعۀبن عبد علی. 28

۱۶۷ ت و حکم اخالقی تجسسيماه

.44، ص11، جوسائل الشیعۀ؛ حر عاملی، محمدبن حسن، 48، صقرب االسناد، به نقل از 310. همان، ص29 .71، 63، 45، 44، 43، 34، 3هاي ، نامههنهج البالغ. 30 .642؛ سبحانی، جعفر، مبانی حکومت اسالمی، ص53، نامه نهج البالغه. 31 .45، 44 ، 43، 41، 34، 33هاي ، نامهنهج البالغه. 32 .1، ص»بازرسی«حائري، . مسعود،33 .5. همان، ص34 .11ـ6 ، آیاتمنافقونسوره ذیل ، مجمع البیان، طبرسی بن حسن فضل. 35 .148، ص1، ج تفسیر قمی. علی بن ابراهیم قمی، 36 .410ص 1ج ، تذکرة الفقهاء، یحل . جعفر بن الحسن37 .730ص 2، جمیزان الحکمه. محمد محمدي ري شهري، 38 .9ص1ج ،مکاتیب الرسول ،أحمدي میانجی علی. 39، »تجسـس «، محمـد کـاظم ؛ رحمان سـتایش، 731-734صص 2، جالحکمهمیزان . محمد محمدي ري شهري، 40 . 3ص . همان.41 . همان.42

۱۶۸ ، ۱۳۹۰سال دوم، شماره چهارم، پاييز

منابع .1386، ینتهران، ، ، فرهنگ معاصرآذرتاشآذرنوش،

ق. 1419دار الحدیث، قم، ، مکاتیب الرسول ، علی،حمدي میانجیا .1379تب العربی، کدارالبیروت، ، الغدیر ، عبدالحسین،مینیا

http://www.encyclopaediaislamica.comدر: ی. قابل دسترسدانشنامه جهان اسالم، »یبازرس» حائري، مسعود، .1377، تهران، دانشگاه تهران، نامه لغتبر، کا یعل دهخدا،

زیـر نظـر غالمعلـی حـداد عـادل، تهـران، بنیـاد ، دانشنامه جهان اسـالم ، »تجسس«اظم، کرحمان ستایش، محمد .1379دائرةالمعارف اسالمی،

.1370،قم، توحید، ومت اسالمیکمبانی حسبحانی، جعفر،

ا.ت یبر، کدارالف ،روتی، بابوداوودسنن مان بن اشعث ابوداود، یسل .1365دار المعرفه، ، بیروت، الدر المنثور ،جالل الدین ،سیوطی .1958دار احیاء التراث العربی، بیروت، ، مغنی المحتاج د،محم ،شربینی تا. دار احیاء التراث العربی، بیبیروت، ، حواشی الشروانیعبدالحمید، ابن قاسم، ،عبادي ،شروانی

ق. 1402، قم، مؤسسه نشر اسالمی دفتر جامعه مدرسین قم، المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی، .1415، بیروت، موسسه االعلمی، مجمع البیانطبرسی، فضل بن حسن،

.1415ر، ک، بیروت، مطبعه دارالفجامع البیان ،إبن جریر ،طبري

.1365، يمرتضو یتابفروشکتهران، چ دوم، ، مجمع البحرینالطریحی، فخرالدین،

ق. 1409، آل البیت ، قم، مؤسسهوسائل الشیعۀبن حسن، ، محمدعاملی حر

. ،1420، قم، موسسه آل البیتتذکرة الفقهاءبن الحسن، جعفر ،یحل ق.1405، دار احیاء التراث العربی، ام القرآنکالجامع الح، محمد بن احمد، قرطبی

.1418 ، ناشر محقق، چاپ اول، کتاب األربعین، طاهر محمد ،قمی شیرازي ق. 1404مصحح سید طیب جزائري، قم، مؤسسه دار الکتاب، ، تفسیر قمیعلی بن ابراهیم، قمی،

تابخانه آستان قدس.کرو فیلم ک، میعبد اهللا الجزائري، شرح )التحفۀ السنیۀ (مخطوطفیض، اشانی،ک

تا. مهدوي، بیچ سنگی، صفهان ، الغطاءکشف ،شیخ جعفر ،کاشف الغطاء

.1365ه، یتب االسالمک، تهران، دارالکافیال اصول، محمد بن یعقوب، کلینی

.1403، بیروت، موسسه الوفاء، بحار األنوار، محمد باقر، مجلسی . 1384ث، یدارالحدقم، ، یخیدرضا شیحمترجمه ، مهکمیزان الحري شهري، محمد، يمحمد

.1400، تهران، مؤسسه دارالکتب االسالمی، المکجواهر المحمد حسن، ،ینجف .1412اسماعیلیان، قم، ، چ چهارم، نور الثقلینحویزي، علی بن جمعه،