سرسخن2 چند و چون تاريخ محلي/ دكتر قنبرعلي رودگر

گفت وگو4 سويه هاي تاريخ محلي در گفت و گو با دكتر مرتضي نورايي و دكتر ابراهيم موسي پور

نظرگاه18 تاريخ محلي در دوره ى معاصر/ ابوالفضل حسن آبادي 24 نقش و جايگاه تاريخ و تاريخ نگاري محلي/ كامران عاروان 30 شايست ها و نشايست ها در مطالعات محلي/ دكتر ابراهيم موسي پور

كنكاش35 مصر؛ زادگاه كهن ترين تاريخ هاي محلي اسالمي/ فضه محمودي 41 گندمزار كليايي/ علي احمد الياسي 47 ابنيه و عمارات اصفهان/ سيما رفسنجاني 54 سيري بر تاريخ نگاري محلي و بررسي يك جنبش محلي/ ابراهيم شبانه 60 گيالن عصر ايلخانان/ جعفر نوري

بازتاب66 زمين گردشگري/ اسماعيل حقيقي 72 چالوس در گذرگاه تاريخ/ ريحانه صالحي 80 فرمان آتش/ امير سجادي 85 تاريخ آلمان/ عباس جداري كريميان 90 ميراث بشر/ مهر الزمان نوبان

تاريخ نگاران94 شيرازنامه ى ابن زركوب شيرازي/ دكتر شهرزاد ساسان پور 98 تاريخ قديم آذربايجان/ سجاد حسيني

پرتوهاى تالش104 سنگ بناي معرفت تاريخي/ مرضيه سليماني 107 مشهدنامه/ غالمرضا آذري خاكستر 112 چشم انداز جغرافياي تاريخي/ ميرهادي حسيني 115 شهرها و روستاهاي كرمان/ شهرام غالمي 118 ويونا، سرزمين من/ زهرا كشاورز قاسمي

همين ماه121 كوتاه از تاريخ 124 پيشخوان تاريخ

126 چكيده ي انگليسي

30

مردم شناس باسابقه ي كشورمان، اصغر كريمي، كه به تازگي دومين دوره ي ــاي بنياد دائره المعارف ــتگي اش را اين بار از مديريت گروه جغرافي بازنشســفر حرفه اي خود به عنوان پژوهشگر ــه س ــرح س ــالمي آغاز كرده، ش اسمردم شناسي را در قالب سفرنامه اي خواندني به چاپ رسانده است. از ميان ــته منتشر شده بود، سفر به ديار ــال هاي گذش آثار مختلف كريمي كه در ســرا، 1368) شايد از همه معروف تر بوده چرا كه بختياري (تهران، فرهنگسغير از محققان و دانشجويان حوزه هاي مردم شناسي و مطالعات اجتماعي، ــته است. كتاب جديد كريمي ــياري خوانندگان عالقه مند ديگر هم داش بســال قبل انجام شده و ــي اوست كه حدود بيست س ــرح سه سفر پژوهش شــتي به ــده كه كريمي دس ــبختانه ظاهرا فرصت و انگيزه اي فراهم ش خوشيادداشت هاي قديمي اش ببرد و آن ها را به دست ناشري در سمنان بسپارد.

ــت كه كريمي به همراه محمد ــفري اس ــرح س 86 صفحه ي اول كتاب، شميرشكرايي، ديگر محقق صاحب نام مردم شناسي ايران، از 13 تا 20 دي ماه 1368 به چند شهر سمنان داشته است. سفر دوم (نك: صص 87 - 215)، در ادامه ي همان سفر از 21 تا 28 دي ماه از سمنان به گناباد صورت گرفته و سفر سوم (نك: صص 215 - 233)، براي تكميل پژوهش درباره ي نظام تقسيم آب و آبياري در گناباد، از 18 تا 28 مرداد 1369 انجام شده است.

