J .SIISITAH WAYAl{G PURWA

::'

J{ -- MAWA GABITAt-

r"*8',-

*4

i

l'

JII,ID I

Dening

S. Padmosoekotjo

Kang mbabarCV ,,CITRA JAYA''

Surabaya

Cap - capan kaping I- 19?g

*

ATUlil:l PI.]NI.II'RIT

Il4inanghani pamuntlhuting akeh, hang rumangsa hasengsem

maos ,'silsilah l,iayang Purua n.rau)a carita" lzang kapacah sacara

sesambungan hg kalawarti "Jayabaya", saihi ' sawise didandani

basane, di-ongodi apudene dibesut basane dening lzang ngarang, -wis klaleon dibabar dadi buku-

Isining buhu ing iilid ihi anggancarahe carita wiwit seiarahinE

para Dewa-dewa, caritane nagara ll4ahespati nganti tehan carita Lo-

kaF,ala hlawan urut lan jangheP.

perlu hita aturahe ing hene, ing buhu ihi isih durung kabeh

uhara-uharo hang mesthine perlu nganggo tandha pepet, bisa hita

weneii tandha-tandha haya ngono lhi ora liya ialarane, awit isih

ananing sewetara pepalang ing pangecapan'

Di sjab, yen ora ana pambeng sawiii apa - wetune iilid II, tu-

tuge carita iki, bisa tumuli sumusul-

Ing pamuii, ttsetune buku iki bisa gawe lipur lan mareme kang

kasdu maos.

Nuwun-

Penerbit.

ATUR PANGIRING.

Para nupiksa ingkang minulYa !

Kawuningana, serat-serat ingkang ngewrat caliyos ringgit,

isinipun serat satunggal kaliyan satunggalipun asring wonten be-

danipun, mandar bedanipi"rr punika tarkadhang ngantos kosok-

wangsul. Boten namung cariyos ingkang pinanggih ing serat-serat

kemawon ingkang asring beda, dalasan ingkar-rg kocap wonten ing

padhalangan, ing panggenan satunggal kaliyan satunggalipun inggih

asring wonten bedanipun. T\rladhanipun :

L Beda ingkang pinanggih wonten ing serat'serat :

1. Manikmaya

a). Miturut serat Paramayoga : Manihmaya = Bathara

Guru. IsmaYa = Semar.

b). I\{iturut serat Manikmaya '- Manihmayo plrlrika pa-

raga kaiih, inggrh punika : Manilz = Bathara Guru,lanMaYa = Semar.

c). Miturut serat Kanda t Manihmoya punika paraga

satunggal, jinisipun iblis ingkang ugi kawastanan

Idaiil.d). Serat Mahabharata : boten wonten paraga nama

ManihmaYalan IsmaYa.

Bathara K{aa). . Miturut gerat Uttarahanda: Bathara Kala putrani-

pun Bathara Brahma.

b). Mitirut serat Ariunasasrabahu lsp.: Bathara Kalaputranipun Bathara Guru.

Lokapala.

a). Miturut serai ,Uttarahanda : Lokapala punika se-

sebutanilun Dewa 4 ingkang satunggal-satunggal-

ipun nguwaosi satunggaling bab, inggih punika :1 Bathara Indra, ngratoni para dewa. 2 Batharo

2.

3.

11

4.

Yama nguwaosi nraka, 3 Bathara Barunq, nguwaosi

samodra saisinipun, 4 Bathara Kuwera (Waisra-

wana) dewaning kasugihan (rajabrana).

b). Miturut serat-setat pahem padhalangan : tokapalanamanipun nagari, ratunipun ajejuluk Prabu Wisra-

wana utawi Prabu Dhanaraja (Dhanapati), putrani-pun Bagawan Wisrawa patutan kaliyan Dewi Lo-kati. Prabu Wisrawana utawi Dhanaraja (Dhana-

pati) punika ingkang dipun-cariyosaken abala

b ac ingah, tegesipun wadyabala campuran (campur-

anipun wadyabala manungsa kaliyan raseksa).

Dewi Sita (Sinta).

a). I\4iturut Ramayana abasa Sangsekerta karanganipunPujangga Walmiki, Dewi Sita sasarnpunipun kabo-

yong saking r,angka (Ngalengka) dhateng Ayodya,boten antawis lami lajeng dipun-pegat dening FrabuRamawiiayo (dipun-singkiraken saking kadhaton).

.' Serat Uttarakanda ugi mrabelakaken makaten.

b). Miturut serat Ramayana abasa Jawi-kina, Dewi Sita

sasampunipun kaboyong saking Langka dhateng

Ayodya, tetep dados Prameswari-nipun Prabu Ra'mawijaya, boten diPtm-Pegat.

Hanuman.

a). Miturut serat [Jttarakanda, sapunika Hanuman tak-sih gesang, sabab miturut serat punika (Uttarakan-

da), salaminipun Prabu Rama taksih kocap wontening mar-capada,_Hanuman boten i:adhe palas+,ra- Ingjarnan sapunika Prabu, Rama taksih kocap wonten

ing marcapada, liripun-: tiyang-tiyang taksih sami

ngucapaten - asma lan keagunganipun Prabu Rama,

milanipun Flanuman ingglh taksih gesang. Cariyospunika sampun terntu kemawon ingglh badhe pi-

nangph wonten ing salebetipun buku punika.

b). Miturut sertt Mayanghcra, Hanuman sampun pa-

last.a. Palastranipun Hanuman, miturut serat puni-

ka, ing jamanipun Prabu Jayabaya ing Kediri.

t2

6. SedanipunPrabuKresnalanpandawa.

a). Miturut serat Kalirrtatayq sedanipun pandawa. langkung rumiyin tinim[ang prabu Kresna. Inggih.leres serat punika mratelakaken bilih .eaanip"unPrabu Kresna kaliyan pandawa nunggil sadinten, ing_gi! punika samidene seda wonten ing salebetipu"nCandhisekar, nanging manjingipun ing Candhisekar- _ lan sedanipun, pandawa langkung rumiltintinim-bang Prabu Kresna.

b). ir'Iiturut Mahabharata, sedanipun habu Kresnalangkung rumiyin tinimbang iandnwa. S"d;;u;Prabu Kresna kasebut wonten ing Mosalaparwa(parwa ingkang kaping XVI ing serat Mahabharata);dene sedanipun pandawa kasebut wonten ingpras_thanikaparwa (parwa ingkang kaping XVII).

T. Beda inghang pinanggih wonten ing padhalangan.

1. Antareja.

Miturut padhala,rgan Sa/o, Antareja ugr apeparab An_tasena. Dados, paraga satunggal daioe osma Aol1ft. Nangingmiturut padhaiangan Ngayoja, Antareja lan Antasen, p"iit iwonten'wujudipun piyambak-piyambak, kalih_kalihipun sa-midene putranipun Wrekudara, nangilg sanes ibu. IbunipunAntareja asma Nagagini, ibunipun Antasena asma Urangal,u.

2. plnrkawantrun satriyaMrturut f,adhalangan Sala, panakawanipun satriya ca-

!fip* namung3;inggih punika: Semar., Garengtan p-efrufMiturut padhalangan Ngayoja, panakawarripun sahiya won-*1.n,, inggih punika : Semar, Gareng, petruk f* nugtrg. Irrgpadhalengan Banyrmas, Bagong diprrn wastani Bawor.

Amargi saking beda-bedanipun isinipun serat_serat ing-kang sami ngewrai cariyos ringgrt, swargi prof. Dr. poerbi_tjaraha wonten ing serar Kapustakan Jawi kaca LB1 mrate-iakaken makaten :

i3

- ..: ,.:,..;.,lii.li,r.|:::a:i-,:-. ,fii.. ,.

,,Kadospundi anggenipun tiyang,.l"*iit. :nlti" tui"g,r"g

manawi maos serat-serat wau sarana katandhing-tandhing.Kadospundi mantrftipun dene cariyos Jaryi dipun-c:rmpur

__ kaliyan cariyos Arab. Ingkang makaten punika saking ang-genipun badhe ndekek para dewa wonten ing sangandhapingpangageng Islam, para Nabi".

Alandhesan katrangan ing ngrnggrl punika, boten namaaneh manawi andharanipun panitra ingkang kawrat ing serat,,Sarasilah wayang purwa mawa carita" punika satunggal-kalih saged ugi pinanggih wonten bedanipun kaliyan serat-serat sanesipun ingkang sampun nate dipun-waos dening paranupiksa.

Panutuping aturipun panitra dhateng para nupiksa :

,,Sugeng maos saha sugeng nyuraos dhateng isinipun seratpuniha".

Puiworejo, Oktober7979.

Panitra

S. Padmosoe_kctjo,

L4

PURWAKA.rmbang. uripe manungsa.

Kang minangka baboning carita wayarlg purwa Indonesia ikuisine layang Ramayana lan Mahabharata, asale saka India.

Miturut katrangane wong-wong India, layang Ramayana lani\4ahabharata iku kalebu buku sejarah, lire : carita kang kamot inglayang loro iku biyen-biyene pancen kalakon temenan ana ing In-dia. Mandar ana kang mratelakake mangkene :

1. Nagara Hastina ing jamane Prabu Bharata sinrlbut nagara pra-tistana, dumunung ana ing sikile pagunungan Himalaya ingsajrone lembah Madya-desa saurute bengawan Gangga lankali-kati kang nempuri, yaiku kali Jamuna lan Serayu.

2. Nagara Indr_aprastha (Ngamarta, Amarta, yaiku nagarane ha-bu Yudhisthira) saiki karan Delhi.

3. Nagara Madra (Madraka, Mandraka, Mandaraka, yaiku nagara-ne Frabu Salya) saiki karan Madras.

4. Nagara Langka (Ngalengka, yaiku nagarane Rawana) saikikaran nagara Srilangka.

Miturut petrrngg sarjana India asma Rttmo PraSad, dumaclineBharatayuddha (paprangane Pandawa lumawan Korawa) saprenewis luwih saka 5.000 taun. sedane Bhisrna (Dewabrata) ing taui:3137 sadurunge taun Saka, murcane para pandawa ing taun B17gsadurunge taun Saka.

Sanilan carita wayang Ihdonesia- kang mina..gka babone la-:yang R-mavana lan Mahabharata: nangrng ora kok banpa Indo-rresia mung nedhak-sung.ging isine buku warna loro ikti. Ora m,ang-kono. Isine buku tvama loro iku d i o I a h dening para winasisIndonesia kang lebda ing babagan kagunan adiJuhung, nganti dadicarita wayang kang luwih dening edi-peni sarta isi pralambanguripe manungsa wiwit sadurunge lair. tumekane tinggal donya.saka -wasise bangsa Indonesia n g o I a h isine buku warna loro iku,wong-wong India dhewe nganti padha pangling, ora ngira babar_pisan yen carita wayang Indonesia iku salugune g u b a h a n isinelayang Ramayana lan Mahabharata.

15

Lakon- carita wayang Indonesia iku ana pirang'pirang puluh

warna. Lakon siji karo sijine katone kaya bedq amarga bedapara-

ga-paraga kang kocap ing sajroning ca4ta; lan uga beda caritane'

Nanging sdlugune su'rasane padha bae, yaiku padhadene nggarrF

barake uriping manungsa wiwit sadurunge lair tumekane tinggal

donya. Awit saka iku, carita rvayang ing lakon siji karo sijine sok

dipepindhakake ,,Kaya ruruh lumatr lan kurebe, dinulu seje rupa-

ne, ginigit padha rasane".

Ora mung lakone wayang kang isi pralambang. Wong kang

nanggap wayani, dhalange, wayange lan kabeh ubarampene uga

padha isi pralambang. Mangkene :

1. Wong kang nanggap wayang, pepindhane Hyang Maha-

widdhi.2. Dhalang = Trimurti.3. Wayang = Para titeh.4. Kelir = akasa (langit).5. Debog = bantala (bumi).

6. Blencong = surya-candra lan lintang-lintang.7. Gamelan = busananing urip, kabutuhaning manungsa

(Sandhang-pangan, kasenengan lsp.).

. Tumrape manungsa :

1. Wong kang nanggap wayang' pepindhane Sang Hyang

Atma (Jiwamng manurr$sa)-

2. Dhalang -cipta-esir, ya cipta esiring manungsa.

3. Wayang = napsuning manungsa kang pecah dadi pan-

ca{riya-' 4. Keli' = angen-angening marlungsa.

5. Debo-g = raganing manungsa.

6. Blencong =- ptu-*, (keketeging jantung kang dadi.

tqndhaning uriP).7. Gamelan = kabutuhaning

FmBm, kasenengan lsP-).

$/ondene :

uripe manungsa (Sandhang-

1. Kothak (wadhah utawa papan pasimpenan wayang) =sangkan-paran (sangkane titah lan paraning titah sawise

16

tinggal donya).2. Gunungan utawa kayon = nggambarake urip. (Kayon,

saka tembung : khayun = urip).3. Cempala = nggambarake jantung.

4. Kepyak = lakuning getih.

Lakon kang dicaritakake dening dhalang ana ing pagelaran

wayang, emt'rrh lakon apa bae, urut-urutaning carita ajeg padha

bae, mangkene :

1. Jejer (pathet nenem) = nggambarake getering cipta.2. Kadhatonan, Sang Prabu tetemon karo Sang Prameswari,

nggambara.l:e manunggale cipta karo rahsa dadi kars4 ya-iku kaisa nedya nganakake turun.

3. Paseban jaba, nggambarake lairing jabang-bayi-

4- Bodholan (budhaling wadyabala), nggambarake polahebayi.

5. Jejer Sabrangan, nggambarake bayi wis mundhak gedhe

(dadi bocah) v,iwit darbe pepenglnan.

6. Perang gagal (perange wadyabala kang kasebut ing ang-ka 1 lumawan wadyabala ing angka 5) durung ana pe'pati, iku nggambarake bocah kang durung diwasa du-rung bisa meper pepenginane ngendhaleni kamurkane.Satebare perang gagal banjrrr gtrfti pathet sdnga.

7. Jejer pandhita dipurruakani gara-gara, bambang (satriyanonoman) ngadhep pandhita, nggambarake bocah wisgedhe, tinarbuka atine kapengin nggilut kawruh ngangsu

ngelmu, kanggo sanguning urip ing sabanjure.

8. Adegan ing madyanir,g alas : danawa 3 (lan Togog, 16a-

kadhang karo Saraiti;. Aias iku pmlambanging pepe-

tu$ (petengtng iti1, danawa 3 rrggambarerke watak ang-

kara-murka kang njalari petengrng ati. Sang Bambangkepethuk danawa 3 iku, satemah dadi pancakara kangdiarani p€rang kembang, wasanane darrawa 3 iku matikabeh. Iku nggambarake nonoman (pemudha) kang wi-wit bisa ngerrdhaleni kamttrkane, amarga wis nggilutkawruh ngangsu ngelmu.

Salebare perang kembang banjtrr ganti pathet ma-

L1

- '.,,".:,'...

nyura. Tembtmg ,,manyura" ikri:-iiate saka temu-ung

, Jawa'kuna ,rma5rura", tegese : merak (araning manuk)'

-,. .' -Diarani paihet-,,ma5rura"' (merak), jalaran pathet iky

kanggone ing waYah ,,Perak'esuk"'9. Adegan warna-warna, iku nggambarake ngaurip ngalami

lelakon maneka warna, kayata : bungah-susah' mujur-

\ojur, begia-cilaka, asor-jaYa lsP'

10. Perang brubuh mawa gendhing sampak, Ratu kang ka-

sebut ing jejer sabrangan sawadyabalane teka ing nagara

kang kasebut ing jejer kawitan (ing angka 1)' satemah

dumadi perang amuk-amukan (perang brubuh)' Wa-

sanane wadyabala saka sabrang saratune pisan sirna

gempang tumpes-tapis. I\4anawa ratune iku malihane sa-

triya utawa malihane putri, banjur badhar dadi rupane

kang sajati.

Kang mungkasi perang brubuh iku yen ing jamane

Pandawa mesttriBhima (\i'rrekudara) yen ing jamane Pra-

bu Rama mesthi Hanuman' Bhima lan Hanuman iku

sinebut Bayusuta, tegese : anak angin, maksude : angln

cilik, yaiku : nap:6 (ambekan)' Tandange Bhima utawa

Hanuman sajrone perang brubuh nggambarake napas

kang ngukut sakabehe pancadriya nalikane manungsa

n galami sekarat (sakaratilmaut)'

1i. Kumpule para Ratu (sarta para rajaputra) kang kasebut

ing jejer kawitan (ing angka 1) ngendikakake lega lan

mareming panggalih dene ryis bisa mbrastha rubeda'

- satemah ing *barri,,," bisa ngalami tentrem-ayem' Iku

ngEambarake manulgsa tinggal donya kanthi tentrem-

(Indc,nesia : meninggal dunia dengan terrang|' arnarga

wis kalis lng sawarnaningrubeda'

Andharan ing dhuwur iku salaras karo kang ka-

seb.rt ing layang Wedapurwalac pupuh Dhandhanggula

lan l\{ijil, mangkene unine i

Dhandhanggula.

1. ,,Rasa dadi slireng Hyang" (1) hartati (2), wasitane (3) para

i8

2.

,

4.

5.

6.

7.

hawiswara (4), salwir (5) kang kawuryan (6) habeh, jroningkang buwanagung, hang humlendhang ingkang humrincing,my.ang hutu walang-taga (7), gulma (8) lata (9) lung-lungtarlen muhung rasaning Hyang, ya Hyang Suksma sumingiting rasa dadi, uriping tribawana.

Parandene pilih kang udani (10), nadyan inghang lumaksamangripta (11.1, tangeh wruh witing lzadaden, dening datandumunung, ngand6,l ing tyas yen Hyang Sulz'smadi, nartanimring hang ngripta, dene wignyandulu (12), lan aiyworangganda myarsa, t6mah manghya kumawawa murweng ho-

wi, tan lyan sing purb.aning.Hyang (13).

Lawan dahat kadOrAng marsudi, wit sidyaning wardatasupadya, dadya darsana (.14) in1 t€mbe, ring pra sewaya-sunu(15), kang ngostawa (16) reh wasitadi, dimen saya widada,

tyas mnrdawa mardu (17), myang mangka pambirat (18)ha"da (l9),kang supadya ayua andadra mawrddi (20) maweh

ruw1ding driya.De hang pinet pindltaning pambudi, pralampim (21) trapinghalbpasan (22), yasaning Sang pratameng (23) reh, kanang(24) wus st.trurawung (25), maratani sanuswa Jawi, mangkalangdn winahya (26), pasamuwan agung, winastanan wayangpuru)a, hang rinipta sing carma (27) sato ingukir, inardng.geng Prodangg'1 (28).

Wiwarahe pra.porameng hawi (29). wadining rat ye.ha kangwinddlur, dhinapur munggwing paramen, dimen tansahdinulu, mring sanggyaning sewaya-siwi (30), marmanta ra-

.sakina,; wosing wasitayu (31), ywa kOtungkul anupihsa (32),miweh herup (33) warnqning carrna cinawi- (34), molah nenghOEdliran.

Sing karsane KangjOng Sunan Kali, kang mangipta rehingwayang purua, ineka miring u)arnane, wit sahing sarak Ra-sul, yen winangun methoh (35) sinirik, laranganing agama,

tinAt|,ph4n mAhruh padha lan sinip€n brahala (36), miu,ohhadya nintbah arco mangran wcrni, tan dadi Islamira.

Nangtng emnn yen nora linuri (37), awit iku ydhti caritanyqlbluhur hang ndrahahe, para Nata sadarum (38), satolatah ing

I9

8.

nusu)a Jawi, trah-tumrah prapteng manghya'(39), sin'g pur'

wa ing dangu, manyanta hddah ingandhar, nging ywa hongsi

" andrah s arah in g. N ab i, d qdy a riniO t en_E c affn &

Mrih car*ma sagung- hang nupehsi (40), sing wasise Sunan

Kaliiaga, winor raEa panganggite, sinamar +nyang dhinapur,

wOwayangan tinrap ing h1lir, sinolahhen ing dhalang, ri-

ntngga pinangng, nawung lahone hawarna, suwadine iku

dadi wasitadi, woding hawruh kasiddhan (41)-

Purwa-madya --myang wasana titi, racutane (42) prapteng

sangkan-paran (43), turut'runtut nora cewet (44), lair-batin

hacahup, wus neng wayaig winarneng le|lir, marma ingaran

wayang, w€wayangan tuhu, ya wayanganing iiwangga (45),

nora siwah'sasolah saplhk nyeplisi (46), tuhu darsana tama'

Manghana ta wuryaning wcwardi (47), dhihin sahing ing ia'gat gAhran, winijang siji'sijine, kang nanggap wayang ihu,

scjatine Hyang I\{ahawiddhi, kAlir iku aka-sa, d6bog bantala-

gung, balenconge surya-candra, de hang daclf dli6dhalig ikuTYimurti, wayarlg sanggy aning titah.

Kapindhone tumraping sujanmi, kang ananggap wayang

Sang Hyang Ahna, k6kelir ang6n'angdne' raga g6d6bogipun,

dh6dhalange ihu cipta'sir, balenconge pramana, wayangira

napst!, pOncar dadi pancadriya, hang pradangga mangl?a

busananing dltri, marmcnt a S ang Hy ang Atma

Kang ananggap duk durung ana sir, mosik liana budi pan-

culriyo, kang ana mung atma tlhewe, hang ananggap mung

minggu (48), tan naruwe tan amahoni, praptane bangun

*iiig, wayang pirang- brubuh, $haning ihiar bubarln,

kang ananggcp -ani*tg har i anampani, pamitane Ki dha'

lang.

De:nirarsa umantuk mring panti, pan mangkana purbaning

Hyrsng Atma, dennya misik mr:ng ciptane, muhung sapiscn

rampung, harcanira wus hasrah maring, Sang llyang rasa'

pangraso, mosihing tyas tuhu; saharsane Sang Hyang Cipta,-ata-iyu

Hyang Atma mung nguningani, prapteng wehasing

gCsang-

10.

11.

12.

13.

20

14'. Kang waspada pandulzing dumndi, y?ihti lzadi lahune Kidhalang, duh arsa mulyeng wismane, iya lzudu kapangguh,mqing hang nanggap inglzang njaluhi, lalakon sorenira, dad.ibisa jumbuh, mulih hadya wiwitanya, lah rosakna sagunganalz-putu ntarni, rarase kang sabdarja.

Katranganing tembung-tembung kang dikurung : 1Sangkalan taun 1846. 2 Gula, legi, sasmitane ternbangDhandiranggula. 3 Pitutur, rvewarah. 4 Katon. b Sakabehe. 6Katon. 7 Sakeh kewan gegremetan lan rumangka:rg. B The-thui.,qlan. 9 Wit rambat. 10 Ora angger wong sumurup. 11Kang tumindak ngarang. 12 Bisa ndeleng. 18 panguwasaningPangeran.

"14 Tuladha. 15 Sewaya (siwaya) = anak. Sunu =

anak. 16 Ngaji-aji ? 17 Alus ngresepake. 18 Kanggo ngrlang-ake. 19 Pangangsa-angsa, kamurkan. 20 Mundhak-mundhak.21 halambang. 22 Uwal sakzt bebandaning donya. 28 Kangpinunjul (linuwih). 24 Kang (sing). 2b Wis gambuh, wis ku-lina. 26 Diwedharake, dibabar. 27 Lulang.28 Gamelan. 29Wong kang pinunjul ing babagan ngzuang, pujangga. B0 Se_waya (siwaya) = anak. Siwi = anak. 31 pitutur (wewarah)becik. 32 Ndeleng. 33 Milu katut. 84 Walutang disungging(dipulas). 35 Raine katon kabeh, madhep mzrngzuep, kosok-baline : (ra.ine) miring. 35 Reca lsp. kang sinembah-sembah.37 Linuhrrrake, dimulyakake, dilestarekake kanthi pangaji-aji. 38 Kabeh. 39 Turun-tumuiarn tekan saiki. 40 Ndulu. 4lKalepasan. 42 Ringkesane. 43 Sangkane titah lan parane titahsawise mati. 44 Ora ana'kekurangane, ora gothang. 4E Jiwalan angga, rokhani lan jasmani. 46 Padha trep. 47. Tegese,

Miiil.,

Kaping telu kang winarneng hawi, rarosing l6lakon, wit Kidhalang arsa nglahokahe, rehing wayang winarno, ing k6lir,keng ananggap mangsit, numrih lahcnipun.Kahi dhalang dupi uus nangpi, amur:weng l6lakon, d,yananata saupahartine (1), tan antara habeh wus mirant\ pra_dangga rinahit, wayange pinanggung (2).

1.

2.

2L

3. Minggwirtg hAfir finrap kanan-hering, gAgunungan manggon''""ii irayaning kllir ngegla dhewe, ya ingaran kayon hha'

i}i i*iiyrn" Ki dhabte linggih, sior balencong mung*uh

(3).

Balenconge wus murub dum1ling (4), mubyar padha ^ibyor'-

oiotoni @ nanOu, sunare, katon c6tha saananing hdlir' Kidhalang tutmuli, mining amanunghu (6)'

Ngesthi lahon hang arca dnghit, ing saratri kono' samantara

fil ius hacahup nibeh, datan hewran mring solahing ringgit'

sigra amiwiti, prodangga tinalry 6}Bar€ng lawan hdkayon pinusthi (9), linolos lon-alon' nulya

iij6, ipo lillahone, upamane lakon Mintaragi, ya ing Suranadi

(10), kang kocaP rumuhun (11)'

Sang Hyang Indra inghang minangha wit, addging l€lahon' ya

*aigkino -prapto-ng

sabaniure, kadhatonan myang pweban

jawi, sabrangan tanapi' aprang gagal laiu'

Pandhitanan prang h€mbang tumuli, sampah tanc4p hayon'

bali ana ing Kairuiran moneh, aran pajar-ulihan iyeki, lahon

kang amulih, lawan jdidriPun-

Tan antara kinuhut kang inggit, myang salwir Dirantos, wus

tinata den ulihh\n habeh, hali marang asalira nguni, baki dha'

leng pwnit, mulYeng wismaniPun'

Pulin kari kcng anunggap ringgtt,lir kang kucariyos, ya rnang'

kana ihu suwadine, kang dhinapur l\hkon sawdngi, addging

ngauip, wiwiting tumuwuh.

Ya iniaran purwa'madya tiwin, wusaneng l6lahin, l€lahone

ironirg urip kiye, wiwit lair-turnCizantng patt, mgnghene hang

wardt, aiwit i6i6riPun.Pathil nOn1m rasaning dumadi, sahing sakarongrory lo:dhatonan yciku t}gpse, rahsa kumpul neng gwagarba wibi'

gya'poseban iawi, iku t€g€siPun.

Jabang-bayi wus leir neng iaui, Sabrangan kacriyos, bayi uwis

tumaighir kcrsane, darbe mosih sabarang lzapengin, prang

gagal k ang arti, tumanghaing napsu.

Myang mimangun biraining budi, barang kang haraos, ironing

4.

5.

6.

8.

10.

11.

12.

13.

14.

22

15.

tyase tan kalawan sareh, isthaning reh bambang.angulati, sa-

esthining kapti, tan h€na sinayut (12).

Prapteng margi kQpOthuh rasihsi, mangrangsang hrura ngrok,angalangi Sang Bambang harsane, nging Sang Arya mOksadring mb\k pati, rasiksa ingungsir, ring prang sirna larut.Nanging ileu tan ana pdpati, lire lzang manghono, lag5ta m4m-p€ng habeh kar€pane, pancadriya durung ana gempil, pamapuspa lagi, med€m nawung rum-rum (13).

I$babar ganda mamrih maratani, lumaruneng ron-ron, sa-bubare prang gagal pathOte, salin sanga prapteng t€ngahw*ngi, hayon malih nlijil, sahddhap dhinaut (14).

Gya pandhitan wayah tingah wdngi, lire yuswaniig wong,ya wis tdtgah tuwuh ing wancine, ya ing kono barang hanghinapti, rarase wus salin, san.a awas-emut.

19. Dyan prang hembang u)us ana p4pati, tdg1se lamun wong,wus huwawa nayuti napsune, pan wis wiwit bangkit amateni,pancadriya hang mrih, durlaksaneng halbu-

Dupi prapteng wanci lingsir ddngi, rarose ginantos, ingarananpathit ffnnyurane, lah ing hono upamane.janmi, wus anon-dhang sakit, apCrah ing lampus.

Dyan prang sampak fthaning ra"sflhsi, saktng sabrang angroh(15), angrdrayah ngrabaseng prajane, kang wus litmrah 16-

I ah o n in g r inggit, W rd ii o d ara d adi, p a mu king prang-p up pth.

Riwut ngrampAk marwoseng rosiksi (16), wuru'prang rir\m-pon (17), tan antara buta sirna habeh, tanpa sesa dening

Wanciiira'wui prapteng byar Cnjing bubar tanceb hayoq iyaihu kulup uparane, wong- wus'krasa san1it hang s€sah:it,prapteng sakaratil, hat€rak rtndhu (1g).

.

Gora-godha mrih sosarin1 pati (20), ngmyah angyhroyoh, yenhalepyan tan tOkeng hajaten, Brataena hang mungkasi jurit,ya Sung Bayusiwi, tdg€se punihu.

Bayusiwi iku anlin cilik:, nungguh angining uong, iya napaswuwus pradikane (21), ya-ing hono jroning saharati!, napaskang mungkasi, mtntng ttmah lampus (22)"

16.

17.

18.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

23

26.

27,

28.

Dene path6t pathohaning gdndhing, rarasing ldlagon, haping-

tllu siratri saline, sore pathdt n\nlem han lumaris (23), prap'

teng t\ngah wdngi, pathdt sanga hulup- -: . - :

Manyurane wus meh gagat enjing, iku mungguhing wong, ing

sajroning urip hita kiye, iya uga pinerang dadi tri, anom

atanapi, ing satengah tuwuh.

Nulya tuwa ngardpahe pati, ingkang wus hatongton, sayek'

tine ya sdlin rarose, pra nungkara (24) -s_aydkti

wus nampi,

larasing hang wardi, manghya Lflng winuwus.

Kayon ingkang winangsulan malih, sajatining batos, ya ba'

boning hang dumadi kabeh, marmanira sadurunge ringgit,

m|tu aneng hdlir, hayon kang rumuhun (25)-

Ing sawOngi winLtoklzdn ping tri, wit harya pasAmon, yen

lakone ing dumadi hiye, iya nganggo purwa-madya tuwin,uasana hang wardi, miitu urip lampus.

Kang murwani rniwah lzang mungkasi, ya mung hhayun kc'yon, gaj|g uwis ana b\bosane, hakang mbarip adhine wuragil,

iyta iku urip, neng ngarsa myang pungkur.

Katranganing tembung-tembung kang dikurung : 1 Pasadhi-

yan (rerenggan, prabot-prabot lsp). 2 Ditata jejer-jejer kiwa tengen

ana ing kelir. 3 Pantes banget. 4 Gilap, sumorot, gumebyar. 5 Su-

morot, sumdnar. 6 Melengalie cipta, mangesthi kala-wan puja sa-

raadi. ? Durnadakan banjur. 8 Ditabuh uyon-uyon ngarepake jejer.

9 Dicekel l0 Suralaya. 11. Dhisik. 12 Dipenggak, dipekak. 13 Gan-

da wangi. 14 Dijabut, dicabut. 15 Nempuh- 16 Milara buta. 17 Pe-

rang remuk-rinemuk, per_alg amuk-amukan. 18 Njoged karo mla-

ku. 19 Ketaman panggodha. 20 Ganggu-gawe ambek-sawenang-

wenang suF,aya patine kesasar. 21 Tegese, malmane. 22 Mati- 23

Tumindak. 24 Pxanupiksa: 25 Dhihin, dhisik-

Penget.

1. Wayangan (nanggap wayaug) kudune ditindakake ing wayah

bengi, wiwit jam 21.00 bekan jam 06.00 esuk (wayah byar).

Jam 21.00 - jam 24.00 gendhinge pathet nenem' jam 24.00 'jam 03.00 pathet sanga, iam 03.00 - jam 06.00 pathet manyu-

ra.

24

29.

30.

31.

2.

3.

Wong-wong kang.padha nonton wayang kudune rnapane anaing saburine kelir, alep-arepan karo dhalang, dadi kang kadu-lu dening.wong-wong kang nonton ayang-ayangang rrayang.Manarva caritane wis rampung,- sadurunge tancep kayon,dhalang ngetokake golek, dijogedake. Iku maksude, dhalangprentah alus'marang wong-wong nonton : ,rG o I e k a n asurasane carita kang mentas diandharake".

25

BAB I. PARA DEWA.

LayangJayang kang ngemot sarasilahe para dewa, katrangane

layang siji karo sijine ora mesthi padha' Tuladhane :

I. Layang Kanda.

Adam peputra Sli lan sapanunggalane, Sis peputra Anwas

lan Anwar (Nurcahya). Anwas nurunake para manungsa, para

Ratu lan para Nabi. Anwar peputra Nurasa, Nurrasa peputra

Wenang Lan T\tnggaL Wenang peputra Sambu kang uga sinebut

Bathara Guru. Lan sabanjure-

Manihmaya dipratelakake jinising iblis kang uga sinebut

Idaiil.

II. LaYangPurwakarida.

Adam pep.tra Sis lsp., Sis peputra Anwas lan Anroor (Nur-

calrya). Anwar peputra Nurrasa, Nurrasa peputra Wenang, Wenang

p"plto Tunggal. Tturggal peputra papat, yaiku : Puguh (Togog)'-f

inggu, g ( Semar), lLanan (Narada), S amb a (Bathara Guru)'

II[. Layang Arjunasasrabahu.

. Adam pepuira Srs lsp., Sis peputra Anwas lan Anuror (Nur-

cahya), Anwar pepuha Nurrasa, iriurrasa peputra Darmajaka lanWenang kang uga apeparab Wening dening weninging cahyane'

Wenang (Wening) peputra Tunggal, Tunggal peputra Bathara

Maya (Semar) lanBathara Manik (Ba*raraGuru)- . '

IV. Mahabharata

Bathqra Brahma peputra : I Marici, 2 Angguas. 3 Atri, 4Datri, 5 Widatri, 6 Manu, 7 Dharma, 8 Pulastya, 9 Pulaha, 10

Kratu, 11 Stanu, 12 Dahsl,13 Bhregu lsp.

Hyang Marici peputra Maharsi Kasyapa (Mahami ng haswar-

gan). Hyang Daksa peputra akeh, putrane puhi 50. Putri 50 ikusing 10 kagarwa Bathara Dharma, 27 kagarwa Bathara Candra,

13 kagarwa Maharsi liasYaPa.

26

Putri 13 garwane Maharsi Kasyapa. yaiku : 1 Aditi, 2 Diti,3 Danu, 4 Kala, 5 Dana5ru, 6 Sinhika, 7 Krodha, 8 Prada, 9 Wiswa,

1O Kadru, 11 Kapila, 12 Muni, 13 Winata.

Nanging miturut Adiparwa abasa Jawa-kuna, garwane Maharsi

Kasyapa ar.a 14, yaiku : 1 Aditi, 2 Diti,S Danu, 4 Aristi, 5 Ana-yusa, 6 Kasa, 7 Surabi, 8 Winata, 9 Kadru, 10 Ira, 11 Tamra, 12Mregi, 13 Krodhawad,a, L4 Parwa.

Adiparwa abasa Jawa-kuna nyebutake : 1 Dewi Aditi peputraaditya rolas. 2 Dewi Diti peputra ditya (jinise raseksa). 3 Dewi Da-

nu peputra danawa utawa danuja, uga jinise raseksa (Danuja = lairsaka Dewi Danu. Ja = lair). 4 Dewi Aristi peputra widyadara, jinise

dewa. 5 Dewi Anayusa pepufua asura, jinise raseksa. (A = ora, du-du. Sura = dewa. Asura = dudu dewa, yaiku jinise raseksa). 6 DewiKasa peputra raseksa. 7 Dewi Surabi peputra Rudra sawelas lanlembu. 8 Dewi Winata peputra ratuning manuk kang karan Arunalan Garudha. 9 Dewi Kadru peputra naga (kayata : Naga Sesa,

Naga Basuki, Naga Taksaka lso). 10 Dewi Ira ora kascbut putrane.11 Dewi Tamra peputra tetuwuhan (wit-witan). 12 Dewi Mregipeputra : pisaca, gana, bhuta, kumbhanda lan putana (kalebu jinisegandarwa, raseksa). 13 Dewi Krodhawasa peputra kenya sapuluh,

ana kang a^sma Sarama ditrimakake marang Pulaha (iki sing nurun-ake asu, kayata *, i*g karan Sarameya = tegese ; turune Sara-

ma). 14 Dewi Parwa pepuha gandharwa (furu ngidung ing Kain-clran, daCi dudu jinise gendniwo utawa jinise memedi kang awujudraseksa).

Kang sinebu',, Ailitya rolas putrarie Dewi Aditi, yaiku :1 Da-

tri, 2-Miha, 3 Ariyanarnan, 4 Indra uta*a Sa}ca, 5 Baruna, 6 Ang-sa, ? Waga, 8 Wiwaswat -urawa Surya, 9 Pusa, i0- Sawiti, 11

Twa.stri.l2 Wisnu.

Sarasilatre para dewa kang kasebut ing buku-buku padhalaing-

an, sirrg akeh-akeh mirib karo kang kasebut ing layang Parama-yc[a. yaiku mangkene :

27

SILSILAH I :;

PARA DEWA MITURUT LAYANG PARAMAYOGA.

Kabil lep.

Aawe (Nurc.hya)

Pruemi'ePama

Keakaput sPritajala

D€wi Tiksna{a6

CabrrymaCahrrbuis

Winata

AdiKarpa

Xowe

Ludm

Dam6tuti

DewmjaliD*i Ssti

Devi Saci

Dewi wimci

Dewi SFoy

Dewi Swati

Dewi Rmati

Dewi

Dewi S.ilatsEit

Dewi Sri S.tyawma

28

B&i Satya

Mmiknaya (Batie Guru)

S@bu

Broa

Indn

Bryu

Wi!au

Kqls

t=-LQ-Mahaaer:

Wtohspati

Aloqi

S.kn

Yati

AnMt6naga

Anetabogs lsp.

3il ea

Dewi Sdggui

Heruaya

Dewi Gsgga

Hyag BanaRmapawaRuayadi

6opu Anggaja.li

Aji Sakr

Ismaya ($8il

Surya

CedE

KureF

r@hNoJfX-";o" !

1. NABI ADAM.

Nabi Adam garwane asma Dewi Kawa, peputra 82, kakung41 lan putri 41. Putra 82 iku kang B0 miyose loro-loro dhampit(kakung-putri). Sing miyose ora dhampit mung loro, yaiku Sl's IanHunun.

Sis iku ora miyos saka guwagarbane Dewi Kawa. Rab duma-dine Sis dipratelakake ana ing buri.

Ing ngsor iki urut-urutaning miyose para puh.ane NabiAdam. Sing saangka (sanomer) ana asma loro, ateges miyose dham-pft (kakung-putri); asma kang ngarep kakung, asma kang buri pu-tri-

1. Kabil (Kain) - Alimah.2. $abil (Abil) - Daminah3. Israil (Abduilah) - Sarirah.4. Israwan (Abdurrahman) - Onah.5. Basradiwan (Abcirrlkaris) - Dayunah.6. SrS.7. Yasis - Ngawis.8. Sesan - Ngais.9. Yasmiyan - Ramsah.