ــاهدات عمومي خود از شهرهاي سمنان، در بخش نخست، كريمي از مشمهدي شهر، شهميرزاد، ناحيه ي سركوير، روستاي كهن رشم، معادن منتسب به شداد، گورستان هاي قديمي، باورهاي مردم منطقه، دامغان و چشمه علي، كوره هاي كك پزي، معادن زغال سنگ، شهرهاي مهماندوست و شاهرود، ــطام و طرود و چاه هاي شور و شيرين آن، ــهرهاي بس گياهان كويري، ششترداري، شيوه هاي آب يابي و... سخن گفته و در سفرنامه ي دوم و سوم نيز به همين سبك، شرح مشاهدات خود را البته با محوريت قنات هاي گناباد و

نظام تقسيم آب در اين ناحيه نگاشته است.ــده، موضوع كتاب تازه ي كريمي ــطور ش اما آن چه بهانه ي نگارش اين ســت. من در ــا اطالعاتي كه اين كتاب در اختيار خوانندگان مي گذارد، نيس يــال گذشته به عنوان محققي با دو نسل فاصله متأخرتر از اصغر طول 9 ســوده ام و توليد برخي ــالمي همكار ب كريمـي با او در بنياد دائره المعارف اســنامه ي جهان اسالم ــوار گروه تاريخ اجتماعي دانش از مدخل هاي بعضا دش

با نگاهي به سفرنامه ي دشت كوير؛ از معدن هاي شدادي تا قنات هاي وقفي و

وقف نامه هاي گنابادنويسنده: اصغر كريمي

ناشر: سمنان، انتشارات حبله رود، چاپ اول، 1389، 260 صفحه، مصور

دكتر ابراهيم موسي پورمدير گروه تاريخ اجتماعي بنياد دائره المعارف اسالمي

168اره

شم -

1391

شتديبه

ار

31

ــماور (تأليف محمد ميرشـكرايي) و در حوزه ي زندگي روزانه مثل چاي، ســي و گهواره (تأليف اصغر كريمي)، نتيجه ي چوپان، داغ، قفل، قيچي، كرس

كوشش و همكاري صميمانه ي ايشان بوده است.ــتانه ي هفتاد سالگي منتشر شده، نويدبخش كتاب تازه ي كريمي كه در آســت كه او در آينده ي نزديك به برخي ديگر از اين دست يادداشت ها آن اســناس جماعت كم هم نيست، سر و ساماني بدهد. چه كه در خانه ي مردم شخوب مي شود كه او و همه ي مردم شناسان باسابقه، خاطرات حرفه اي خود ــجويان را از تجربه هاي گران بها و البته را بنگارند و محققان جوان و دانش

راهگشاي خود محروم نسازند.ــان در ــدن اين كتاب كريمي، يك بار ديگر اهميت كار مردم شناس با خوانــود. يكي از آشكارترين علل ــي و خاطره نويسي آشكار مي ش سفرنامه نويســت كه ــا در تربيت محققان حرفه اي هم همين اس ــگاه هاي م ضعف دانشــتن درست، اغلب به ــت و نوش ــجويان در ديدن درس در كار آموزش دانشــود. هر چند در ــتادان توجه كافي نمي ش ــاي حرفه اي و عملي اس تجربه هــته ي مردم شناسي و ديگر شاخه هاي مطالعات اجتماعي كار در محل يا رشــتاد بخش مهمي از آموزش تلقي مي شود، باز هم كار ميداني به همراه اسنقش نقل تجربه هاي واقعي استادان و محققان باسابقه را از ماجراهايي كه در جريان كارهاي ميداني خود از سر گذرانده اند، نبايد ناديده گرفت. استادان كارديده كه چه بسا وقت كافي براي آموزش قدم به قدم مهارت هاي عملي ــد و البته ترم هاي ــجويان را ندارن ــاهده و گزارش و تأليف به دانش در مشــگاهي هم ظرفيت چنين آموزش باكيفيتي را فراهم نمي كند، محدود دانشــي براي جبران كمبود ها و ارتقاي سطح ــطه ي آموزش مي توانند از اين واســاهده، مصاحبه و تحقيق ميداني ــي آموزش مهارت هاي عملي در مش كيف

بهره ببرند.حسن سفرنامه ها و خاطرات حرفه اي استادان و محققان باسابقه در اين است ــمي آموزش مهارت هاي ــي نظري و يا متون رس كه برخالف متون آموزشعملي، مي توانند تجربه هاي واقعي، ذهنيت ها، عواطف و احساسات، احوال و منش هاي شخصي و كوشش و خطاهاي محققانه را به دانشجو و كارآموز منتقل كند و بدون آن كه خواننده را دچار مالل خاطر سازند، او را با خود به ــفري ذهني ببرند؛ گويي كه خواننده قدم به قدم همراه محقق بوده و از س

تجربه هاي حرفه اي او از نزديك بهره مند شده است.ــگران ــا ژيال مشـيري مجموعه اي از خاطرات تعدادي از پژوهش پيش ترهــي را در كتابي با عنوان خاطرات مردم شناسان ايران حوزه هاي مردم شناســي، چاپ اول، 1386، 304 ــر افكار و پژوهشكده ي مردم شناس (تهران، نشــاند كه در آن نكات قابل مالحظه اي از اين حيث ذكر صفحه) به چاپ رســده كه هر چند بيش تر آن ها خاطراتي از محققان جوان است، دست كم شبراي دانشجوياني كه مي خواهند كار پژوهش ميداني را تجربه كنند، بسيار ــاره ــد خواهد بود. اغلب مواردي كه در اين كتاب مي توان به آن ها اش مفيــتند كه معموال استادان درباره ي آن ها به دانشجويان تذكر كرد، نكاتي هسمي دهند ولي شنيدن اين گونه تجربه ها از زبان كسي كه خودش هم به طور مستقيم و در صحنه آن ها را لمس كرده، اثر آموزشي پايدارتر و روشن تري

ــه، برخي موارد قابل توجه در البه الي ــت. براي نمون بر جاي خواهد گذاشــان ــگران در كتاب خاطرات مردم شناس خاطرات و تجربه هاي اين پژوهش

آمده كه يادآوري آن ها براي محققان جوان بسيار سودمند است:

الف. با مسووالن محلي هماهنگ باشيد!ــه ويژه از ــمي و ب ــت از مقامات رس ــي دورافتاده بهتر اس الـف1. در نواحــب كنيد و هشدارهاي ــگاه هاي انتظامي محلي، اطالعات اوليه را كس پاسآن ها را جدي بگيريد (نك: خاطره ي محمد ابوالفضلي، در خاطرات، صص 206-207). حتي در مواردي، مثال براي بازديد از امامزاده اي كه به تازگي ــياي عتيقه قرار گرفته، بهتر است براي مطالعه با مورد دستبرد سارقان اشــويد؛ ضمنا در اين مورد به خصوص ماموران يا افراد معتبر محلي همراه شــت ــويد چون ممكن اس ــد، با احتياط وارد ش وقتي در ورودي مقبره باز شسارقان، حفره ي خود را براي جست وجوي گنج، درست در جلوي در ورودي مقبره كنده باشند! (اين منظره را در 1370 در سفري براي بازديد ازمقبره ي

شاه بالو در دهميان سوادكوه ديدم).الف2. محمد مكاري و همراهانش در ارديبهشت 1373 در جريان پژوهش در اطراف خاش در سيستان و بلوچستان، در يكي از ماموريت ها هماهنگي الزم را با مقامات محلي به عمل نياوردند و درست در همان ماموريت وارد منطقه اي شدند كه نيروهاي انتظامي در كمين يك گروه قاچاقچي مسلح

نشسته بودند (نك: خاطرات، صص 150-147).

ب. لزوم حضور همكاران زن!ــياري از پژوهش ها، پژوهشگران مرد امكان مصاحبه با زنان محلي در بســي از موضوع مورد مطالعه ــت كم نمي توانند اطالعات دقيق را ندارند يا دســوارد، عدم حضور همكاران زن ــب كنند. در اين م در گفت وگو با زنان كســت. براي نمونه ــام يك مطالعه ي ثمربخش اس ــه معني عدم امكان انج بــه در كارگروه ــويي پس از زلزل ــق درباره ي چگونگي روابط زناش در تحقيــي فاجعه در پژوهشي مردم شناختي در بم، تنها زنان گروه بودند مردم شناســوال هايي را يافتند و عمال اعضاي مرد نتوانستند كه امكان طرح چنين ســواالت را با مردان فاجعه ديده ي بم مطرح كنند (نك: سميه كريمي، اين سدر خاطرات، صص 131-132). بنابراين هم چنان كه ورود مردم پژوهان زن ــت، حضور يك زن در گروه ــوار و گاه ناممكن اس به فضاهاي مردانه، دش

مطالعاتي براي ورود به فضاهاي زنانه نيز ضرورتي انكارناپذير است.