10. Yanmiyan - Yarusah-11. Suryan - Siriyat.12. Amman - Mahas.13. Kayumarat (Kayumuf,rr) - Indunmaras.14. Akjuja - Makjuja.15. Lata - Ujya.16. Harat - llaruti.L7. Danhab (Kawakil) - Danhabah (Khawokhiyah).18. Bantas (Asmakil) -:: Slntisati (Asmakiyah).19. Sus (Asmail) - Susiyah20. Jamrud ( Mdkhail - Jamrudah (Malkiyah).2L. Ajurut (Tamkail) - Ajmdah (Tamkiyah).22. Adna (Yahnail ) - Adinah (Yainah).23. Harna (Harnail) - Harniyah).24. Salnal - Samiyah.25. Ngawar! - Ngawiyah.

29

35.36.3?-.

38.39.40.4L.42.

26.27.28.29.30.31.32.33.34.

Astail - AstiYatr.Nurail - NuriYah.Nuhkail - NuhkiYah.:Nukail - NukiYah.Sarkail - SarkiYah.

Karail - Kariyah.Dujail - Jujiyah.Katail - Katiyah.Arkail - Arkiyah.

Mrihkrail --'MrihkriYhh.Ardabbil jArdiyah.

Sannail - PaniYah.- .

Sujail - PujiYah.Salsail - SalsiYah.Sahnail - SahniYah.

SITI HUNUN.Sahalnail - SahalniYah.

Para puhane Nabi Ad-am kang padha miyos dhampit iku

kahanane yen kakunge rupane bagus, putri dhampitane ayu

rupane; manawa kakunge ala rupane, putri dhampitane iya arupa

ala.

2. SIS..-r,o .rric nonrrtir kan ;abenBareng Dewi Kawa wis peputra kaping lima kang saben-t

miyosdhampit,dadigunggungingputranekabehwisanal0,ka-kunE, 5 lan putri 5, Nabi Adam tuwuh ancasing parrggalih nedya

njodhokake putra-putrane. Karsane, putra kakung kang bagus ru-

pane nedya dijodhokake karo putra putri kang arupa ala; dene

putra kakung kang ala rupane nedya didhaupake karo putra kang

endah ing wama. Kanthi cara marr$kono, ora !ral'.al a;ra putra ka-

kung kang jejcchoan karo putra putri barengane lair (dhampitane).

Nanging karsane Nabi Adam njodhokake kanthi care mangkono

iku ora disamjuki dening Dewi Kawa. Karsane Dewi Kawa, putra

sing bagus dijodhokake karo putri sing ayu, putra,kang ala dijo-

dhokake karo putri kang kuciwa rng wama, supaya bisa satimbang

kahananq.

Amarga benceng karsa, Nabi Adam karo Dewi Kaw-a banjup

padha regejegan. Wasanane Dewi tsawa.ngandika : ,,Late-lare

punika sami lair saking guwa-garba kula, milanipun ing babagan

p*upu kemawon ingkang gegayutan kaliyan lare-lare punika,

iu"',u"rr"rrg kula langkung ageng tinimba'g wewenang jengan-

dika".

Nabi Adam : ,,Sanajan bocah,bocah iku padha lair saka

guwa-galbamu, nanging salugune. kabeh iku anakku; dene kowe

3U

mung minangka dadi wadhahe ".

Dewi Kawa ora pracaya marang ngendikane Nabi Adammangkono iku- Awit saka iku.sakarone banjur padha ngetokakeAsrar (rahsa), diwadhahi ing cupu-manik dhewe-dhewe, nulipadha bebarengan nenuwun marang Gusti Allah. Sawise sawa-

tara lawase, cupu loro iku padha dibukak bebarengan, dipriksaniisine. Rahsa kang dumunung ana ing cupune Nabi Adam agatra

bayi, nanging mung awujud ragangan bae; dene rahsa kang dumu-

nung ing cupune Dewi Kawa isih ajeg awujud getih. Jalaran saka

iku, Dewi Kawa banjur manut-miturut marang karsane Nabi Adamolehe nedya njodhokake para putra.

Kocap gatra bayi kang dumunung ing cupune Nabi Adamdumadakan ketiban kudrat iradating Allah, satemah banjur ga-

nep saranduning awqke. Kulit-daging, getih, sungsum, bayu lsp.sempurna tanpa kuciwa, tumuli cahya nurbuwah kang dumu-nqng ing larapane Nabi Adam pindhah marang Jabang-bayi iku.Bebarengan karo pirrdhahe cahya nurbuwah iku Nabi Adem an-

tuk sasmitf,ning Allah supaya jabang-bayi iku dip&ingi asma

S I S. Ing layang Jitapsara, S I S sinebut Sang Hyang Sita.

Ora antara suwe dumadakan ana prahara gedhe. CuprrmpiLkabuncang ing prahara, tibane ditampani dcning Malaekat Nga-jajil.

SIS, pqtrane Nabi Adam kang angka 6 iku, bareng wis di-wasa, pinaringan jodho widadari dening Gusti Allah, asma DewiMulat.

Kacarita I\{alae-kat Ngajajil wis ngreti yen tedhak Adart ki-nasihrin deriing Allair, inulane ilheweke darbe pangengkatt iuun-turune bisaa manunggal karo tedhake-Nabi-Adam, supaya bisa

nuranake para ratune manuugsa; Awit saka iku anake wadonkang aran Dlajah digawa'menyang padunungane Sis ing Kusni'yanialebari. Safukane ing padunungane Sis, sarana kaseiiene,Ngajajil bisa malihake rupane fiU;atr padha karo Dewi Mulat.Garwane Sis kang salugune, yaiku Dewi Mulat dialing-afingi

dening Ngajajil sarana aji-aji kang diarani pangabaran; dene

Dlajah kang rupane wis padha karo Dewi Mulat dikaf,onake.

31

Sis, nalika priksa Dewi Mulat pindhan, kinira garwane dhe-

we, mulane tumuli sinanggama, satemah nutpah tumurun lan

manjing ng talanahane OGan kang apindha 'warna Dewi Mulat'--

Bareng Ngajajii sumurup yen nutpah wis tumurun, Dlajah tu-

muli digawa mulih menyang kah5'angane, dene Dewi Mulat iya

banjur dikatonake maneh.

LetsawatarasasiDewiMulatnggarbini.Barengwistekanleke, marengi wayah julungkembang (bareng karo pletheking

srengenge), jabang-bayi mbabar hembar, sing siji awujud boyi

sampurna, kakung, sijine awujud cahya. Ing dina iku uga mbe-

neri wayah julungcaplok (bareng karo suruping srengenge), anake

Ngajajil kang aran Dlajah iya nglairake, nanging ora awujud jabang-

bayi, mung awujud asrar (rahsa) wamane sumorot' Asrar iku

dijupuk dening Ngajajil digawa menyang Kusniyamalebari, kapan-

jingake ing, putrane Dewi Mutat kang awujud cahya. Pamore asrar

karo cahya iku banjur dadi bayi kakung, nanging isih kalimputan

ing cahya kang ora kena ginrayang. Bayi loro iku padha diparingi

asma dening ingkang eyang Nabi Adam. Bayi kang laire sampuna

pinaringan asma ANWAS, dene kang laire ing sakawit awujud

cahya pinaringan asma ANIVAR.

3. KABIL.Kabit i<ang uga apeparab Kain, ptrtrane kakung Nabi Adam

kang tuwa dhewe, tindake balget mursal' Ing sakawit Kabil

mbangun-turut marang karsane ingkang ralna, gelem dijodhok-

ake karg.Daminah kang lair.e barcng karo Abil (Habil). Putri kang

miycse bareng karo Kabil yaiku Alimah. hang banget sulistya-ing

warna,.wis dijodhokake dening'Nabi' AduT karo Abil (Habil)'

Amarga darbe melik marang Alimah kang ayu rt-rpane, Kabil

mentata mrajaya Abil. sawise Abil pala.stra, Kabil tumuli jejodho-

an karo Alimah, dene Daminah banjur dipegat.

Miturut layang Kando, sawise mrajaya Abil (Habil) lan ngalap

Alimah, Kabil banjur dadi murice /b,ls kang nga\u Gusti Allah lan

ajejuluk Manikmaya. Kabil dikon menyang Bumihaca dening Ma-

nikmaya. Ana ing Bumikaca Kabil darbe anak loro, sing siji wacion

arun Daliyalz, sijine lanang ** Dabil. Miturut buku iku, Nabi

32

Adam darbe putra a-sma Kalleah wis seda, tilar putra putri siji ape-parab Hapiyah. Pamburine Daliyah kagarwa Nurcahya, dene Ha-piyah dadi sisihane Dabil.

4. ANWAR (NURCAHYA).

Layang Paramayoga mratelakake : bareng wis diwasa, Anwaskarem ulah ngelmu rasaning agama, dene Anwor sengsem ulahtapa-brata.

Anwar prasasat ora kendhat tapa-brata ana ing papan-pang-gonan kang sepi sarnun, kayata ana ing alas, ing gunung utawa ingguwa. Kajaba karem ulah tapa, Arrwar uga seneng alelana njajahjagat. Nalika alelana tekan ing alas Ngambalah (ing Jitapsara sine-but alas Keling ing tanah Indu), Anwar: ketemu karo MalaekatNgajajil kang memba warra pandh_ita. Anwar puruhita marangNgajajil, winulang sawamane kasantikan kang njalari ora bisageseng dening dahana, ora bisa teles dening tirta, bisa mancalaputra mancala putri sarta bisa manjing ajur-ajer, bisa mahawangegana lan bisa ambles ing-bantala. KajaQ-a saka iku Anwar uga wi-nulang sawamaning pangabaran kang kena dienggo nggawa ca-baring kasektening mungsuh. Sawise putus ing iawamane piwu-langrng Ngajajil, Anwar banjur kondur menyang Kusniyamalebari.

Kocap Nabi Adam, bareng wis yuswa 990 taun, pa.rrjenengane

seda. Adam iku kajaba jumeiieng Nabi uga jumeneng Nata ingKusniyamalebari. Sasedane Nabi Adam, kang g.rmanti kapraboneyaiku putra kang angka 13, ajejuluk Sultan Kayumutu; dene kangnggenteni kanabeane putra kang angka g: yaiku S1,S.

Sedane Nabi Adam agav{e sekeling panggalihe Anwar, ga-gasnne 4angkene : ,,Kangjeng eyang isih bisa-ketaman gerah lanseda, sedane lagi Jmswa 990 warsa. Manawa aku tetrip ugangfioagamane kangieng eymg, aku ia n:esthi isih ketaman i-ng lara lanpati, kaya salumrahing uripe manungsa ana ing donya: Aku kape-ngin kalis ing lara lan luput ing pati".

Sawise nggagas mangkono, Anwar banlur lolos saka rng praja,sumedya ngupaya srana bisane kalis ing lara-pati. Bareng tindaketekan :ng sajabaning kikise nagara, Anwar ditemoni dening Ngajajildijak menyang tanah Lulmat, ing layang Jitapsara diarani tanah

33

Awinda, ing basa Jawa diarani tanah Siluman, kahanane luwih de-

ning adhem lan peteng, ora ajeg kesorotan srengenge. Ing tanah

Lulmat iku panggonane maolkayat, -1ng layang Jitapsar4 sineput

Tirtamarh kamandhanu, tegese banyu panguripan kang metusaka musthikane mendhun g.

Satekane ing tanah Lulmat, Ngajajil lan Anwar padha ne-

nuwun marang Gusti kang Maha Luhur murih kaleksananing

kajate. Ora antara suwe ana mendhung angendhanu kang mijil saka

banyune sagara rahmat lan banjur dadi tirramarta kamandhanu'

Saki pakone Ngajajil, Anwar ngunjuk lan siram tirtamarta kaman-

dhanu. Salebare ngunjuk lan siram, Anwar nedya mundhut tirta-marta kamandhanu, nanging banget kaweken ing panggalih, amar-

ga ora darbe wadhah. Anwar tumuli dilungi cupumanik dening

Ngajajil, yaiku cupumanik kagungane Nabi Adam lan Dewi Kawa

kang ing ngarep dicaritakake kabuncang ing prahara, tibar^e di-

tampani dening Nga;ejil. Ing layang Jitapsara cupu iku diarani

cupumanik asthagina, tegese : cupu 'sesotya srng nduweni guna

utawa sawab lyaffia wolu. Barang kang diisekake ing cupumanikiku ora bisa entek. Sawise cupumanik diiseni tirtamarta kaman-

dhanu sakebake dening Anwar, Ngajajil banjur musna' dene An-war tumuli mbanjurake tindake kanthi sangu cupumanik kang wis

isi tirtamarta kamandhanu.

Tindake Anwar durung sapiraa dohe, dumaciakan priksa wittanpa godhong (godhonge brindhil). DumaCakan Anwar tampasasmitaning Allah kang mratelakake yen wit iku aran REWAN,oyode dadi panguripane jagat. Isine jagat kang mati.ing sajabaningpa.sthi, manawa diunglculi oyode wit rewan' nresthi banjtir uripmaneh. Anwar trimuli muntihut oyode wit rewan, yen irrg layang

Jitapsara diarani LATA MAOSADHI. Dadi ing wektu iku Anwarwis darbe pusaka wzuna telu, yaiku : cupumanik asthagina, tir-tamarta kamandhanu lan lata maosadhi.

Barerrg wis kagungan pusaka wama telu iku Anwar nedyakondrrr men]'ang prajane rngkang rama ing Kusniyamalebari. l'Ia-

nging Arwar bingung, ora priksa dalane kang anjog irrg Kusniya-malebari, satemah banjur kelunta-lunta tindake tekan ing gunung-

gunung lan alas ing ngendi-endi. Ngant: tekan ing jamane Nabi

34

Idris, Anwar isil"r ngalaYa jagat.

Ing sawijining dina Anwar ketemu karo Malaekat aran Ngijan

lan Ngijaya kang padha tampa bebenduning Allah lan ganti' aran

Hamta lan Maruta. Anwar puruhita marang Haruta lan l\{aruta, di-r.l'ulang ing babagan kang njalari mangreti marang basane salial'ehe

makluk lsp. Bareng wis putus marang sawamaning piwulange

Haruta lan Mamta, Anwar mratelakake kapengin priksa wujude su-

warga. Haruta lan Maruta njlomprongake Anwar sarana mratelak-

ake yen dununge suwarga iku ana ing tuke (sirahe) kali Nil. Anwartumuli tindak nedya ngupaya sirahe kali Nil.

Kacarita putrane Nabi Adam kang angka 15, yaiku kang ape-

parab Lata - Walujya mratapa ana ing sacedhake kali Nil. Anwarpuruhita marang Lata - Walujya, diwulang ngelmu kawaspadan

kang njalari bisa priksa ing sadurunge'winarah, lire : bisa ngretimarang samubarang kang bakal klakon. Sawise putus ing ngelmu

iku, Anwar nerusake tindake tekan ing tuke kali Nil- Dur-adakan

Anwar mi.rhanget suwara sing surasane nguwuh marang panjeng-

ane. Mungguh kang nguwuh iku salugune Ngajajil memba wama

kaki-kaki dumunung ing sajrone geni ing pucaking ardi.

,,Sinten inghang ng::wuh nama hula .?" Mangkono pan-

dangune Anwar.V.Iatrgsulane kang nguwuh : ,,Ingsun ihi Gusti hang murbeng

buni. W-ruhanira, ya ingan ihi hang hcgungan suaarga lan nraha"-

Bareng midhanget wangsulan kaya mangkono, Anwar enggal-

enggal mesat tekan ing puncake gunung, banjur sujud lan maturngrerepa mangkene; ,,Dhuh Pangeran inghang- murblt, - wisesa ja-

git toittnipun' ! Mugi wonter.a kapareng paduha harsa ngrentah'

shen hamirahai' dhateng kawula, titth paduka fnghan{stklaw-hung kadereng adtbngkapengin sumerep wujudipun suwarga mha

Ngajajil nenuwun rnarang Allah pinarengna hisa nganakakepepindhaning suwarga lan nraka. Panuwun Ngajajil jinurungan

dening Allah, satemah bisa nganakake sesotya kang isi gegam-

baraning suwarga lan nraka, dituduhake marang Anwar. Saka pa-

kone Ngajajil, Anwar manjing ing sajroning sesotya. Sawise mrik-sani edi-penining isen-isene suwarga lan wis nguningani kahananing

35

nraka, Anwar'miyos saka sesotya, banjur lenggatr makidhuiruh ana,

ing ngarepe Ngajajil kang memba warna kaki-kaki.

Ngajajil : ,,Heh Anwar, wruhanira ! Ora ana-wuiuding Pa-

ngergn, hajaba panienenganingsun. Awit saha sih-hamurahaning-sun marang sira, ingsun nedya manunggal halawan sira,lan ingsun

maringahe sesotya slng rsi suwarga - naraha ihi marang sira. Sareh'ne ingsun mcnunggal lawan sira, dadi wuiuding Pangeran ya wus

ana sira".

Kanthi suka-renaning panggalih Anwar nampani sesotya saka

Ngajajil. Yen ing'Jitapsara sesotya iku sinebut Retna Dumilah,sawabe : kang cinipta ana, kang sinedya teka, sarta ndayani orabisa krasa arip lan ngelih.

Saka pamrayogane Ngajajil, Anwar tumuli tindak menyangpulo Dewa. Sapraptane ing pulo Dewa, Anwar mbanjurake olehemratapa, dumunung ing puncake gunung. Olehe mratapa anutlakuning srengenge, lire : manawa srcngenge ana ing sisih -wetan,tapane Anwar madhep mangetan, yen srengenge hbeneri wayahtengange, tapane Anwar tumenga ing akasa, dene manawa sreng€-

nge wiwit lingsir kulon, tapane Anwar madhep mangulon. Won-

dene ing wayah bengi, Anwar kungkum ing banyu. Bareng olehemratapa wis 7 warsa, Anwar sirna salirane manur\gsa, ganti abadanrokhani (baCarr alus) lan salin alan ngadam - makdum, ing'Jitap-sara sinebuL jagat Sunyaruri, tegese alam awang-awung, yaikualaming jin. Bumi-langit ora katcn, padhatig tanpa rahina, peteng

tanpa bengi. Tanpa srengenge, tanpa rernbulan lan lintang-lintang,tanpa keblat, kang ana mung ilapat cahyaning Pangeran kang Ma-

hasuci katon murub awama kuning, +bang, ireng, putih, ijo,,serrttbiru. -Naiika sarnana Anwar mar^jing ing alarf, Akhadiyat ngaku-

kang murbeng alarn. Sawise 1.0C0 warsa Anwar nyipta Tanqiuliar'ki, tegese unggah:twune tumuwuh, mbabarake wiji. Saciptane An'

Kacarita ratunlng jin kang akayangan ing pulo Dewa. ajejulukPrabu Nurradi pinuju nganglang iagat, dumadakan priksa cahyakang dudu cahyaning surya lan dudu cahyaning rembulan u+,awa

Iintang. Cahya dicedhaki dening Prabu Nurradi kanthi banget gu-

mun ngunguning panggalih. Bareng wis cedirak, cahya iku nedya

36

ginrayang dening Sang Prabu, ananging ora kena. Cahya bisa tata-jalma, ngaku kang murbeng alam. Prabu Nurradi banjur regejegankaro.,Anwar,. arebut kqwasa, satemah dadi pancakara.' WasananePrabu Nurradi kasoran. Dening Prabu Nurradi, Anwar diaturi ju-meneng Ratu ing pulo Dewa ajejiiluk Prabu Nurcahya.lan nggar-wa putrane putri Prabu Nurradi kang asesilih Dewi R i n i, Sawisesawatara lawase jumeneng Ratu ana ing pulo De..a, Prabu Nur-aahya kagungan putra kakung miyos saka Dewi Rini, diparingiasma Nurrasa.

Miturut layang Kanda, garwane Anwar (Nurcahya) apeparabDaliyah, putrane putri Sang Kabil, dhaupe ana ing Bunikaca. Yenmiturut layang Arjunasasrabahu garwane Nurcahya a.sma DewiNurrini, putrane putri ratuning jin Prabu Nurradi Ratu ing puloDewani.

Salehning ana gegayutane karo carita ing sabanjure, sarasilahepara jin prayoga dipratelakake dhisik. I\Iiturut layang Arjunasasra-bahu, sorasf/ahe para jin kaya kang kacetha ing ngisor iki.

37

ai"_

SILSILAH II.Y .

SILSTLAHE.PARA JIN CAMPURE KARO PAEA DEII'AI\{ITURUT LAYANG ARJUNASASRABAHU.

JinMuiju

Jin Jm

Eji.

Prb Andajaii (Sri Demta)

Prb Wenus (Prb Andalan)P6 Patda

Mmis

Prb Numdi Rahr ing Devui

Prb Ati Ranl ing KGling DwNwini kagmNurcahya

Dw Saoti kagwa H.

H. Tunggsl

Pri, i,awmgin RahI P. Dewata Jin Da amjud RGkatIa (yuyu)

Jin f,lenak amjud R6katha

Jin Minegkm amfud R€katha

Dw Rarati kagmaNuru

u.ozmua (

H,W6neg

H.

H. Triy8Fa

H- Canltke.ka

H-i.Imda

Dw Dt&nui kagama H.

Bh Msya (SaEu)

8tr Bongtok&-

H.TaoburuH- Kuwen

H.Mghyati

H. Si?ab

H. Surya

H.Cudn

H. YuadipatiH. Kmajaya

Dw Dmmasuti

Jin Yulrotana amjud R€katha

Prb ll-6kathatama nbloe Jin yulro Sdodm

Dr Rtkerhgwati k8gwa I{. Tmggal

BhMuik(BtrGm)

'-al H-Smto

H. Bma

H.IndE

lI. Bayu

H. Wisnu

H- Kala

H- Mghedewa

H. Asmea

H- Salca

38

5. NURRASA_.Miturut layang Pagagray,oga, sawise diyr,asa, Sang.Hyang Nur-

rasa diunjuki banyu panguripan dening Sang Hyang Nurcahya,diwulang guna kasantikan nganti putus, dipasrahi cupumanikasthagina isi tirtamarta kamandhanu (banyu panguripan), RetnaDumilah kang isi gambare suwarga lan nraka, Lata mahosadhi kangbisa nguripake makhluk mati ing s:jaban pasthi sarta Pustaka-darya. Mungguh Pustakadarya iku tegese layang kang kinancinging budi, amantra tanpa su\r,ara, asuwara tanpa sastra, dadi mungsarana cipta'sasmita bae. Pustakadarya iku yasane Sang HyangNurcahya, isi pemut lelakone Sang Hyang Nurcahya kang wiskepungkur. Kajaba saka iku Sang Hyang Nurcahya uga masrahakenagara Dewani rnarang Sang Hyang Nurrasa. Sawise masrahake ikukabeh, Sang Hyang Nurcahya banjur manunggal karo Sang HyangNurasa.'D.adi, anane Sang Hyang Nurrasa iya anane Sang HyangNurcahya.'

Ora beda karo ingkang rama, Sang Hyang Nurrasa ugd seng-sem ulah tapa'brata ana ing papan-panggonan kang sepi-sarnun,kayata ana ing madyaning alas, ing puncaking gunung, ing sa-jroning gurya, ing samodra lan ing sadhuwure mega.

Miturut layang Paramayoga garwane Sang Hyang Nurrasaapeparab Dewi Sarwati, putrane putri Prabu Rawangin Ratu ingpulo Darma. peputra 3, yaiku :

1. Sang,Supr, tegese : Wening, ajejuluk Sang Hyang Dirmajaka.2. SangJaji, tegese : Wenang.3. - Ahyan kakung pinaringan-asma- Sang tlyang Taya, ajejuluk

S&r g Hyan g Prarnn nau'isesa.

Tembung,,Ahyan" iku tegese : urip asiiat iajatining jin.

Yen miturut layang Kanda, garwane Sang Hyang Nu:nasa ikuputrane pufui Sang Dabil utawa wayahe Sang.Kabil. Sang Dabiliku patihe Sang Hyang Nurcatrya (habu }Iu-r.cahya) nalika SangHyang Nurcahya jumeneng Ratu ana ing Bunikaca. Sang Dabilnggarwa Dewi Hampiyah, peputra dhampit (ioro kakung-putri),kakunge asnn. Bilik, putrine ora kocap asmane, yarku kang ka-garwa Sang Hyang Nurrasa. Nanging yen miturut layang Arjuna-

39

1.2.

sasrabahu, garwane Sang Hyang Nurrasa asma Dewi Rawati, pu-

trane putri ratuning jin habu Rawanging ing pulo Dewata, qpepu'tra loro, yaiku :

Sang Hyang Darmajaka.Sang Hyang Wenang, apeparab Sang HyangWening amargasaka bangeting weninge cahyane.

Layang Arjunasasrabahu jilid I kaca L2 - 13 tembang As-maradana pada angka 1 - 3 mratelakake mangkene :

1. Mangkana Dewi Rawati, cinarita sampun wawrdt, dupi praptaing mangsane, mbabar jalu putranira, pdhik hadya hang rama,

cahyane w€n€s sumunu, nama Sang Hyang Darmajaka2. Diwasanira nglanghungi, subrata amatirago, datan winarna

lamine, ingho.ng ibu nralih lDatDrat, prapteng mangsane mba-bar, mijil priyaputranipun, pdhik cahyane gumawang:

3. Ramebu sulea tan sipi, sinung nama Sang Hyung Wenang,

Sang Hyang Wening peparabe, dene wAninge hang cakya, lu-wih saking kang raha, diwasa sru tapanipun, pan wus pirang-pirang u)arsa.

6. DARMAJAKA.

Mlturut carita padhalang4n, Sang i{yang Wening iku dudupeparabe Sang Hyang Vv'€ndIlS, nanging peparabe Sang Hyang Do;'-

majaha. Dadi Sang Hyang Wening iku iya Sang Hyang Darmajaha.

Sang Hyang \{ening utawa Sang Hyang Darmajaka, kahyang-ane ing Imamayq garw-4ne asma Dewi Sikantii, putrane putri PrabuSilzanda Ratu ing nagara Selakandi. Dewi Sikandi peputra kakung4 lan putri 1, yaiku :-I- DewiDremani (Darmairi), 2 Hyaig Dre-mana (Darmana), 3 Hyang Tiiyatra;- 4 Hvarig Catutkanaka, 5

Hyang Pancaresi.

Dewr Dremani kagar,'/a Sang Hyang Tunggal (mriksanana

angka 8), peputra Sang Hyang LuCra (Rudra), Sang Hi:ang Dar-mastuti lan Sang Hyang Dewanjali.

Sang Hyang Caturkanaka apepuira lima, yalku : 1 Sang

Hyang Kanekaputra (Narada), 2 Sang Hyang Pritanjala, 3 DewiTiksnawati, 4 Sang Hyang Caturwarna, 5 Sang Hyang Caturbuja.

40

7. SANG HYANG WENANG.

Lay-ang Paramayoga mratelakake, ,baleng Sang Hyang Qarma-jaka, Sang Hyang Wenang lan Sang Hyang Pramanawiseso wis di-wasa, kabeh padha winulang guna-kasantikan dening ingkang ramaSang Hyang Nurrasa nganti putus, banjur padha diunjuki Tirtamar-ta kamandhanu. Sawise mangkono, Sang Hyang Nurrasa banjurmasrahake karaton lan kabeh panguwasane marang Sang HyangWenang, sarta banjur rurrrunggal dadi siji karo Sang Hyang We-

nang. Dadi, anane Sang Hyang Wenang iya anane Sang HyangNurrasa.

Sawise nampani pasrahe ingkang rama, Sang Hyang Wenangbanjur manggalih surznane Pustakadarya, njalari kepencut marang.lelakone ingkang eyang Sang Hyang Nulcahya, satemah banjursengsem ulah tapa-b;ata. Awit saka iku, Sang Hyang Wenang ban-jur loloi saka praja, ngalaya jagat, saenggon-enggon tarak bratamatiraga, ora beda karo ingkang eyang Sang Hyang Nurcahya.W?"anane Sang Hyang Wenang akahyangan ing puncake ardiTung-gal ng pulo Dewa, nyipta kaswargan kang luwih dening endah.Bareng olehe akahyangan ana ing puncake ardi T\rnggal wis 300taun lawase, pila ratuning jin sakawulane akeh kang padha ngi-.dhep marang Sang Hyang Wenang, nganggep yen Sang Hyang We-

nang iku kang murbeng alarn-

Kacarita Prcbu Ari Ratu ing Keling, rnidhanget warta yen ingardi Tunggal ana kang neneka lan nyipta kahyangan kaswargan,ajejuluk Sang HyangWenang sarta ngaku kang murbeng alam. Sang

Prabu banget bendu, enggal-enggal rawuh ing pg4cakg ardi Tung-gal ketemu karo Sang-Hyang Wenang. Sulayaning rembug njalaripancakara. Ngantr sawatara suwerie Prabu Ari ngadu gtrna-kasan-

tikan lumawan SAng Hyang Wenang, nanging wasanane Sang Prabukasoran, banjur nungkul sarta ngidhep marang Sang Hyang We-

nang. Pufoane putri Prabu Ari kang asesilih Dewi Saoti kagarwaSang Hyang Wenang, apeputra telu, yaiku : 1 Sang l{yang Thnggal,2 Sang Hyang Ening, 3 Dewi Yati (Suyati).

Ing jamane Sang Hyang Wenang, sing ngratorri sawarnaningmakhluk (kalebu r,.ga para jin) yaiku Nabi Suleman. Akeh rahrningjin ing pulo Dewa lan sakiwa-tengene kang padha mtutat ing

47

agurma,'amarga padha ngidhep marang Sang Hyang Wenang. Awitsaka iku,'Nabi Suleman dhawuh marang para wadyabala jin ndi-

kakake nglurugi para Ratu kang padha murtat iku. Budhale para

Wadyabala jin ditindhihi dening senapati Sakar, hgener pulo Dewa.

Sapraptane ing pulo Dewa, senapati Sakar sawadyabalane campuh

perang lumawan para ratuning jin kang padha murtat ing agama'

Wasanane para ratuning jin padha kasoran.

Bareng priksa asoring yudane para ratuning jin, Sang Hyang

Wenang enggal-enggal matek aji kamayan, tegese kasekten panga-

baran kang bisa njalari sirnaning kasektene mungiuh- Amarga ke-

taman aji kamayan, senapati Sakar sawadyabalane banjur nglum-

pruk tanpa daya, kepeksa padha nungkul marang Sang Hyang We-

nang. Panungkule senapati Sakar sawadyabalane ditampa Lrecik

dening Sang Hyang Wenang. Senapatr Sakar tumuli di'vulang sa-

wamaning guna-kasantikan dening $ang Hyang Wenang nganti pu-

tus

Sang Hyang Wenang ndangu marang senapati Sakar, apa

sababe Nabi Suleman kqk nganti bisa ngratoni jin-setan lan

sawamaning kutu-kutu walang atage. Ature senapati Sakar,

jalaran Nabi Suleman kagungan singsim maklukatghaib. Sawise

midhanget ature senapati Sakar, Sang Hyang Wenang banjurdhawrrh marang senepati iku ndikakake ndhustha singsim mak-

lukatghaib kagungane Nabi Suleman. Sarana memba wama Nabi

Suleman, Sakar bisa kaleksanan nd-hrlstha singsim maklukatghaib

nedya dicaosake marang Saiig Hyang Wgnang- Lakune Sakar ma-

hawan gggana. Nalika Sakar ngliwati sadhuwure samodra, Cuma-

daJ<an singsim maklukatghaib tiba lan banjur kumelem ing samo'

dra. Kanthi ngienthung lar. ati keduwung, Sakar mbanjurak-e abu-re

sorvan ma{lng Sang Hyang Wenang. Sapraptarre ing ngiusane Sang

Hyang Wenang, Sakq ngaturake sak-rehing dinuta saka wi'inita-'l

nganti tekan wekasan ora ara kang kliwatan' Sawhe midhangetakepalapurane Sakar, Sang Hyang Wenang lgudarasa manawa pancen

ora pinesthi blsa ndarbeni singsim maklukatghaib.

Kocap Nabi Suleman, bareng koncatan singsim maklukat-ghaib sugenge :rgalami ptpa sangsara. Ananging jalaran saka ba-

ngeting panuwune marang Pangeran, ora antara lawas singsim

42

maidukatghaib bisa kadarbe dening Nabi Suleman maneh, lanwiwit ing wektu iku sugenge Nabi Suleman ora kurang siji apa lankalis ing samLrekala.

Nabi Suleman tampa sasmitaning dewa, manawa kang ndhus-tha singsim maklukatghaib iku senapati Sakar kang banjur ngidhepmarang Sang Hyang lVenang. Nabi Suleman banget panuwunemarang Pangeran bisaa kalakon ngukum marang Sakar-sakancane.Panuwune Nabi Suleman jinurungan dening Pangeran. Amargatampa sasmita-dhawuhing Pangeran, Nabi Suleman yasa tumbalawujud rajah pangapesaning jin. Salvise tumbal dadi, Nabi Suleneandhawuh uiadyabala ndikakake masang tumbal iku ing pulo Dewasarta ing samodra sacedhake. Sawise tumbal dipasang, let 7 dinabanjur keprungu suwara gumleger nggegirisi" samodra kocakmangombak-ombak pindha kinebur. Sawamaning jin padha nan-dhang lara kabeh, pulo Dewa ngalami karusakan gedhe, jalaranbanjur pecah dadi pulo cilik+ilik kang cacahe maewu-ewu. Sa.rgHyang Wenang rumangsa ora kuwawa nanggulangi mukjijate NabiSuleman, mnlane banjur enggal-enggal jengkar saka kahyangan ingpulo Dewa sakulawargane, ngungsi menyang dhasaring bumi.

Let sawatara taun lawase, bareng Nabi Suleman wis seda,Sang Hyang Wenang sakulawargane nedya kondur menyang puloDewa, nangrng wurung, marga p':lo iku wis banget rusake. Wa-sanane Sang Hyang Wenang sakulawargane banjur akahyangan anaing puncake ardi TenWru (Himalaya).

Miturut layang Kandq tsang $VanS Wenang darbe kadangtuwa asma Sang Hyang Tfunggal, rupane ala. Dadi Sang HyangTunggal iku uga putrane Sang Hyang Nurrasa: Amarga rupane ala-Sang Hyang TunggEI tadhawuhan denihg ingkang rarna supal'adadi batufe Sang-Hyang Wenang, apeparab Semar. Miturut bukuiku: . .

1. Sang Hyang:We3ang jume4eng Ratii ana. ing gunung Ajrm,uripe wong-wong ing kono campu{ karo jim - seran.

2. Gar,nane Sang llyang Wenang putrane |utri Sang Bilik, wa-yahe Sang Dabil utawa buyute Sang Kabil, nangtng asmaneora kasebut.

3. Putrane Sang

43

ruparle ala. 2 Sumb:a (Sambu), atangan papit. ,3 Dewi Sifiyen eara Jawa Dewi Sinta. 4 Dewi Ladi, yen cara Jawa sine-

Sang Hyang Wenang olehe kagungan putra atangan papat ya-

iku Sang Sumba 'utawa Sambu, amarga kuwalat Sang HyangTunggal, jalaran ndhisiki krama.

Miturut carita padhalangan, kahyangane Sang Hyarrg Wenang

ing Ondarzndirbawana, garwane asma Dewi Saoti, putrane PrabuAri Ratu ing nagara Keling. Sang Dewi apeputra telu, yaiku : 1

Sang Hyang Tunggal, 2 Sang Hyang Ening, 3 Dewi Suyati (Yati).

, 8. SANG HYANG NARADA.

Sang Hyan g Narada kavo Bathara Guru, miturut layang Pa-

ramayoga, sadulur misan utawa tunggal buyut, yaiku padhidene

huyute Sang Nurrasa. Na::ging awune luwih tuwa Sang Hyang

Narada, mulane panyebute Bathara Gu.ru rnarang Sang Hyang

Narada,,hakang Narada".

Miturut layang Purwakanda, Sang [Iyang Narada karo Ba-

thara Guru iku kadang nunggal rarna-ibu, nanglng luwih tuwa.Sang Hyang Narada, mulane Bathara Guru nyebut ,,kakang Nara-

Ca". Dliturut buku iku, Sang Hyang Tunggal apeprrtra papat, yaillu:

1 Sang Hyang Pugrh (Togog), 2 Sang Hyang Punggung (Semar), 3

Sang Hyang Manan (Narada), 4 Sang Hyang Samba (Bathara Gu-

ru).

i{iturut layangl\{ahabharata, Sang Hyang Narada putrane Mc-

harsi KflsyWa miyos saka garwane Sang Maharsf kang angh .12,

yaiku kang asesilih De-wi Muni. Wondene Bathara Guru, inglayangMahabhar-atao:a ana.

Layang Pararnayoga mratelakake, Sang Hyang Cdturkanakaganvane asma - Dewi Laksmi. Sawise apeputra telu yaiku : Sang

Hyalg Narada (Kanekaputra), Sang Hyang Pritanjala iiin Dewi

Tiksnawati, Dewi Laksmi banjur kapundhut dening Sang Hyang

Jagadnata (Bathara Guru) minangka lelirune Dewi Uma- (Mrik-sanana caritane Bathara Guru angka 12).

44

Amarga ganvane yaiku Dewi Laksmi kapundhut dening

Sang Hyang Jagadnata, Sang Hyang Caturkanaka banget nawung

prihatin. Sang Dewi kang tuhu musthikaning parl 1vlnudya, tansah

katon gawang-gawangan ana ing padoning netra, gumnntung tun-

tunging wardaya. Ing sakawit Sang Hyang Caturkanaka ora bisa

ngampah wiyoganing panggalih, rumangsa ketaman sewu lara sewu

sedhih. Nanging lawas-Iawas banjur mupus, panggalihe bisa sume-

leh, sumendhe ing pepesthen. Sang Hyang Caturkanaka wasanane

karsa krama maneh, apeputra loro, yaiku Sang Hyang Caturwarna

lan Caturbuja. Dadi Sang Hyang Narada kagungan kadang tunggal

rama-ibu lo:o (Sang Hyang Pritanjala lan Dewi Tiksnawati), lan

kadang tunggal rama seje ibu uga loro (Sang Hyang Caturwama lan

Caturbuja).

Sang Hyang Kanekaputra (Narada) rnumpuni ing guna-kasan-

tikan sarta jaya kawijayan, sengsem mratapa ing samodra, ora bisa

teles dening tirta larr ora bisa kumelem ing samodra. Amarga saka

genturing tapa-bratane, tejane sumunar katon saka ing Jonggring-

slaka, kawuningan dening Sang Hy4ng Jagadnata. Awit saka ikuSang Hyang Jagadnata dhawuh miuang.para dewa, ndikakake niti-priksa samodra barang apa kang mawa teja angujwala kawistara

saka ing Jonggringsalaka. Satekane ing samodra, para dewa priksa

ana maharsi mbeneri lagi manungku puja samadi. Tanpa ganggu-

gawe marang kang lagi tarak brata manungku puja, para dewa

enggal-enggal mbalek menyang Suralaya. ngaturi priksa marang

Sang Hyang Jagadnata yen ana maharsimratapa ing samodra-

,,Heh para dewa habeh ! Maharci kang lagi mratapa ana ing

samodra tumuli timbolgna, herida ing salaizunird v<ira ingsun

paringl purba-uwse-sa; manawa maharsi ihu lenggana hena sira'roda joiso,-yen 'bingga rampungaru I" Mangkono dhawuhe Sang

HyahgJagadnata. :

. Paru dewa matur sendika, banjur padhir budhal'maneh me'

nyang samodra.