ج. براي عكاسي حتما اجازه بگيريد!كم تر مرد م پژوهي از اين نكته غفلت مي كند كه براي عكاسي يا فيلمبرداري در محل پژوهش، از افراد محلي اجازه بگيرد ولي همين غفلت هاي گاه به گاه ــد. محمـد مكاري و ــيار خواهد ش بعضي وقت ها موجب گرفتاري هاي بســاكنان دهي در اطراف ــيت س همكارانش در مهر 1375 با آن كه از حساســي غريبه ها خبر داشتند، تصور كردند كه مي توانند بيرجند به دوربين عكاسوقتي مردم به جشن و پايكوبي در مراسم عروسي سرگرمند، از آن ها عكس

شايست و نشايست ها در مطالعات محلي

32

بگيرند، اما پس از عكاسي، با مخالفت شديد مردم مواجه و دچار دردسرهاي ــدند (نك: محمد مكاري، در خاطرات، صص 145-147). من در فراوان شــوادكوه مازندران حاضر نشد در ــفرها كه متولي زيارتگاهي در س يكي از ساتاقك نگهداري از علم رابراي تهيه ي فيلم باز كند، بدون اصرار از خير كار گذشتم چون به نظر مي رسيد آن كار در آن مقطع ميسر نيست و بايد منتظر فرصت هاي ديگري بود. لزومي ندارد وقتي مي توانيد براي دفعات ديگر به

محل برويد، در عكاسي و فيلمبرداري از موضوعي اصرار كنيد.ــت افراد محلي در ابتداي كار به خوبي با شما تعامل كنند و گاه ممكن اساطالعات بدهند اما در اواخر كار، احتماال به علت آن كه مي بينند مصاحبه ها رو به پايان است ولي آنان به توقعي كه از شما داشتند نرسيده اند يا تصوري كه از شما داشتند به حقيقت نپيوسته (مثال از لحاظ پرداخت دستمزدي قابل ــما را زير سوال مي برند و به بهانه هاي مختلف، توجه!)، ناگهان كل كار شــما و لغو ــي يا ويديوي ش ــان پاك كردن نوار يا تحويل فيلم عكاس خواهــوند و يا شما را متهم مي كنند كه محقق واقعي نيستيد كل مصاحبه مي شــن سپهرفر، در خاطرات، ــودجويانه ي ديگري داريد! (نك: حس و اهداف ســتايي صص 160-161)؛ اين ماجرا براي من در جريان مصاحبه اي در روســه ي آنان اين بود كه ــال 1375 روي داد و بهان ــهر در س در اطراف قائم شــت و فيلم ها بايد معدوم شود در حالي ــته اي نيس فيلمبردار من، فرد شايســود و در طول مصاحبه ها همه ي ــن فيلمبردار، يكي از افراد محلي ب كه ايــونده ها در كمال رضايت خودشان در خانه ي او حاضر شده و در مصاحبه ش

برابر دوربين او با من گفت وگو كرده بودند!

د. مجبور نيستيد ليوان را تا ته سر بكشيد!ــق درباره ي خديجـه امامـي (نك: خاطرات، صــص 189-190) در تحقيــانده اي ــي و در مصاحبه با يك زن داروگر محلي، هر جوش ــان داروي گياهــت محقق مودب و خجالتي مي داد، ــت مي كرد و به دس را كه آن زن درســد! براي جلب اعتماد طرف ــيد و طبيعتا باالخره شديدا مسموم ش مي نوشــيدني را كه به شما ــت هر ليوان نوش ــب اطالعات، الزم نيس مقابل و كس

تعارف مي كنند تا ته سر بكشيد!

ه. شوخي نداريم!ــا افراد، بايد از ــت كه در گفت وگو و مصاحبه ب ــن فقط يك يادآوري اس اي

ــوخي هاي بي جا پرهيز كرد و گرنه بايد منتظر عواقب آن هم بود (مثال شنك: مهدي حشمتيان، در خاطرات، صص 202-201).

و. به وضع معيشت ميزبان توجه كنيد!خديجه امامي (نك: خاطرات، صص 189-190)، كه شب عيد فطر را براي تحقيق انتخاب كرده ودر خانه اي براي مصاحبه ميهمان شده بود، سرانجام ــت قبل از غروب آفتاب ــد كه از او خواس با خواهش پدر خانواده مواجه شــان ــناس به گردن ش خانه ي آن ها را ترك كند تا فطريه ي محقق مردم ش

نيفتد!

ز. بيگانه نمانيد!ــهري برخورد ــگاهي و ش ــا افراد محلي از منظر يك محقق دانش ــي ب وقتمي كنيد، طبيعي است كه به كار شما دل نمي سپارند و گاه با شما به خوبي هم سخن نمي شوند. مشاركتي كوچك در فعاليت هاي آنان - البته به شرط ــت نكنيد - مي تواند چراغ رابطه را روشن كند. كمك ــر درس آن كه دردســار زدن چارپا يا كمك ــراي پايين آوردن بار يا ب ــردن به يك چاروادار ب ككردن در حمل و نقل گوني هاي زغال و هر كاري كه بدون ايجاد مزاحمت ــان دهد كه محقق مردم پژوه، خود را و خرابكاري براي فرد مورد نظر، نشدر طبقه اي باالدست نمي بيند و سعي مي كند رابطه اي هم پايه را بياغازد و به اصطالح، با مردم محلي بجوشد، مي تواند به موفقيت مصاحبه ي محقق كمك كند، مانند تجربه اي كه هما حاجي علي محمدي گزارش كرده است

(نك: خاطرات، صص 119-118).ــفرنامه ي دشت كوير اصغر كريمي نيز نكات جالب اما از اين رهگذر، در ستوجهي را مي توان يافت كه يا دانشجويان در جزوه هاي دانشگاهي معموال ــت كم، صرفا با خواندن روش تحقيق ها و ــوند يا دس با آن ها مواجه نمي شــيوه هاي مشاهده و گزارش به طور ملموس با اين متون ناظر به آموزش ش

بايد ها و نبايد هاي حرفه اي درگير نمي شوند.

الف. در مسير سفرالف.1. وسيله ي نقليه ي مناسب انتخاب كنيد!

ــيله ي نقليه ي مناسب براي انجام يك سفر تحقيقي بسيار حائز انتخاب وساهميت است. پژوهشگران اجتماعي در كشور ما معموال از امكانات مفصل

وقتي با افراد محلي از منظر يك محقق دانشگاهي و شهري برخورد مي كنيد، طبيعي است كه به كار شما دل نمي سپارند و گاه با شما به خوبي هم سخن نمي شوند. مشاركتي كوچك در فعاليت هاي آنان - البته به شرط آن كه دردسر درست نكنيد - مي تواند چراغ رابطه را روشن كند

168اره

شم -

1391

شتديبه

ار

33

و كامل براي انجام چنين سفرهايي برخوردار نيستند. در بسياري از مسير ها ــا كه تهيه ي امكاناتي چون قطعات يدكي خودرو و حتي بنزين هم چه بسكافي فراهم نباشد. بسياري از محققان ترجيح مي دهند با خودرويي پرقدرت مثل پاترول مسيرهاي بياباني يا كوهستاني را طي كنند اما اين نكته را هم ــت كه مصرف بنزين در اين خودرو ها باالست و نمي توان بايد در نظر داشبه امكان تأمين سوخت كافي براي آن ها در مسيرهاي بياباني اعتماد كرد. ــتان ها ــر از بنزين در خودرو، به ويژه در تابس ــل گالن هاي ذخيره ي پ حمــت، بنابراين بايد از گالن هاي ــيرهاي ناهموار، كاري خطرناك اس ودر مســيگار در مخصوص و ايمن براي اين كار بهره برد و البته بايد از مصرف س

خودرو هم خودداري كرد (نك: كريمي، ص 15).