,,Heh maharci tapa, uruhanira ! Para dewa habeh iki ngem'

ban timbalane Sang Hyang Jagadnata, ndihakahe nimbali sira.

Sira kadhawuhan sowan Sang Hyang Jagadnata ing Jonggringslaka

saiki uga, bebarengan haro lohune para dewa". Mangkono ngen-

45

dikane para dewa marang sang'taPa

Sang Hyang Narada kang nalika sarnana lagi muja samadi

nutupi iabatran -hawa sesanga, noleh bae ora marang para dewa;

terus pitekur bae. Nganti wola-wali para dewa anggone ndhawuh-

ake timbalane Sang Hyang Jaiadnata, nanging babar-pisan ora an-

tuk wangsulan saka sang tapa. Suwe-suwe para dewa entek sabare,

satemah banjur tumindak kanthi roda-paripaksa. Para dewa padha

tumandang bebarengan njunjung sang tapa, nedya digotong bino-

loiig menyang ngarsane Sang Hyang Jagadnata. Nanging para dewa

ora kuwat ngangkat, mandar salirane sang tapa obah bae ora. Para .

dewa padha kaku panggalihe, banjur padha bebarengan ngrubut

sang tapa kanthi gegaman maneka warna. Nanging, sanajan dilao-

cok sanjata dening para dewa, sang tapa katon ayem bae, nertrsake

pitekure. Bareng wis kesel olehe mrawasa marang sa-ng ta'pa' para

dewa banjur mbalek menyang Jcnggringslaka sowan ing ngarsane

Sang Hyang Jagadnata, ngaturake sak'rehing dinuta. Sawise mi'dhangetake ature para dewa. sang Hyang Jagadnata tumuli t€dhak

piyambak ing samodra kanthi nawung duka-

,,Heh maharsi tapa ! Apa hang dadi gegayuhaniro" dene sira

hepati tapa-brata ?! Apa sira hapengin mumpuni ing sawarnaningguna-kasantihan lan hawicaksanan ngangkuli para dewa habeh ?!"Mangkono ngendikane Sang Hyang Jagadnata.

Amarga kang lagi mratapa isih meneng bae, tanpa mangsuli

sakecap, Sang Hyan g Jagadnata banjur 'ngendika

maneh : ,,Hehmaharsi tapa, wruhaniraL Nadyan sira ora mblakakake.sedyanira,ingsitn ora'hesamarg., iorong gegayuh.aniro. Srro ihu banget adi-gufg.humlunghuttg darbe .Cipta QupAngin pima1rgeran lng iagatl. -

Sedyanira insngkono .ihu tangeh lqtnu.n bisaa hasem\o/4r, qmafgq

ya ingsun iki hang binathara ing jagad QnRa sisihan. lVc dyan"siramratapa nganti 1.000 tlarsa, ingsun tunpg mytaoi sadinq'tangehlamun sira hka madhani ingsun, ier ingiun it t w* pin:asthi hudu

mbawani bawana. Sira kalah tuwa-haro ingsun; dene kang luwihtuwa tinimbang ingsun bumi lan langit sarta cahya kang nglimputibawana. l'londene fuang tuwa dhewe ora liya mung anane Sang

Hycng Wisess".

46

Saparipurnaning pangandikane Sang Hyang Jagadnata, s&gtapa tumuli mudhar tapa, mak gregah banjur ngendika karo gu-

muyu latah : ,,Wruhanira ! Ingsun ihi hang apeparab Sang HyangNarada, iya Sang Hyang Kanekaputra. Sadurunge sira ngbnilikb,ingsun wus sumurup manawa sira ihu Sang Hyang Jagadnata hangmbawani bawana lan pinangeran ing jagat, ratuning paro dewa ha-beh. Nanging manawa kawruhira mung haya kang sira andharakedheh mau, durung hena ingaranan etuhing kawruh bcb sampur-naning urip, Ion durung waspada marang Jatining tunggal, arnargaanane Hynng Wisesa sira anggep hang sepuh dhewe. Mangka nalikaanane Hyang Wkesa wus miyarsa swara kadi gentha hekeleng du-meling. Mulane kasinungan pangrungu, ihu dadi tandha yebti yenwis ana kang amengku. Hla hang amengku ihu sapa ?! Lan manehnalihane isih awang-uwung. bumi-langit durung ana,'apa hang anaciingi4 lan sapa lt,ang ngamltahe ? ! Yen sira durung sumurup balbare itangcndihaningsun ihi, duruny den sinebut putus ing budi"-

Bareng midhanget pangandikane Sang Hyang Nara& mang-kono iku, Sang Hyang Jagadnata njentung banget panggalihe,amarga ban-iur rumangsa kurang putus ing kawruh, wauna banjurngendika kanthi basa mardu-mardawa : ,,Kakang Kanekapuha !

Samangke kula saweg rumaos, bilih kula punika salugunipun de-reng putus ing kawruh. Awit saking punika, kakang tetepa dadossepuh, asui:ga seserepan dhateng kula, kadospundi terangipun ing-kang jengandika nge.rdii<akaken kala wau punika, supados adamelpadhanging manah kula. Kakang karsaa minggah dhateng kahyang-an, kula pasrahi wewenang ngereh para dewa saha para Ratu ing-kang sampun sami kula wengku, sampun ngantos wonten ingkangm-oangkang dhaten g prentahipun kakang".

Rareng midhanget pangandikane Sang llyang Jagadnatamiangkono iku, Sang Hyang Kanekapuha banjur mahr kanthipatr-ap kang banget susila inor-raga ; ,,Dhuh SanE Hyong Jagad-nata inghang tuhu mbawani saha binatha,ra ing iagad ! Sahlang-hung atur panuwun suha pamundhi hawula dhateng mdaya dha-wuh-pongandiha paduha. Pun hahang se:ndiha nindahahen dhawuh-timbalan paduka, boten pisan-pisan nedya suwala ing karca pa-duka".

47

Sawise matur mangkono, Sang Hyang Kanekapritia baniur

ndherekake Sang Hyang Jagadnata kondur menyang Jonggnng-

salaka. Sapraptan=e i"! kat vrrtgan, Sang Hyang KanekaPutra baniur

asung sesuluh ing babigan kawruh kang'durung kacakup dening

Sang gyang Jagadnata- Ing sabaniure Sang Hyang Kanekaputra

tetep dadi pinituwane para dewa lan uga minangka pepatihe Sang

Hyang Jagadnata.

Miturut carita padhalangan, Sang Hyang Narada akahyangan

ing Sidiudaludal, garwane ora tau kocap'

KapiAnila,pepatihePrabuSugriwaingGuwakiskendha'pu-trane Sang Hyang Kanekaputra ora lair saka Yu'gu ina' Ujaring

kandha, Anila dumadi saka godhong ,,nila" kan! ditemplekake de-

ning Bathara Guru ing pengkerane Sang Hyang Narada kanthi di-

mantrarri, supaya dadi wanara- Saka mandining mantrane Bathara

Guru, godh.ongnila mak jenggeleg dadi wanara, terus ngethapel ing

p-engkerane Sang Hyang Narada sarta ngrangkul lungayane' o:1

getem-getem uvrsl Geleme uwal lan banjur mudhun saka pengker-

a.re sang Hyang Narada, bareng sang Narada wis karsa ngaket, pu- -tra marang tranara iku. Dening Sang Hyane Narada, wanara iku

pinaringan aran ,,Anila", amarga dumadi saka godhong nila' Na-

nging carita mangkono iku mesthi bae mung kalebu jinise "pango-

Gt-atfr* mathuk,' bae, ora adhedhasar ilmiah, sabab tembung

,,.4.ni1a" iku salugune ateges ,,angin"'

9. SANG HYANG TUNGGATI.

Sang Hyang Tunfgal iku putrane Sang liyang Wenang' miyos

saka Dewi Sasti. Sawise diwa.sa, ora b-eda karo ingkang rama, Sang

Hyang Tunggal uga sendng ngalaya jagad, sengsem tarak brata ma- '

tiraga ing papan-panggonan kang angker-we''rt, ing puncaking aldaka

kang kaliwat sonya, utawa ing guwa kang sepi'samun'

Miturut layang Parzunayoga, Sang Hyang Tunggal jumeneng

Ratu ing nagaxa Keling, ngratoni para jin' Garwane kaprenah sadu-

hrr nakdulur dhewe. yaiku kang apeparab Dewi Dremani (Dar-

mani), putrane puhi Sang Hyang Darmajaka utawa Sang Hyang'

Wening. Sang lrewi apepufoa telu, yaiku : 1 Sang Hyang Darma-

48

dewa (Sang Hyang Budra), 2 Sang Hyang'Dannastuti, 3 Sang

Hyang Dewanjali.

Bareng wis kagungan putra tebr, Sang Hyang Tunggal nggalihsurasane Pustakadarya, satemah banjur priksa yen ingkang eyangSang Hyang Nurcahya salugune ing sakawit manungsa sajati aba-

dan jasmani, lan priksa manawa putra-wayahe Nabi Adam padha

dadi kekasihe Gusti rrllah ngratoni ngalam-donya. Sang HyangTunggal runrangsa isih kuciwa yen putra-wayahe ora bisa ngratoningalam donya. Awit saka iku, Sang Hyarrg Tunggal tuwuh pren-

tuling panggalih kapengin bisa apeputra kang abadan jasmani kayasaltrmrahe manungsa ing marcapada, nanging uga kang kawasa

abadan rokhani, tegese sing bisa ngilang ora kasatmata ing liyan,supaya bisa ngratom Triloka, ngratoni jagad tetelu, yaiku : jagad

ndhuwul, jagad tengah lan jagad ngisor. Kangdiarani jagad'tengah

iku marcapada, parameane bangsa kang abadan jasmani; dene ja-

gad ndhuwur lan jagad ngisor iku alam Ngadam-makdum, yenlayang Jitapsara ngarani jagad Sunyaruri, yaiku alaming jin, para-

r{l€rn€ bangsa kang abadan rokhani kabeh.

Sawise manggalih mangkono, Sang Hyang Tunggal banjur se-

leh kaprabon marang ingkang putra pambayun yaiku Sang HyangDarmadewa kang uga apeparab Sang Hyang Rudra, tumuli lolossaka praja ateteki ing papan sepi-sonya, nenu-wun marang HyangMaha Agung murih kaleksananing sedyane. Bareng olehe mratapawis sawahra rva.rsa lalrzse, Sang Hyang Turrggal antuk parmaningAllah; ratuning Jin kang ajejuluk Sang Hyang Yuyut sowan ingnganiane Sang Hyang Ttrnggal ngaturake pu'r"rane putri kang asesi-

lih Dev,'i Rakti. Sang Hyang T\rnggat karsa namfiani Dewi Rakti12nthi srrka-renanurg panggalih.'

Sawrie- kagarwa Sari! Hyang Tunggal sawatani lawase, DewiRakti apeputra ora awujud jabang-bayi, nanging awujud kay3sesotya gedhene sa-airtiga'(sa.endhog), cahyang sumorot mbale'rengi. Bareng nedya diasta dening Sang Hyang Ttnggal, kangapindha sesotya sa-antiga musna padha sanalika. Amarga mmang-sa kacuwan, Sang Hyang T\rnggal banget sekel panggalihe, rnulaneL.anjur manungku puja maneges karsane Ingkang Maha Kawasa-

Durung sapiraa suwene olehe rrianungku puja, Sang Hyang Tung-

,t9

gd ke;uruhan ingkang rama Sang Hyang [enang, pdring pilvu-lalS ing babagan guna-kasantikan. Bareng Su"g ffvLg irnggA

.wiq lebda ing sarrtlarnaning gqra-kasantikan, Sang Hyanl Wenangbariiqr maringake sakabbhing pusakane dewa, yaikr, . i"t ru ou-milah, Lata Mahosadhi lsp. sawise kabeh pusakaning dewa di-tampani dening Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Wenang ban.jur manunggal karo Sang Hyang Tunggal. Ora antara suwe ingalasa katon ana sorot cumlorot ngener dununge Sang HyangTunggal. Sorot ditarnpani dening Sang Hyang Tunggal, nuli pinujadadi manungsa priya loro, padha abadan jasmani kaya salumrahemanungsa ing marcapada- Priya sing siji acahya ireng, sijine acah-ya putih. Sawise mangkono Sang Hyang Tunggal banjur musna.

Kacarita bareng priya loro iku wis padha diwasa, banget ke_wran ing panggalih, amarga padha ora wuninga asaling salirane,lan ora mangreti sapa kang apeputra. Sajrone priya loro iku lagipadha kodheng mikir asal-usure, dumadakan padha miyarsa su-wara tanpa rupa, mangkene : ,,Heh priya saharone, wruhanira !Ingsun ora kasamaran marang'kodhenging pikirira, mulane ingsunnedya ngendihani marang sira".

Nalika midhanget suwara tanpa rupa mangkono iku, priyaloro mau banget kagawokan, ngira manavra suwara iku pangan_dikane kang murbeng jagad. Awit saka iku, priya loro mau eng-gal-enggal padha sujud, banjur padha matur ; ,,Dhuh ingkangmurba anises.a ! Kawula kchatih pranyata nzanawi tiiah paduha,,.

Swara tanpa rupa : ,,Wruhanirq ingsun iki Sang Hyang Tung-gaL.Iya bener sira saharone titahingsun, nanging toiugin" sira ikuugc putraningsun- Sira hang acahya ireng, putraningsun kang tu-wc, ingsun petedhani jeneng Bathara Ismaya; dene kang ocahyaputih putraningsun kang enom, ingsun parin:gt aran BatbaraManik.maya".

,,Heh putraningsun haro pisan ! pidha neksenana, manau(.panienenganingsun iki kahananiro, lan sira saharone sayehti kahananingsun. Ananging panembahira, tlumunung maraig panjenenganingsur.. Ing ngendi idhepira, cadi hahananingsun iabehWondene ingsun ihi bih ana kang menghu. Kang iengku martng ingsun iya hawengku dening ingsun,,.

50

Sawise midhanget pangandika mangkono iku, Bathara Isma-ya lan Bathara Manikmaya ba.njur padha sujud madhep prasasating kabeh keblat, nanging Bathara Ismaya karo Bathara Manik-maya rada beda adheping k'eblate. Bathara Ismaya madhep ingkeblat sapuluh, yaiku : 1 Purwa (wetan), 2 Nurwitri (lor-kulon),3 Untara (lor), 4 Narasunya (lor-wetan), b pracima (kulon), 6Byabya (kidul-wetan), 7 Raksira (kidul),.8 Kaneya (kidut_kulon),9 Gegaua, (ing dhuwur), 10 Patala (ing ngisor).

Bathara Manikmaya mung madhep ing keblat sanga, yaiku :1 purwa, 2 nurwitri, 3 Untar4 4 narasunya, E pracima,6 byabya,7 raksira, 8 kaneya, 9 m a d y a (ing tengah, tumuju ing panggon_ane dhewe).

Amarga beda adheping keblate, Bathara Ismaya mundhutpriksa marang Bathara $anikmaya, sababe ora tumenga ing akasalan ora tumungkul ing bantala. Bathara Manikmaya mratelakake,manawa rong warna rku (ing ngisor lan ing dhuwur) wis kawengkuana ing madya (tengah).*)

Amarga adheping keblat ora padha, Bathara Ismaya karoBathara Manikmaya banjur padha regejegan rebut bener. Duma-dakan keprungu pangandikane Sang Hyang Tunggal mangkene :,,Heh pusysningsun saitarone, padha menengo, aja padh,a rege_jegcn. Wnilmnirc, salugane sira saharcne padha ber:ere, panga_dhepira marang heblat kang mentas sira tindahahe iku dorli tandhu-sosmita. Irq tembe si Isnmya bakal darbe anak 10, amargt dhe_wehe madhep ing heblat 10. Si Manikmaya pinesthi mung darbeanah sanga. amarga dhewehe madhep ing heblat g't-

*). KatranganingpangimpunIayang

-Paramayoga olehe mratelakake jenenge keblat wama8- kanthi

-temburrg Kau'i (Jawa-kuna) kurang bener.'Miturirt oudjavaansch-Nederlsadsch woordenlijsi doot Dr H.H. Juyabol, ienenge kebiat warna8 ing tembung Jawa-kuna mangkene : 1 purwa (w6tan), i Aisanya utawaAisani (lor'wetan), 3 uttara _(lo1), 4 Bayabya uta^wa wayawya (lor-kulon),! fasciml (kulon), 6 Nairiti (kidut-kulon), ? Datsina lnaut), g Agneya (ki-dul-wetan).

51

' Putra sakarone tumuli padha sujud. Bathara Jsmaya bdnjur,mah{ 2 ,,Dhuh inghang murba crnbesa ! Paduha amasthi hawulaing tdmbe bsdhe darbe anah 70, mangka haaryla boten gadhah si-

sihan. Pawestri pnndi inghang badhe sudi dhateng jasad hawula,jalaran anggen paduha nitahahen dhateng kawula kanthi rupi--awon tur acahya cemeng. Benten sanget kaliyan pun Manikmaya,warninipun b'agaE tur cahyanipun gumilang, saestu bodhe enggalpihantuh jodho",

Sang Hyang Tunggal i ,,rJ, p;ffafiiigsun Ismaya ! Aia pisan-pisan sira darbe pangira manaua ora balzal ana wanita kang gelemdadi sisihanira. Wruhanira, kin@ iagad ihi padha mawi tetimbang-an, kayata : adhem karo panos, ala karo becih,lanang karo wadonlsp. Lan maneh. aja sira nawung sunghawa hang amarga dening ku-ciwaning rupanira, jer ihu harcane hang murbeng.pasthi. Wruhani-ra, cahyanira ireng ihu minangha pratandha manauia ananira ihuI an ggeng in g salaw os-law osel'.

Midhanget pangandika mangkono iku, Bathara Ismaya ban-jur enggal-enggal sujud lan mratobat nyuwun pangaksama, amar-ga ngrumangsani ing kaluputane. Sang Hyang Tunggal tumuli nge-tokake Retna Dumilah diusapake ing embun-embunane BatharaIsmayq sanalika sima cahyane ireng Bathara Ismaya, gantiacahya tumeja angenguwung.

,;E; pitraningsun Ismaya ! Samengho cahyanira mancur pin-dha sunaing suryaaandra. fularu ndu'lua ing sajroning kaca paesart(pangilon) iki !" Mangkono ngenoikane Sang Hyang Tunggal, karongulungake kaca paesan ditrmpanidening Bathara Ismaya.

pathara Ismayi enggal-enggal ndulu iraca paesan, kaget piik-Sa cahyane dhewe ma-ncur pindha errnari4g surya - candrl.

,,Dhuh ingkang murba wnisesa ! Kaparenga kawula nyuu)unpriksa, sinten inghang nyantuni cahya kawula dados kados ma-haten panikc ?J" Mangkono ahrre Bathara Ismaya.

Sang Hyang Tunggal : ,,,Heh putmningsun Ismalta ! Aturiraiku dadi tandha yehti manawa mlugane sira banget hascmaran ma-rang h.awasaningsun. Matga saha iku sira ora ingsun wenangakengratoni pora manungsa W marcapadq mung ingsun wenangahe

52

ngratoni 7'cgad Sunyarui bae. Manawa sira ngaton ana ing mar-capada mung ingsun wenangahe dodi tuwanEgaw, momong turasearinira si Manihmaya".

Bathara Ismaya sujud marambah-rambah, mustakane pra-sasat nganti konjem ing bantala, saka bangeting wedine aynargakadukan, banjur matur ngrerepa mangk6ne : ,/dhuh Gusti ing-kang murba amisesa jagad ! Samangke kawula sagah ngestokakenkanthi tumemening manah, bilih paduka punika pranyata ingkangMahahawasa. Panuwun kawula, mugi wontena kaparemg padukakarsa paring pangahsama dhateng sahathahing kalepatan kawuh"-

Sang Hyang Tunggal : ,,8, putraningsun Ismaya ! Junju4gensirahira, tumengaa, sayehti ingsun wus osung pangapura marang si-ra".

, Bathara Ismaya ndengengek tumengd, salirane siniram tirta-rnarta kamandhanu denlng Sang Hyang Tunggal karo ngendika :

,,Heh putraningsun Ismaya ! Aja sira prihatin, amarga ing saluganeoJcm Sunyaruri iku ora beda karo ngalam donya (marcapada), apamaneh ingsun bakal njurun*i W sabarang panyuwunira. Lha ingsamengho sira ingsun patedhani pepqrab warna-wanur, yaiku :Bathara Ismaya, Bathara Tejamaya, Bathara Ismaro. Batha;a Sa-ttara iya Bathara Semar, Bathara Jagadwungku, Sang Hyang Jati-wisesa iyc Sang Hyang Suryakantha".

Bathari Ism4ya sujud maneh sa$a ngaturake gunging panu-wun mawantu-wantu.

Sanise mangkono, Sang Hyang Tunggal tumuli nimbali pa-westri'jodhone Sang Hyang Ismaya sarqna pinelepg inlcipta--Lct-sakedhep netrq mak i!eg.! Ana wanudya sulistya ing warna ape-parab bewi Sengguri, prapta

-rng ngarsane Sang Hy4ng Tungalk*g nalika.samanawis mangejan-antah jumeneng ana ing ngarsmeBathara Ismaya lan Bathara Manikm:,ya. Dewi Senggani iku ka-prenah wayahe Sang'Hyang-I[enang, utawa putrane putri SingHyang Ening (Miil.sanana sarasil-atr lr. Dadi yen karo Bathara Is-maya kaprena! nakdulur.

,,8, Senggani ! A,,ja nddehabe keioting panggdlihiro, denejeneng sira ingsun timbali. Wruhtnira, saha kartaningsu4 aira

ryedya ingsun iodhohake karo nak-dulurira dhewe, .yaiku Batlwru

53

ngratoni 1'cgad Sunyanti bae. Manawa sira ngaton ana ing mar-capada mung ingsun wenangake dadi tuwanggaru, momong turasearinira si Manihmaya".

Bathara Ismaya sujud marambah-rambah, mustakane pra-sasat nganti konjem ing bantala, saka bangeting wedine aynarga

kadukan, banjur matur ngrerepa mangk6ne : ,/dhuh Gusti ing-kang murba amisesa jagod ! Samanghe hawula sagah ngestokakenkanthi tumemening manah, bilih paduha puniha pranyata ingkangMahahawasa. Panuwun hawula, mugi wontena kapareng paduha

karsa paring pangahsama dhateng sahathahing kalepatan kawula".

Sang Hyang Tunggal : ,,E, putraningsun Ismaya ! Junjungensirahira, tumengaa, sayehti ingsun wus asung pangapura marang si-ra".

-Bathara Ismaya ndengengek tumeng6, salirane sinirem tirta-rnarta kamandhanu denlng Sang Hyang Tunggal karo ngendika :

,,Heh putraningsun Ismaya ! Aia sira prihatin, amarga ing salugune

c/am Sunyanni iku ora beda haro ngalam donya (marcapada), apamaneh ingsun bakal njurun1: tng sabarang panyuwunira. Lha ingsamengho sira ingsun patedhani pepqrab warna-warr7o, yaihu :Bathara Ismnya, Bathara Tejamaya, Bathara Ismaro, Batha;a Sa-mara iya Bathara Semar, Bathara Jagadwungku, Sang Hyang Jati-uisesa iyc Sang Hyang Suryahantha".

Bathara Ismaya sujud maneh sarta ngaturake gur.ging panu-wun mawantu-wantu.

. Sawise mangkono, Sang Hyang Tunggal tumuli nimbali pa-

wastri'jodhone Sang Hyang Ismaya sarana pineleng ing cipta--Lctsalicdhep netla mak ileg ! Ana wanudya sr:listya lng warna'ape-parab 1)ewi Sengguriz pmpta ing ngarsane Sang Hyang Tungalkang natika-samanawiS mangejan-antah jumeneng ana ing ngarslneBathara Ismaya lan Bathara Manilmaya. Dewi Senggani iku ka.prenah wayahe Sang'Hyang lVenang, utawa putrane puhi SingHyang Ening (Miiksanana sarasilatr 11. Dadi yen karo Bathara Is-maya kaprenafr nakdulur.

,,8, Senggani ! A,ja ndadekabe keioting panggdlihirl, dene'jeneng sira ingsun timbali. Wruhanira, saha karsaningsu4 ;iraryedya ingsun iodhohake karo nak-dulurira dhewe, .yaiku Batlwm

53

Alure Dewi Senggani z ,,Kawula namung sumamh ing har'sa'paduha", -. --'-- . i '.

Sang Hyang Tunggal banjur ngendika marang Bathara Is'

maya : ,,Kulup, putraningsun Ismaya ! Wruhanira, si Senggani

iki ingsun patedhahahe marang sira, dadia jodhonira, lan sira

tetepa ngratoni jagad Sunyaruri".

Miturut padhalangan garwane Ismaya D-ewi Kana-stren.

Sawise dingendikani mangkono, Bathara Ismaya banjurdiwulang guna-kasantikan dening Sang Hyang Tunggal, nuli di-

dhawuhi mangkat mcnyang Sunyaruri anganthi Dewi Senggani.

Bathara Ismaya matur sendika, banjur enggal-enggal budhal karo

garwane.

Ing sapungkure Sang Hyang Jagadwungku (Ismaya),'Bathara

Manikmaya matur marang Sang Hyang Ttrnggal : ,,Dhilh inghang

murbeng jagad-raya ! Pranyata paduha punika inghang kawasa

nitahaken mahhluk sadcya- Kawula wuninga, bilih uonten kawula

punika saking pangawasa paduka. Ananging sabab punapa paCuka

nitahaken hawula langkung sahing bagus acahya gumilang, nanging

boten kaparingan kalangkungan; mangka sih-hamirahan paduka

inghang rumentah dhateng hakang Ismaya agengipun tanpa tim:bang".

Sang Hyang Ttriiggal : ,,8, putraningsun Manikma3ta ! Aiapisan-pisan darbe pangira yen anggoningsun apeputra ing sira

bahal ingsun titahahe bodho. Sira sumurup mannwa ingsun hawosa

nganakike hang ora ana sarta-nyirnahake hang wis ana. Lan aia

da|rbe panyana mcruwa sih'humurahcningsun kang wus ingsunparingake ftiarang hakangira iku tanpa timbang geiihenq amaiga

salugurie ora ana kang nimbangi gedhening sih-hamurahaningsun

hani bukat ingsun paingake marmtg sirc. Kahangira mung hawasa

ng*torri jagait Sunyamri bae, balik sira bakal kawosa ngrctoniT\i'loka. Lah mara ndulua haca paesan iki, apa kang haton ing sira"'

Battrara Manikmaya tumuli mriksani kaca paesan, ing kono

saisine jagd kabeh bisa dinulu dening panjenengane.

"8, putraningsun Manikmsya ! Apa kang haton ing sira ?!"

54

Mangkono pandangune Sang Hyang Tunggal.

Ature Bathara Manikmaya : ,,Puhutlun, saisining iagad pu-nilea

'katingal sadaya. hanya_ta sih-kamirahan paduha inghang

rumentah dhateng hawula tanpa timbang agengipun.' Nangingpunapa sababipun lz.awula boten saged sumerep wujud paduha,mangha isinipun jagad saged hawula sumerepi sadaya ?!"

Sang Hyang Tunggal 1 ,,Mau wus ingsun ngendihahahe, ma-nawa hahananingsun ihi iya hahananira, lan kahananira iya ha-hananingsun. Dadi manaua sira wus sumurup wujudira ana inghaca paesan, iya wus weruh marang wujudingsun".

Bathara Manikmaya : ,,Pukulun, pranyata anggen paduhanitahaken kawula saklangkung pinunjul, boten wonten titah sanes-ipun ingkang nyundhul kalongkungan kawula. Kapara nyata sih-ka-mirahari paduha dhateng hawulq tanpa timbang agengipun, amargiboten wonten cacad kawula."

Sang Hyang Tunggal : ,,8, putraningsun Manihmaya ! Amar-ga darbe rumangsa tanpa ceda, sira kesihu Sang Murbcng bawcna.Wruhanira, ing tembe sira bakal hasinufigan cacad 4 prakara. Kangdhihin sihilira kang kiwa apus, hapindhone tenggakiru aciri putih(benere aciri belang biru ? Pm), katelune darbe siyung haya dona-wo" haping papate tanganira siwoh dadi papat cacahe".

Bareng midharrget pangandikane Sang Hyang Tirnggal mang-kono iku, Bathara Manikmaya banget nawrJng sungkawa, mulillsbanjur sujud marambah-rambah karo matur ngrerepa nJruwunpangaksama

Sang Hyang Turrggal z ,,Putraningsun Manihmaya ! .$a siraprihatin, d-ene siralahal darbe cacul 4-pfakara. Vlrulutniro, ihu dti-di pratandha manau,a aruinira asipat- hawula,:-ianging Eefltipanfuasesaningsun. Manawa sira halis W cedo, daCi oro rut ongx,yen jeneng.hawula, jei haaula ihu hudu kaxndhangan 4 prakamyathu.' lali, apes, murka lan rusak".

,,8, putraningsun Manikamaya ! Sira riarinrca mo,rdng kananehang murbeng pasthi hang wus ora hena ingowthan maneh. Mana-wa sira bisa narima ing pepasthen kalawan iklas,' iartamtr'bahalantuh nugraha, minangka pangtiiJuring prihatinira. Wujuding nu-

55

graha, hang dhihin kadibyan, yaihu sarupane haluwihan, kawicah'

ionon sanilining sam,ubarang, weruh marang ingering iagad, etung'lahuning surya<andra sapepadhanq wgruh sad.urunge winara! lnq .reh kang durung kalahon, sarta sumurup maran! basane mahhtuh

kabeh, ira hasamaran marang sarupane hikmat sawiii-wiii, Kapin'

dhone karnayan, yaihu sarupane kasehten, hasantihan, hawidigdan,

kailigdayan, hanui,ragan lan iaya-hawiiayan, kateguhan lan katim'

bulan, tawa ing wisa, ora geseng dening geni lan ora teles.dening

banyu, bisa mancala putra mancala putri, bisa maniing aiur-aier, -'bisi ambles ing bantala ian bisa mahawan ing gegano, bisa ngilang

lan ngaton, bisa manuksma ing agal-alus, saulah hridhaning rat ha'

beh iawengku, ngatonake hangsarwa ghaib, nyedhahahe hang sar-

wa adoh, lan ora hewran marang pambabaring pangabaran lan

hedhaping pangidhepan, pasanging pangosihan sarta tanpa ewuh

pakeiuh- malih sipaiing samubarang ngowahahe hahanan, ngalih-

ahe panggonan, nganakahe kang tan-ana ltin nyirnahake hang wus

ana. Katelulze kahuwuszt, yaiku sampurnaning sdrupane hasunya-

tan, pamenghune iagad, pamore hawula'gtsti, paniing-suruping

p ati i, -

p angulahin g hasuhsn t an, p anitisan lan p any akra-m anggiling-

an".

Bathara Manikmaya banget karenan midhanget pangandikane

SangHyangT\rnggalmangkonoiku,mulanesujudmarambah-rambah karo matur mangkene _: ,,Dhuh ingkang binathara ing ia-ga,l ! Samangke kawulu mituhu ing sa.dhawuh-pangandlka paduha

iaha kawula ta,sah badhe narimah ing sahaparengipun inghang

mi.trbeng posthi"-

Sang Hyang X\rnggal '- ,,Manaua sira lair-batin narima marang

tibaninl pepesthen, tartamtu ing tembq bahal untuk nugraha ge-

dhe".

Sawise mangkono, Bathara Marrikmaya sinirqq tirtamartikarnandhanu dening sang Hyarig Tunggal, banjur wintilang ka-

wignyan 3 prakara kasebut ing dhuwur (kadibyan, kamayan lan

katruwusan). sawise putus ing kawignyan 3 prakara iku, tsathara

Manikmaya banjur matur mangkene : ,,Puhulur\ sarehning pa'

duha sampun amasthi hawula badhe darbe anah 9, ing manghe

*tugi wontena kapareng paduka karsa matQ,dhani iodho dhateng

56

hawula".

Sang Hyang Tunggal : ,,Tekane iodhonira, samengho du-rang mangsa. Sarehne sira ingsun karxakake mencarake wijinepara ratuning manungsa, iya bahal ingsun patedhani iodho ma-nungsa. Ing tembe sira bahal antuk iodho wantdya saka tanahParasu (Pcrsi ? Pm), tedhafte Bagendha Salatr kang citrane luwihdening endah".

Sawise ngendika mangkono, Sang Hyang Tunggal banjurmasrahake karatone sarta panguwasane kabeh. Mangkono ugaCupurnanik asthagina, Retna Dumilah, Lata Mahosadhi lan l,trs-

takadarya (isi pangeling+ling lelakone Sang Hyang Nurcahya te-kan Sang Hyang Tunggal) uga dipasrahake. Sawise kabeh ikuditampani dening Bathara Manikmaya, Sang Hyang. Tunggalngandika : ,,Heh putraniigsun Manikmaya ! Samengko sim wusnetepi dadi kanyataningsun. Ingsun procaya ing siro. barang sa-

ciptanira mesthi dadi, sasedyanira atw,'sakarsorlira teho. Siraingsun wenangahe ngratoni Ttiloka, mangreh manungq satokewan lan para jiry w-iwit ing tanah Parasu sapangetan tutugwatesing bumi bang wetan".

,,E, putraningsun Manikmaya, wruhanira ! Para leluhurirawiwit saha sang Hyang Nurcahya, Sang Hyang Nurrasa, SangHyang Wenang lan ingsun, apadene sim padha kalis W pati. Na-nging para turasira ing tembe-bui bahal pdha kena kg paiikayadene p'epodhane para manun1sa W inarcap,adq lan wus orahadunungan haunsa kaya ingsun lon sira, apadcru ora bisa hayalelahone para dewa, amdrga wus ora atu manungsa kang hawastapa Dadi bali kaya mula-bukane ing ngarep, kayo eWngbp Na-bi Aclam lan Sang iiyong Sifa fsrs/ padhe kena ing palastm srtaoia kalilan ytga,toyake pangaurasani'ky46 luwih sakc manungso';.

Bathara Manikiohya : ,,Dhuh ingh,ang osipa,t ^i* Ctwtengpara titah ! Mugi paduia kapdrenga F&vtltaheke.n'sih*awelcandhateiig so.daya turun kawula, ing salami-lirminipun sageila ka-wasa kados para dewa saha sampun ngantos boien angfuihep dh*teng pwluha."

Sang Hyang Tunggal : ,,Putraningsun Manihmayo, w,rutwtte!Kang ingsun ngendikakake iku mau wus pinasthi karcane lung

57

kawasa, ora hena yen den inghedana, amarga ienenging kawula.ileu mung hudu sumarah marang karsaning Gusti. Sarehning sira

wus 4adi -hanyataningsun, siia hudu sumuryp- mgn-grpa ingsunora nunggal hahanan lawan sira, nanging nglimputi ing sira. Kayaupdmane hembang, sira rupane ingsun wangine. Yen mungguhamadu, sira wujude ingsun manise. Dadi, sira haro ingsun hena

ingaranan loroning atunggal. Sarehne habeh'kabeh wus ingsunpasrahalze marang sira, sira sumurupa yen darbe kadang papatpadha putrcningsun. Kang dhihin Sang Hyang Darmadewa (Sang

Hyang Rudra), nuli Song Hyang Darmastuti, baniur Sang HyangDewaniuli, sarta Sang Hyang Jatiwisesa iya hahangira si Ismaya,Kabeh ihu iyi wus hawengku ing sira, karana sira hang ingsunlilani amkesa jagad, minangha tdjaliningsun (Taiali = gegentt,.wlt'jud utawa bleger. Pm). Welingtngsun maran{sira, manawa.anamanungsa embun-embunane maua cahya mancur, haya cahyanesurya, - wulan, iku panuhsmane hahangira si Ismaya. Nadyan wongmau ala

'tanpa rupa, aja ara sujanani, sapanjaluke turutana, awit -

panjaluhe ihu mesthi wus terang ing panienenganingsun."

Bathara l\{anikmaya sujud, banjur matur sendika. Let sake-dhep iretra banjur ana suwara keprungu jumegur kaya ngebekijagad. Keprungune suwara iku bebarengan karo sirnaning kaca

Siaesan, pratandha manawa Sang Hyang Tunggal wus.muksa. Ba-

thara Manikmaya kari anggana."

Miturut carita padhalangan, Sang Hyang Tunggal akahyanganing Alangalangkumitir. Garwane, ing sakawit Dewi Dremani, pu-

trane puhi Sang Hyang Wening ui;awa Sang Hyang Darrirajaka.Sawise Dewi Dremani apepuha 3, yaiku Sang Hyang Lodra uta-'rva

Rudra (Sang Hi'ang Darmaciewa), Sang ilyang Darmastuti-lan De-

wanjali, Sang Hyarrg Tunggal banjur nggarwa Dewi Rekathawati,putrane putri Prabu Rekathatarrra ratune para jin ing sirmodra.

Dewi Rekathawati mung apeputra sapisan awujud antlga pindhasesotya, sumorot mbalerengi. Wasanane antiga pecah- dadi ma-

nungsa telu, yaiku : 1 Sang Hyang Antaga (Togog) kadadean

saka kuliting antiga; 2 Sairg Hyang Ismaya (Semar) kadadean saka

putihing antrga; 3 Sang Hyang Manikmaya (Bathara Guru) kada-

dean saka kuninging antiga.

58

- 10. SANG HYANG ANTAGA.

- Sa.rg Hyang Antaga akahyangan ing Sabaluri, garwane ora

tau kocap.

Layang Purwacarita mratelakake, ana putrane Sang HyangTunggal telu, asmane siji-sijine yaiku : Sang Hyang Antaga, SangHyang Ismaya lan Sang Hyang Manikmaya. Putra telu iku baguskabeh, padha tanpa ceda.

Ujaring kandha, Sang Hyang Antaga lan Sang Hyang Ismayapadhadene kapengin ing tembe ngratoni para dewa ing Suralaya,nggenteni kalenggahane ingkang rama Sang Hyang Trrnggal. Mar.ga arebut pangurflasa, Sang Hyang Antaga lan Sang Hyang Ismayapadha nganakake pasanggiri ,,ngunfal gunung'!. Sing sapa bisanguntal lan ngulu gunung, apa dene banjur bisa ngetokake grurungiku metu ing dubure, yaiku kang ing tembe wenang jumeneng Ra-tu ing Suralaya mangreh'para dewa, nggenteni kalenggahane irg:kang rama.