الف.2. بپرسيد، حدس نزنيد! ــه هاي ــق دورافتاده، اوال بايد از قبل با نقش ــاي بياباني در مناط در جاده هموجود يا از طريق گوگل مپ، مسيرها را شناسايي كنيد، يا در هر جايي كه ممكن باشد مسيرها را از افراد محلي يا سرنشينان خودروهاي شركت هاي ــتخراج معادن و نيروهاي انتظامي و نظامي كه ــي و راه سازي يا اس مهندسمعموال از معدود عبوركنندگان آشنا به اين مسيرها هستند، بپرسيد. حدس زدن در انتخاب مسيرها و به ويژه بر سر دوراهي ها كار عاقالنه اي نيست و بر اساس گمان هاي مبتني بر آموزه هاي قالبي (مثال اين كه از سمت راست ــت راپيدا كرد. اين حدس زدن هاي ــت!)، نمي توان راه درس برويم بهتراسمتهورانه ممكن است به قيمت تمام شدن بنزين و آب دربيابان تمام شود و ــت كم وقت زيادي را براي تصحيح اشتباهات احتمالي از دست خواهيد دســير ــوارهايي كه در طول مس داد (نك: همان، ص 21). ضمنا از دوچرخه سمي بينيد، آدرس نپرسيد؛ آن ها احتماال مثل خود شما مسير را گم كرده اند!

الف.3. در صندلي جلوي خودرو بنشينيد! ــكان بهتري براي ــا كنيد و ام ــه خوبي تماش ــه منظره ها را ب ــراي اين ك بــت در صندلي جلوي خودرو ــاهده ي كاوشگرانه داشته باشيد، بهتر اس مشبنشينيد، هر چند اشكال اين كار در آن است كه وقتي همكارتان در صندلي ــافتي از راه، حتما گردن درد ــما پس از طي مس ــته، ش عقب خودرو نشســمت ــرتان را به س خواهيد گرفت چون مرتبا داريد با او حرف مي زنيد و ســته ــت بايد راننده داش عقب برمي گردانيد! (نك: همان، ص15). بديهي اس

باشيد و خودتان پشت فرمان ننشينيد وگرنه ديدن درست براي شما ميسر نخواهد بود.

الف4. مسيرهاي ممنوع! اگر به چرب زباني مردم شناسانه ي خود اطمينان نداريد، از مسيرهاي ممنوع ــتن مجوز، در ــما را باز خواهند گرداند. در صورت داش عبور نكنيد چون شــود، ــده ي نظامي انجام نمي ش زمان هايي كه مانوري در مناطق حفاظت شــاي ماموران حفاظت از ــاي نظامي عبور كرد. توصيه ه ــوان از جاده ه مي تــي در زمان هاي عادي به ــت. اين ماموران حت اين جاده ها كامال جدي اســت از قبل مجوزها و ــازه ي عبور نمي دهند. بنابراين بهتر اس ــي اج هر كسمدارك الزم را تهيه كنيد با اين حال در موارد اضطراري، اين هنر مذاكره ي شماست كه مي تواند جاده را باز كند (نك: همان، صص 16-19). ماموران ــالمت و امنيت شما هستند و شايد يك خمپاره ي در اين جاده ها نگران س

عمل نكرده از آخرين مانور در وسط جاده مانده باشد!

ب. جمع آوري اطالعات مفيد.ب.1. يافتن فرد مطلع.

ــراي يافتن افراد مطلع درباره ي موضوع مورد غير از توصيه هاي عمومي بتحقيق كه اغلب درجريان تحصيل، آموزش داده مي شود، يك نكته ي مهم را هم از ياد نبايد برد: گاه اولين كسي كه به عنوان راهنما يا مصاحبه شونده ــود يا حفظ اعتبار حرف هايي كه ــا او كار مي كنيد، براي حفظ موقعيت خ بــما زده، به هر نحو تالش مي كند تا مانع مالقات شما با افراد احتماال به شــما خواهد گفت كه او اطالعات قابل توجهي ــود؛ مثال به ش مطلع ديگر شــواد است يا چندان با محل آشنا نيست و يا اصال اهل گفت و گو ندارد، بي سنيست. بهتر است بدون آن كه راهنماي اول خود را ناراحت كنيد، در فرصتي ــر گفت وگو كنيد و ــا افراد مطلع ديگ ــويد، ب ــت او خالص مي ش كه از دســت آورده ايد، با اطالعات ديگران بسنجيد اطالعاتي را كه از نفر اول به دس

(نك: همان، ص 151).

ب2. مهارت هايي براي برقرارى ارتباط موثر. ــمندي درباره ي محل و ــما بايد اطالعات ارزش گاه افرادي كه به گمان شموضوع تحقيق شما داشته باشند، به داليلي از گفت وگويي ثمربخش با شما

اگر به چرب زباني مردم شناسانه ي خود اطمينان نداريد، از مسيرهاي ممنوع عبور نكنيد چون شما را باز خواهند گرداند

شايست و نشايست ها در مطالعات محلي

34

ــما نه براي مطالعه ي مردم شناسي طفره مي روند، مثال فكر مي كنند كه شبلكه براي يافتن گنج و اشياي عتيقه به محل رفته ايد؛ (و البته حق هم دارند ــودجويانه به اين مناطق ــانى كه براى اهداف س چون به هر حال تعداد كسمى روند، از تعداد محققان علوم اجتماعى بسيار بيش تر است!)، چه بسا وقتي ــما اصرار مي كنيد كه بايد از يك گورستان قديمي دورافتاده ديدن كنيد، شــما را قاچاقچي اشياي عتيقه بينگارند؛ شما مدارك و احكام افراد محلي شماموريت خود را به آن ها نشان مي دهيد ولي باز هم ترديد هاي شان برطرف ــود و براي آن كه مستقيما به شما توهين نكرده باشند، با كمال ادب نمي شبه شما مي گويند: «چه كار به قبرستان ده ما داريد!» (نك: همان، ص 40). در اين موارد بايد از مهارت هاي مردم شناسانه ي خود در مصاحبه و برقراري ارتباط استفاده كنيد؛ در واقع شما بايد به افراد محلي فرصت و امكان بدهيد ــما چيزي بياموزند واز اين طريق، احساس ارزشمندي كنند؛ وقتي كه به شــاس مفيد ــاگردي در برابر پيرمردي محلي زانو مي زنيد و به او احس مثل شــما را خواهد دانست و بودن هديه مي كنيد، او نيز حتما قدر ادب ورزيدن شبه شما اطالعات مفيدي ارائه خواهد كرد؛ مخصوصا وقتي كه سواالت خود ــاعدترى براى ــراد مطلع محلي مطرح كنيد، فرصت مس ــي از اف را در جمعــتيابى به اطالعات مفيد خواهيد داشت (نك: همان، ص 73). البته گاه دسافرادي به گمان آن كه شما دنبال گنج و اشياي عتيقه هستيد، سعي مي كنند به شما نزديك شوند و خود را به عنوان فردي مطلع به شما معرفي كنند تا ــريك شوند! از همان ابتداي كار، خيال در نهايت در گنجي كه مي يابيد، شاين قبيل افراد را راحت كنيد تا در آخركار به خاطر يك مشت اطالعات كه

به شما داده اند، از شما طلبكار نشوند (نك: همان، ص 25).

ب.3. وقت را تلف نكنيد! ــما يك عمر براي تحقيق در محل ماموريت وقت نداريد. وقتي معموال شــل دريافتيد كه به ــرد يا در يك مح ــه و مصاحبه با يك ف ــس از مكالم پــت وقت را هدر ندهيد و به سراغ ــيد، بهتر اس اطالعات مورد نظر نمي رس

افراد و محل هاي ديگر برويد (نك: همان، ص 27).

ب.4. خودتان طراحي كنيد! ممكن است از اين كه فردي محلي، مثال يك مقني به نحو مطلوب و بسيار دقيق و مفصل جزئيات فني كارش را براي شما وصف مي كند، به اين فكر ــما روي ــيوه ي كارش را براي ش بيفتيد كه از او بخواهيد ابزار و ادوات و شكاغذ طراحي كند. درست است كه او در كار فني خود استاد است ولي مثل ــكده، اصول طراحي را فرانگرفته، بنابراين از اصرار بيهوده در شما در دانشــپس با اين گونه موارد پرهيز كنيد و كار طراحي را خودتان انجام دهيد و ســاي طراحي تان را اصالح كنيد (نك: ــك توضيحات او نواقص و خطاه كم

همان، ص 164).