Kanthi ngetog kekuwatan lan numplak kadibyan, Sang HyangAntaga tumuli iumandang njunjung gunung kang kinarya pasang-giri, tumuli diemplok. Nangrng sanajan netrane nganti mlolo-men-delo lan tutuke nganti suwek amba banget, Sang Hyang Antaga orabisa ngulu gunung iku, mulane gunung.iku banjur diletehake. Wi-wit ing wektu iku sirna kabagusane Sang Hyang Antaga, amarganetrane banjur kaduk amba, tutuke pindha wirvaraning grwa.

Sawise gunung diletehake dening Sang Hyang Antaga, SangHyang Ismaya tumuli tumandang. Gunung jinunjung dening SangHyang=Ismaya, diemplok, nuli diulu mak legender ! Amarga sat-a-geChening kadibyane Sang Hyang Ismaya, k'alako-n bisa qgulu gu-nung ikA kanthi gampang. Anangrng bareng *is nguiu gunungiku, Sang Hyang Ismaya ora bisa ngetokake metu ing dubure. Gu-nung mandtreg ana ing sadhuwuring dubure Sang tiyang Ismayq-Marga saka iku, wiwit naiika samana, boconge Sang Hyang i.s-

riraya banjur dadi gaihe banget, njalari sirnaning kabagusane.(Bocong = bokong).

Tirrdake Sang Hyang Antaga karo Sang Hyang Ismaya olehepadha gawe pasanggiri iku agawe dukane ingkang rama Sang Hyang

59

Tunggal. Awit saka iku Sang Hyang Antaga lan Sang Hyang Is'

maya banjur ditundhung saka Suralaya tumurun menyang mzuca-

p"d". ana ine marcapala Sang Hyang Anlaga apeparab T"g-og:dene Sang Hyang Ismaya apeparab Semar'

Miturut layang Purwakandha, Togog nalika timure asma Sang

Hyang Puguh, dene Semar ing sakawit apeparab Sang Hyang Pung-

gung.

Sang Hyang Tunggal apeputra priya 4, yaiku : 1 Sang Hyang

Puguh, 2 Sang Hyang Punggung, 3 Sang Hyang Manan, 4 Sang

Hyang Samba. Ing antarane putra 4 iku kang banget ditresnani

dening ingkang rama Sang Hyang Tunggal, yaiku Sang Hyang

Samba.MulaneiyaSangHyangSambakangginadhang.gadhangdening ingkang rama bakal gumanti jumeneng Ratu ana ing Sura-

laya ngratoni para dewa. Bab iku njalari merine para putra sing

telu, yaiku : Sang Hyang Puguh, Sang Hyang Punggung lan Sang

Hyang Manan. Awit saka iku, pul,ra kang telu iku padha kape-

ngin mrajayd Sang HYang Samba.

Ing sawijining dina Sang Hyang Puguh, Sang Hyang Punggung

lan Sang Hyang Manan padha saekapraya ngtcyok Sang Hyang

Sarnba. Kanthi ancas nedya diprajaya, Sang Hyang Samba pinra-

wasa dening kadange telu. Nanging s4durunge Sang Hyang Samba

palastra, panggawe ala kang ditindakake dening kadarrge 3 iku ka-

dengangan dening sang Hyang Tunggal. Kantiri panggalih geter

amarga ilgrumangsani darbe dosa, Sang Hyang Puguh, Sang llyang

Punggung lan Sang Hyang Manan enggal-enggal ngrungkebi padane

ingkang ,u-", banjur matur ngrerepa nJruwun pangaksama' Na-

ngiqg mung Sang Hyang Manarr dhewe kang pinaringan pangapura'

amarga ing salugune dheweke ora seneng tumindak siya kaniyaya

mrawasa inarang sang llyzing samba- Gelerne milu mrawasa ma-

rang Sang Hyang Samba, amarga Sang Hyang Manan dijak lan di-

ojok-o.loki dening Sang Hyang P'rguh lan Sang Hyang Punggung'

Saka bangeting dukane Sang Hyat g Tunggal, ntentala nun-

dhung Sang Hyang Puguh lan Sang Hyang Punggung saka Suralaya

iumurun menyang marcapada- Ana ing marcapada, Sang Hyang

Puguh sinebut Togog, dene Sang Hyang Punggung-sinebutSe-

mar.

60

Pamburine Sang Hyang Samba gumanti kaprabone ingkangrama jumeneng Ratu ing Suralaya ajejuluk Bathara Guru; dene

', kang minangka patihe sang Hyang Manan apep-arab Bathara Na-r ad a utawa K an ela a p u t ra.

11. SANG HYANG ISMAYA.

Layang Paramayoga mratelakake,. Sang Hyang Ismaya putra-- ne sang Hyang Ttrnggar miyos saka Dewi nkti, aln" ou*i nrttiiku putrane putri ratuning jin kang apepar ab Sang Hyang yuyut.Sang Hyang Ismtya kadhawuhan dening ingkang rama, ndikakakengratoni Sunyaruri sarta nggarwa Dewi Senggani, putrane SangHyang Ening, utawa wayahe Sang Hyang Wenang. Sang Hyang Is-maya karo Dewi Senggani iku ketemu nakdulur, sadulur tunggaleyalg, yaiku padha dene wayahe Sang Hyang Wenang.

Sang Hyang Ismaya apeputra 10, kabeh miyos saka DewiSenggani, yaiku : L Sang Hyang Wungkuhan utawa Sang HyangBongkokan, 2 Sang Hyang Siwah" B Sang l{yang l{rehaspati, 4Sang Hyang Yamadipati, b Sang Hyang Surya, 6 Sang Uy"rrgCandra, 7 Sang Hyang,Kuwera, 8 Sang Hyang Tamburu, 9 SangHyang Kamajaya, 10 Dewi Sarrranasiti (Darmanastiti ? pm).

Ititurut carita padhalangan, Sang Hya,g Ismaya, miyos sakaDeu'i Rekathawati, putrane putri prabu Rekathatama, rafuningjin llang akahyangan ing samoCra

Kahyangane Sang Hyang Ismaya ing Tejamaya, garwane as-

_ma Dewi Kanastn, peputra 10,.kakung g putri 1. Layang Arjuna_sasrabahu jilial I kaca 18 tembang Dhaadhanggulu-*rrtut"-t tuasmaning para putrane_Sang Hyang Ismaya, didhisiki nyebutakeputrane Bathara Guru kang rniyos sakaDewi IJma 5_ cacahe, uninemangkene:

:

1. Sang Hyang Sambo kang sepuh pribadi, panenggake SangBathara Brarna, Sang Hyang Indra panengahe, nulya BatharaB"yu, Sang Hyang Wisnu kang muragili, lan sakiug DewiUma, kathah putranipun, dene ta Bathara Maya, cinarita sa-dasa ingkang rumiyin, ran Bathara Bongkokan.

2. Panenggake Hyang Temburu nuli, Hyang Kuwera nulya ari-

61

nira, Sang Hyang Mahyati narnand, anunten arinipun' Sang

Hyang Siwah arine mAift, naFa Bathara Surya;nunten-arini-

, p,..r,' ,rr*o" Bathara Candra, arinira Bathara Yamadipati'

' nunten HYang KamajaYa'

3. Dewi Darmanastiti wuragil, jangkep sadasa putreng Hyang

Maya, winangsulan caritane, - lan sabanjure'

Miturut layang Sejarah wayang purwa babaran Balai Pus-

taka, ana Putrane Sang HYang

Patuk, wujude kaYa Sang HyangIsmaya kang asma Sang HYang

Temboro (Temburu).

Sang Hyang Ismaya tumurun ing marcapada apeparab Se-

-"r, S"irur.rorta, utawa Badranaya, bebarengan karo miyose

Sang Manumayasa' putrane Sang Parikenan' Sang Hyang Ismaya

(Semar) Cadi pamclnonging turase Sang Hyang Manikmaya (Ba-

ihara Guru) wiwit sat<a Sat'g Manumayasa' terus ing satedhak-

turune.

:,|2. SANG HYANG MANIKMAYA UTAWA BATHARA GUBU

Tembun g, JVI anikrn aya" miturut layan g Parem ay oga' Layang

Sejarah Wayang purw:r lan uga miturut carita padhalangan' asmane

dewa siji, yaiku kang uga ajejuluk Bathara Gum' Sang Hyang Tri-

netra, CaiurUu;a, Nilakantha, Jagadnata, Jagadpratingkah' Ran-

rlhuwanlKalawisaya,T\rguwisesa,TrilocanaGirinatautawaPra-mesthigunt.

Nangrng rniturut layang Manikmaya lan Arjunasasrabahu'

tembung -,$anilrlgaya" iku asmane dewa lbro, yaiku Bathara

il"nik f-*it "* G-.,r") lan Bathara Maya (Ismaya' Semar)' Won-

a""i. V* rnihr4rt lriiang Kzind3, Manikmava'if1 111inf *'*

kang uga sinebut Idajil. Ya Manikmaya kang kasebut ing layang

iian-aa itu sing dicaritakake ngajak Sang Nurcahya munggah:me-

nyang langit nlanti tekan langit kang kapitu' Ana rng langit kans

tapitu Sang Nurcatrya nyuwun di'''r'ejang marang Manikmaya

Sang Nurcahi'a tumuii ditepak pasuryane denlg Sang Manikrnaya'

sateirafr banjur kantaka- Sajr<'rne kantaka, Sang'Nurcahya dha-

dhane dibedhel dening Sang Manikmaya' jeroane diwalik sarta

diuyuhi.Idajil(Manikmaya)olehetumindakmangkonoikukanthi

62

maksud supaya Sang Nurcahya l_a I i marang kulawargane ing Me-kah.

Miturut layang Paramayoga, Sang Hyang Manikmaya utawaBathara Guru iku ngratoni Triloka, akahyangan ing Argadumilah,titihane aran Lembu Nandini. Garwane kang wiwitan asma DewiUma (Umayi), putrane putri Juragan Umaran, trahe BagendhaSaleh. Bathara Guru kagungan putra 5 kang miyos saka Dev,:Uma, y_aiku : 1 Bathara Sambo (Sambu), 2 Bathara Brama, 3Bathara IndrE, 4 Bathara Bayu, 5 Bathara lVisnu.

Kacarita ing sawijining dina Sang Hyang Jagadnata (BatharaGur.u) nganglang jagad bebarengan karo Dewi Uma, padha nitihLembu Nandini mahawan gegana. Ing wayah sandyakala tindakeBathara Guru lan Dewi Urna tekan ing sadhuwure sagara saeloretanah Jawa. Dumadakan Bathara Guru ketuwuhan nafsu kapenginsaresmi karo Dewi Uma. Adrenging karsane Bathara Guru nedyasaresmi wis ora kena sinayutan, nanging Dewi Un a ora karsanglanggati, arnarga rumaos lingsem yen ta nganti kalakona lam-bang-sari ana ing gigire Lembu )Iandini. Dening Dewi Uma, Ba.thara Guru diaturi nyabarake panggalihe nganti sakondure ingla-hyangan Argadumilah. Nangrng karsane Bathara- Guru wis orakena dipenggak, mulane Dewi Uma tumuli dicandhak, banjut dipangku. Bareng nedya sinanggama, Dewi Uma nginggati. BatharaGuru wis kebanjur korut hamane. Amarga Dewi Uma hginggati,kamane Bathara Guru banjur tiba ing sagara. Ya kamane BatharaGum iku kang wasanane banjur dadi Bathara Kala akahyangan ingNusa Kambangan. (Mriksanana carita angka 21).

Nalika Dewi Uma pinangku dening Bdthara Guru nedya si-nanggama; ngrnggati k-aro rrgendika : ,,Dhuh pltngeraL garu-lahikawula ! Paduka punika satuhu mbaitani bawarra, sinembah-sembah ing sagung tumuwuh. Ema4, dene paduha koh tahsihgampil kawasesa dening rajah-tamah h;ados pambeganing DANA-wA".

Saka mandining sabdane Dewi Uma, ing sarralika iku ugaBathara Guru banjur mawa SIYUNG kaya DANAWA. BatharaGuru rumaos kelingseman, eitggal-engga! kondur menyang ka-hyangan. Salawrrhe ing kahyangan Argadumilah, Bathara Guru-

63

banjur ajeluluk Sang Hyang Randhuwana ('Amarga mawa siyung

kang gedhene padha karo woh randhuwana ? Pm).

Pamburine, aqarga rumaos lingsem darbe-siyung kaya dana;

wa lan darbe putra awujud raseksa (yaiku Bathara Kala), Bathara

Guru tuwuh dukane m:uang Dewi Uma. Sang Dewi kang dianggep

dadi fula-ing panandhang lingsem. Saka bangeting dukane BatharaGum, nganti mentala milara marang Dewi Uma. Sang Dewi jerit-jerit asesambat. Nalika iku Bathara Guru ngendika :,,Heh Uma !Sira iku hena sinebut musthilzaning ayu, nanging panieritira ha'y a pangerikrng RASEKSI".

Saka mandining sabdane Bathara Gutu, sanalika OLwi Umasalin wama asipat raseksi. Saka bangeting sungkawa lan lingseme,

Sang Dewi kang wis awujud raseksi iku banjur ndhoprok nyung-kemi padane Bathara Guru, nyuwun pangaksama karo muwunkelara-lara.

,,Wis ta, [Jma ! Aia itaruna ! Sira narimaa ing karsane hang

murbeng pasthi. Sira salin wama rasehsi, nanging mung wadhagira

bae, sarta pinesthi bahal dadi iodhone si Kala; dene alusira tetepdadi garwaningsun". Manghono ngendihane Bathara Guru.

Ing nalika iku Bathara Guru rumaos keduwung, nutuh ma-

rang kliruning tindake dhewe. Sawise manggalih kliruning tindakesal,.'atara suwene, Sang Hyang Jagadnata banjur mahas irlg asepi

manungku puja samadi, maneges karsane kang murbeng dumadi.

Sandiia sima kamanungsalre Sang Hyang Jagadnata, tetep wus

aran ngraga-Suksma, ora ana kang kadulu kajaba mung cahya kang

nglimputi ing sakabehe. Sang Jagadnata waspada ing panduJu,

priksa gawarig-gawangan yen ingkang uwa Sang Hyang Caturka-naka, puhane Sang. Hyang Darmaja-ka kadange Sang HyangWe--

nang, kagungan ga$va apeparab Dewi Laksmi wis apeputra 3.

Sang Dewi banget sulistya ing warna, prasosat kembar lir iambesinigar karo Dewi Uma nalika durung salin warna raseksi. DewiLaksmi pineleng ing cipta dening Sang Hyang Jagadnata; letsakedhep netra mak jleg ! Sang Dewi. prapta ing ngarsane Sang

Hyang Jagadnata. Deuing Sang Hyang Jagadnata kang nalika sa-

niana isih ana. ing sajrone muja samadi, yitmane Dewi Laksmi di-sasmltani pindhah marang wadhage Dewi Uma, lan yitmane Dewi

64

uma pindhah marang wadhage Dewi Lalami. wis karsane AllahTangala, sasedyane Sang Hyang Jagadnata jinurungan. SawiseDqryl Ura kang wis asipat Iasghi_liron yitma kqro Dewi Laksmi,'Sang Hyurrg Jagadnata tumuli -rdhu. samadi, baniur ngeiraim :,,Heh Lal<smihangwus manuhsma marang hang asipa{rasehsi !sira ingsun patedhani aran Bathati Durga sarta ingsun tarimahahemarang putraningsun si KaIa dadia iodhonira. Dene siral)makang

. wus manuhsmn rnrang Lahsmi, lestaria aran llmayi, tetepa dadigarwaningsun".

Kang tampa dhawuh matur sendika. Bathari Durga banjurjengkar menyang Nuswakambangan, kagarwa dening BatharaKala. Dadi, Sang Hyang Jagadnata samengko nggarwa DewiLaksmi kangayitma Dewi Uma.

Sang Hyang Jagadnata kagungan putra B kang miyos sakaDewi Laksmi, yaiku : 1 Bathara Sakra, 2 Batharu Mahadewa,3 Bathara Asmira. Dadi, putrane Sang Hyang Jagadnata kabehana 9, amarga sadurunge apeputra B iku, panjenengane wis ka_gungan putra 6 miyos saka Dewi Urna, yaiku : 1 Bathara Sambo,2 Bathara Brama, 3 Bathara Indra, 4 Bathara Bayu, b BatharaIVisnu, 6 Bathara KaIa. (salugune Bathara Kala iku ora miyossaka Dewi Uma, nanging kadadean saka kama salah).

Para prrtrane Sarrg Hl'ang Jagadnata kang miyos saka DewiUma., bareng wis diwasa, banjur padha dijodhokakc karo parabuyuie Sang Hyang Darrnajaka (Sang Hyang Wening). yaiku(Mriksanana silsilah I) :

1. Bathara Sambo nggarwa-Dewi Susti lan Dewi Swanyalra2. Rathara Brama nggar*? Dewi Saci, Sarasvrati lan Rarasati3. Bathara Indra nggarwa Dem Wiranci.4. Bathara Bayu nggarwa Dewi Sumi.5. Bathara wisnu nggarwa Dewi srilaksmi, srilaksmita, sn-

satyawama lan Niknyata.

vJondene Dewi Ratilr" kadange Devri sumi, kagarwa BatharaKarnajaya, putrane Bathara Ismaya.

Miturut layang Wedhapurwaka pasal kaping papat pupuhPangkur, wiwit saka Nabi Adam tumekaning para putrane sang

65

Hyang :Jagadnata' kang cacahe sanga, uga minangka pialambang

adeging uripe manungsa. Mangkene unine :

1. Pasal ingkang ping sakawan, Sang Elyang Guru mangkya-

ingkang ginupit, uwit murigguh Sang Hyang Guru, mang-

kana turutannya, kangj6ng Nabi Adam punika sdsunu, Nabi

Sis ya Sang Hyang Sita, Sang Hyang Sita aSsiwi.

2. Sayid Anwar ya Nurcahya, Hyang Nurcahya tumuli a$siwi,Sang Hyang Nurrasa Ssunu, Sang Hyang W6'nang anulya,

putra Sang Hyang Tunggal p6putra Hyang Guru, nanging wi-

wit Hyang Nurcahya, tGkeng Sang Hyang Tunggal jati'

3. Pan wus nunggal sakahanan, lawan sira Sang Hyang Prasida-

jati, wasitane pra linuhung, iku uga minangka, pralampitajum6n6ngira tumuwuh, mangkana pradikanira, lire Adam

iku uwit.4. Iva uwiting dumadya, Sang Hyang Sita iku karsa sajati, t6m'

bung Arab winastan k u n, p6putra Hyang Nurcahya, lire

karsa nulya babar cahya 6nur, 6nur nuli mun'.'eng rasa, myang

pangrasa cipta €sir.

5. Ing kono gya sinung w6nang, nurggal lawan witing sagung

kadadin, lawan nata jagadipun, t6g6se wus samapta, wujud ti-tah asipat manungsa tuhu, kang ingak6n waraneng Hyang,

myang jum6n6ng insan tramil.

Ya sampumaning nranungsa, sumarmant'a sira Sang Hyang

Pramesthi, nandhang cacad wa:na catur, t6hggaknya b6lang

p6thak, kaping pindho as6siyung pindha diyu, kaping tiga

sukunua. apus-p6p6s amar6nd!.

Ping pit astanira siwah, dadi papat t-6g6se'wong 4urip, gan6pe

dennya tumuwuh, say6kti kasandhangan, p@Gtdnging war-

daya awarna catul, ap&-rusak'lali'murka, nora k6na den sing-

gahi.

Wus dadi busananira, simanira benjang yen prapteng janji' la-

mun kang waspadeng rrgelmu, sayGkti banglct mbirat r6ru-

wGding budaya kaug patang dhapur, ingulihk0n purwanira,

sampuma lir wingi nguni.

Marmanta Hyang Jagadnata, ap6putra sEsanga kang pangarsi,

aj6juluk Sang Hyang Sambu, ari aran Hyang Brama, gya

6.

r7

8

9.

66

Hyang Indra Hyang Bayu nirlya Hyang Wisnu, Hyang Kala. Hyang Mahadewa, Hyang Cakra Asmara ragil.10. Hyang Sambu.t6g6se.esa, Sang l:Iyang-3rama iku dunuqge-

budi,Indra manah dunungipun, Bathara Wisnu rahsa, Bayunyawa Hyang Kala t6g6se nafsu, Sang Hyang Mahadewa atma,Hyang Cakra cipta sajati.

11. Bathara Asmara cahya, wahanane ana ing badan dadi, ba-bahan hawa sangeku, grananira kalawan, netra karna lesanmurat miwah jubur, iya wiwaraning raiii, dadi warananingwidhi.

12. Sang Hyang Guru akahyangan, aneng swarga ingaran Sura-nadi, ya ing Guruloka iku, sajatine pramana, guruning wongdumunung neng ut0k kulup, Sang Hyang Indra swarganira,Indraloka den arani.

13. Jatine iku pranawa, kakekating rasa pangrasa 6sir, dumununganeng j6jantung; kang aran Janaloka, kaswarganing manungsat6g6se iku, panggonaning rasa mulya, rasa ingkang dadi urip.

14. Neng t6l6nging palandhungan, ingaranan wadi madi lan mani,maningk6m kang kaping catur, jangkdp swarga t6tiga, sajatinemung sawiji kabeh mau, ingaranan toya g&ang, anartani jro-ning dhiri.

15. Sumdrambah Tribawana, Guruloka Indraloke ping kalih, Ja-naloka kaping t-alu, dadi ad6ging g6sang, dhuh sutengsun ra-sakdna trusing kalbu, yen sira wus bisa tampa, sampuma ja-tining urip.

15. Hyang Guru ngasta sanjata, apindha cis sarira tri pinusthi, ikutekading aluyut, pin6nd6ng ywa kalepyarl, Sang Hyang"Guruanggarwa Dyah Uma iku, ad6'grng g6Sang uunawa, kadlrnunganrasa jati.

17. Hyang Guru nitih andaka, sajatine Hyang Atma alritihi, budilawan-haw-a-nafsu, Sang Hyang Kanekaputra, kahg minangkapGpatihe Sang Hyang Gtuu, teg&e iku pangucap, utusane iasajati.

18. Akeh yen winameng s6rat, surasanc anane Hyang Pramesthi,tumempele mring tumuwuh, yekti para nungkara, kang wussamya analeni wosing ngelmu, baya nora katambuhan, ma-mrih gambuhing pambudi.

67

13. SANG HYANG JAGADNATA SAKULAWARGA 7

BINUJUNG DABA MAWA WISA.

Kacarita let sasasi saka miyose Nabi Ngrso, Sarig Hyang Ja-

gadnata (Bathara Guru) kanthi laku siluman tumurun ing padu-

.r,rrrg"n" Dewi Maryam didherekake para putrane lima, kapengin

wuninga wujude bayi Nabi Ngrsa. Bareng priksa wujude bayi iku

acahya gumilang narawung kang mracihnani yen satuhu kekasihing

Allah, Sang Hyang Jagadnata banget ing.gumun-ngungune' ngen-

dika marang para putra mangkene : ,,Nitik sumunaring cahyane,

bayi ihu guna-hasektene ngluwihi ingsun. Nanging ingatase wis

umur sasosi, hla hoh durung bisa mlahu, mung lumrah kaya pepa-

dhane bayi bae."

Sarampunging ngendikane, sanalika sampeyane Sang Hyang

Jagadnata tang kiwa banjur apus. Sang Hyang Jagadnata banget

kaget panggalihe, rurhasa kena sesikune bayi-

Kocap bareng Nabi Ngisa wis diwasa, ginubel dening para

sakabat, para pandhita lan para tapa, padha nyuwun supaya Nabi

Ngisa karsa nyimakake para dewa kang ngaku Pangeran, kang

padha akahyangan ing ardi Tengguru. Nabi Ngisa kapareng mi-

nangkani panyuwunan iku, mulane panjenengane banjur ngening-

ake cipta, manegcs karsane kang l;iahakawasa. Sanalika sirna ka-

manungsane Nabi Ngisa, wis angtaga-suksma, katrima panuwune'

sabarang ka:rg;inedya ana, kang cinipta teka- Parrjenengane mun-

dhut lempung, diglintir-glintir sarta cinipta bisaa dadi manuk dara.

Kabul mukjijate Nabi Ngisa, sanalika lempung dadi manuk dara

ri.rawa wisa. mumbul ndedcl gegana ngener puncake ardi TeDggu-

ru, hanjriime-ncok:-^rak cegrok ana ing ngarsane Bathara Gtinr'

Sang Hyang Jagadnata'ora kasamaran yen Nabi Ngisa nge-

tckake mukjijat. awujud manul: dara mawa wisa kanggo nyirnak-

ake para dewa.-Awit saka iku panjenengdne tumuli dhawuh ma.

reng para putra ndikakake nubruk lan mrajaJa rnanuk dara. Para

putra enggal-enggal tumandang bebarengan ngebyuki nubruk ma.-

nuk dara, nanging panubruke tanpa gawe, pepindhane kayadene

nubruk wewayangan- Manuk dara angambara. Para putra nututi

ndedel gegana, nanging ora ana kang bisa ngungkuli abure manuk

68

dara'. Dumadakan cucuk, kuping lan silite manuk dara ngetokakew i s. a kang ampuhe kagila-gil4 njrojos ambyar sumebar kabun-cang,ing maruta; tibane wisa ngenqrri-para dewa. Amatga kelibanwisa, para dewa padha sumrepet panorie, satemah ora ina kang

kuwawa nyedhaki manuk dara. Manuk dara kekiter akalangan ana

ing sadhuwuring kahyangane Sang Hyang Jagadnata, ora kendhat-kendhat ngetokake wisa gumrujug kaya udan disokake saka ge-

gana. Amarga kodanan wisa kang panase ngluwihi dahana,'paradewa padha bingung pating bilulung, para widadari padhd wayang-

wuyungan lumayu saparan-paran, suwarane pating jlerit asesambat

ngaruara.

Kanthi panggalih geter Sang HyangJagadnata oncat saka ardiTengguru sakulawangsane kabeh, tindake ngidul-ngetan mahawangegana, anjog ing puio kang samengko Ciarani Sumatra, karlg na-

lika samana isih gandheng karo pulo Jawa.-Nanging manuk daratansah ngetrld tindake Sang Hyang Jagadnata= sakulrwangsane.

Awit saka iku Sang Hyang JagaCnata tumuli dhawuh marang putrakang pinunjul ing jagad yaiku Bathara Wisnu, ndikakake nyirnak-ake mandk dara. Sadurunge didhar'."ehi dening ingkang rama, salu-

gune Bathara \\'isr,ru wis kagungan karsa nedya nyrinakake manukclara, ananging ajrih ndnisiki karsane ingkang rama. Mulane bareng

tampa dhawuhe llgkang rama, Bathara Wisnu tumuli m.usthi san-

jata cakra sarta meleng cipta. Lumepase sanjata cakra nenggel ma-

nuk dara, sanalika inanuk iku tiba ing imbanging ardi }darapi tanahPadang ing pulo Sumatra. Tibane rnanuk dara nurnuhake gara-gara,

suwarane gumleger mahanani geter-pater dhedhet-erawati bina-

rung guntur ketug lan ba5ru riwut, jagad peteng ndhedhet leli-mengan. Sasimane gara-gara, jagad katon padhang sumilak kasu-

naran soroting surya. Para dewa lan para wid-adari padna [rasangelak, mulane padha bilulungan ngupaya banyu.

Kocap'.bareng manuk dara tiba, sima sipating kukila, malihwarna dadi tlaga wisa kang banyune banget benlnge. Saka banget-

ing beninge wisa, tlaga iku nganti katon kinclong-kinclong kayakaca, dumunung ing imbanging ardi Mirapi. Bareng para Cewa lanpara widadari kang padha ngupaya tirta sumurup tlaga iku, pa-

dha pating brubut rebut dhrsik nyedhaki tlaga. Sing wis tekan tlaga

enggal-enggal padha njegur lan terus nguniuk sacukupe. Nangu,g

69

'kabeli dewadewi kang-ngunjuk banyune'tlaga iku banjur padha

tumeka ing seda, amarga kang padha diunjuk iku salugune banyu

.mawa wisa.-Sang Hyang Jagadnala-dhewe, jalaran ora kgwawa

nahan ngelake, uga milu ngunjuk banyune tlaga, nanging pangun-

juke lagi tekan ing tenggak, kang diunjuk tumuli disemprotake,ja*u. ienggake krasa panas kumranyas- Awit saka iku, tenggake

sang Hyang Jagadnata banjur aetri belang putih (Benere aciri

belang biru ? Pm). Wiwit ing wektu iku Sang Hyang Jagadnata

b.anjur apeparab Sang Hyang l'Iilakantha' (Nila = biru' Kantha =

gutu).

Priksa para dewa-dewi padha palastra amarga ngunjuk banyu

tlaga, Sang Hyang Jagadnata nglengger athenger-thenger nganti sa-

watara suwene, nanging banjur eling yen kagungan cupumanik isi

tirta:narta kamandhanu. Lathine para dewa-dewi kang wis padha

palastra ditetesi tirtamarta kamandhanu, sanalika padha urip ma-

neh, pating jenggelek kaya wungu saka nendra'

Mangkono caritane, miturut kang kasebut ing lziyang Para-

mayoga. Yen rniturut layang Tantu Panggelaran, mula-bukane

Sang Hyang Jagadnata aciri oelang tenggake, mangkene :

Nalika para dewa padha muter gunung Mandara nedya ka-

pindhah menyang tanah Jawa, amarga saka bangeting rekasane,

ngan'ui padha kasatan (irgelak banget), mulane padha ng'rpaya ba-

ny.r- Dumadakan para rlewa' vruninga ana banyrl metu saka Ma-

hameru. salugune iku dudu banyu, nanging wisa Kalakuta. Amar-

ga saka bangeting ngelake, tanpa taha-taha para dewa padha ngun-

j"t *it-u Kalakuta kang kinira hanyu lumrah, satemah blnjur pa-

dha palastra. Batharlr Pararneswara (Bathara Guru) uga ngunjuk

wisa Kalallrrta iku, nangng amarg4 tenggake.-banjur lca;a panas

kumranyas, kang diunjuk enggal-enggal diletgllake. Jalaran pangun-

juke wis tekan ing tenggake, Bathara Parameswara banjur mavia

ciri belang ireng ing tenggake. wiwit ing wektu iku sang Bathara

banjur apeparab Sang Hyang Nilakantha.

WisaKalakutatumulipinandengkanthingeningakeciptadening Bathara Parameswara, sanalika malih warna dadi bdnyu

p-gu.ip* kang diarani tatwamreta siwambha Banyu panguripan

iko diir"k"k" ing kamandalu, dienggo nyiram para dewa Jalaran

70

ketaman tirtamreta,siwambha, para dewa kang wis palastrapadhawaluyajati, pating gregah padha tangi kayadene mentas padha nen-

Layang Paramayoga mratelakake, saka pulo Sumitra SangHyang Jagadnata sarta para pandhereke mbanjurake tindake ma-ngetan, tekan ing tanah Jawa kang nalika samana isih gandhengkaro Sumatra lan Bali. Ana ing tanah Jawa Sang Hyang Jagad-.nata leren ing ardi Mahendra (gunung Lawu), yasa: kahyanganendah diarani Argadumilah, sinebut uga Jonggringslaka.

Miturut layang Sejarah wayang purwa, sababe Sang HyangJagadnata kagungan asta papat, mangkene :

Ing sawijining dina Sang Hyang Manikmaya (Bathara Guru)priksa wong sembahyang kanthi nutupake klambine kayadenedienggo kemulan, dadi tangane ora drlebokake ing lengerianingklambine. Sang Hyang Manikmaya ngira yen wong kang lagtsembahyang iku atangan 4, mula-ne banjur nggeguyu. Amarganggeguyu marang wong kang lagi manembah marang Allah, sana-lika Sang Hyang Jagadneta dhewe banjur mawa asta 4, lan wiwiting wektu iku panjenengane banjur apeparab Sang Hy""g Caf,.rr-buja.

L4. LEMBU NANDINI.

Lembu Nandini, titihanc Sang Hyang jagadnata, iku anaidngjin aran Rohpatanam. Mula bukane dadi titihane Sang Hyang Ja-gadnata mangkene :

Amarga kapengin pinangeran ing jagad, tembu Nandini mra-tapa ing gunung kang dum,rnrrng ing sakidul-wetane ardi Teng-guru.

Ing sawijining dina Sang Hyaug Manikmaya (Bathara Gurrr)priksa teja ngenguwung dumunung ing puncake gunung ing saki-dul-wetane ardi Tengguru. Kanthi gumun-ngungrrning panggalih,Sang Hyang Manikmaya tedhak ing puncak gunung dununge tejaiku. Bareng wis cedhak, panjenengane kaget priksa sapi lagi mujasamadi.

,,Heh sapi ! Sira ihu sapi apo, denc banget werit awingit se-

7t

- munira ?/" Mangkono pandangune Sang Hyang Mdnikmaya' '. Lembu Nandini kaget semu gumun, dene anh manungsa

- -wanuh-wani atetannya tanpa subasita, mulhne wangsulane kanthi

sereng-sora z ,,Heh manungsa cubluh gonyak-ganyuk ora weruh

ing unggah'ungguh ! Yen sira tambuh marang ingsun, sumurupa,

ya ingsun iki kang sinebut pangeraning iagad".

Midhanget wangsulan kanthi tetembungan santak kang ba-

nget nyangklak mangkono iku, Sang Hyang Manikmaya banget

bendu, pangandikall : ,,Heh sapi gemblung hang haduh pengung

andaluring ! Sumurupa, hang Pinangeran ing iagad ora ana loro,

ngemungake ingsun dhewe, mulane sahabehe dewa, iin, manung-

sa sartn sarupane lzutu-Lcutu walang ataga padha nyembah marang

ingsun",

Lembu Nandini : ,,Sira ihu pranyata manungsa humpra-

lzumplmg hang banget adigung gumendhung' Apa ora lzulak war-

ta adol prungon yen ingsun ihi pinundhi-pundhi dening para ra-

tilning jin lan para ratuning, manungsa ?! Manawa sira tetep mba-

guguh ngutha waton maido pdngandihaningsun, tartamtu sira ba-

k al h e taman b eb endu nin gsltn " -

Mi.lhanget tetembungane Lembu Nandini kang saya pedhes-

nggrantes tumanduke ing ati, sang Hyang Manikmaya duka tan

sipi, mulane banjur matek kemayan. Jalaran ketaman kemayan,

sanalika Lembu Nandini rrdhrochog wel-welan tatrpa ktekat, sa-

temah rumangsa kasoran kaprawiran, mulane banjur sujurl ma'

rambah-rambah karo matur ngrerepa nyuwun pangapura : ,,Dhuh

-ingkang tatuhu Pinangeran ing iasqd ! Kgv:ula nehseni, bilih pa-

Cuko. pirunyuta ilrylzang murba amisesaiagad- Samanghe kawula su'

marah ing sakarsa, soha sagah badhe tansah ngestohahen-sadaya

dhawuh pailuka. Namung hemawon supados saya kandelpianf,el

kawula itlih padulza puniha prunyato ingkang- murbeng ba'wano'

wontena kapareng padulea harsa paring bukti minangho tandha'

yekti".

Sang Hyarrg IVlanikmaya " ,,Tandha'yekiine yen ingsun ikipranyata hang Pinsngeran ing iagad lan sira iku kawulo" ingsun

wuninga marang asalira, nanging sira ora sum.urup marang asaling-

sun. sayehti sira kang laaron Ndndini, asaliro. saha jagad sunyaruri,

72

atnujaningjrn Rohpatar.am. Sedyanira mratapa, amarga kapengin

nggayuh bisaa dadi ratuning iagad, Awit saha genturing hasu-

.tapanira, sira antuh nugraha bisa tata-ialma sarta baniur darbe ha-

piawiran gedhe kang njatari akeh manungsa lan sato-hewan kaigpodha ngtdhep marang sira. Nanging harsane hang murbeng pati,mung ingsun hang halilan ngratoni iagad, sira mung diparengahe

dadi titih anin gsu n b ae - "Saparipumaning pangandikane Sang Hyang Manikmaya,

Lembu Nandini tumuli sujud marambah-rambah, banjur dititihidening Sang Hyang I\lanikmaya. Wiwit ing wektu iku sampane

sato-kewan kang ngidhep marang Lembu Nandini banjur ngidhep

mar:mg Sang Hyang Manikmaya, lan panjenengane banjur ajeju-

luk Sang Hyang Pasupati. (Pasu = kewan, rajakaya, sapi. Pati =ratu). Sawise nitihi Lembu Nandini sawatara suwene, Sang Hyang

Manikmaya tedhak, banjur kondur menyang kahyangan, LembuNandini ditinggal.

Kocap ing sawijining dina Prabu Japaran lan para Ratu liya-

liyane sawadyabalane padha munggah irrg gunung padunungane

Lembu Nandini. Ancase para Ratu sawadyabalane iku nedya

manembah sarta asesaji marang Pangerane, yaiku Lembu Nandini.Sang Hyang Manikmaya ora kasamaran marzlng karsane para

Ratu sawadyabalane iku, mulane enggal-enggal tedhak ing papan-

padunungane Lembu Nandini, lan Sang Nandini tumuii diiitihi.Bareng para Raf,.r priksa Pangerane dititihi denir,g manungse, sa-

nalika padha njenger athenger-thenger, amarga babar-pisan orangira yen Pangerane kena ditunggangl dening manungsa. Sajronepara Ratu sawadyabalane padha kamitenggengen dening bangetinggtrmuf-ngungune, Sang Nandini mojar : ,,Heh Prabu Japatwt slr.rta

porq Ratu 'habeh ! Wruhanira, -ya hang nitili ingsun ihi katg sa-

tahu Pangeraping iagad, wondene ingsun mung. ngembani bae,

mulane sira sawadyabalanira padha manembahd marang puie.nengane"-

Sanajan wis diprentahi dening Lembu Nandini nganti kapingielu, ewadene para Ratu tih padha mangu'mangu, durung ana

kang gelem manembah marang Sang Hyang Manikmaya- Awitsaka iku Sang Hyang Manikmaya tumuli matek pangabaran. Ba-

reng ketaman kemayan, para Ratu padha ndhrodhog wel-welan

73

tanpa daya,-satemah banjur padha mratobat lan*geiem manem-

bah marang Sang HYang ManikmaYa

- ' Sawise- para Rahr sawadyabalane padha mangidhep kabelr,

marang Sang Hyang Manikmaya kaya prentahe Sang Nandini,

Sang Hyang Manikmaya banjur kondur menyang kahyangan

kan+-hi nitih Sang Nandini.

Miturut ujaring kandha, salugune Lembu Nandini ora seneng

dadi titihane sang Hyang Manikmaya (Bathara Guru), mulane tan-

sah mbudidaya bisane uwal saka panjenengane. wasanane Lembu

Nandini nemu akal, kanggo lantaran supaya bisa tumuli uwal saka

panguwasane Bathara Guru, kudu ngedu Sang Bathara karo pra-

meswari Dewi uma supaya pancakara. sedyane Lembu Nandini

kaleksanan, Bathara Guru karo Dewi uma kalakon pasulayan.

Nanging wasanane Bathara Guru mangreti, manawa olehe nganti.

regejegan karo garwa amarga saka panggawene Lembu Nandini.