ب.5. ديدن درست! ــته ى كلنگ هاي گره دار ــان، ص 192) گفته كه با ديدن دس كريمـي (هم

ــليقه ــر كرد كه چرا اين مقني ها اين قدر بي س ــي گنابادي، با خود فك مقنــان در حين كار ــته ى كلنگ ها را صاف نكرد ه اند تا دست ش بوده اند كه دســيد، مقني به او گفت كه چون در حفر ــيب نبيند. اما وقتي علت را پرس آسچاه، دست مقني همواره به گل خيس آغشته مي شود، دسته ى كلنگ صاف

در دست هايش ليز مي خورد، بنابراين بايد از دسته اي گره دار استفاده كرد!

ب.6. باز هم ديدن درست! كريمي (نك: همان، ص 22) اشاره كرده كه وقتي در مسيري گم شدند و راه را اشتباه رفتند، از همان راه باز گشتند و در هنگام بازگشت، چوپاني را با گله اي گوسفند ديدند و تعجب كردند كه چطور وقتي از اين راه مي رفتند او و گله اش را نديده بودند؟ (معلوم است كه سر آقاي دكتر خيلي گرم صحبت با آقاي ميرشكرايي بوده كه گله اي به اين عظمت را نديدند)؛ جالب آ ن كه وقتي ايستادند و با چوپان حرف زدند، چوپان گفت كه آن ها را ديده بود كه

داشتند راه را اشتباه مي رفتند!

ب.7. شنيدن درست! ــخن افراد محلي و تفاوت هاي معنايي و داللت واژه ها در محل به بافتار سدقت كنيد. كريمي و همراهانش در طرود سمنان با شترباني صحبت كردند ــتر ها «وحشي» هستند و ــويد! ش ــيد! نزديك ش كه به آن ها گفت: « نترســند» (نك: همان، ص 86). نكته ــت باش «خطري ندارند» مگر آن كه مســترهاي اهلي گاز نمي گيرند؛ ــترهاي وحشي برخالف ش اين جاست كه شــان ها بزرگ مي شوند و ــتند كه از بچگي با انس ــترهاي اهلي هس يعني شــادت مي كنند. در حالي كه ــر چيزي دندان مي اندازند و به اين كار ع به هــترهاي وحشي، از اين شيرين كاري ها بلد نيستند! (نك: همان، ص 85). شمي بينيد كه در اين مورد اگر شترداري به شما بگويد « اوه! اين شترها اهلي هستند »، بهتر است صرفا به خاطر «اهلي» بودن شترها، به خيال ناز كردن

آن ها و عكس گرفتن در كنارشان نيفتيد!

ب.8. بدانيد كه بايد از چه كسي اجازه بگيريد! محققان اجتماعي معموال اين نكته را رعايت مي كنند كه در برخي مناطق ــراي ورود به يك مكان مثل يك امامزاده يا تكيه و يا زيارتگاهي زنانه، بــي از افراد، اجازه بگيرند اما يا براي عكس برداري از آن ها يا براي عكاسمهم اين است كه شما بايد از چه كسي اجازه بگيريد. ممكن است كساني ــما اجازه بدهند كه به مقبره اي وارد شويد، ولي كه در محل حاضرند به شــد و از ــر مي رس ناگهان فردي كه خود را متولي مقبره معرفي مي كند، ســما از چند ــت ش ــوبد. گاه ممكن اس اين كه از او اجازه نگرفته ايد، برمي آشــوي محترم محلي اجازه بگيريد كه از آن ها عكس يا فيلم برداريد ولي بانــي يا فيلمبرداري از زنان و كودكان ــته باشيد كه چه بسا عكاس توجه داشدر برخي نواحي، به صرف موافقت خود آنان مجاز انگاشته نمي شود بلكه شما بايد براي اين كار از مرد، بزرگ خانه يا طايفه هم اجازه بگيريد (نك:

همان، ص 145).