Awit saka iku, Lembu Nandini banjur disoT-ake dadi kluwung

dening Bathara Guru. (Kluwrrng = Indonesia : pelangi). Miturutgugon-tuhon, kluwung sing asirah sapi. It{anawa ana kluwung katon,

pratandha sapi Nandini lagi ngombe banyu sagara'

sawise kelangan Nandini, ora antara lavras Bathara Guru an-

tuk ganti titihan liya awujud sapi lanang, aran Andana (Nandana),

anake raseksa Gopatama. Pamlrurine .jeneng ,,Andan3" (Nandana)

diganti Andini (Nandini) dening Bathara Guru- (Nandini = sapi

wadoir).

Miturut Adiparwa (Parwa kapisan ing Mahabharata), Nandini

wis tau diparlngake (djgadhuhake) dening Bathara Iswara (sang

Hyang Siwah) marang Maharsi Wasistha, supaya Sdng Maharsi bisa

nya.mpeti s awamanin g ubaramp ene sesaji. Kaluwihaire Nandini an a

rong warna, yaiku : -

1. Bisa minangkani sawarnane barang kangawujud ahedtr4haran

utawa peni-peni rajapeni kang dikarsakake dening Maharsi

Wasistha.

2. Sing sapa ngorrrbe puhar^e Nandini, orl bisa dadi tuwa (tan-

sah enom bae ing salawas-lawase),lan umure bisa nganti 1000

warsa..

74

Nalika Maharaja.Wiswamitra (Ratu ing nagara Nlkunja ? prrr)

maratamu ing padhepokane Maharsi Wasistha, disugata deningSang Maharsi dhedhaharan maneka wama kang sarwa edi-mirasa,sarta -dicaosi peni-peni rajapeni, banget kagawokan, mtithhe bairjurmundhut priksa marang Sang Maharsi mqngkene : ,,Dhuh SangMaharsi ingkang abandha kasutapan ! Mugi n1luberna samodrapangahsama, kaparenga kawula nyuwun prihsa, sahing pundi pi-nangkanipun dhedhaharan saha peni-peni rajapeni puniha ? !Ingatasipun dununging padhepohan puniha wonten madyaningwana, paduka hok saged nyugata dhateng hawula barang-barangmaneha warni tur sarwa edi mahaten puniha".

Sawise diprasajani dening Sang Maharsi pinangkane barang-barang kang kinarya nyugata, Maharaja Wiswamitra sanalika ban-jur tuwuh melike kapengin ndarbeni Nandini. Marang Sang Ma-har:i, Sang Prabu matur, karsaa ngrilakake Nandini, bakal diijolisapi pirang-pirang kethi. Nanging Sang Maharsi ora ngulungake.Amarga saka bangeting kapengine ndarbeni, mangka disuwun ka-rananing aris Sang Maharsi ora ngrilakake, Nandini nedya direbutdening Prabu Wiswamitra kanthi kaprawiran. Awit saka iku, kan-thi roda paripeksa, Nandini tumuli digered dening Sang Prabu ka-biyantu para wadyabala, dilarakJarak sarta disabeti, maksude ne-dya digawa menyang nagarane. Nanging Nandini budi sarosane,saiernah dhadhung kang curnancang ing gulune banjur pedhot.Sawise ucul saka dhadhunge, Nandini tumrrli ngamuk mobat-mabit, akeh wadyabalane Prabu Wiswamitra kang mati amargaditujah, dipidak utawa disundhang dening Nandini. Sumurup kan-can'e akeh sing mati; wadyabalane Sang Prabu kang isih 'rrip padhalumayu' nggendrihg sipat kupi:rg, nin ggal gustine. Amarga rumang-sa kesisarr'ryadya, .wasanane-Prabu Wiswamitra dhLrpr jya banjrrroncat salii padhepokan tanpa pamit marang Sang Maharsi.

Kagav.'a saka bangeting lingseme, ing saoncate saka padhe-pckane Maharsi Wasistha, Prabu Wiswamitra ora kondur menyarlgprajane, nangmg banjur mahas ing asepi tarali brata matiraga.

- ,,8, dadi salugune hcdibyane Retu haioh haro aiku. Iyo ta,wiwit ing wektu ihi ingsun nedya mratapa sacarane pandhita, su-prya bisa namahahe piwales marang Maharsi Wasistha". Mang-kono panglocitane habu lViswamitra.

75

Jalaran saka gedhene 'dayaning puhane, yaiku njalari ma-

nungsa kang ngombe ora bisa dadi tuwa tur umure bisa'nganti

10.000 waISA, Nandini dhinustha dening Wasu wo-lu nedya dipa-

srahake marang- manungia mitraning iisihane. (Mriksanana angkd

34 perangan kang nyaritakake Was*wolu).

15. BATHART DURGA.

Ing- ngarep wis dipratelakake yen amaJga saka mandining

pangandikaneBatharaGuru,njalariDeu'iUmasalinrupadadiraseksi, lan sawise liron yitma karo Dewi Laksmi, banjur pinaring-

an asma Bathari Durga dening sang Bathara; ian ditrimakake

marang Bathara Kala minangka garwa.ne'

Miturut carita padhalangan, Bathari Durga akahyangan ing

alas Setragandamayit, tegese : alas pambuwangan kang ngganda

mayit. Setra (pasetran), tegese : papan pambuwangan bangke'

Titah kang nedya darbe laku ala, manawa disranani me-

muja marang Bathari Durga, adate bisa kaleksanan sedyane, na-

nging pamburine iya mesthi banjur ngundhuh wohing pangga-

wene.

Tuladhane kayata :

1. Calwa,rcra;ig u-arandha ing Girah, bisane kalakon nenung

marang wong-wong Daha, amarga memuja marang Bathari

Durga. I.{anging wasanane, Calwanarang nggndhuh wohing

panggawene, mati dening Empu Baradah'

2. Ing lakon Sembadralarung dicanlakake, Burisrawa kang ba-

nget gandrung marang Dewi Sumbadra, mratapa ana ing alas

itifitangsraya, .memuja Bathari Durga; nenuwrn supaya bisa

kalakorr tefemon karo Dewi Sumbadri'sajrone Arjuna groggl

ana ing madyaning alas. sedyane Burisrarva jinurungan dening

Sang Bathari, Burisrawa kalakon bisa tetemon karo Dewi

Sumbadra. nanging tanpa gegepokan salira. wasanane Burisra-

wa ngalami cilaka, nandhang wirang dadi bandan trnawan

Pandawa banjur karsa ngapura kaluputane Burisrawa, awit

saka pa::niirtane K crawa.

wadyabalane Bathari Durga iku jinise para setan-brekasakan

76

wadon kang padha wuda blejed, wujude luwih dening nggegilani,kang minangka panggedhene aran Jurumeya.

' Miturut tay?ng Sudamala, Bathari lJurga wasanane bisa walu-yajati dadi Dewi Uma.maneh, amarga diruwat dening Sahadewa.Mangkene caritane :

Sang Hyang Tunggal lan Sang Hyang Wisesa wewadul marangBathara Guru yen Dewi Uma ora setya marang guru-laki. BatharaGuru duka, Dewi Uma kang banget sulistya ing warna di,SO?-akedadi raseksi, pinaringan asma Bathari Durga, lan dipangandikani,yen kang bisa ngruwat'Sang Bathari mung warujune Pandawa ya-iku Sang Sadewa. Bathari Durga banjur adedunung ingSetraganda-mayit mangreh para lelembut.

Ana widadara loro apeparab Citrasena lan Citranggatia kangatindak muriu:rg susila marang Bathara Guru, nalika Sang Batharapinuju siram ana ing sendhang bebarengan karo ingkang gartva.Widadara loro iku disotake dening Bathara Guru dddi danawa aranKalantaka lan Kalanjaya, banjur suwita marang Prabu Duryodana.

BarenS miyarsa pawarta manawa Prabu Duryodana antuk sra-ya danawa loro padha surasekti mandraguna, Dewi Kunti bangetsunelang sarta bingung panggalihe. Saka bangeting bingunge,Sang Dewi banjur nenepi ana ing lietragandamayit. Bareng olehenenepi wis sawarara lawase, Sang Dewi kera',-,trhar, Bathari Durga.Marang Dewi Kunti, Sang Bathari'ndangu apa wigatine nenepi anaing Setragandamayit. Sang Dewi matur, llyuwun patine danawaKalantaka lan Kalanjaya. Bathari Durga nygguhi, anggere Sang De-wi karsa ngaturake (kurban) wedhus abang siji. Nanging barengSaag Bathari mai,vi ngarani ,,Sang Sadeu)a", De.v,ti Kunti ora nya--guhi, banjur enggai-enggal pamiian mundur..

:fng sapungkure Dewi Kunti,'Baihai'i Durga nimbali bre-kasakan wadon aran Kalika, kadhawuhan nututi lan nyurupi SangDewi. Amarga kesurupan Kalika, kahanane Dewi Kunti kaya ge-rah owah, mbalek sowatl Bathari Durga maneh, n]'agUhi pamun-dhute Sang Bathari. Sawise nlangkono, Sang Dewi banjur kondurmenyang kadhaton.

Praptane Dewi Kunti ing kadhaton dipethukake dening paraPandawa kang lagi padha bingung manggalih lan nedya ngupaya

7',i

panjenengane. Tanpa antan-antan Dewi Kgnti mundhut Sang Sa'

dewa nedya dicaosake marang .Bathari Durga; yen para kadange

ora ngrilakake, bakal disuPatani-

Sang Sadewh dilarak dehing Dewi Kunti digawa menyang

Setragandamayit, dicaosake marang Bathari Durga. Sawise nya-

osake Sang Sadewa, Dewi Kunthi kondur menyang kadhaton, sa-

re. Sajrone Dewi Kunti sare, Kalika metu saka anggane Sang Dewi,

terus mulih menyang Setragandamayit.

Sang Sadewa dle-iut karo wit randhu alas. Kalika teka, saguh

ngluwari, anggere Sang Saderva karsa marang Cheweke. Sanajan

sang sadewa ora mzrngsuli, tali kang ngemt salirane meksa diuculidening l(alika. Sawise tali kang ngerut salirane diudhari, Sang Sa-

dewa meksa puguh lumuh mituruti panyuwune si Kalika. Kalika

nepsu, enggal-enggal nabuh tengara, satemah sa$rarnane kang ngge-

gilani padha metu kabeh, kayata : klabang, kalajengking sarta sa-

wamane memedi padha teka nggodha S:ng Sadewa, nanging kang

digodha ayem bae. Ora antara suwe Bathari Durga miyos, dha-

wuh marang Sang Saoewa ndikakake ngruwat salirane, nanging

kang didhawuhi matur ora bisa. Sang Bathari duka, Sang Sade-

wa diagar-.agari nedya didhahar, nanging kang diagar-agari ayem

bae.

I(ocap nalika samana Bathara Narada pinuju nganglang jagad.

Bareng priksa. Sang Sadeua nedya dimangsa Bathari Purga, mang-

ka Sang Sadei':a iku pancen durung mangsane palastra, banjur

mak tengkelak, Bathara Narada enggal-enggal mbalek menyang ka-

hyangan, dhawuh rnaulng Sang- Hyang Madewa ndikakake ngrebutSang Sadewa. Nanging Sang Madewa ora wani ngtebut Sang Sade-

wa saka panguwasane-Bathari Dorga, mulane baniur ndherel<ake

Bathara Narada sowan Bathara Guru.

Sawise midhanget ature Bathara Narada, Bathara Guru tu-

muli.tedhak menyang Setragandamayii, dhawuh marang Sang Sa -

dewa mangkene : ,,Sadewoo ruwaten Bathari Durga ! Irqsun su-

murup (maniing) ing saliranira."

Barelg Bathara Guru ivis manjing ing salirane Sang Sadewa,

Sang Sadewa tumuli matttr marang Bathari : ,,Sang Bathari, padu-

78

ha hawula aturi iumeneng inghang iejeg",

$ang Bathari miturut, sanalika iku sirna wujude raseksi, salinw:l.rna dadi hyu maneh, Kabeh kahanane alas uga milu malih sana-lika. Grumbul-grumbul lan bebondhotan padha dadi patamananasri anglam-lami, sakabehe setan lan memedi padha dadi dewa.Sang Bathari banget panarimane marang Sang Sadewa. DeningSang Bathari, Sang Sadewa pinaringan asma ,,Sudamala" (tegese :

ngresikake rereged), lan kadhawuhan nggarwa Dewi Padapa, pu-trane putri Bagawan Tambrapetra ing padhepokan Prangalas.

Sawise ngendikani mangkono marang Sang Sadewa, BathariUma tumuli kondur menyang suwarga ingiring Sang Hyang Jagad-nata (Bathara Guru). Wondene Sang Sadewa banjur tindal| me-nyang Prangalas didherekake Semar.

16. BATIL\RA SAMBO.

Bathara Sambo (Sambu) putrane Bathara Guru kang pamba-yun, miyos saka Dewi Uma. Kahyangane Bathara Sambo ing Su-welagringging, garwane asma Dewi Astuti, putrane putri Sang

Hyang Darmastuii. Putrale Batirara Sambo papat, yaiku : t Ba-thara SamboSa, 2 Bathara Sambawa, 3 Bathara Sambojana, 4 Ba-tirara Sambodana.

Bathara Sambodana, putrane Bathara Samborigrunake para Ratu ing Lokapala. Dad! para Raiuiku turase Bathara Sambo.

kang waruju,ing Lokapala

-Miturui iayang-Paramayoga, garwane Bathara Sambo ana lo-ro, yaiku : -1. -Peni Susti, putrane Sang Hyang Guruwedha.

2. Dbr',i Swanyaha, putrane Sang Hyang Pancawedha.

Garwa loro iku kabeh wayahe Sang Hyang Pancaresi utawabuyute Sang Hyang Wening (Sang Hyang Darmajaka).Baihara Sambo tau tumun:n ing marcapada jumeneng Ratu

ing nagara Mendhangprawa, ajejuluk Prabu Maldewa, patihc asmaAcahelasa.

79

. L7. BATHARA BRAMA. '- I

Bathara Brama putrane Bathara Guru kang panenggak miyossaka-Dewi''Uma, kahyangane ing Duksintged, garwane ana telu,yaiku :

1. Dewi Saci (ing padhalangan II.B.S : Dewi Wasi), peputra :

Maricibrah ma, Naradabrahma.

2. Dewi Saraswati, (peputra : Brahmanasa, Brahmadewa, Brah-manaraja, Brahmanaresi, Brahm anakandha.

3. Dewi Rarasati, peputra : Dewi Brahmani, Dewi Brahmanisri,Dewi Brahmaniyari, Dewi Brahm ani1,odi, Dewi Brahm aniyati,Dewi Dresanala, Dewi Dresawati, Brahmaniskala, Brahma-

' n ityasa, Brah maniyara, Brahmaniyam a, B rahmaniya'"a.

Miturut Padhalangan H.B-S. (Himpunan Budaya Strrakarta)Dewi Brahmani kagarwa Prabu Banjaranjali Ratu Ngalengka, DewiBrahmanisri kagarwa Kagendra Brihawan, titihanc Bathara \\iisnukang pamburine ajejuluk Prabu Winata ngratoni sawarnane manuk,peputra Sempati lan Jenthayr', Nangin; miturut pakem padhalang-an lakon Ngruna-Ngmni, Kagendra Brihawan ditrimani putraneputri Bathara lVisnu kang asesilih Dewi Kastapi, peputra loro awu-jud antiga (endhog), dipundhut Bathara Guru diparingake marangpara gar-ffane Bathara Surya kang asma Ngrrrna lan Ngrrrni, siji se-

wang. Pamburine antiga kang dinarbe Dewi Ngruna nctes dadiKagendra Sempati lan Jenthayu, dele antiga kang dinarbe DewiNgruni netes dadi Naga Gumbang lan ula cilik-cilik pirang-pirang.

Dewi Dresanaia kagarwa Arjuna peputra Wlsageni.

Miturut carita oadhalangan, ana.putrane- Bathara Brama kangapeparab Bambang Bremani nggarrva putrnne putri BatharaWisnukang asesilih [rewi Srihrrnon, peputra siji asma Parikenan. Sawisepeputra siji iku, Bambang Bremani banjur masrahake Dewi, Sri-'hunon marang Bathara Wisnu, wasanane Sang Dewi banjur kagar-wa Bambang Bremana, uga putrane Bathara Brama. Ya Sang Pa-

rikenan iku kang numnake Pandawa ian Korawa.

Bathara Brama uga sinebut Bathara Agni, <iewaning geni.Sarana kasektene, Bathaia Brama bisa mhrastha samubarang kangagawe rei,uning jagad. Bathara Brama uga dadi senapatine wadya-

80

bala dewa kang aran prajurit Dorandara.' Bathara Brama kaping pindho tumurun ing marcapada lanjumeneng Ratu, yaiku : -

1. Ana ing nagara Mendhanggili, ajejuluk prabu Sundha, patiheasma Drastha lan Kulamba.

2. Ana ing nagara Mendhangsiwanda, ajejuluk prabu Budawaka,yaiku sawise Ratu ing nagara iku kang ajejultrk prabu Nalyalan patihe asma Siwandakara padha kasoran yuda lumawanBathara Brama.

Miturut Mahabharata, kang dadi senapatine wadyabala dewadudu Bathara Agni, nanging putrane Bathara Agni kang asmaSekandha, kang uga apeparab : Kartikeya, Agniputra, Mahasena,Guha utawa Badrasena, yaiku kang nggarwa Dewi Dusena.

Bathara Agni kang kasebut ing Mahabharata iku putraneSang Hyang Prajapati uhwa wayahe Sang Hyang Manu, buyuteBathara Brahrna. (Mriksanana Silsilah III). Ya Bathara Agni ikukang mbasmi alas Kandhawa kanthi kabiyantu prabu I(resna sartaArjuna. Amarga mbiyantu Bathara Agni, Prabu Kresna pinaringansanjata Cakra Sudarsana, Arjuna pinaringan langkap Gandhiwasarta endhong (wadhah panah) kang panahe ora bakal bisa entek-entek.

18. BATHARA INDN,A.

Bathara Indra uga apeparab Bathara Sakra, putiane BatharaGuru kang pandhadira, miyos saka Dewi Ur:ra. Kahyangane Ba-thara Indra irig Tinj-omaya, garwane asma Dewi Wiyati, p_eputra 8,yaiku : 1 Citrarata,-2 Citi4gana, 3.Citrasena. 4 jayanraka, b Ja-

Dewi Tara kagarwa Subali, peputra Anggada. pamburineDewi Tara banjur kagarwa Prabu Sugriwa. Dewi Tari kagarwaPrabu Dasamuka, peputra Indrajit.

Miturut layang Kunjanakarna, ana putrane Bathara indrakang asma Pumawijaya, sarwane asma Dewi Gandawati. .

Titihane Bathara Indra gajah aran Aim,wata, sanjatane arairBajra, uga sinebut sanjata Bledheg, amarga manawa ditamakake

81

marang mungsuh swarane kaya bledheg. : i

Layang Mintaraga mratelakdke, nalika Arjuna mratapa ana

ing. wukir Indra\lla apgparaQ Bagawan -Ciptaning.,.

Bathap Indrarawuh ing pratapane Aijuna memba warna brahmana asindResi Padya. Sang Resi kasoran bintah kawruh karo Bagawan

Ciptaning.Bathara Indra tau tumurun ing marcapada jumeneng Ratu

ing nagara Mendhanggana, ajejuluk Prabu Sakra, patihe asmaResi Prawa.

Miturut Mahabharata, Bathara Indra iku kalebu Dwadaga-dffya (putrane Dewi Aditi kang cacahe 12). Wondene asmanepara Aditya 12 (dwadaga), yaiku : 1 Hyang Datri, 2 Hyang Mitra,3 Flyang Sakra (Indra), 4 Hyang Bharuna, 5 Hyang Angsa, 6 HyangWaga, ? Hyang Wiwaswat (Bathara Surya), 8 Hyang Pusa, 9 HyangSawitri, 10 Hyang Ariyaman, 11 Hyang Twastri, 12 Hyang Wisnu.

Miturut padhalangan, karrg ngratoni para dewa Sang HyangJagadnata (Bathara Guru), nanging yen miturut Mahabharatakang ngratoni para dewa Bathara Indra, mulane panjcnenganeuga sinebut Surapati (Sura = dewa. Pati = ratu). Miturut layangUttarakanda, Bathara Indra kalebu Caturlokapala (Lokapala 4).Kang sinebut ,,Lokapala" ilru dewa kang nguwasani/ngratoni sa-

wijining bab. Wondene kang kalebu Caturlokapala, yaiku : 1 Ba-

thara indra, ngratoni para dewa. 2 Bathara Yama, nguwasani nra-ka. 3 Bathara Bharuna ngUwasa:r! banyu (Samoora) saisine. 4 Ba-

thara Kuwera (Waisrawana) dewaning Kasugihan (rajabrana).

Kahyangane Bathara I-ndra sinebut Kaindran (Indraloka uta-wa Indrabawana), kadhatone diarani Puskaramalini, garw_ane asmaDewi Saci.

Sanjatane Bathara Indra kang diarani sanjata Bajra iku mc-wa iingir nenem, kadadean saka balunge Maharsi Dhatica. SanjataBajra iku ampuhe kagila-gila, manawa ditamakake marang mung-suh suwarane ngebeki bawana, ngumandhang ing akasa.

19. BATHARA BAYU "

Bathara Banytr akahyangan ing Panglawung, garwane asma

82

Dewi. Sumi, putrane putri Sang Hyang Suma. Putrane Bathara

Bayu 4, kabeh ririyos saka Dewi Sumi, yaiku : 1 Bathara Sumar-

ma, 2 Bathara Sudarma, 3 Bathara Sangkara, 4 Bathara Bismakara.

Bathara Bayu iku dewaning angtn. Dewa, manungsa, raseksa

lan kewan kang bisa mangreh lakuning ffiglll, diarani golongan

darah Bayu. Kang kalebu darah Bayu cacahe ana 9, yaiku : 1 Ba-

thara Bayu, 2 Hanuman, 3 Wrekodara, 4 Wil Jajahwreka, 5 LimanSetubanda, 6 Sarpa Nagakuwara, 7 Garudha Mahambira, 8 Baga-

wan Mainaka,9 Dewa Ruci.

Bathara Bayu, Dewa Ruci, Hanuman lan Wrekodara iku pa-

dha akuku Pancanaka lan akampuh poleng'bang'bintulu, minang-ka tandha manawa kabeh iku bisa mangreh Iakuning angin.

Wrekodara iku mungguh ing tatalaire putrane Prabu Pandu

miyos saka Dewi Kunti. Nanging salugune Wrekodara putrane

Bathara Bayu, mulane sinebut Bayuputra. Wondene sababe Ba-

thara Bayu apeputra manungsa (Wrekodara) amarga ketarik man-

tra panggendaming dewa aran adityahredaya kang winatek deningDewi Kunti kanthi mangesthi Bathara Bayu.

Para Ratu nagara Pancala (Cemnala) iku tedhak-tunrne Ba-

thara Bayu.

Bathara Bayu tau tumurun ing marcapada jumeneng P"atu ana

ing nagara lVlendhanggora, ajejuluk Prabu Bhima, patiire :rsrrra Bo'ma u.tarva Sulisena, purohitane asma Suksrana. Purohita iku pa-

ramparaning Ratu kang uga rninangka pujangga sarra Gum kra-ton.

20. BATHARA WISNU.

Bathara Ba5ru kan_g kasebut ingdhuwur iku putranb BatharaGuru kang sumendhi (tat3ng riv'.uagil) miyos saka Dewi Oma;wonderre warujune (wuragile) yaiku Bathara Wisnu.

Bathara Wisnu uga ajejuluk Bathara Suman, Bathara Ari, Ba-

thara Narayana, Bathara Kesawa, Kaiasakti utawa Purusotta:rra.Kahyangane Bathara Wisnu ing Uttarasagar\ mawa patamanan

aran Sriwedari. Ya taman Sriwedari iku kang diputer dening Su-

kasrana dipindhah menyang nagara Mahespati saka panjaluke Su-

83

mantri; Amarga bisa mindhah taman Sriwedari menyang'Mahes-

pati, pangengere Sumantri marang Prabu Arjunasasrabahu kang

wis:tdu diwetokake (lan ditm-dhung) bisa ditampa nraneh dening

Sang Prabu

Garwane Bathara Wisnu telu, Yaiku :

1. Dewi Sri (Srisekar), peputra 3, yaiku : 1 Srigati, 2 Srinanda,

3 Dewi Srinandi.

2. Dewi Sripujayanti, peputra 12, yaiku : 1 Her.ryana, ?Isawa,

3 Bisawa, 4 Isnapurna, 5 Madura, 6 Madudewa, T Madusa-

sana, 8 Dewi Srihunon, I Dewi Srihuni, 10 Pujarta, 11 Pa-

nonbuja,l2 Sarwedi.

3. Dewi Pretiwi.

Kang sinebut ,,krabat Wisnu" iku ana 5, yaiku : 1 Wisnuka-

piwara, saka golongan wanara; 2 Wisnungkara, saka golongan ra-

seksa; 3 Wisnubadra, saka golongan kewan (manuk);4 Wisnunjali,

saka golongan pendhita; 5 Wisnumaya, saka golongan maujud ing

lalgit (lintang lsP).

Sanjatane Bathara Wisnu awujud Cakra, awangun bunder

kang ing sakubenge mawa bedhor sapirang-pirang kang landhepe

ngedab-edabi.

Titiharre Bathara wisnu ratuning manuk alan Brihawan, di-

trimani putri puirane Bathara Wisr,u asesilih Dewi Kastapi, pepu-

tra loro awujud antiga (enohog). Antiga kaptrndhut Bathara Guru

kaparingake Dewi Ngruna lan Dewi Ngruni siji sewang. Pamburine

arrtiga kang pinaringake Dewi Ngruna netes dadi kagendra sempati

-lan Jenthayu, kang pinaringake Dewi Ngmni netes dadi nagaGum-

bang lan ula ciiik-cilik pi-rang-pirang. Mangkorlo yen miturut pa-

kem padhalangan lakon Ngruna-Ngruni. Nanging yen miturutMahabharata. bab LXVI Sambawaparwa (parwa cilik perangane

Adiparwa), Sernpati lan Jenthayu iku ahnajane kagendra Aruna

lair saka Dewi Sweni; wondene kagendra Aruna (bapakne Sempati

lan Jenthayu) atmajane Maharsi Kasyapa kang patutan saka De-

vri Winata.

Kasebut ing sajrone lakon Amurwakala, Bathara Wisnu tu'murun ing rnarcapada dadi dhalang asma Kandhabuwana, niya-

84

glrne anm Panjakdhaiangklungkungan lan Saruni (salugune Batha-ra Narada lan Bathara Brama padha namur salira).

Bathara Wisnu jumeneng Ratu ing marcapada nganti ka-pihg pindho, yaiku :

1. Ana ing nagara I\{endhangpura ajejuluk Prabu Suman, patiheasma Resi Kosara.

2. Ana ing nagara Mendhangkamulan ajejuluk Prabu Setmatautawa Wisnupati. Ya Prabu Setmata (.Wisnupati) iku kangmrajaya Prabu Watugunung Ratu Gilingwesi, sarana giniles

ing kreta apangirid turangga sapta kagungane Bathara Surya,sawise Prabu Watugunung kebedhe cangkrimane dening Ba-

thara lVisnu. Wondene cangkrimane Prabu Watugunung anawarna 3, yaiku : -

1. Panase apa kang ngungkuli panase-geni ?

2. Akeh endi wong lanang karo wong wadon ?

3. Akeh endi, bayi lair tumekane diwasa, sing mati karosing urip ?

Pambadhene Bathara Wisnu frtangkene :

1. Sing ngungkuli panase geni yaiku panasing atine ma-nungsa.

2. Akeh wong wadon tinimbang wong lanang. Sabab, sa-

najan wujude lanang, yen watake jirih ingah-ingih ivedigetih, ora ',vani ,,berjuang", iku kudu dianggep y/ong

u'adon.3. Akeh sing mati. Sabab, sanajan wujude urip, manawa

_ .pikirane mati, kudu dianggep rvong rnati.

Bathara lA'isnu iku dewa kang seneng memayu ayuning- ba-wana. Saben ing marcapada ana makhluk kan-g awatak;ulig-crrlikamurka-candhala kang mahanani retuning ba,vana, utawa njatarirusaking bebrayan agung (masyarakat), Bathara Wisnu tumuruning marcapada prelu nyimakake makhluk kang awatak mang-kono iku. Wis wola-rvaii Bathara Wisnu tumurun ing marcapadaawujud nranungsa utawa kewan, prelu tetulung rumeksa kara-harjaning jagad, kayata :

1. Awujud matsya (iwak), yaiku nalika kitab suci Weda dhi-

85

2.

u.

4.

nustha lan ginawa lumayu manjirrg samodra,dening raseksa

Hagagriwa. Kanthi asalira matsya, Bathara Wisnu nututiraseksa Hagagr,iwa -menyang telengiqg .s3lqodra.

Raseksa

Hagagriwa diprajaya, satemah kitab,suci Weda bisa ketulung-

an.

Awujud kurma (bulus) kang nyangga gunung Mahameru,

yaiku nalika para dewa ngupaya amreta sarana ngebur sa-

modra puhan (Ksiramawa) r:ganggo -gunung iku. Gunung

Mahameru sinangga dening kurma supaya ora ambles ing

samodra.

Awujud waraha (celeng, yaiku nalika bumi cinemplungake

ing Patala dening asura Hiranyaksana. Kanthi awujud wa-

raha, Bathara Wisnu manjing Patala'ngentas lan mulihake

dununging bumi.Awujud Narasinga (manungsa singa, manungsa amustaka

singa), yaiku nalika jagad retu kerep hura-h'rru dening pang-

gawene Hiranyakasipu, asuraraja kang luwih dening sektimandraguna, nanging awatak angkara-murka siya-kaniyaya,

ambek sawenang-wenang. Hiranyakasipu, amarga genturing

tapa-bratane, panuwune supaya ora bisa palastra dening ma-

nungsa, dening dewa, dening raseksa, dening kewan, dipa-

rengake dening Bathara Brahma. Bathara Wisnu kanthi ancas

nedya nyirnakake Hiranyakasipu, tumurun ing marcapada

awu;ud dudu dewa, dudu manungsa, dudu raseksa, dudusato-kewan, nalgtng satengah manungsa satengah kewan,yaiku manungsa amustaka singa kang diarani Narasinga,

mrajaya asuraraja Hiranyakasipu. -

Awujud. rvumana (wong bajang) nalika jagad ;etu.-deningpanggawene iasura Bali. Wasanane asura Bali paiastra dening\trJumana.

Awujud Prabu Rama, prelu nyirnakake Rawana Ratu Nga-

leiigka sawadyabalane.

Awujud Prabu Kresna, prelu nyirnakake Prabu Duryodhana

sakadang Korawa.

Awujud Buddha, prelu mbangun agama Hindu, dadi aga:na

Buddha.

5.

6.

l.

8.

86

,....Miturgt kapracayan" *o.g-wbrg Hindu,Sathara Wisnu bakal

manjanma maneh apeparab Kalki (Kalkin utawa Kalengki), prelu

riredharake agarna anyar.

Para Ratu wiratha lan Pandawa - Korawa iku tedhak-turune

Bathara Wisnu.

Milurut layang Bhomakawya, anp putrane Bathara Wisnu

kang asma Dharmadewa, garvyane asma Dewi Yadnyawati. sang

Dhaimadewa nitis marang Samba, Dewi Yadnyawati manjanma

dadiputraneputriRatuUttarasagara.AmargaRatuUttarasagarakasoran perang lumawan Bhoma, Dewi Yadnyawati banjur kagar-

wa dening Bhoma. Pamburine Bhoma kasoran lumawan Prabu

Kresna, mulane Dewi Yadnyawati bisa kagarwa Samba'

Miturut Mahabharata, Bathara Wisnu putr'ane Maharsi Kasya-

pa kang miyos saka Dewi Aditi, dadi kalebu Dwadacaditya (Adi-

iya tZi, wayatre Sang Hyang Daksa, buyute Bathara Brahma'

irr*"r," Bathara Wisnu asma Dewi Parwati, titihane ana warna

loro, yaiku :

1. Kreta kang gedhene sagunung anakan, afangfuid sing' k!nusiran Bathara Kala.

2. Garudha, awujud manuk kang gedhene kagila-gila' putrane

Ir.,Iaharsi Kasyapa kang miyos'saka Dewi wiryala. Dadi, Ga-

ruda karo Bathara Wisnu iku kadang tunggol bcpc seje ibu'

Uga kada:rg nak-dulur (tunggal'eYmg)' sabab padiradene

*ay"t e Sang Hyang Daksa' Lan uga kadang misan 11"g*Abuyut), sabab padhadene buyute Bathara Brahma' (Mriksa-

SarehneMahabharatabola:balikasebut'becikeS-ILSILAHpanii"eii,i *iru-r layang iku (yaiku SILSILAH III) dipra..e-

lakake. Mangkene :

87

/

SILSILAH lll: /PARA DEVI'A I\{ITURI.JT I\{AH ABHARATA.

BRAHMADewi Laksi

Mahci KEYSPa

Bathu

W€haspati

Widatri

Datri

Dhma

Jm s6mbrui

Kms

Soa

Ham

B&i Sulm (Rdsi KawY4Bisi Usc).8&iCyawa

RAiUma

Risi Ricika

&Gsi ( ) Jmadagni

R&i ( ) RuaPmu

Brahmea, 8udw4apga

Tmburu lsP.

WidtruEma

Desi lllottama

Deri Xesini

Nmdha

Nagsa, Naga BNki'NagB Tsfaalo lsP'

KagodnAma

X4a.inGndha

Ra€ksa, woara,Yatca, kine.

Singa" u40,bruweg, 6u.

PelValikilYa

Rldra saw6lu

Aditya 1016

P@ ditya (Hira'nyakaipu lsP.)

Pmduwa

Rahu lp

Pan huta

Putretre 8keh, mjudekrya Bathm Yua

21. BATHAB.A KALA.

Bathara Kala akahyangan ing Selarna;rgumpeng' garwane as-

ma Dewi Kali utawa Bathari Durga, peputra 5, yaiku : 1 Kala-

yuwana, 2 Kalagutama, 3 Siwahjaya, 4 Kartineya, 5 Dewi Kila-

yuwati.

88

Mitirrut'layang Paramayqgq'B+hara Kala iku kadadean saka

kama salah, mangkene caritane : :

-Nalika Bathara Guru nganglang jagad bebarengan kars DewiUma nitih Nandini,pithhwan gegana, bareng tekan ing sadhuwuresagara ing saelore tanah Jawa, tuwuh karsane Bathara Guru nedyasaresmi karo Dewi Uma. Nanging Dewi Uma ora karsa nglang$ati,amarga rumaos lingserir lambang-sari ana ing ggrre Nandini. Sa-

najan mangkonoa, amarga saka derenging panggalihe Bathara Gu-

ru, Sang Delvi meksa dicandhak banjur dipangku. Nanging bareng

nedya sinanggama, Dewi Uma tumuli ngoncati. Bathara Gurukang wis kebanjur korut kamane, bareng dioncati dening Sang

Dewi, kamane banjur tiba ing sagara. Sawise korut kamane, Ba-

thara Guru (sarta Dewi Uma) banjur kondur menyang kahyang-

ane.

Kocap kama salah kang tiba ing sagara banjur murub, saya- suwe urube saya gedhe, saya ngalad-alad prasasat sundhul awiyat,

satemah agawe gara-gara,.swara gora gumita geterpater dhedheterawati, sumuke gara-gara tekan ing Suralaya, agawe B,egere par-a

dewadewi, widada:a-widadari lan apsara-apsari. Awit saka ikuBathara Guru dhawuh marang para dewa ndikakake padha tu-murun rnentang marcapada, niti-priksa sabab kang njalari tuwuhegan-gara. Satekane para dewa ing samodra, sawise. priksa geni

murub mangalad-alad kang mahanani gara-gara, para dewa ban-jur padha korrdur menyang kahyangan ngaturi wuninga marang

Sang Hyang Jagadnata.

,,Heh para dewa kabeh, wruhanira ! Kang katon murub mu-lad-mulaci itu salugrrne kama salah, muldne enggal tibanana sa-

'wamane sanjat.a supaya tunuli sirna"- Mangkorro dhawuhe Ba-

thara Guru sawlse midhangetake palapuran-e p4ra de,va

Para dewa tumuli bali menyang samodra maneh'kanthi san-jata maneka wama. Satekane ing samodra, para:dewa bebarengan

ngebyuki kama salah kanthi namakake sanjata maneka warna.Kabeh sanjata kang dilepasake dening para dewa sima, nangingurubing dahana babar-pisan ora rnendha, mandar saya mangalad-

alad sundhul av.'iyat. Bareng sanjatane para dewa wis entek di-lepasake kabeh, geni kang saya mulad-mulad iku blmjur ditogake

89

bae, Ahehe,- bareng geni iku dienengake bae, urube saya'suwe

banjur saya cilik, wasanane banjur mak pet, sirep babar-pisan'

Nanging sasireping geni, banjur. katon ana raseksa'kang gedhene

kagila-gila ngrenggep sawamaning sanjata kang dhek mau dile-

pasake dening para dewa. Ra-seksa ngoyak para dewa karo nyu-

wara gumleger ngumandhang ing akasa. Saka bangeting giris-

mirise, para dewa padha lumayu nggendring sipat liupingr Il€-

dya bali menyang kahyangan nyuwun pangayoman marang Sang

Hyang Jagadnata. Playune para dewe, tansah ingelud dening ra-

seksa.

Satekane ing ngarsane Sang Hyang Jagadnata, kanthi gugup

wel-welan para dewa matur. yen dahana malih wama danawa kang

gedhene kagila-gila, ngoyak para dewa. Sarampunging ature, para

dewa banjur padha ndhetik ana ing saburine sang Hyang Jagadnata

kanthi rasa wedi.

Let sakedhep netra danawa pruptu ing ngarsane Sang Hyang

Jagadnata, banjur atetanya, swarane gumleger agawe getere kang

padha miyarsa : ,,Heh dewa cilik menthilz hang mawa cahya guma-

wang agilang-gilang i Sfro iku sapa, dene wani lungguh ana ing

ngarep dhewe saiak ora darbe rasa wedi marang ahu ?".

Kanthi ayem apolatan tajem Bathara Gunt ngendrka:.,,Wruh-

anira ! Ingsun iki tatuning jagad, lan iya ingsun ilei hang pina'

ngeran dening sagung tumuw"h, ieiuluhingsun Sang Hyang Jagad'

nata".

Danawa ; ,,We hla, tuwas kebeneran ! Manawa sira pranyata

hang pinangeran ing jagad, tdrtamtu wuninga marang hang ayoga

ahu. Marc tuduhna, sapa sudarmaku ?!"

Bnthara Guru : ;Sarehne ingsun irang murba-wisesa iagad,

mesthi nguningani kabeh hang dumadi ifg iagad lan ya nguningani

hang ayiga ing sira. Ananging sumurttpa, manawa sira hapengin"

nEreti sudarmanira, saranane sira kudu ngabehti marang ingsun.

Yen orc manghono, tangeh lamun sira.bisa hetemu haro sudarma'

iiia".Dalawa ngestokake ngendikane Sang Hyang Jagadnata. sa-

jrone tumungkul ngaras pad'ane Sang Hyang Jagadnata, rambut

lan athi-athine danawa dipagas dening Sang Hyang Jagadnata.

90

Amarga kaget, danawa tumuli tumenga.

Thel, thel, bles ! Lagl bae tumenga, danawa ditugel pucukingsiyunge dening Sang Hyang Jagadnrila, tumuli ilate cinubles lanja-ta, upase muncrat sumamburat metu saka ing tutuke kang pindhawiwaraning guwa ambane. Sawise mangkono, danawa iku banjurdieeulake.

Mak kedheprek ! Danawa ndheprok tanpa daya, sirna ba-yuning angga. t

Siyung sarta upase (wisane) danawa iku tinunggalake dadi sijidening Sang Hyang Jagadnata, banjur cinipta dadi Curiga (keris).Keris kang dumadi saka siyunge danawa cinampur upase (wisane)

kang metu saka ilate, ingaranan Kalanadhah, tegese : kang dienggonadhah dening Bathara Kala. (Nadhah = mangan, tumrap danawa :

mbadhog utawa mangsa). Awit saka'iku wong kang nantang su-dukan utawa pancakara sarana keris, diparibasakake, ,,Ngudangsiyurrge Bathara Kala". (Kasebut ing Jitapsara, siSrunge danawakang tengen dadi sanjata Kunte, siyunge kang kiwa dadi jemparingPasupati).

Sawise mangkono, Sang Hyang Jagadnata banjur ngendika :

,,Heh danawa, wruhanira ! Salugune iya ingsun iki hang ayoga ingsira. Samengho sira ingsun patedhani aran Bathara Kzla, amargatumitahira ana ing marcapada mbeneri wayah candhik - kala.(Woyah : canChikhalc, candhih-ala utuwa sandhyaizala = wayahngarepahe suruping srengenge). Sira ingsun paringi papan-pad.u-

nungan ana ing Nusakambangan, lan sira bahal ingsun paringi pe-pancen hang minaTpgka dadi memangsaniral'.

Bathara Kala ngestokake dhawuhe Sang ttyafrg Jagadnata,tumuli mangkat mer-lyang Nusakambangan. (Iditurut layang Para-mayoga, Nusakambangan uga sinebut Nusapawinihan utawa Nu-satembini, saiki diarani pulo Karimun'Jawa, durlunge ana krgsaelore tanah Jawa).

Mungguh kang pinesthi dadi memangsane Bathara Kala ya-iku bocah utawa manur:.gsa sing yen miturut gugon-tuhon kududl-uwat sarana tlitanggapake wayang lakon Amurwakala, kayata :

1. Bocah ontang-anting, yaiku anak kang mung siji thil.

9l

2. Kembang sapasang' anak loro wadon kabeh'' - '

3. Uger-uger lawang, anak loro lanang kabeh'

4. Sendhang kaapit pancuran' anak telq panggulune wa-

don.5. Pancuran kaapit ing sendhang, anak telu panggulune la-

nang.

6; Sarimpi, anak PaPat wadon kabeh'

7. Saramba, anak papat lanang kabeh'

8. Pandawa, anak lima lanang kabeh' Lan liyaliyane'

At,a maneh kang minangka dadi memangsane Bathara Kala,

kayata :

1. Wung memipis nganti nugelake gandhik utawa mecah-

a-ke pipidan kang dienggo memipis'

2. Wong adang nganti ngrubuhake dandang kang lagi di-

enggo adang ana ing luweng'

MiturutlayangUttarakanda,BatharaKalaikuputraneBa-thara Brahma, kasebut ana ing ukara kang unine mangkene :

,,Sang Hyang Kalanak (Kala + anak) Sang Hyang Brahma' pra-

siddha sumangharang jagat". Tegese : Sang Hyang Kala putrane

Seng Hyang Brahma, pranyata (inisqs'rrr) dadi pangleburing ja-

gat.

Miturut layang Mayangkara, patine Hanuma-'r amarga perang

tandhing lumawan Bathara Kala kang memba warna ratuning da-

nawa ajejuluk Prabu Yaksadewa.

Miturut Illosaiaparwd (parwa xJt rn:g t.yat g Mahabharata),

ngarcpake sirnane bangsa Yadu llrn bangsa Wresni (praja Man-

aLa ta" Dwarawati), saben bengi Bathara l(ala ngaton ana ing

laladan praja Dwarawati awarna madungsa kang wujude banget

ngg"girit:i. Kajaba saka iku, para wanudya bangsa Yadawa padha

"vuplu" yen Baihara Kala prapta ing nagara Dwarawati, mangsa

*orrg-*ot g bangsa Yadawa nganti tumpes-tapis tanpa sisa'

Bathara Kala kaping pindho tumurun ing marcapada lan

jumeneng Ratu, Yaiku :

92

1.

2.

Ana ing nagara Mendhargsiwanda ajejuluk 'Piabu Balya,patihe asma Srwandakara. Ya habu.Balya lan Patih Si-

-, wandakara iku kang kasor4n perang lumawan Prabu Bu-dawaka panjanman" g"[n"r, B4ama.

Ana ing naguua Selahurna- ajejuluk Prabu Yaksadewa utawaKaladewa. Ya Prabu Yaksadewa iku kang miturut layangMayangkara mrajaya Hanuman. (Mriksanana carita angka51).

22. BATHABA SURYA.

Bathara Surya uga ajejuluh Sang Hyang l{iwaswat utawa

Sang Hyang Martandha, kahyangane ing Ekacakra. garwane loroyaiku Dewi Ngruna lan Dewi Ngruni.

Miturut pakem padhalangan, Dewi Ngruna lan Dewi Ngrunipinaringan antiga ni;i dening Bathara Guru. Antiga iku pinang-

kane saka Dewi Kastapi, yaiku putrane putri Bathara Wisnu kangditrimakake marang kagendra Brihawan, titihane Bathara Wisnu.

Antila kang diparingake marang. Ngruna pamburine netes dadikagendra Sempati lan Jenthayu, kang kaparingake marang DewiNgruni netes dadi naga Gumbang lan ula cilik-cilik sapirang-

pirang.

Nangrng miturut Mahabharata, titihane Bathara Wisnu iktrkagendra kang sinebut Garudha, wujude ya kaya Garudha lam-bangng nagzua R.I. kae. Garudha darbe kadang wredha aran Aru-na. nagendra Garudha lan Aruna i-ku atmajane Maharsi Kasyapa

saka Dewi Winata. Mangkene cari-tane :

- Dewi Winata matur rnarang Mahan;i Kasyapa ,,kapengrnap€putra", mulane Sang Dewi pinaringan antiga loio dening Sang

Maharsi. Antiga (endhog) loro ikir diopeni dening Sang Dewi kan-

thi surti angati-ati, dienteni netese. Bareng wis dienteni sawatara

lawase antiga loro iku ora netes, antiga sing siji dipecah derring

Sang Dewi. Isine aniiga wis dadi manuk kang gedhene kagila-gila,

nanglng sikile durung sampurna. Ya manuk iku kang sinebutAmna. Amarga dipecah dening ibune ing sadurunge wayahe ne-

tes, Aruna muring-muring lan nyupatani marang ibune (Dewi

93

Winata), kandhane : ,,Kangieng ibu ! Awit sahing paharti paduha,

hawula nandhang cacad jasmani ing salami'laminipun, inggih

puniha boten saged gadhah suku sampuma. Jalaran sahing-pu.

ntka, ing tembe ibu badhe dadoi rencang'tumbasanipun hadang

piyambak ingleang apeparab Dewi Kadru. Kula weling wantos'

wantos, sampun ngantos ibu mecah tigan ingkang hantun satunggal

puniha, supados netes piyambah. Inggih tetesanipun tigan puniha

inghang ing tembe badhe mardikahaken kangieng ibu sahing ang-

genipun dados rencang tumbasan".

Sawise kandha mangkono, Aruna banjur mabur ngener sre-

ngenge. Ya Sang Aruna iku kang ngaling-alingi soroting srengenge

ing salawas-lawase, supaya tibaning sorote ing bumi aja kebangeten

panase.

Antiga sing sijine ora antara lawas netes dadi manuk kang

plndha prabata gedhene, sempuma wewijanganing awake. Ya ma-

nuk iku kang sinebut Garudha kang pamburine bisa mardikakake

ibune saka olehe dadi batur-tukon- Lan ya Sang Garudha ikukang pamburine dadi titihane Bathara Wisnu. Kadange wredha

Sang Garudha yaiku Sang Aruna nggarwa Dewi Sweni, peputrd

Sempati lan Jenihayu.

Dewi Kadru, kadange Dewi Winata tunggal rama-ibu, uga

kaga:wa Mahars; Kasyapa. Sang Dewi pinaringan antiga dening

Sang l,Iaharst. Pamburine antiga iku netes dadi naga pirang-pirang,

kayata : Naga Sesa (ing padhalangan sinebut Anantabt,ga), Naga

Basuki, Naga Taksa lsP.

Miturut-earita padhalangan, Bathara Surya putrane Bathara

tsmaya-(Semar). 'Iitihane aw,riud kreta apangirid turarigga sapta.

Ya kretane Bathara Surya iku kang Cening Bathara Wisnu dieng-

go nggiles Prabu Watugunung Ratu ing Gilingwesi nganti tt meka

ing Seda, sawise kebedhe cangkrimane Sang Prabu. (Mriksanana

carita angka 20).

Putrane Bathara Surya kang kerep kocap ana ing padhalang-

an mung loro, yaiku :

1. Sang Hyang Rawiatmaja, Yaikuing Mahespati.

94

kang nurunake para Ratu

Z. . Sang Karna, miyos saka Dewi Kunf,r.

Yen miturut L{ahabharata, Bathara Surya iku putrane Mahar-si Kasyapa kang miyos saka Dewi Aditi. Sang Dewi apeputra 12,yaiku kang sinebut Dwadagaditya (aditya 12, mriksanana caritaangka 1B). Tembung ,,aditya" ateges : putrane Aditi, tedhakeAditi, salaras karo tegese : Pandawa putrane Pandu, yadawaturune Yadu, Ditya turune Dewi Diti, Danawa trahe Dewi DanuIsp.

Kajaba Karna, putrane Bathara Surya kang kocap ana ingMahabharata isih ana maneh, yaiku Bathara Yama lan Dewi Tapa-ti.

Sababe Dewi Kunti nganti apeputra Karna patutan karo Ba-thara Surya, mangkene :

Jalaran aleladi marang ,Bagawan Durwasa, Dewi Kunti pi-r:aringan manha panggendaming dewa aran Adityahredaya deningSang Bagawan. Am:rga kapengin mangreti kaluwihane mantraAditvahredaya, nuju ing sawijining dina, wayah rina, Sang Dewinyoba matek, mantra iku, satemah kerawuhan Bithara Surya.Jalaran t€temon karo Bathara Surya, Dewi Kunti r:ggarbini, lanbareng tekan leke, Sang Dewi nglairake jabang-bayi. Ya Jabang-bayi iku kang pamburinc sinebut Karna.

Dewi Tapati kagarwa Prabu Samwarana (Sambarana), peputraPrabu Kuru. Tedhak-turune Prabu Kuru diarani Korawa. BisanePrabu Samwarana kaleksanan nggarwa Dewi Tapati, sarana mintasra]'a marang Mahafi Wasistha, diaturi nglamarake Sang Dewi. yaMalarsi. Wasistha. kang munfgbh menyang Srrralaya sowan BatharaSurya, n5ruwun Dewi Tapati minangka garwane Prabu Samwzuana.

23. BATHARA YAMA.

Miturut Mahabharata, Bathara Yama putrane Bathara Surya.Sabha (kadhaton) kagungane Bathara Yama kang nggawe Bathara,Wiiwaharmo, yaiku Dewa kang ahli ing babagan bangunan. Sabhautawa kadhatone Bathara Yama bisa ngolah-ngalih dununge mi-turut karsane kang kagungan.

95

Miturut carita padhalangan, Bathara Yama utawa Yamadipati

iku putrane Bathara Ibmaya (Semar), kahyangane ing Argadu-

milah, garwane asma -Dewi Mumpuni. Panjenengane- iku. dewa

trang ngiwasdni nraka' wenang njabut nyawane oara titih ing

marcapada lan nyemplungake ing kawah Candradimuka''Bathara Yama iku wujuding pasuryane kaya raseksa, mracih-

nani yen panjenengane iku dewa kang awatak mentalan'

Akeh wong kang pracaya, manawa wong lara sumurup/ke-

rawuhan Bathara Yama, pratandha wis cepak patine'

24. BATHARA KIj'WERA.

- Batlrara Kuwera ur.awa Bathara Waisrawana, miturut layang

Paramayogd putrane Bathara Ismaya (se;nar), miturut Mahabha-

rata putrane Bathard Pulastya, miturut layang Uttarakanda pu-

trane sang wisrawa, miturut carita padhalangan uga putrane sang

Wisrawa.

Layang Uttarakanda mratelakake, Bagawan Bharadwaja nri-

makake putrane putri marang sang wisrawa. Miturut carita padha-

langan sang wisrawa iku sawijining Resi, garwane asma Dewi Lo-

hati putrane putri Prabu I-okawana Ratu ing Lokapala, peputra

waisrawana. Sang wlsrawa karo Dewi Lokati iku padhadene te-

dhake Bathara Guru turun kaping 9, utawa tedhake Bathara Sarn-

bo turun kaping 8. (Mriksanana silsilah Lokapala)'

Asma waisrawana iku srng maringi Battrara Brahma. Nalika

rnentas mlyose, jabang-bayi difiwuhi Bithara Brahma, kasebut

i:rg Ut'Uaiakanda Sang-B4tharqngendika mangkene : '

. ,,Ihe puyuthi hta ya, si'Wisrawa mara salnina ning bapany'a,

toui samplah -te rupanya lawan yayahnyo, matangyan sf lvaisra-

wana ngaraiz ike puyutku?1 Tegese : Buyutingsun iki bapakne

aran Wisrawa, lan rupane padha plek karr.r bapakne, mulane si

Waisrawana jenenge buyutingsua iki.

Bareng wis diwasa, Sang lVaisrawana banget sengsem ulah

tapa. Genturing tapane Sang Waisrawana agawe katenaning pang-

gatihe Bathara Brahma, nganti sang Bathara karsa rawuh ing

96

-.pratapa'e.. Nalika. didangu dening Bathara Brahma-;,n]ruwunnugraha apa", ature Sang Waisrawana mangkene :" ---sojar Hyang mami, y-an haria Eamnya bhatara ri pinahang

hulun, humwa juga pintan ra puyut bhtatara : .kalokapalanmwang kadhanapalan ya tihang anugraha rahadyan sanghulun,,.Tegese hurang'luwih manghene : ,,pukurun, pepindhen-hawula !Manawi wonten hapareng paduha badhe maringi ganjaran dhatenghawula, makaten panyuwun kawura : Kawuri pinir"ngro.dadosratuning jagad (Lohapala) saha aadoi aewaning iasugihai,,.

Wangsulane Bathara Brahma mangkene :

,,Udu mangkana pwa kaharepta, astwakenangkwa tbka pinalakunta. Indra Yama Baruna ktang Iokapala kapat [.ami. Akuta gantyananta kapat ing lokapala. Mr;ang niha'tang wimanamakangaran si Puspaka, ya tiki wahananta, yatanyan padalawan dewati". Tegesq : ,,Adhuh ! Manghono ti sedyinira. In-g-sun parengake panyuwunira ihu. Kang apanghat Lihapala ihuBathara Indra, Bathara Yama, Bathara Baruni, papate iaro ing-sun. sira nggentenana ingsun apanghat Lokapaia

-angha 4. Lan

hreta ihi arane si Puspaha, minangha titihan-ira, ,u[oyo sira pa-dha horo deu)a".

Sawise ngendika mangkono lan maringi kreta aran pus-paka marang Sang Waisrawana, Bathara Brahma barrjur kondurmenyang kahyangane ing Brahmaloka, dene Sang Waisrawanabanjur sowan narang ingkang rama yaiku Resi Wisrawa

. -Pudil wiwit ing wektu iku kang sinebut Lokapala (ratuning

jagaC), yaiku : :- 1. Bathara Lidra, ratuning'para deiia.

2, Bathara Yama, ratuning naraka (kang nguwasani nraka).3. Bathara Baruna, ratuning banyu'saisin"ir"t"ri;;-;;._dra saisine).

4. Bathara Waisrawana (Kuwe.ia), ngratoni para gandar..va,kinara lan yaksa, lan dadi a"*""i"g kasrigi[an (ra;a-brana).

Marang ingkang rama, Sang \[aisrawrrna matur yen wis antuknugrahar:e Bathara Brahma, nanglng Sang Bathara ora dhawuh

97

kudu adedunung ana ing ngendi' -- .

Ingkang rama Resi Wisrawa ngendika : "Kulup Wisrawuna'

wruhanira ! tns r,unii (Niatencha)-ana. hadhaton kencana pinatik

manik nawa retna g"*'"'"" aJwi ahti bangunan yaihu Bathara' i i*"nrr*r. P,aoi' ioinot o" Langk a hav a kahv angane Bathara

Indra. Duh ing nu'o, kadhaton ihu -iid-unun1i.ytuning.-msek^sa

sa-

wady abalanu. N*eini''o*n"sno -hadhaton ihu suwung ialaran

para rasehsa padha Tuio tin" Langha pindhah menyang dha-

saring pratala, o^o'go- 'iho bangeting wedine marang Bathara Wis'

nu. Sira prayoga oinaunu'go ing hadhaton Langha kaig banget

e n d ah'p eni onet o*-i:o;i' "

rni'- t o'i o* tu b ah al ngalami suka-rena "'

Sang Waisrawana ngestokake dha-wuhe ingkang rama' Sawise

ngabekti marang i"gku"J t"*-u' Su:* Waisrawana tumuli nitih kre-

ta Puspaka ngener i"Jnit"" Langka' Amarga kreta si Puspaka-iku

bisa ngambah sawarnaning panggonan kang dikersakake dening

i""g "i,rt i, tr, ,il.rii"g p[yr.n"-tuya keplasing cipta' sadhela bae

San! Waisrawana wis tekan ing kadhaton Langka'

Bareng Sang \Vaisrawana wis adedunung ing kadhaton Lang-

ka. akeh banget yaksa, gandarwa }an kinara kang padha adedunung

ing laladan Langka' taUetr padha ngratu marang Sang Waisrawana'

Dhek biyen Larrgka iku lladhauone raseksa kinarl'asa telu sa-

sadulu(, atmajane S""i S*'tuqa' yaiku : 1 Malyawan' 2 Mali' 3 Su'

'mali. Amarga watakJ kang banget angkara-murka' raseksa kina'

wasa telu iku kapengin ngit*u'ani Suralaya' mulane banjur lela

wanan karo Bathara iV;t""' Wasanane Malyawan lan Mali fralastrz

;"#;;;;;wtSnu; w-ondene surr\di sarra para wadyabala ra

."x."-t.,ngisihurippadhalunaqyu.ngur.tgsi(singidan)menyanlrasatala (dhasar Uumii, oi' *""i adedunring ing Langka mandit

amat'ga wedi marang Bathara Wisnu'

Sang Sumali darbe atmaja kenya asesilih Kaikabi (ing pz

dhalangan sinebut Sukesi)' ditrimakake marang Resi Wicrawe

peputra papat, yaiku : 1 Dagamukha' 2 Kumbhakarna' 3 Qu:

iurrut t ",- a WiUtti'*a' Bareng putra 4 iku wis diwasa' rtgre

manawakadhatonLangkaikusalugunedarbekingleluhure.Awsaka iku, Dagamukha iggugat (Indonesia : menuntut) kadhatc

98

Langk4 marang Sang VJaisrawana.Saka pamrayogane Resi Wigrawa, Sang,Waisrawani. jengkar

saka kadhaton Langka slenyang wukir Kailasa, dicliierex:l;{.,parayaksai gandarwa lan para kinara. Kreta si Puspaka kat:.r'!'i:t' ti."ringDagamukha.

Ing dhuwur wis dipratelakake yen nriir-rlt'i 'i'i;,'.;,i";.,i:iia.

Sang Waisrawana (Bathara Kuwera) ii<r-t a'r.n:e,iiirr iii,i r ',''i4s-tya; dene Bathara-Pulastya iktr puti,ait llatltar., 1...'.;:, '',, iitimur, Sang Waisrawana iku lulut irangci. ltl;ri;:-:-- i''|r ' ' .r,:{

Bathara hajapati, mulane ora tau ntiiretek ii,gr:il:r ; , : , iaPulastya, ing salawase tansah ndherel< ingliat.ig oy;::::i

''1.:agawe ora renanin_g panggalihe Biitl-rl.:ra Pu!1..:,:'.

'

kani supaya ingkang rama aja nganii ltcbarii,ii ,i

wana sawise diwasa nyaosi putt'i 1'aksr; i',';,}'si, '. .' : Irama, yaiku :

1. Dewi Puspakata, patnbtt'ritlr: apt'1;,; , :,- Krrmbhakama.

2. Dewi Raka, peputra ,iitarrp-ii. 5,.',rllii: i.. ,

nakha.3. Dewi Malini, peputra Wibhisana..

Dadi, miturut Mahabharata, Sa-tiq llarsraiv.-,ril :'.': ,'-

tunggal oapa seje ibu karo Dagamul<ha, Kunrbira;';:r;'-,2. :.. ,:. r

Kara lart Wibhisana. Daqamukha lsn Ki^urbliri u6;f i;:,,r;ii.ibapa seje ibu karo Kara, Qurnana.k-ha ia;r \fibi,isa.lr':. i',..,i.'. '.,panakha uga kadang tunggal-bapaseie ibu k:.rr-; \r,:ibi,i::;.:r:,

t')

Ing sabanjure Sang \i/aisr:awana (Batllzu zr - i'. r.,-.'., ; ' , - r.::p

akhyangan ing lvukir Kailasa, tetep ngratoni pat'a 1'.rksa. ,"l,ili ina

lan kinara; tetep jumeneng dewaning kasugihafl (ri :a i r, 211,1; i. .' i,ilr-burine, kreta si Puspaka bisa bali dinarbe Sang \Vais.arvana r:iai,ch,yaiku sawise perang gedhe ing Langka (Dagamukha 5211;4dvet.1:1.:116

sima dening Ramawijaya).

25. BATHARA XAtr{.".

Bathara Kama kang uga sinebut Faihara I(ar.,i, r

an ing Cakrakembang, garrvane asna i.-'e.^-i i:;:''r.ii

:.ii1.,

.,. 21-

. i 't'-

,l(l

- Miturut layang Paramayoga lan carita:padhakingan;Bathara

Kamaikuputrane-Batharalsmaya(Semar),nangingmiturutMa-habharata, -Buth*u Kama putrane 'Bathara -Dharma- (Mriksanana

silsilah I!).Para dewa iku padha bisa ketam.an ing lara, nanging ora bisa

tumeka ing seda, amarga padha ngunjuk amreta' (A = ora' Mreta

= mati. Amreta = kalis ing pati, ora ketaman pati)' Nanging mitu-

rutlayangSmaradahanayasaneEmpuDharmaja,mratelakakeyenBathara Kamajaya tumeka ing seda kobar dening geni kang metu

saka netrane Bathara Guru kang angka telu' Mangkene caritane :

Nalika Bathara buru pinuju ateteki manungku puja samadi'

Suralaya ketekan Asuraraja Prabu Nilarudraka sawadyabalane'

nedya ngendhih panguwasane para dewa' Miturut kapracayane

.Bathara Kamajaya, mung Bathara Guru kang kuwawa nang-

gulang,krodhanePrabuNilarudraka.Awitsakaiku,BatharaKa.tujuv" ngangkah bilane Baihara Guru tumuli rirudhar tapa,

sarana linepasan jemparing Pancawisaya'

Bareng ketaman jemparing Pancawisaya kang linepasake Ce-

ningBatharaKamajaya,makgregah!SanalikaBatharaGuru

"r,rt g" mudhar tapa. Nanging sawise mudhar tapa, Batha:a Guru

auta tan sipi marang Bathara Kamajaya' Saka bangeting dukane

BatharaGuru,netranekangangkatelungantimetugeninemunrbmulad-mulad. Geni iku ngobong Bathara Kamajaya nganti dadi

lan sedane.

Dewi Ratih bareng midhanget kakunge seda' enggal-enggal

tindak mgnyang papan dununging sedane' Sapraptane S,a1S Dewi

ing panggonan imrg dih-rju, geni kang yis siren mumb "rnarY-h'

'r.irU" toion kaya astane Batlry {amalya ngawe-.aY r'edva

ngrangkul'maiang Sang Dewi. D"T Ratih kang pa"::" kapengin

q-IU Lur*g kakung, enggal-enggal nggebytlr i3g dahana, seda'

' -'.'r'

26. BATHARA DHARMA.

Mitruut Mahabharata, Batfiara Dharma iku putrane Sang

Hyang Atri uiawa wayatre Bathara Brahma'(mriksanana silsilah

III). Garwane 10, kabeh putrane putri Sang HJrng Daksa'

100

':':r '5f,iig Hiimg Daksa kagungair.putraiputri,S0; sing.2? kagarwa -Bathara Candra, 13 kagarwa Maharsi Kasyapa, 10 kagarwa BatharaDharma. Asmane kang kagarwa Bathara_:Dharrna, yaiku : l-Dewi.Kirti, 2 Dewi Laksmi, 3 Dewi Areti, 4 Dewi Mada, b Dewi pusthi,6 Dewi Srada, 7 Dewi Kriya, 8 Dewi Budi, 9 Dewi Lajja,l0 DewiMati.

Para putrane Battrara Dharma kang miyos saka garwa 10 ikuora tau kocap. Yudhisthira pambayuning Pandawa, salugune-pu-trane Bathara Dharma. Nalika Dewi Kunti matek mantra Adi- -

tyahredaya kang sapisanan saka dhawuhe Prabu Pandu, SangDewi karo mangesthi Bathara Dharma. Amarga ketarik mantrapanggendaming dewa. Adityahredaya. Bathara Dharma tedhaking marcapada tetemon karo Dewi Kunti, satemah Sang Dewinggarbini kang pamburine mbabar putra pinaringan asma Yu-dhisthira.

Sang Widura, putrane Maharsi Wiyasa kang - mijil sakawanita darah sudra, iku panjanmane Bathara Dharma. Wondenesababe Bathara Dharma m'anjanma ing marcapada dadi Widura,amarga saka dayaning SOT kang dingendikakake para Resi kangpadha mrinani Bagawan Animandawya. Mangkene caritane :

Nalika Bagawan Animandawya nglakoni monabrata (tapambisu), ing sawijining dina 6ia maling nggawa barang oleh-olehanemaling lumebu ing padhepokane Bagawan Animandawya. Ora an-tara suwe wadyabalane Sang Prabu kang nglacak playune malingmau i;eka ing ngarsane Bagawan Animandawya,-nyuwun priksamarang Sang Bagawan, menyang ngendi playuning maling. Mes-thi bae Sang Bagawan ora marigsuli, amarga lag: nglakoni thpa -mbisu.. lVady'abalane Sang lta6u kang nglacak piaytrne m4irigtumu[ lumebu ing padhepokane Bagawan Animandawya, nitiprik-sa isine pad[qiokan..-lt/.asanane maiinqe ketemu, qingidan ana '

ing sangisorint pabarelane Sang Bagawan. Maling disikep lan diban-da, diaturake marang Sang Prabu. Karampungane, rnaling iku di-tibani ukum kisas (ukum pati).

Bagawar, Animandawya kena ing dakwa mbiyantu dur;ana.Sang Bagawan dicekel (Indonesia : ditangkap) diaturake manmgSang Prabu, diadili. Putusane, Bagawan Animandawya ditibani

101

paukuman saranaiitancebi lembing silite. Amarga saka gedhening

tapa-bratane, sanajan dubure ditancebi lembing nganti jero, Sang

Bagawan ora-tumeka ing seda.

Kocap para Resi laitrane Bagawan Animandawya kang mi-

yarsa warta yen sang Bagawan tampa paukuman dicubles lem-

bing dubure, enggal-enggal padha tilik lan nakokake sababe, dene

Sang Bagawan kok nganti tampa paukuman kang kaya mangkono

abote. sang Bagawan mratelakake, jalaran ora mraduli marang ma-

ling kang lumebu ing padhepokane, lan ora mangsuli pitakone

wadyabalane sang Prabu, amarga nalika silnana pinuju nglakoni

tapa mbisu. sawise midhangetake katrangane sang Bagawan, oara

Resi tumuli nemoni sang Prabu. Kabeh ngendikane Bagawan

Animandawya diaturake maiang sang Prabu, wasanane sang Prabu

banjur dhawuh marang wadya, ndikakake ngluwari sang Bagav,'an.

Lembing kang wis sawatara dina tumanceb ing dubure Sang Ba-

gawan, didudut dening wadya utusane Sang Prabu, nanging ora

bisa lolos, mulane banjur ditugcl. Dadi Bagawan Animandawya

durung luwar saka ing panandhang. Para Resi mitrane sang Ba-

gawim padha matek mantra papasanghara, yaiku mantra pa'nu-

laking bebaya, wasanane pucuke lembing kang isih ana ing sajro-

ning salirane sang Bagawan banjur metu liwat ing embun-embun-

ane.Sawise Bagawan Animandawya luwar saka ing panandhang,

para Resi tumuli munggah menyang suralaya sowan Bathara Dhal-

ma, nyuwun priksa sababe Bagawan Animandawya rr$anti ngalami

panandhang sing abote tanpa pePindhan,

Pangandikane Sathar,a Dharma :,,Kawunin gana, p-ara mahar-

si ! K'rla boten kesamaran dhateng tindak-tandrtkipun par-a titah

a_geng-aiit ing niarcapada. Nalika taksih alit, Bagawan Animan-

dawya kerep dolanan kinjeng iranthi dipun:sunduk silitipun. Ku'la

prrrrik" dewaning kaadilan, wajib rurneksa supados ,,hrikum kar-

ma" tumindak ing samesthinipun- Bagawan Animandawy\ nga-

la:ni panandhang dipun<ubles lembing duburipun, jalaran ngun-

.dhuh wohing pandamelipun nalika taksih alit. salugunipun pancen

inggrh kula inekang netepaken Sang Bagawan kedah ngalami pa-

nandhang makaten punika, Nanging tumindakipun lumaptar pu-

tusaning pangadilanipun sang Prabu. Dados, sang Prabu namung

L02

minangka lantaran tumindaking ukuman, bab pepesthening pa:nandhang, kula ingkang nemtokaken miturut,rhukum karma".

. Para Resi : ,,Pukulun; hawuningana ! Miturut wewa-ruh $uci(agami), lare alit inghang umuripun hirang sahing 14 taun, manawitumindah lepat, dereng henging dipun-patrapi pauhuman, sabab

lare dereng diwas. puniha dereng saged mbedahaken awon-sae lanleres-lepat. Dados, paduha puniha ndhawahi paukuman dhatengtitah inghang pancenipun boten samesthinipun dipun-patrapi pau-hunun. ,,Hukunr karma" punika boten namung hangge para titah,nanging ugi tumrap para Jewa. Paduha inggih hedah ngundhuhwohing pandamel paduha. Amargi paduha atindab lepat, ndha-.

wahi paukuman dhateng titah inghang boten samesthinipun hedahdipun-patrapi pauhuman, paduha badhe manjanma ing marcapadadados tiyang pincang, lair sahing guwagarbaning wanita darah su-dra".

Ya amarga SO'I kang dingendikakake denhg fara Resi ikukang njalari Bathara Dh,arma manjama ing marcapada dadi Widu-ra.

Miturut Adiparwa abasa Jawa-kuna, Sang Widura panjanm:reBathara Yama, arnarga kang di.SoT-ake dening para Resi iya Ba-thara Yama. Mangkene ngendikane Resi ing parwa iku :

. ,,Kamung Hyang Yama ! Alparvastu dairat dosa Sang Animan-dawya, dantdngdanda rr.ahabham irikang rare, tan yogya tibanedanda irikang rare yan turur.g kinahanan ing hid€p hala - hayu.Mangke pwa kita dumanda tan sayogya da{rdan. Manglanma takita manusa, mebwa pudra, ateher pincanga kita". Tegese kurang-luwih pangkene : ,,Puhulun, Bathara Yama ! AIit sanget'(bofens-iiintena) doscnipun Sang .Animandawyq (rtangtng) padlkadhuwahi pauhuman sahlangkung awrat.lare punika. Lare ingkangdeieng mangretos dhateng aw.on - sae, boten samebthinipun dipun-ukum Paduka ngukum dhateng lare ingkang pancenipun botenkedah dipun-ukum (Awit saking puniha) paduka badhe manjanmadados runungsa, (lumantar) ibu darching sudra, tur samparan pa-duha pincang".

Sabanjure ukara candhake unine mangkerre :

,,Janma Sang Hyang Yama kagapa (aksara ,,c" mawa corek

103,

ngisor), Sang Widurai sira meb-wa':gudrayoni (aksara' "c?l-'mawa

eorek ngisor)". Tegese z',,Sang'Hyang Yama manianmd'dening

i;l;;;; so+, ktaitsran tair saha) ibu darsh sudra hang luhur ing

budi".

27. BATHARA ASWAN _ ASWIN.

Ing basa Jawa-kuna sinebut Agwinodewa (aksara "c" mawa

corek ngisor), tegese : dewa kembar, ing tembung Jawa-anyar si-

nebut Bathara Aswan-Aswin'

Asal-usuleBatharaAswan-Aswinmangkene:Putrane:Ba-tharatBrahma kang waruju asma Sang Hyang Daksa, putrane putri

kang 13 kagarwa Maharsi Kasyapa' Putri 13 iku kang sepuh dhe-

we '-asma

Dewi Aditi, peputra dwadacaditya (Aditya 12 )' Putra

12 iku kang angka 10-asma Sang Hyang Sawitri nggarwa Dewi

Tastri, peputra Bathara Aswan - Aswin'

Bathara Aswan-Aswin iku dewa kang ahli nenamhani, dadi

kena sinebut dokter (dhukun)'

Titah ing marcapada kang wis tau diusadani dening gaihJra

Aswin kayata Brahmana Uparnanyu siswane Resi Ayodadomya'

Mangkene caritane :

Brahmana Upamanyu diChawuhi angon sapi wadon karo

pedhcte dening gumne yaiku Resi Ayodadomya Saben-angon'

i-lp***yu "vu*Ui pepriman, oleh-olehane dipangan' Tindake

Upu-"tty, mangkono iku diluputake dening gurune' lan di-

niendikani manlkene : ,,(Jpamanytt, t4ruhanamu Siswa kang

tihu bek{i marang'Gunt, 3,en pepiman' oleh-olehane dipisuitg'

s un gah e m @r'dn g gu i'dne ".

' Upamanyu pituhu marang Guru, oleh-olehane pepriman dica-

osake marang- Resi Ayodadomy"' Nnn gi"g b anjur peprimll m aneh'

oleh-o'lahane dipangan dhewe. Cara manghono'iku uga diluputake

dening gurule; nrulane banjur leren olehe pepriman' Wondene

kang minanfka pangane banjur nusu sapi wadon kang diengon'

Patrap -rntkono iku uga diluputake dening gurune (Resi Ayo-

dadomya), sabab dianggep ngombe puhan kagungane Guru' Upa-

*"ny,--".i ngombe puhan Sarana nusu sapi, banjur mung ndilati

to4

ngisor), Sang Widurai sira nieb-wa'.gudrayoni (aksara',,ci'^ mawacorek ngrsor)". Tegese :' ;,Sang'Hyang Yama manianma'deninghetdman fiT, (ala4taran-lair saha) ibu darah sudra hang luhur ingbudi".

27. BATHARA ASWAN _ ASWIN.

Ing basa Jawa-kuna sinebut Agwinodewa (aksara ,,c" mawaeorek ngisor), tegese : dewa kembar, ing tembung Jawa-anyar si-

nebut Bathara Aswan-Aswin.

Asal-usule Bathara Aswan-Aswin mangkene : Putrane :Ba-thara'Brahma kang waruju asma Sang Hyang Daksa, putrane putrikang 13 kagarwa Maharsi Kasyapa. Putri 13 iku kang sepuh dhe-we asma Dewi Aditi, peputra dwadacaditya (Aditya 12 ). Putra12 iku kang angka 10 asma Sang Hyang Sawitri nggarwa DewiTastri, peputra Bathara Aswan - Aswin.

Bathara Aswan-Aswin iku dewa kang ahli nenamhani, dadikena sinebut dokter (dhukun).

Titah ing marcapada kang wis tau diusadani dening BaiharaAswin kayata Brahmana Uparnanyu siswane Resi Ayodadomya.Mangkene caritane :

Brahmana Upamanyu diChawuhi angon sapi wadon karopedhete dening gurune yaiku Eesi Ayodadomya Saben angon,

Upamanyu nyambi pepriman, oleh-olehane dipangan. TindakeUpamanyu mangkono iku diluputake dening gurune, lan di-ngendikani. mangkene : ,,Upamanyu, wruhanamu Siswa hangtuhu bek{i marang Guta, 3ten pepriman- oleh-olehane dipisung-sun gake marang gui'dng ".

Upamanyu pituhu marang Guru, oleh-olbhane pepriman dica-osake marang Resi Ayodadomya. Nanging banjur pepriman maneh,oleh-diahane dipangan dhewe. Cara mangkono'iku uga diluputakedening gurule; nrulane banjur leren olehe pepriman. Wondenekang minangka pangane banjur nusu sapi wadoi; kang diengon.Patrap mangkono iku uga diluputake dening gurune (Resi Ayo-daComya), sabab dianggep ngombe puhan kagungane Guru- Upa-manyu mari ngombe puhan sarana nusu sapi, baniur mung ndilati

104

umpruk puhan ing lambene pedhet, manawa pedhet iku pinujunusu biyunge. Patrap mangkono iku meksa isih diluputake deninggurune, amarga dianggep-ngurangi pangane pedhet. Jalaran mangan_

lan/utawa ngombe apa bae tansah diluputake dening gurune, Upa-manyu banjur ora wani memangan lan ngombe apa-apa maneh.Sanajan mangkonoa, amarga saka bangeting setya-tuhu marangGuru, Upamanyu saben dina isih tetep ajeg ngengon sapi lan. pe-

dhete gurune.

Ing sawijining dina Upamanyu angon menyang alas. Jalaranora kuwawa nahan ngelih lan ngelake wis'sawatara dina ora ma-ngan lan ora ngombe, Upamanyu kepeksa mangan godhong arka(tembunge Latin : aschlepias gigantia). Godhorig arka iku mawa

racun kang ampuhe kagila-gila. Amarga kepanduk racune godhong

arka, sanalika mripate Upamanyu banjur w u t a, satemah lakunebanjur mamak-mumuk, wasanane kecemplung ing luwangan jero,ora bisa mentas ing dharatan rnaneh.

Kocap Resi Ayodadomya, ing wayah sandyakala kaget priksasapi lan pedhete mulih tanpa pangon, Upamanyu ora katon, Sang

Resi tumuli tindak menyang alas, nggoleki Upamanyu. Sapraptaneing madyaning alas, sawise nggoleki Upamanyu sawatara suweneora ketemu, Sang Resi banjur nguwuh-uwuh sora : ,,[)pamanyu,Upamnnyu ! Ana ngendi houte ?!"

Upamanyr : ,,Wonten ngribi, pak Guru. Dalem nandhangwuta dadakan, iajeng hecemplung luwangan, boten saged ming-

:gah ing dharatan".

Resi Ayodadomya tumuli nyedhaki luwangan. Sawise di-unggahake dening Sang Maharsi menyang dharatan, Upamanyubanjur nyaritakake lelakone saka wiwitan tekan wekasan.

,,Mangesthia Bathara Air-uin, lan manembaha ing sajro,fiingbatin, supaya panjenengane kepareng riwuh ing'heni nguiadanimnrang kou)e". Mangkono dhauuhe Resi Ayodadomya.

Upamanyu mituhu dhawuhing Guru, enggal-enggal manung-ku puja samadi mangesthi Bathara Aswin.

Jleg ! Tanpa kawruhan sangkane, Bathara Aswin rawuh ju-meneng ing sacedhake Resi Ayodadomya, tumuli ngusadani'Upa-

105

t:!

manyu. Mak byar ! Bareng diusap dening Bathara"zA.swiri, sanalika

n--u'ane Upamauyu rvaluyajati kaya wingi nguni.--- -i(,.1:,.1;:i iilili rrgusadani; Bathara Aswin uga bisa ngenomake

til.,i-r i..ii,ir, wis kaduk ylls\l'a. Kang wis tau dienomake dening

l-r11i;;1; j: ri"'!'r,it-) kayzil.a l,laharsi Cyawana, putrane Maliarsi Bhregu,

k;,, .' { ,rrtlg:}h |,aro t\laharsi Ramapara.su. Mangkene caritane :

., .,i li:,i(iiiirr.1,:i lntt.l',iie putri Prabu Saryati, kagarwa Cya-

i..,:i.f,. '.,;r i.tii,l.1.. \lri;sti'3, iiclherihepok ing madyaning alas ce-

i ' li,i)i

.rria r...iririijtli iii;ia iie"^.'i Sukat-rnya mbeneri lagi sesuci ana

t; ilr...-:ri::ti,rr iir'r'a\.','irhail llathala Aswin sekarone (Aswan-

:" i: 1,,,,,i. ,;.',i', i, i-r 'r'oilii i':aselya:le Sang Dewi marang kakunge'

i,:'i; :-'iiiii.i:.,,,, t'n{ialt it-tQ warna ! Sapa aranirc, ngendi pi-

,. ..,...,.,:,., it.r; i'ir-!:.1i?(, :irr: :'ttttttg Cheue bae ana ing madyaning

,:.r,... ;.:..,.!i:.: \t.r..,,A tt,ii'tigl?ei;t Si'.pine ?/" Mangkono pandangunel<- r :\:..',!

\'t; ina ltaiaula ;r,1p Suhar-nya, rabinipun

1,,it.; .: i i '. n:.\:,iit1 irtgitung adhedhepoh ing sacelal?ipun tlaga

I I i.J t.. ..:,-

'..-'.r-r'.i,:, .,,1:,...'!1r : ,.(-), titangkono, ta ! Iya, iya ! Ingsun wis

r.-...i,,':;,. ,riu .;i;r ,l"lle,s, L.'-.'aiL{''il', btlhncna i'-ang wis kaduk

-,,{{-((.i,.r. (). riii:t [)tioi. tn"melas tetnen sira huwi ! Ingatase sira

tll(riiud'\,a "rriisi-i'u ittg t^,,irnc tur la1i ne(llteng turnaruna, hlu koiz

kap;,t;itta iLrahmantt kL;riuh.Jirlst{ro. O, wanudya utama ! Eman te-

rneri'endaiiitzf! sttwarnanira, dene sira hepehsa laki priya tuwa hang

wis bru 5isa aguu,e pantarcntira. Nini, becik tinggalen bae guru'

lck.ira. -baitjr" t n Lililia' deu', lzenbcr ihi silah'siji, dadia gurlrlLki'rtiru, iail lantttt bahal agawb pcmarenting atiniia".

Lewi Sukatlllya : ,,Puhulun, kawuningana ! Nadyan guru-lalhi

kawula s0rttoun hadulz uredha, nanging hawula sahlanghung! tres.

na .lhateng panienei'tga)iiputt. Kawula sampun boten badhe tuino-

lilr dltateng [.tr4r11 srrnt, ngarltngahen satunggal hemawon, inggih

fulai,arsi C),aut:na lttt;tika. Kawula saklanglzung tresna dhateng

Sang lliahai>i. tnilutipm't tansth badhe tctep. nladhep mantep

ct1 gi:ot lz ui o ti a t e iatii ll h at c ng p ani ene n ganip un " -

I tlii

:,,

' 1 'Batharatils.win : ,,Nini Dewi, wruh.anira,! Ingsun sakloron'iki'dhukuning para dewa. Ingsun bisc ngenomahe manungsa kang vlis '

kaduk *rgdho, nggawi kuwat wong han-g wis- ora bisa ngglawat,

lan bisa nggawe bagas fiurnungsa hang rupane ora pecus. Iululane

nini, tumuli undangen mrene guruJahinira, bakal ingsun enomahe

nganti padha karo ieiaha hang lagi umur 17 warsa, supaya bisa aga-

we pamareming atinira".

Dewi Sukannya ma[ur send.ika, banjur kondur menyang pa'

dhepokan. Sawise mratelakake ngendikane Bathara Aswin, Sang

Dewi tumuli ngaturi Maharsi Cyawana tindak menyang satepining

tlaga.-sapraptane ing ngarsane Bathara Aswin, Sang Maharsi di-

aturi slulup ing tlaga. Bareng Maharsi Cyawana wis ambyur ing ba-

nyu, Bathara Aswin sakembaran tumuli nututi Sang Maharsi, telu-

telune padha. silem ing tlaga. Ora antara suwe telu pisan padha

mancungul bebarengan, banjur padha munggah menyang dharatan-

Telu-telurre rupane padha baguse, padha mancoronging cahyane,

padha dedeg pladege, padha enome' padha ing sakabehe' Telu ikuana siji kang ngendika marang Dev.'i Sukannya : ,,Lah marc niniDewi, priya kang nedheng tumaruna telu iki pilihen salah-siii, endi

hang nedya sira dadehahe guru'lakinira".

Bareng priksa priya telu nedheng tumaruna kembar ing rupa

lan padhadene bagus njenthara tanpa ceda, Dewi Sukannya ru-oraripa ewuh-aya ing pamilih. Sang Dewi tumuli muja samadi nu-

tupi babahar hawa sesanga, satemah banjur bisa priksa cetha

netra-batine Sang Dewi, wuninga endi sing sajatine Maharsi Cle-wana, guru-lakine kang banget ditresnani. Mulane bareng milih,pamilihe ora kliru. -

Ilangrnglsipat ri'redha dadi nedheng tumaryna, sfrnaning ru-pa:-ala.dadi bagus njenthara; szrlira kang pra.sasat wis -ora bisa nggla-

v;at dadi rnahh kuwat, agawe suka-renaning panggalihe Maharsi

Cyawana sarta nrareming panggalihe Dewi Sukannya Sawise nga-

turatre panuwun marimg Bathara Aswin, Sang Maharsi banjur kon-dur menyang padhepokan didherehake Dewi Sukannya.

28. SANG HYANG ANANTABOGA.

Dliturut.Mahabharata, Anantaboga (Naga Sesa) iku putrane

10?

' it''l.; '' ' i' '' ' ' '': ';.+ \"' " \':': "',,Maharsi Kaiyapa kang miyos saka Dewi Kadru. ?utrane:Dewi.iKattru iku akeh bangeL kabeh awujud ula (naga), kayata : 1 Naga

Sesa (Anantaboga),' 2.Naga Basuki,- 3 Naga prawata, 4 NagaTaksa;ka, 5 Naga Elapatra lan liyaliyane isih akeh banget.

' Ilaga Sesa (Anantaboga) sengsem ulah tapa-brata. Olehe mra-tapa pindhah-pindhah, kayata ana ing ardi Gandara, ardi Wadari,ardi Gohkama, ing alas Puskara, banjur ing ardi flimawat. Gen-turing kasutaparie Sang Hyang fu*tlqqga ndadekake karenaningpanggalihe Bathara Brahma.

Ing sawijining dina Bathara Brahma rawuh ing pratapaneHyang Anantaboga, ngendika mangkene : ,,Putunings;un Anan-taboga ! Sengsemira laku tapa agawe suha-renaningsun. Mara sa-jarwaa, anggonira tapalbrata iku kanggo nggayuh apa ?!"

Ature Sang Hyang Anantaboga : ,,Puhulun, kawuningana !Anggen hawuln mratapa p.unika, kajawi hangge nggayuh katen-trema4 hawula kapengin darbe lelabetan sae dhateng sesaminingagesang".

Bathara Brahma : ,,Putuningsun Nagosesa ! Ingsun bangethacaryan midlranget aturira, anggonira kapengin najehake dhirikanggo pepadhaning ngaurip. Prayogane anggonira najehake dhi-rinira, enggonen gawe karaharianing sagung dumadi. E, putuning-sun ! Sira sumurup dhewe, jagad iki durung santosa af,ege, tansahgonjang-ganjing bae- Mcnawa sira pranyata kapengin gawe kara-harjaning sagung dumadi, jagad iki sdngganen, supaya santoisaadege".

Naga Sesa .' ,,Dhuh pepundhening sagung dymados ! Kawtla.sendiha ngestokahen dhawuh paduka. Mugi woniena hcpareng pa-duha tumunfena karsa numpangaken jagad puniha ing sirah ka-u)ula".

. Bathara.,Brahma : ,,,Heh Naga Sesa ! Manjinga ing dhasaingpretalo, jagul iki bakal benghah hanggo Calaryira. Wruhanira NagaSesc / Amarga sira huwawa nyangga bdwana, mula sira bahal an-tuh nugXaha hang gedhene tanpa upatna".

Na.ga Sesa tumuli ambies ing lemah ngarrbah ing papan karrgben-gkatr menyang dhasaring pratala, tumuli wiwit nyangga bumi

1U8

., j

,,

kirng kita enggoni iki. - 'r

r'

Miturut iarita padhalangan, asal-usule Anantaboga mang-

kene :

Nagatahala

Dewi Suyati kagarwa Anantawasesa

Anantadewa

Anantanaga nggarwa Dewi Wasu

Anantaboga nggarwa Dewi Supr6ti

Nagagini kagarwa Wr6kodara

f, **ro "ggarwa

Devi Ganggi

Sarig Hyang A;rantaboga a'kahyanganing Sap taplttala, tegese

lapi-sing burni kang kaping pilru Saniijan dununge ana ing sajroningbumi, :kahyangan- ing Saptapr.atala iku'.endirhe padha bae. karoKaindran.

Ga:wane Sang Hylng Anantaboga asma Dewi Supreti; pepu-tra Nagagini lan Nagatatn.ala. lJagagini kagarwa Wrekodara pepu-ha Antareja

Sang Hyang Anantaboga iku darbe aji-aji Kawastrawam kangnjalari bisa mancala warna manungsa-

Wungsungane Sang Hyang Anantaboga kasinungan daya gha-

109

-t' :

i-U:rtarig banget ngedab-edabi Ing carita lakon Sumbailralaning

miatelakak", t "titu

Antareia -ngupaya bapa ing lumahing bumi di-

gawani wlungsunganintl ey'ange, mulane dhewe-ke ora'bisa teles

aening banyu lan ora bisa karasa panas dening gdni. Bareng wis sa-

watara lawase olehe.mubeng-mubeng ana ing lumahing bumi ngu-

paya sudarma, lakune Antareja tekan ing bengawan Gangga' Du-

madakan Antareja sumurup layon kumambang kendhang ing

bengawan Ganggar.nangrng ora ngret! manawa kendhanging layon

iku saparane tansah dietutake dening Gathutkaca salid ing gegana'

Nalika samana Gathutkaca karo Antareja durung tepung, Cadi iyapadhadene durung ngreti yen kadang tunggal bapa seje ibu'

Layon kang keli.iku ora liya layone Dewi Sumbadra' Kanthi

maksud supaya kena ditakoni dgnunge kasatriyan Jodhipati, La-

yon diuripake dening Antareja- Nahgng bareng layon wis urip

maneh, Antareja lagi bae nedya atetanya, dumadakan dijlogi Ga'

thutkaca saka ing gegana, amarga dikira nedya ganggu-gawe ma-

rang layone sumbadra. Antareja cancut tali wanda lumawan kro-

dhane Gathutkaca, nangmg banjur dipisali dening Dewi sumbadra.

Ya arrarga perang lumawan Gathtitklca iku kang njalari Antareja

banjur ketemu karo baPa.

29. BATIIARA BARUNA.

Bathara Baruna (Tttaruna) miturut layang -Param ay oga putrane

Dewi Gangga, wayatre Sang Hyang Heramaya, buyute Sang Hyang

Ening (Mriksanana silsildh I). Nanging miturut Mahabharata, Ba-

thara Baruna putrane Maha:si -Kasyapa kang miyo-s saka Dewi

Aditi (dadi kalebu dwadacaditya =, Aditya 12). Wondene Dewi

Aditi iku putrane Sang t{yang l)aksa, utawa wayahe Bathera Brah-

ma. (Mriksanana silsilah III). Layar.g-layang pakem padhalanga4,

ora ana kang ngandharake asal-usule Bathara Baruna.

. ,Layang Utt-arakanda mratelakake, Bathara Baruna dewa kang-kaleiu

Caturlokapala (Lokapala 4: Indra, Yama, Baruna Kuwe-

ra). Bathara Baruna nguwasani alaming banyu saisine, kahyangane

ing dhasaring sr,modra.

Garrvane sing sok kocap a^sma Dewi Diwi lan Dewi Mitra'

Putrane sing kacrita mung loro, padha kasusra ing jagad, yaiku :

110

f. Urt.rri :Kasyqarga4, apeparab fr{afrarsi agr"iyu: S$e-Uattharsi iki, hang rrdhahar dagtnge Asura Watapi, ng!4iu\ bI-nyune samodra nganti asat, ngendhakake' ardi Windyd- iirpayaora sundhul tangit, lan kang. ngesbtake .Prabu Nahusa,

-

njalariSang Prabu kejengkang saka Suralaya.

2. Maharsi Wasistha, Maharsi marcapada kang kineringan deningpara dewa lan para raja, kang ginadhuhan Lembu Nandinidening Bathara Iswara, kang ngesotake lVasu wolu manjanmaing marcapada, kang pininta sraya dening Prabu Sembaranamunggah menyang Suralaya scwan Bathara Surya nglamaDewi Tapati.Mosalaparwa mratelakake, ing sasedane.Prabu Kresna, tr?g&-

ra Dwarawati kinelem tirta dening Bathara Baruna nganti dadisamodra.

Bathara Bamna sok asung pitulung utawa pamrayoga macmgtitah ing marcapada, kayata :

1. Natika Maharsi Ricika (ramane Maharsi Jamadagni utawaeyange Maharsi Ramaparasu) nglamar Dewi Satyawati puM-ne putri Prabu Gadhi Ratu ing praja iianyakawya, dipundhutibebana i'uda 1.000 kang ules abang lan kupinge kang sasisihpadha awarna ireng. Bisane Sang Mahatlsi ngleksanani bebanaiku arnarga saka pitulungarte Batirara Baruna.

2. Naiika Rafnawrjaya ngirid wadyabala wsnera nedya ngrabasa

Langka (Ngalengka), bareng tekan ing pasisir, tindake kan-dheg dening kepalangan samodra. Ramawijaya dirawuhi Ba-

thaga Baruna, dipqringl pamrayoga supaya dhawuh Nambaksamodra magng para wadyabala wanara, kanthi dipandheganidening gegedhuging wanara ar-an Nala kang wi'riasis ing baba-garr bangunan (putrane Bathara Hashi utawa Bathara Wiswa-

kai'Ea). Pamrayogane Bathara Bantrra diestokake dening Ra:mawijaya, samodrd kalakon ditambak dening para wanara,njalari Ramawijaya sawadyabalane bisa kaleksanan tekan ing

111

I , '_ . t' . . .,

-,., , ,, :i. 'ii'r : ':' :''-.'

30. BATHARA SAKRA, BATHARA MAHADEWA'r.AN '. .r,

BATHARA ASMARA. !

Yen ing Mahabharata, Bathara Sakra iku peparirbe Bathara In-dra, Bathara Mahadewa jejuluke Bathara Siwah utawa BatharaSangkara. Nanging ing padhalangan, dewa telu iku kabeh putraneBathara Guru, miyos saka Dewi Umaranti. Yen miturut.layangParamayoga, ibune Bathara Sakra, Bathara Maha,lewa lan BatharaAsmara asma Dewi Laksmi.

Kahyangan Bathara Sakra ing Jongruent, Bathara Mahadewaing Argapura, Bathara Asmara ing Mayaretna.

31. BATHARA GANESA.

Bathara Ganesa (Ganesya) iku dewaning kawruh, kahyangane

ing Glugutinatar.Miturut layang Smaradahana karyane Empu Dharmaja, Ba-

thara Ganesa il:u putrane Bathara Guru miyos saka Dewi Uma,nanging ora kasebut ana ing silsilah. Bathara Ganesa iku dewakang asalira lan amustaka gajah. Layang Smaradahana mratelak-ake, sababe Bathara Ganesa asalira lan amustaka mangkono,mangkene:

Nalika Bathara Guru pinuju mratapa, Suralaya ketekan mung-suh, yaik-u P-rabu Nilamdraka sawadyabalane. Miturut kayakinaneBathara Kamajaya, kajaba B.athara Guru, ora ana kang kuwawalumawan krodhane Prabu Nilarudraka. Awit saka iku, BatharaGuru kang nalika samana lagi manungku puja, linepasan jempa-

ring -Pancawisaya dening Bathara (am njaya.

- Gregah ! Arirarga ketamur jemparing PanCawisaya, BatharaGuru sanalika wungu lan mudhar tapa" nanging banjur duka tan,

sipi rnararrg Bathara Kapajaya. Sarana netrane.kang angka telu,Bathara Kamajaya pinandeng mantheleng dening Bathara Guru.Bathara Kanajaya kobar salirane dening geni murub mangalad-

alad kang metu saka netrane Bathara Guru, dadi lan s.edane. Ba-

thari Ratih midhanget kakunge seda kobar, enggal-enggal sowan

ing padunungane Bathara Gum. Saka kaparenge Sang Bathara,bareng Dewi Ratih pmph, geni mubal maneh, urubing geni katon

112

-kaya astane Bathara Kamajaya ngawe-awe Dewi Ratih. SangDetsi itumuli nggebyur ing geni, dadi lan sedane.

Para dewa padha-matur ngrerepa maran$ Bathara Si*ah (Ba-'thara Guru), karsaa padng pangaksama lan nguripake manetr ma-rang Bathara Kamajaya.lan Dewi Ratih. Nangrhg Sang Bathara oranayogyani. Karsane Sang Bathara, Bathara Kamajaya dumgnungaing atine para priya, Dewi Ratih ing atine para wanita, supaya p:uamanungsa bisa enggal bebrinahan.

Sawise agawe kobaring salirane Bathara Kamajayasarta DewiRatih nganti padha tumeka ing seda, Bathara Siwah (Bathara Gu-ru) banjur kondur menyang kahyangan, pepasihan karo ingkanggarwa Dewi Umc. Para dewa, bareng midhanget Bathara Siwah wisl:ondur ing kahyangan, padha mrelokake sowan. Dewi Uma na-lika samdna lagi nggarbini, nalika priksa gajah titihane BatharaIndra kang gedhene kagila-gila, amarga saka wedine, banjur nje-rit sora. Bareng tekan ing titi-wancine, Dewi Uma mbabar pupu-tra mijil priya, salira lan mustaka kaya dirada, pinaringan asmaGanesa (Ganesya). Ya bayi Ganesa iku kang wzrsanane bisa nga-'sorake yudane Prabu Nilarudraka kang nedya nggawe karang.abangSuralaya.

Miturut katrangan kang kasebut ing wiwitane aaiparrikang ngripta Nlahabharaia Maharsi Wiyasa, kang dadi'panitrane(juru-tulise) Bathara Ganesa.

32. DEWA BUCI.

Dewa Ruci akihyailgan irg Telengsamodra. Xapriye silsilaheDewa Ruci, ora ana buku kangngandharakc. l

Derila Euci up sinebut Denra Bajang, jalaran saka bangeteciliking salirane. Anehe, szmajan saliraire Dewa Ruei kena daraniciiik menthik, nangrng guwagarbarie ora sesak dilcboni Wrekodarakang banget gedhe-dhuwur salirane. Bareng wis ana ing sajroneguwagarbane Dewa Ruci, Wrekodara banget gumun-ngungune

priksa ing sajrone salirane Dewa Ruci isi srengenge, rembulan,lintang-lintang lan jagad saisine kabeh. :

113

Manawa dicundhukake karo ngelmu ghnib, Wrekodara man-jing ing guwagarbane Dewa Ruci iku salaras karo unine isbat,wa-r"frgku manjing curiga". Ya ing wektu iku W5qk9@ra antlke we-jangan ngelmu ghaib saka Dewa Ruci.

Canta lakon Dewa Ruci iku bangunan saka carita kang kdmoting Mahabharata, yaiku caritane Maharsi Markandheya, darahe Ma-harsi Bhregu. Maharsi Markandheya manjing ing guwagarbane

,

bocah cilik (wong bajang). Ana ing guwagarbane bocah cilik ikuSang Manarsi priksa jagad kang kahanane padha karo jagad kanggumelar jembar iki, mawa kali sapirang-pi-rang, gunung-gunung,tlaga-tlaga, rawa-rawa lan liya-liyane. Kajaba saka iku, Sang Ma-harsi uga priksa srengenge, rembulan lan lintangJintang kang so-rote katon pating glebyar anelahi.

Miturut layang Wedhapurwaka pupuh SINOM, carita lakonDewa Ruci iku pralambange manungsa mangsah samadi. Mang-kene unine : :

1. T6lase kang pralampita, sasmiteng Sri Harimurti, pasal saptaanggupita, suraseng srat Dewa Ruci, ya Wr6kodara nguni,rikalane angg6guru, marang Pandhita Durna, aminta kang tir-ta wdning, iya iku sasmita mangsah samadya.

2. T6gtse Pandhita Durna, Yaiku s6dyaning kapti, awit Sdya-ning wardaya, iya dadi guntnacii, iku pituduh jati, atas sakinga',,ma tuhu, tshima t6g€se tekad, barang karya kang kinapti,nadyan uwis ana s6dyanirrg wardaya.

3. Lamuq nora kanthi tekad, utawa tan den lakoni, kabeh kar-kating parasdya, sayOktine nora dadi,. pama arsa samadi, arsawruh ing nyatanipun, kahanan jro samadya, nanging:uthikangayoni, ydkti nora ',vruh rao&ne kang sanyata

4. Wit gawat kaliwat-liwat, luwih rungsit luwih wGrit, marmanraPandhita Durna, dennya tuduh Bayusiwi, dennya mrih toyasuci, tin6datrken dunungpun, neng wana Tikbrasar-a, kapr&nah neng soring wukir, Candramuka iya ing Gandarnadsna.

5. Pinurih anrlhungkaran?., anane kang wukir-wukir, wit nggonekang tirtamarta, neng guwa ngisoring wukir, luwih jro luwihwingrt, pilih janma kang sumurup, yaiku pradikany4 Tik-brasara kang wanadri, wana alas lire p6pGt6nging nala.

114

15.

16.

t7.

18.

19.

20.

21.

- 'in:)

satr: mU6t pati, inarmaiita -Sang

Bayusunu,l pamit kadan{e

papat, mldsat kinipatken sami, pradikane -sira sang sudira

brata. :" --. :

Wus datan kewran denira, mrih sirna r6ncaneng kapti, golong-

gilig tekadira, tan pisan n0dya ngunduri, kdnc6ng-adr6ng pa-

ngesthi, tan tolih ing ngarsa pungkur, puwara Wrdkodara,

anggObyur ing jalanidhi, lire iku iya pangrasaning cipta'

Wus kukut mar:jing pranawa, parandene ana maning, ban-

cana kang luwih arda, kang bangGt ambObayani, yeku naga'gGng

prapti, nj6ngg€r6ng saengga gunung' malang-malang ku-

mambang, neng luhuring jalanidhi, kakarsana mangkrak nga-

kak makikikan.Wr6kodara duk tumingal, mzlras tyase k6k6s tis-tis, ngrasa yen

n6mu b6baya, ingkang luwih mb€bayani, nging reh s0kunging

kapti, sanadyan tumGkeng lampus, wus tan guming,sir ing

tyas, pasrah mring kang murbeng pasthi, sigra tadhah ngaglah

panggah ambr6gagah.

Wawang ri sang llagaraja, sak6dhap wus prapteng ngarsi,

kruraya manaut sigra, mring sira Sang Bayusiwi, mul6t suku

kekalih, arsa ambanting mrih r"rbuh, nanging Sang Wr6ko-

dara, panggah santosa tan kongkih, naga krodha angga ginu-

b6d sadaya.

K€mput puput prapteng jangga, Wr6kodara tan bisosik, saka-

la eng6t manawa, datrbe wasiyat pr6mati, pancanaka k6kalih,

dyan cinubl€saken gupuh, naga gdng kapidhara, uwal saking

Bayusiwi, tan antara Nagendra t6rus palastra.

Iku lire jro pranawa, duk durung tum6keng fuit g, 6'ning t6-

i6ngrng prana$Ia, ya paksih-ana kang dadi' baniana ngg6-

girisi, kang mrih badhari:rg pan6kung dene ta ingkang dadya"

yaiku s6r0ngng kapti, nglumpuk t€mah mahanani uwasing

Marmanta iineka naga' goraya angg6girisi, nanging reh sang

h?su brata, uwase wus den sayuti, tantara sima dadi, bangkit

neng Gning ing ngriku, ginarr.bar Wr6kodara manjing t€-

l0nging jatadri, apuwara tinG'monan Dewa Bajang.

J8juluk Sang Marbudyengrat, iya Sang Hyang Dewa Ruci, t6-22.

116

23.

24.

25.

'g6se',iku:pang)asa, patAnon lan atma jati, tantara Bayuiiwi,manjing mring jro garbanipun, Sang Dewa Ruci yeka, panga-sa Wus manjing maring, jroning atma warangka manjing curi-ga.

Sirna kang rasa paigr:rsa, wus jum6n6ng 6n6'ng €rring, nanglngn6ng - ning jroning g6'sang, durung n6ng - ning kang sajati,marmanta Bimasuci, duk arsa katr6m neng ngriku, DewaRuci tan suka, mangsuli ,,Kulup tan k€ni, lamun durungprapteng jamane antaha".

Dene neng jro guwagarbd, Wr6kodara aningali, ponang cahyaneka wama, wus nora pr6lu pinikir, marga iku kang dadi, ka-kekating hiwa-napsu, kukut neng jro pranawa, katingal ma-neka wami, nging wus mari nora padha angrancana.

Malah maweh sdngs6ming tyas; sabarang ingkang kaeksi,mung karya lam-laming driya, nangrng yen- sajroning pati,neng kono korup maring, cahya kang asri narawung, tah wuntibeng b6baya, sasar tan mulya satiti, yen neng jroning pa-n6kung tan dadi apa.

Marmanta Sang Wrdkodara, aneng kono t6nh6m aring, denewus tanpa r6ncana, t6las pradikaning tulis, kang marna DewaRuci, dhuhdhuh babo sewayengsun, rasakna jroning driya,rungsiiing r6rasan ik!, Cen kacakup pamucunging pralarnpi-ta.

33. HYANG"ATUK LAN HYANG TEMBCRO.

Hyang Tcmboro (Tembuni; Tamburu) kme_but ing silsilah llan Il, putrane Sang Hyang Ismaya (Semar). Nafiging rniturutMahabharata, Hyang- Temboro (Tamburu) iku puharre

-Maharsi

Kasyapa kang miyos saka Dewi Wisv;a. Dadi, wayatre SangHyang Daksa, utawa buyute Bathara Brahma (Mriksanana sil-.-srlah III).

Hyang Patuk uga puhane Sang Hyang Ismaya (Semar). na-nging ora kasebut ing silsilah. Hyang Patuk karo Hyang Temboroiku GANDHEK SAKEMBARAN, gandheke Bathara Guru. Gan-dhek iku abdining Ratu kang pagaweane nglantarake dhawuh,

LLl

26.

cacahe mesthi loro (sakembaran). Yen ing kalangan militer, gan-

dhek sakembaran iku mirib karo ordonnans, tarkadhang pake- '

capane digawe cara Jawa,redenas';, mulane ing thnah kajawan ana

tembung,rRedenas ing Slompretan".

34. WASU WOLU (ASTABASU).

Wasu wolu utawa Astabasu iku uga jinise dewa, putrane Ba-

thara Prajapati, utawa wayahe Bathara Manu, utawa buyute Ba-

thara Brahma. (Mriksanana Silsilah IV).

Asmane Wasu woiu, siji-sijine yaiku : 1 Bathara Dara, 2 Ba-

thara Dmwa, 3 Bathara Soma (Candrama), 4 Bathara Aha, 5 Ba-

thara Anala (Agxi), 6 Bathara Anila, 7 Bathara Pratyasa, 8 BatharaP.rabasa (Dvahu).

Ing ngisor iki silsilahe Wasu wolu (Astabasu).

Bathara Prajapati garwane 5, yaiku : I Dewi Drumah peputraWasu 2 : Bathara Dara lan Bathara Druwa.II Dewi Swasah peputraWasu 2 : Bathara Soma (Candrama) Ian Bathara Anila (Bathara

Swasana). III Dewi Bata peputra Wasu 1 : Bathara Aha- IV DewiSandilya peputra Wasu 1 : Bathara Anala (Bathara Agni utawa Ba-

thara Hutasa4a). V Dewi Prabata peputra Wasu 2 : Bathara Pratya-

sa lan Bathara Prabasa (Dyahu).

Mahabharata ora nyebutake garwane kabeh Wasu, nanging ka-beh Wasu disebutake putrane, yaiku : 1 Bathara Dara peputraDrawina lan Hutahawyaha. 2 Bathara Druwa peputra Bathara Ka-la. 3 Bathar.a -Soma (Candrama) peputra Warcas. Sang Warcas

nggarwa Dewi*Manghar4 peputra Sisira, P1ala, Ramana. 4 BatharaAha peputra .Iyo_'ui, Sanra, Santa lan Muni. 5 Bathara Anala (Agni,Hutasana) feputra Sang Kumara kang ugd apeparab Kartikeyqawit ginulawenthah dening Dewi Kretika lsp. Kadange Sang Kar-tikeya 3, yaiku : Sangka, Wisangka lan Negameya. 6 Bathara Anila(Bathara Swasana) pepuha Manojawa lan Awijhatagati rniyos saka

Dewi Siwah. ? Rathara Pratyasa pepuha Resi Dewala. Sang ResiDewala apeputra Hyang Wrehaspati lan putra. putri siji (ora kocapasmane). I Bathara Prabasa (Dyahu) nggarwa kadange putriHyang Wrehaspati peputra Bathara Wiswakarma, dewa kang ahliing babagan bangunan (ahli tehnik) kang nggawe suyasa padu-

118

nungane para d6wa lan lrreta-kreta kaswargan. (Kadhaton Langkautawa Ngalengka iku uga gavreane Bathara Wiswakarma).

., Ing ngigor.iki silsilahe Wasu wolu (Astabasu).

SISILAH IV : ASTABASU (WASU WOLU).

Bathe Bmhma

Jamsembmi

Bathm

W€haspati

Ras6ksa" wmara"Ya-tsa, kinu.

KaaSma

HamSinga, n:ca4bruwag,n.

PuWalikilya

Battrm Kala

oo*i"a $--PflJlUut*r.y*r{

Deri Aditi lsp.

R6si Sukla (kei Krya,Uwa).

Uma

Ricika

JuadagniF,uaprc(Pmuma).

llisratama

Wrhn*d

f,lac_iaEi

Awijn-atag:ti

Katilqia

'119

Sma(Cudrua

..Wrc

Jyoti

Put6tya

. Wasu wolu (Astabasu) ik' wis tau nianjinma kabeh ing'inir-

capada, awit saka dayaning SOT kang dingendikakake Maharsi

Wasistha. Mangkene caritane : - :'

Maharsi Wasistha kagungan Lembu Nandini peparinge (ga-

dhuhan) Bathara'Iswara.

Ing sawijining dina Wasu wolu sagilrwane padha aleledhang

ana ing marcapada, mriksani asrining alas' Bareng olehe ameng-

ameng mriksani kaendahaning alas tekan ing padhepokane Ma-

harsi Wasistha, para lYasu lan guuwane padha priksa Lembu Nan-

dini. Bathara Prabasa (Dyahu), yaiku Wasu kang angka wolu (kang

timur dhewe), ngendika marang Sarwane mangkene : ,,Nandini

kagungane *ta/naii Wasistha iki, kaluwihane ana uarna loro, yaihu

,opfroi : bka nganakake sawarnaning dhedhaharan lan uniuhan

,i*o p"ntpeni raiapeni kang dikarsahahe dening Sang MaharsL

Kapin'dho': Manungsa hang ngombe puhane Nandini ora bisa da-

di tuwa, enom terus ing salawas-lautase, tur umure bisa nganti

10.000 u)arsa".

Bareng midhanget kasiyating puhane Nandini kang banget

ngedab-edabi, garwane Wasu Prabasa banjur matur : ,,Pakulun,'hawuningana ! Wonten ing marcapada kawula darbe mitra sinara-

wedi nama Deut Jiwati. Kowula kapengin sanget sageda Sang De-

wi hasinungan umur ngantos 10.000 warsa, supodos anggen ka-

wula memitran hciiyan piyambchipun saged katog. Awit saking

puniha, panyuwun kawula, mugt wontena hapareng paduha kar'-* nsolop (nclhustha) Nandini punika, badhe hawuia suhakahen

ilhaing- Dewi,Jiwati, supadg piyambakipun saged ngombe pu-'han!pun'|. :

Arnatga sinurung dening panggatih kasok tresila, Wasu

Prabasa ([vairq) karsa minangkani panyuwuning garwa. Arvitsaka iku Wasu Prabasa tumuli ngajak kadange pitu ndhustha

Nandini, nedya .lipasrahake m?lrang Dewi Jiwati. Nangiug

karsane para Wasu nChustha Nandini ora kaletksanan, jalaran

konangan dening kang kagungan- Para Wasu padha di-SoT-ake

bakal manjanrira ing marcapada dadi manungsa dening Maharsi

Wasistha. Wasu wolu padha matur ngrerepa nyuwun pangaksama

720

maraqg.Maharsi Wasistha, utawa padha.nyuwun kaenthengan ajanganti lawas olehe dadi manungsa ana ing mareapada. Pangre-repane para.Wasu,_ denu_rg Sang Maharsi diwangsuli mangkene :

.,,Jengandiha ihghang 7 boten lami dados manuhgsa wonten'ingmarcapada, jalaran dosa jengandika boten agmg. Namung SangPrabasa hemawon inghang badhe lami manjanma ing marcapada,aait punika ingkang dosanipun ageng piyambah, ajah-ajah ndhus-ta Nandini, kangge mituruti panyuwuning garwa2'.

SOT-e MaharCI Wasistha katemahan temenan, para Wasupadha manjanma ing rnarcapada hlantaran dadi putrane PrabuSantanu, miyos saka Prameswari Dewi Gangga. Sang Dewi sabentaun peputra siji, miyos kakung. Nanging saben Dewi Gangga pe-putra, jabang-bayi tumuli dibuwang dening Sang Dewi ing'benga-wan Gangga dina iku uga. Mangkono iku nganti puha kang angkapitu. Bareng peputra kang kaping wolune, Dewi Gangga seda kun-U*'6.(seda nalika nglairake putra), nanging jabaag-bayi lestariurip. Ya jabang-bayi iku kang pamburine sinebut Dewahrata uta-wa Resi Bhisma, panjanmane Wasu Dyahu utawa Prabasa. ResiBhisma iku yuswane dawa banget. Miyose barakan traro MaharsiWiyasa (Abhiyasa), sedane ana ing sajrone Bharatayuddha.

Mitumt Adiparwa abasa Jawa-kuna, Wasu wolu iku putraneBathara Dharma. Bab iku kacetha ana ing ukara kang uninc mang-kene :

,,Hana Sang Astabasu ngaran ira, dewatdnak Sang HyangDhanna, patunggalan i ngarairira Sang Dhara, Sang Dhruwa, SangSoma, Sang Apah, Sang Anila, Sang Anala" Sang hat5langga,Sang habhasa". Tegese .: ,,Ana kang sinebut Aslabosu (Wasu wo-tu); bara dewata putrcne Scng liyang Dhanna, oimane siji-sijineyaiku : Sang Dhard, Scng Dht{twa, - - - - - - : - lan +baqjrlre. Asma-asmane (ejaannya) rada beda karo kang kaseUtlt ing dhuwur.

35. BATHARA KARTIKEYA.

Bathara Kartikeya, Mahasenapatine wa<iyabala riewa, ugaajejuluk Sekandha, Mahasenq Guhq Agniputrq Badrasenq gar-

wane asma Dewi Dusena, putrane puhi Bathara Prajapati.

tzl

Asal-usule Bathara Kartikeya, mriksananh silsilah IV. Won-

dene dumadine Bathara Kartikeya, mangkene caritane :

' Kacarita para dewa tansah pzidha memungsuhan karo paia

asura. Saben-saben perang, para dewa mesthi kasoran, njalariprihatine Bathara Indra. Awit saka iku Sang Bathara mratapa ana

ing pagunungan Manasa, supaya samangsa dumadi peperangan ma-

neh bisa ngasorake para asura. Sajrone lagi ngeningake cipta, Ba-

thara Indra miyarsa swara sesambate wanudya mangkene ; ,,Sapa

sing bisa asung pitulung marang aku, ahu gelem diiodhohahe karopriya sapa bae"-

Bathara lndra mudhar tapa, nuli lumayu ngener pinangkaning

Swzrrzr; wasana priksa wanudya lagi rinodapaksa dening Asuraraja

Prabu Kesin. Kanthi maksud nedya ngrebut wanudya kang rinoda-parsa, Bathara Indra pancakara lumawan Sang Asuraraja. Wasan-

ane Sang Asuraraja keplayu, lan Bathara Indra tumuli nyedhakiwanudya mau.

,,Sira iku sapa, lan kapriye mula-buhane dene nganti tehan

ing leene ?" Mangkono pandangune Bathara Indra.

Wanudya : ,,Pukulun, kawuningana ! Kawula putrinipunSang Hyang Praiapati, nama kawula pun Dusena. Dumugi kawula

ing papan punika, jalaran kadhustha dening Asuraraja hala wau

punilza. Pukulun, manawi wonten hapcreng padukg wontena harsa

paduha niodhohaken ,bcwula lzalil;an priyt inglzang teguh timbulsekti manciraguna, ingkang setya bahti dhateng Bathara Brahmo.

saha inghang saged ngasornken para dewa, para asura, yaksa, raseh-

sa, manun_gsa, datiya ian_para nagq. Dalasan.paduha piyambah ugi

kasoran, iarta temah hcwula punika sggeda hiangrdh Ttibawana".

Midhanget ature w'anudya mangkono iku; Bathaia Ind:alegeg ing panggalih, pangudasmarane : ,,We, hla ! Kegedhe,n pang-

gayuh temen wanudya ikt ! Midera ing Tribawdna, mangsa anaa

priya hang hahanane haya' - - - - - -".

Durung nganti rampung pangudasmarane Bathara Indra, du-

madakan panjenengane priksa Hyang Bagaskara jumedhul saka sa-

i,urining ardi Windya; or4. antara zuwe Hyang Candra katon man-

L22

jing ing dewaning,rina, nuli Hyang Agni lumebu ing kalangane

Hyang Bagaskara lan Hyang Candra. Sawise terang pamriksane

marang-bab iku, Bathara Indra tumuli nganthi Dewi Dusena mung-

gah ihg kretanedya sowan Bathara Brahma:

,,Puhulun, sinten priya linanghung inghang pantes dadex io-dhonipun wanudya punika ?" Mangkono ature Bathara Indrama-rang Bathara Brahma.

Bathara Brahma : ,,Heh-Indra,-wruhanira ! Kumpule Surya-Candra - ASni bakal nialari laire piya pinuniul .ing 1'ribawana

sarta dadi senapatine para dewa wadyabalanira. Ya priya ihu hang

bakal menglzu st Dusena".

Sawise midhanget sabdane Bathara Brahma, Bathara Indrabanjur nganthi Dewi Dusena manggihi Resi 7 kadhawuhan nggawe

sesaji, dipandhegani Maharsi Wasistha. Bareng geni sesaji wis mu-rub, Bathara Adbuta (Anala, Pawaka, Agni) oncat saka kalanganeBathara Surya lan Candra manjing ing sajrone geni sesaji. Sapari-purnaning sesaji, Bathara Agni miyos saka geni sesaji, priksa paragarwane Resi 7 kang banget sulistya irrg wama. Bathara Pawaka(Agni) kandhuhan brangta, wasanane banjur nandhang gandrung-gandrung kapirangu marang para garwane Resi 7 iku. Kanggo pang-iipuring brangtane kang saya ngranuhi, Bathara Agni banjur ade-

dunung ing madyaning alas Citrarata.

Kacarita Dewi Swata putrane putri Sang Hyang Daksa, bangetgandrun-g rurrang Bathara Adbuta (Agni), rranging durung kapa-dhan ing sih- Sang Dewi piksa yen Bathara Agni gandrung maftmggarwane para -Resi. Amarga sinurung ing panggalih gandrung, DewiSwata mancala wama Dewi Siwbh garwane Resi Anggira, L,anjuriindak menyang alas Citrarata ner-nord Bathara Agr:i. Bathara Pa-

waka-banget suka-rena kerawuhan garwani,rg Resi kang bangetdiimpi-impi. Sarehning sakarone padhadene nawung gandrung,Bathara'Agni karo Dewi Swata kang memba l{urna Dewi Siwah'tumuli padha ngleksanani napsune asmar& Sawise kaleksanansedyane, Dewi Swata banjur mancala rilama manuk, nuli mabur,mencok Lng satepine sendhang Keneana kang dumunung ing pun-cake ardi Pethak. IVianine Bathara Agni dicemplu;igake ing sen-

dhang Kencaira. iu(angkono ing sahanjure, sarana mancala wama

123

garwEne para Resi genti-genti, Dewi Swata saben dina lambang-

sari karo Bathara Agni, lan sarampunge lambang sari, Sang Dewi

mesthi tumuli maricala warna peksi lan banjur mabur menyang

sendhang Kencana nyemplungake manine Bathara Agni. Nanging

Dewi Swata mmangsa ora bisa mancala warna Dewi Arundatigarwane Maharsi Wasistha, arnarga saka bangeting setya-tuhu lan

baktine Sang Dewi marang kakunge. Dadi, Dewi Swata mttng bisa

memba wama garwane Resi 6, mulane ya mung kaping 6 olehe

lambang-sari karo Bathara Agni, lan uga kaping 6 olehe nyem-plungake mdni ing sendhang Kencana.

Bareng wis tekan ing titi-wancine, mani-mani kang dicem-plungake ing sendhang Kencana dening Dewi Swata dadi bayipriya kang wis ngasta jemparing pamunahing Asura -l'ripura

Bayi priya iku mawa mustaka 6, netra L2, kama 12, asta L2,

sampeyan 12, nanging mung asalira 1 lan ajangga l-. Mustaka 6 ikusing siji wujude kayd sirah wedhus. Ya bayi priya iku kang pam-

burine dadi I\{ahasenapati Suralaya kang luwih dening teguh-tim- ,

'bul sekti mandraguna, apeparab Bathara Kartikeya, Sekandha,

Guha, Mahasena, Badrasena, Agniputra. ,

Ing sawijining dina Sang Sekandha (Kartikeya) nggereng sora

nganti ngoregake Tribawana, agawe giris-mirise para dew4 para

manungsa-, paia naga lan sagunging kutu-kufu walang ataga- Naga

Citra larr Eralvata, arnarga saka bangeting kagete nganti nggronjal,

banjur metu saka'Nagaloka ngener pinangkaning swnra Bareng

cedhak kgo Sang Sekandha Naga Citra lan Erawata tumtili di. saut lan tems dicekel ing t4ng*ar.kiwa-i;engen, n!ji. Naga-loro ikudadi sanjatane Bathara Selandha ing salawas-lawase-

Astand tsatharh Sekanriha 12 iku kang 2 ngasia Naga Citra lan

Erawata, p ngasta cempuliirg gedhe, 1 ngasta sanjata pinetha jago

acengger abang, -2 ngasta kalasangka (Slompret saka sumpil samo'

dra); wondene asta liya:liyane ana sing dgasta trisula' gada, nang-

gala, kunta utawa alugora Manawa pirruju k-rodha, Agniputrakang apeparab Iiartikeya ilan musus astane loro kang njatari anateprahara gedhe sing kuwawa mbuncang sawarnane barang kang

katrajang. Nitik sesipatan lan kaluwihat,e Sahg Agniputra Kar-

tikeya, kaya ora angel nglebur Tribawana.

124

jata Bajra, Sang Sekandha nandhang kanin, butul jajane terus tem--bus ing walikate, nanging ora njalari sedane. Dumadakan saka ingtatune Sang Sekandha, ana prajurit metu asikep'sanjala gada kanggedhene kagila-gila, mrepeki Bathara Indra. Ya prajurit iku kangsinebut Wisika. Amarga kawasesa dening panggalih giris-miris pi-

narpekan Wisika karo ngagagi gada, Bathara Indra gugup pang-galihe, banjur nungkul lrrarang Sang Sekandha, pangandikane :

,,Dhuh Sang pinunjut ing jagad ! Sarehne ingsun wis rumangsahasoran lumnwan sira, Suralaya ingsun pasrahlahe- Sira iumenengaSurapati, ngayoffwna para dewa. (Sura : dewa. Pcti = ratu. Sura-pati = ratuning dewa)".

Sekandha : ,,Puhulun, anggen padulza masrahahen Suralaya,amargi paduka hawasesa panggalih giis-miris mriksani hasehten

saha huwanen kawula- Nanging hawuningana ! Ratu punika botencehap namung abandha kasehten saha huwanen. Mar'awi Ratuanggenipun nt, anata praja namang alandhesan haselzten lan lzu-

u)anen, para lzawula purunipun manut-miturut amargi hawasesa

raos ajrih. Nagari katingalipun inggih tentrem, nanging tentremi-pun tentrem - tintrim, scnes tentrem-jenjern. Ingkang wigatos, ratupuniha kedah ambele utami saha washitha, supados suyudipunpara leawula lair-batos, nagari tata-tentrem sayektos. Awit sahingpuniha puhulun, paduha prayogi lestantuna jumeneng Surapati.Wondene hawula, manawi wonten kapareng paduka, namung lea-

pe.ngin rumehsa dharnpar paditha sarana kasekten saha kuu,anenhawula".

Bathara Indra : ,,8, Sekandha ! Aturira ihu mraciltnani lu-huring budinira lan agunging jiwanira. Maizawa sira lair-batin wis =

rila orq haaengin rygratoni Suralay'a, ingsun m;tund parnraycga-nira, anggere sira nyaguhi dodf Mahasenapati manggedheni wa-dyabala dewa".

Sekandha : ,,Pukulun, lair-batos hawula rila-legawa paduhalestantun ngratoni para dewa. Kawula prasetya nedya mbrasthasadaya lelethehing bumi gelah-gelahing jagad ingkang ganggu-dc-

mel tata:tentreming praja saha ndamel sangsaranipun para lea-

u)ula".

Sawise midhanget prasetyane Sang SekanCira, Bathara Indrangalungake sangsangan senapati prajurit dewa,' gaweane Bathara

126

Wiswakarma, ing janggane Sang. Sekandha, nuli Bathara Rudra

maringake kabeh panguwasane. Amarga nampa panguwasa saka

Bathara Rudla, Sang Sekandha sok-- sin-elgt putrane Bathara

Rudra.Sang Sekandha (Mahasena, Kartikeya, Guha, Badrasena,

Agniputra) Mahasenapatine prajurit dewa, agem-agemane sarvua

jingga, rnanawa mangsah yuda nitih kreta mawa dludag kang pun-

caking dhandhane aciri pepethan jago 4bang, tinon saka mandrawa

kaya ubaling dahana samwartaka (geni kiyamat kang mbrastha ja-

gat).

Sarana pineleng ing cipta, Bathara Indra nimbali Dewi Duse'

na, yaiku wanudya kang rinebut saka regemane Asuraraja Kesin'

dhek bi5,en. Bareng wis prapta, Dewi Dusena didhaupake karo Ba-

thara Kartikeya (Sekandha).

36. CINGKARABALA LAN BALAUPATA.

Cingkarabala lan Balaupata iku dewa loro asipat raseksa

hernbar ing rupa lan abusana padha, putrane raseksa Gopatama,

kadange Lembu Nandini titihane Sang Hyang Jagadnata.

Kanthi asanjata gada kang gedhene kagila-gila, Cingkarabala

lan Balaupata njaga lawang Suralaya.kang diarani lawang Sela-

inatangkep, yaiku lawang saka sela ('.vatu) kang bisa tumangkep

(turnutup) dhewe. Manawa ana titah ing marcapada tanpa idinkang absah kumawani nedya ma:rjing Suralaya, Cingkarabala lan

Balaupata wenang ngalang-alangl lan mbalekake. Manawa kang

didhawuhi bali ora mraduli, mesthi banjur dikroyok dening Cing-

karabala karo Baiaupata. Yen perange cingkarabala lan Balaupata

kasoran, igpuli lumayu ngaturi pnksa marang Batbara Gunr, de.

ne lawang'selamatangkep banjur tumutup dhewe. Sawise Sela-

matangkep tumutup,.manawa titah kang saka marcapada iku. bisa

mbukak, iya bisa kaleksandn sedyane manjing Suralaya-

37. BATHARA ANGGAJALI.

Bathara anggajali iku putrane Bathara Ramadi utawa Batha-

ra Ramayadi, dene Bathara Ramadi iku putrane Bathara Rama-

prawa, wayahe Sang Hyang Ening, utawa buyute Sang Hyang

Wenang. Bathara Anggajali ngganva Dewi Sakka putrane putri

L27

Prabu Sarkil Ratu ing, iragara Najran, peputra Jaka Sangkala uta-wa Aji Saka. (Mriksanana silsilah I).

Bathara Anggajali tan grtt a.a Rlmadi iku dewa kang pa-'karyane nggawe gegaman kanggo para dewa, mulane sakaroneuga sinebut Empu, yaiku Empu Ramadi lan Empu Anggajali.Amarga dianggep gedhe lelabuhane, Empu Anggajali ginanjar na-gara Surati dening Sang Hyang Jagadnata, banjur jumeneng Ratuing nagara iku ajejuluk Prabu lwaksa.

Nalika Sang Hyang Jagadnata keplayu saka puncake ardiTengguru linud manuk dara mawa wisa, kang dumadine sakamukjijate Nabi Ngisa, tindake ngidul-ngetan. Bareng tekan ingBali, Sang Hyang Jagadnata inbalek mangulon, leren ana ing pu-lo Jawa ing puncake wukir l\{ahetrdra kang saiki diarani tsunungLawu. Ana ing puncake gunung Mahendra Sang Hyang Jagad-nata yasa kahyangan kaya ing puncake ardi lTengguru, diaranikahyangan Argadumi lah u tawa Jonggringsiaka.

Prabu lwaksa, bareng midhanget pawarla yen Sang HyangJagaCnata jengkar saka puncake wukir Tengguru akahyangan ingardi Mahendra, tumuli masrahake nagara Surati marang ingkangputra (Aji Saka), banjur dadi dewa maneh nusul Sang HyangJaqadnata. Sapraptane ing kahyangan Argadumilah, Empu Ang-gajali (Prabu h,.'aksa) didhawuhi dening Sang Hyang Jagadnata,ndikakake gawe gegarnan maneh bebarengan karo Empu RamaCiana ing puncake gunung Candramuka kang saiki cliarani ardiI\,lrapi.

Kocap Aji Saka, sawise sawatara taun jumeneng Ratu guman-ti kaprabone ingkang rarna, nagarane dibroki dening mungsuh.Aji Saka keplayu, lolos salta kadhaton Surati manjing alas. -Ana

ing madyaning alas, Aji Saka ditemoni dening ingkang rama EmpuAnggajali, didhawuhi mratapa ana ing pulo Jawa.

38. WIDADART.

Asmane para widadari akeh kang kasebut, ana ing layangMahabharata utawa in6 layang-layang liyane, nanging ora dipra-teiakake asal-usule.

128

Para widadari kang kasebut ing Mahabharata sing cetha sil-silahe, kayata i

I. Putrane putii Bathara Biahma; yaiku : 1 Dewi Urwasi, 2 De-wi Purwaciti, 3 Dewi Sahajanya, 4 Dewi Menaka, 5 DewiWiswaci,6 Dewi Gretaci, 7 Dewi Laksmi.

II. Putrane putri Sang Hyang Daksa kang kagarwa Maharsi Ka-syapa 13 cacahe (Mriksanana silsilah III).

III. Putrane putri Sang Hyang Daksa kang kagarwa Bathara Dhar-ma l-0. (Mriksanana carita angka 26).

ry. Dewi Tapati, putrane putri Bathara Surya, kagarwa Prabu

Samwarama (Sambarama).

V. Dewi Arusi, putrane putri Sang Hyang Manu, kagarwa lr{a-

harsi Cyawana.

Para widadari kang ora kasebut sarasilahe, kayata-: 1 BathariParwati, garwane Bathara Wisnu. 2 Bathai Saci, garwan'e BatharaIndra. 3 Para garwane Bathara Prajapati, yaiku kang apeputra Wa-

su 8 (Mriksanana carita angka 34). 4 Dewi Siwah, garwane Wasu

Anila (Swasana),lsp.

Tarkadhang ana widadari kang dipratelakake sarasilahe

(asale), nanging ora disebutake asmane, kayata : 1 Garwane bang

Hyang Daksa, mung dipratelakake mijil saka racikan sampeyane

kiwa Bathara Brahrr,a- 2 Ganvane \4/asu kang angka 8 (Wasu Pra-

basa utawa Dyahu) mung dipratelakake kadange Wrehaspati 1pu-trane Maharsi Dewala, wayahe Wasu Pratyasa).

Miturut carita padhalangan, musthikane para widadari ikucacahe

'ana 7, yaiku : 1 -Dewi Supraba, 2,Dewi Tilottarna (Jawa-

anyar : W-ilutama),3 Dewi Warsiki, 4 Dewi.Gagarmayang, S DewiIiim-irim, 6,Dewi $qrendr-a,.7 Dewi Tunjungbiru; (Dewi lrim-irimuga. sinebut Dem Lengleng Mulat). Ya widadari 7 iku kang nggo-

dha Arjuna nalika uratapa ana ing wukir Indrakila apeparab Ba-gawan Ciptaning (Mintaraga), saka dhawuhe Bathara Indra.

Manawa ing niarcapada ana titrh kang Cikuwatirake deningdewa, kinira bakal ngunggahi Suralaya ngrebut panguwasaning

delva, lumrahe digodha dening widadari saka dhawuhe BatharaIndra (yen ing padhaiangan saka dhawuhe Batlrara Guru), murih

t29

ora kaleksananing sedyane. Kayata :

1. Asuraraja sundha lan upasundha (putrane Asuraraja Nikum- '

' ba, wayahti Prahrada utawa buyute Asuraraja'Iliranyakasipu,ya canggahe Dewi Diti utawa warenge Sang Hyang Daksa,

ya kaprenah udheg'udlieg karo Bathara Brahma), digodha

widadari Dewi Tilottama saka dhawuhe Bathara Indrq amar-

ga nedya ngrabasa Suralaya. Wasanane Sundha lan Upasundha

mati sampyuh amarga rebutan Dewi Tilottama.

2- Prabu wiswamitra Ratu praja Nikunja, sawise ora kaleksanan

sedyane kapengin ngrebut Nandini kang dipiyara dening Ma-

harsi wasistha (mriksanana carita angka 14), banjur mratapa.

Amarga kinira kapengin nguwasani Suralaya, ginodha dening

widadari Deu'i l\'{enaka saka dhawuhe Sang Hyang Surapati

(Indra.) Amarga nggodha Prabu Wiswamitra, Dewi tr{enaka

nggarbini, mbabar putri kang diopeni dening Maharsi Kanwa

sintrng asma Sakuntala. Ya Dewi Sakuntala ikrr kang pam-

burine kagarwa Prabu Dusmanta, apeputra Rharata'

Tirah ing marcapada (man'lngsa. wanara utarva raseksa) ana

kang ditrimani widadari dening dewa, kayata : 1 Resi Gotama di-

trimani Dewi \4lindradi, 2 Subali ditrimani Der'r'i Tara (pamburir:e

banjur kagarrva Prabu sugriwa), 3 Dasamuka ditrimani Dewi Tari,

4 Kumbakar.na ditrimani Dewi Iiiswarri, 5 wibisana ditrimani De-

wi Triwati, 6 Indrajit ditrimani Dewi Indrarum, 7 Seta (rajapu"ra

Wirattra) ditrimani Dewi Kanekawati.

Widadari kang alaku murang kasusilan, ana kang amarga di-

SOTake dening Resi banjur malih warna awujud kewan utawa ba-

rang, nangiog wasanarre iya banjur ruwat awujud widadafr maneh,

kayata :

1. Dewi Adrika awujud iwak, ruwate awujud witiadari maneh,

bareng wis nglairake bayi dhampit amarga nguntal mani (ka-

rnane) Prabu Wasu. Ya bayi dhamprt kang dilairake Dewi

Adrika iku kang pamburine asma Prabu Matsyapati (Ratu

Wiratha) lan Dcrv! Durgandini (Gandawati, Sayojanagandi,

Satyawati), kang yen ing padhalangan sinebut Rara Amis'

Dewi Durgandini (Rara Amis) ing sakawit kagarwa Sang

Parasara peputra Sang Wiyasa (Abiyasa); pamburine kagarwa

130

Prabu Santanu, peputra Sang Citragada lan Wicitrawirya.

2. Dewi Windradi, garwane Resi Gotama, sawise apeputra telu

yaiku Dewi Anjani, Subdi 1an Sugriwa,:tindake kang murang

kasusilan karo Bathara Surya kepriksan (dingreteni) dening

kakunge (Resi Gotama). Awit saka iku Dewi Windradi disab-

dakake.dadi TUGU dening Sang Resi, Ian T\rgu iku banjur

diuncalake dening sang Resi tiba ing madyaning alas laladan

nagara Langka (Ngalengka). Pamburine, bareng ing Langka

ana perang gedhe, T\rgu iku dadi gegamane Patih Anila (pa-

tihe Prabu sugriwa), diangkat lan dikeprukake ing dhadhane

Patih Prahastha. Patih Prahastha sanalika palastra, lan Tugu

badhar dadi widadari Dewi lVindradi, banjur kondur menyang

Kaindmn.3. Dewi Tilottama (Wilutama) awujud Jaran sembiani. Natit<a

Bambang Kumbayana saka Atasangin menyang Pancala, ne-

dya ketemu karo mitrane kang wis jumeneng Ratu yaiku Pra-

bu Drupada, lakune kepalangan samodra. Sang Bambang

pasanggiri : ,,Sf;eg sapa Lisa nyabrangahe alzu tekan hg pasi-

sire praja Pancala, yen WADON dadi bojohu, yen lanang dadi

mitraku sinarawedi".

Lagi bae rampung olehe ngucapake pasanggiri, dumadakan

mak jleg ! Ana jaran sembraai WADON niyup saka awang-awang'

banjur ngadeg karo mbengingeL-mber,gingeh ana ing sangarepe

Sang Bambang. Jaran WADON tumuli D'TTUNGGANGI dening

bambang Kumbayana, ngener nagara Pancala' Bareng wis niyup

ana ing pasisire nagara Pancala, jaran sembrani nglairake bayi kang

pamburine +inebut Aswatama- Bayi diemban dening Sane.Kul;Loy*'u. Amarga -ktrwatir manawa biyi ngant=i diarani ,,pak jaran"-

ciening wong.wong kang kepethuk aira ing dalan, jarar, sembrani

,likon lunga dening sang Kumbayana. Nanging jar-an Selnbrani we-

gah pisah karo Sang ?T!*g' t*^tu'1, tumtintur tut'wuri bae'

amarga ruErangsa wis dadi bojoue. Awit saka iku, jaran sembrani-

tunruli dijemparing dening sang Kumbayana, sanalika badhar dadi

widadari Dewi wilutama, banjur kondur mcnJ ang suralaya.

Widadarikangmur.angkastrsilan,bisacilakaamargadi-So.f.ake dening manungsa (resi). Nanging kosok-baline, manungsa kang

131

murang kasusilari utawa ora netepi janji, uga bisa nemu cilaka de-

ning SOT-e widadari. Tuladhane : :Ing lakbn .st*tu dijejuwing" dicaritakake : samba gerah

ngengleng, amarga gandrung-gandrung kapirangu marang Dewi

Agnyanawati, prameswarine Prabu Bomantara Ratu ing Trajutris-

na.

Sajrone Samba lagi ngalamun manggalih Dewi Agnyanawati

lan ngupaya reka bisane kalakon tetemon karo Sang Dewi' duma-

dakan kerawuhan widadari Dewi wilutama(Tilottama). Tanpa ka-

wruhan sangkane, ujug-ujug Sang Dewi jumeneng ana ing ngarsane

Samba, banjur ngenilika saguh njujugake menyang nagata Tlaju-

trisna, anggere Sang Samba tindake tansah ana ing ngarep lan ba-

bar-pisan ora kena noleh mamburi'

Sawise Samba mratelakake ,rsaguh ngestokake" ngendikane

Dewi Wilutama, sakatcne banjur manjing ing urung-urung sajro-

ning bumi kang minangka dalane menyang nagara Trajutrisna'

Tindake samba ana ing ngarep, Dewi wilutama tut uuri. Dutila-

dakan mak byar ! Samb: kaget lan gumun, amarga ujug-ujug

priksa sorot gumebyar madhangi dalan (urung-urung ing sajroning

tumi), pinanghane saka buri- Amarga kapengin priksa barang apa

sing .sumorot madhangi marga, Samba tumuli nolih mamburi'

Saya banget gumun-ngu,rg,r.r" Samba, bareng prilisa widadari De-

wi wilutama salirane NGLEGENA (wuda blejed), luwihluwih na-

lika ptiksa yen kang sumorot madhangi marga iku badhonge sang

Dewi. (Badhong = pawestren, pawadonan, Indonesia : alat vitat/

kelarnin wanita).

.BarengpriksaSambanolihmamburi'DewiWilutarraduka

tan sipi. Supitutt, amarga Sang Dewi banget kelingseman' -Kapin'

dhone, amarga piwelinge (ngendikane) ora diestokake' Amarga

;;l;-;""t"tirig iutane, Dewi Wilutama ngendika mangkene

,,Jengandiha nemk piweling huta. Awit sahing punika, manghe

wonten ing tamcn TTajutrisna, ing sclebetipu.n iengandika saweg

pepasiian kaliyan Oewii agnyanawati. badhe keprihsah habu Bo'-mint,ra

ingkang njalari jengandiha dumugi ing seda dipun-ieiu'

wing". '

132

39. TIBTA AMRETA.

Tirta = banyu. A.= ora. Mreta = mati. Tirta amreta = banyukang njalati ora kbna ing pati, kang marakake kalis ing phti, lu.mrahe diarani banyu pangufipan.

Para dewa padha kalis ing pati, amarga ngunjuk tirta amreta.Bisa ketaman ing lara, nangrng ora bisa nganti tumeka ing palastra.Nanging miturut layang Smaradahana, Bathara Kamajaya (lanDewi Ratih) turneka ing seda, amarga kobar dening dahana kangmijil saka netrane Bathara Guru kang angka telu. (lt{riksanana ca-rita angka 25).

Miturut Adiparwa ing perangan Samudramanthana, tirtaamreta iku pinangkane saka Ksirirrnawa, tegese saka samodrapuhan. Tembung ,,ksiramawa" = ksira (puhan) * amawa (samu-dra) = samodra puhan. Panjupuke tirta amreta, sarana samodrapuhan iku dikebur (diudhak, diadhuk, sing ngebur para sura lanasura (para dewa lan daitya), kang dienggo ngebur gunung Man-danr saka puio Sangka kang ing jaman saiki diarani nagara Srilang-ka. Sing mbedhol gunuug Mandara saka pulo Sangka lan nggawamenyang Ksirarnawa yaiku Sang Naga Sesa (Anantanaga). Sawiseana ing Ksiramawa, gunung Mandaia disangga dening Akupa (ra-tunirg bulus), supaya ora ambles ing samodra. Kanggo cekelanepara dewa lan para daiiya kang nedya ngebur Ksirunawa, gu-

nung Manda,ra iku kudu didokoki cekelan; wondene l..ang mi.nqngka cekelane para dewa lan daitya yaiku pethit lan siraheNaga Basuki. Naga Basuki nggubed puncake gunung Mandara, ban-jur pethite dienggo cekelan para dewa, sirahe dienggo cekelan pa-ra daitya. Supaya gunung-J\Iandara iku adege tansah_jejeg, cramoyag-mayig iun or{ bisa mumbul, kudu mawa tetindht}1.-Won-dene iang minangka tetindhihe, Bathara Indra lenggah ana ingpuncaiie.

Sa$dse samekta ing sakabehe, para dewa kang ngasta pethiteNaga Bas.rki lan para daiEa kang nyekeli sirahe, banjur padhageniigenti narik, sa.temah gunllng l\tfandara iku obah ngiwa-ne-ngen, njalari banyune samodra puhan iku kocak rnawalikan. Ba-reng olehe ngebur wis sawatara suwene, para dewa lan para daityapadha entek kekuwatane. Bisane rnbanjurake pangebure, sawise

133

a

padha'diiseni kekuwatan dening Bathara -Nara;'and'(Wisnu)' Ora

antara suwe ana rembulan asorot sewu metu saka dhasaring sa-

modra, diiringake Bathau Lalami mangagem sarya putih. Let sa--

kedhep netra, ketungka wetuning soma unjukane para dewa (ji-

nising anggur), banjur kesusul jumedhule jaran sembrani aran

Uccahihsrzwa mawa ules putih mulus, tumuli Kastubamani (ma-

nik Kastuba) kang wasanane banjur kagem sangsangan Bathara

Narayana Bathari Laksmi, unjukan soma lan jaran Ucchaihsrawa,

sawise jumedhul saka samodra tumuli musna, manjing ing kaswar-

gan.

Ing sapungkure kabeh iku, ora autara suwe ketungka miyose

Bathara Dhanwantari ngasta swetakamandhalu (bokor putih) isi

TIRTA AMRETA. Bareng para daitya sumump Bathara Dhan-

wantari ngasta srvetakamandhalu isi tirta a-rrreta, banjur padha

surak mawurahan karo kandha sora '- ,,HLA IKU BAGEANKU"'

Let sakedhep netra ketungka jumedhule dirada kang gedhene

kagila-gila, vaiku kang sinebut gajah Airawata, kang banjur dadi

titihane Bathara Indra. Pangebure Ksirarnawa isih ditemsake.

wasanane ana wisa Kalakuta metu saka dhasaring samodra. saka

pamrayogane Bathara Brahma, kanggo ngayomi kang padha nge-

bur samodra puhan, Bathara l\4aheswara (Bathara Siwah) tumulingunjuk wisa Kalakuta iku. nanging pangunjuke mung tekar, ing

jangga, mulane janggane Bathara Siwah aciri belang biru. Wiu'it

ing wektu iku Bathara Siwah banjur uga apeparab Hyang Nilakan-

tha. (Nila = biru. Kantha = gulu).

Baieng . wis ora ana maneh kang metu saka samodra' para

dewa lan-daitya padla leren pangebure, lan gunung Mandara tu-

muli dibalekake menyang padturungane sakawit (ing pulo Sang-

ka).

Para dewa padha kecuwan panggalihe, amarga trrta amreta

kadarbe dening para daitya. Bathara Wisnu banget pambudidayane

bisane ngrebut swetakamandhalu kang isi tirta amreta saka re-

gemane para daitya. Sawise ngulir budi sawatara suwene' Bathara

Wisnu banjur mancala warna wanudya kang banget endah ing

warna, tumuli nyedhaki para daitya ngrevepa minta Swetakaman-

dhalu kang isi tirta amreta. Jalaran para daitya padha kasmaran

t34

1narang sulistyaning rsamane wanudya iku, sirna wewekane, sdte-

mah Swetakamandhalu kang isi tirta amreta diulungake.

Sawise nampani Swetakamindhalu, wanudya ayu iku tumulilumayu, lan banjur malih wama Bathara Wisnu. Para daitya kro-

dha, enggal padha nyandha\ sanjataning ayuda, tumuli ngoyakBathara Wisnu. Bareng playune Bathara Wisnu wis tekan ing pa-

dunungane para dewa, tumuli mbalek didhcrekake para dewa me-

thukake krodhane para daitya. Let sakedhep netra, para dewa

rvis campuh perang lumawan para daitya, wasasane para daitya ka-

soran; Swetakamandhdlu kang isi tirta amreta tetep kaclarbe de-

ning para dewa.

Miturut layarrg Paramayoga, banyu panguripan iku jenenge

Tirtarnarta kamandhanu, asale saka musthikane mendhung ing ta-rrah Lulmat (Indonesia : kutgp utara). Nalika Sang Hyang Nur-cahya dijak Malaekat Ngajajil menyang tanah Lulmat, satekane

ing papan kang sinedya, sakarune padha melengake panuwunmarang Gusti Allah. Panuwune ketrima, ora antara suwe ana men-dhung angerrdhanu rrretu banyune panguripan satca uwabe sagara

rahmat. Sawise ngunjuk saprelune, Sang Hyang Nurcahya banjurmundhut banyu panguripan iku winadhahan ing cupumanik. Pam-

burine cupumanik kang isi tirtamarta kamandhanu iku dadi pu-saka kang dinarbe dening tedhak-turune 'Sang Hyang Nurcahyanganti tumekane Sang Hyang Jagadnata (Bathara Guru).

Miturut buku Tantu Panggelara-n, banyu panguripan ikujenenge Tatwamreta siwambha, tegese : banyu sqci tuking urip.Miturut buku iku, Tatwamreta siwambha iku ing sakawit awu-jud wisa kalakuta lcang banget mandine. (Mriksanana caritaaleka 13)-,

._

Rahu iku duduSura = dewa. Asurautawa danawa).

.4O. RAHIJ.jinlsing sura, nanging asura. (A = ora, dudu.= clurlu dewa, kalebu jinise raseksa, daitya

, Rahu karo Bathara Wisnu, kaprenah kadang trlnggal rama

seje ibu. Padhadene putiane Maharsi Kasyapa, nanglng Rahu mi'

135

yos saka Dewi Sinhika, Bathara Wisnu miyos.saka Dewi Aditi. Uga

kadang tunggal. eymg, padhadene wayahg.Qurrg Hyan-q Daksa.

Lan uga kadang-funggal buyut, padha'dene buyute Pathara Brah-

ma. (Mriksanana silsilah III).Oewi Sinhika peputra 4, yaiku : 1 Sucandra, 2 Candrahantri,

3 Candrapramardana, 4 Rahu.

Rahu iku banget sengit ngigit-igit marang Bathara Surya (de-

waning srengenge) lan marang Bath"rq Soma (dewaning rembulan).Awit saka iku, Srengenge lan Rembulan kerep diuntal dbning Ra-

hu, njalari anane grahana. Wondene mula-bukane Rahu sengit

ngigit-igit marang dewaning rembulan lan srengenge, mangkene :

Nalika para dewa lagi padha ngunjuk tirta amreto, Rahumemba warna dewa, banjur momor sambu karo para dcwa, milungombe tiria amreta. Sajrone Rahu lagi ngombe tirta amreta, ke-prik:an dening Bathara Surya lan Bathara Soma. Bab iku dilapor-ake deniiig dewa loro mau marang Bathara Wisnu. Kanthi kebat-.cukat prasa.sat kilat, Bathara \Visnu tumuli amusthi sanjata cakraditamakake marang Rahu.

Thel ! Amarga ketenggel sanjata cakla, janggane Rahu tugeltigas J,ancing. Nanglng ing welrtu iku, tirta amreta kang diombewis tekan ing tenggakc Rahu, Dadi endhase Rahu wis kalis ingpati. Gembunge Rahu tiba ing bantala, swarane gumebrug pindhagunung jugrtrg. Wondene endhase kang prasasai sagunung anakangedhene, banjur nglayang ing awang-awang, ngoyak-oyak rem-bulan lan srengenge. -Manawa srengenge utawa rembuian ngantikecandhak dioyak Rahu, mesthi banjur diuntal, njalari ananegrahana.

Miturut gugon-tuhon, gembunge Rahu iku sawise tiba inglemah banjur dadi lesung. Awit saka iku, manawa pinuju antgrahaua srengenge utawa rembulan, wong-wong padha nabuhlesung. Miturut kapracayane wong-wong, iiabuh lesung wola-wali iku padha bae karo nggebugr gembunge Rahu. Amarga gem-

bunge digebugi, sirahe Rahu banjur mumet meb-meta-n, sateinahenggal-enggal ngletehake re;nbulan utawa srengenge kang diuntal.

136

. . :;1..-, 41. SURALAYA.

Suralaya, tfgese : padunungane dewa, tembunge liya : sura-pada, suraloka, kahyangan, kadewatan, tarkadhang ditem bungakekaswargan.

Miturut buku-buku Hindu, kayata Mahabharata, Uttarakan-da lsp, sing ngratoni para dewa Bathara Indra. Tembung ,,indra"banjur ateges ,rratu", kayata : Surendra = sura (dewa) + indra= ratuning dewa. Kagendra = kaga (manuk) + indra = ratuning ma-nuk. Raseksendra = raseksa + indra = ratuning raseksa. Kapindra =kapi (kethek) + indra = ratuning kethek. Kawindra = ratune/te-tunggule para Kawi (pujangga) = pujangga pinunjul. Bathara Indrauga sinebut Surapati = sura (dewa) + pati (ratu) = ratuning dewa.

Miturut cauita Jawa lan/utawa padhalilgil, kang ngratoniSuralaya mangreh dewa-dewi bathara-bathari, widadara-widadari,apsara-apsari, paia Wasu, para Gana lsp. yarku Bathara Guru, kanguga ajejuluk : Hyang Pramesthiguru, Hyang Jagadpratingkah, Ja-gadnata, Kalawisaya, Caturbuja, Trinetra, Randhuwana, Nilakan-tha lsp. Kang minangka pepatih ing Suralaya Bathara Narada (Per-dana Menteri), kang minangka para Nayaka (para menteri) putra-putrane Bathara Guru 9 cacahe (Mriksanar:a silsilah I lan caritaangka 12), kang mirrangka Menteri Pertahanan (Mahasenapatiningwadyabala) yaiku Bathara Brama, mangreh wadyabala dewa kangdiarani Dorandara; kang minangka Gandhek sakembaran (Ordon-nans) Hyang Patuk lan Hyang Temboro.

Suralaya iku jembar banget, perang-perangane.ana kang di-arani : l-Jonggringslaka kahyangane BatharaGuru, 2 Uttarasagara(yen ing -Mahabharata sinebut Bentuka) kahy-aqgand tsathara W-is-

nu, 3 Dukqinageni kahlzangane Bhthara Brama, 4 Tejadaya ka-hyangane Bathara Isrnaya (Semar), 5 Sabalud kahyangane BatharaAntaga (Togog), 6 Ekacakra'kahyangane Bathara Surya, 7 fuga-dumilah kahyangane Bathara Yama, 8 Cakrakembang kahyanganeBathara l(amajaya, 9 Suwelagnngging kahyangane Bathara Sambo,10 finjomaya ka.hyangane Batliara Indra, 11 Panglawung ka-hyangane Batiiara Bayu, i2 Jongmen: kahvangane Bathara Sakra,13 Selarnangumpeng kahyangane Bathara Kala, 14 Argapura ka-

L37

hyangan'e Bathara Mahadewa, 15 Mayarehra kahyangane BatharaAsmara, 16 Glugutinatar katryangane Bathara Ganesya.

Barang-barang irig Suralaya, kayata : 1 Selamatangkep lawang

ing Suralaya, 2 Jamurdipa gunung ing Suralaya, 3 Candradimukakawahe gunung Jamurdipa, 4 Endhut Blegedaba lahare kawahCandradimuka, 5 Bale Marcukundha papan pasewakan manawaBathara Guru miyos siniwaka, 6 Repatkep:rnasan glanggang pa-

prangan Suralaya, 7 Paparjawarna alun-alun Suralaya, 8. Dewan-daru lan Wijayandaru arane wit ing alun-alun Suralaya (Pepin-dhane yen ing I\{arcapada wringin-kurung sakembaran). 9 Lo-kananta gamelan ing Suralaya, 10 Mandhalasana papan suka-sukaparisuka para dewa (Indonesia : tempat ber-recreatie), 1"1 Ucchaih-srawa jaran sembrani ing Suralaya, 12 Nandini arane sapi wadontitihane Bathara Guru, 13,-Airawata arane gajah titihane Bathara

.Indra, 14 Nandana arane taman ing Suralaya.

42. ASTABRATA.

Asta = wolu. Brata = laku, tindak, tanduk, ulah, tip62L-1"rr-

duk. Astabrata = laku rvama wolu- Laku warna wolu iku kudu ti-nulad lan ditindakake dening Ratu, yaiku lakune dewa wolu : 1

Bathara Indra, 2 Bathara Yama, 3 Bathara Surya, 4 Bathara Can-

dra, 5 Bathara Anila (Bathara Bayu, dewanihg angin), 6 BatharaI/,uwera, 7 Bathara Baruna, 8 tsathara Agni

Astabrata iku piiuture Ramawijaya marang Wibhisana, na-

lika Wibhisana dijumenen$ake Ratu Ngalengka ing sasedane Pra-

bu Dasarhuka. Malsude supaya nagara-Ngalengka bisa tata-ten-trem karta.raharja,.Wibhisana olehe ngasta pusai'aning praja di-dhawuhi nulad tin:dake dewa woiu kasebu! ing dhu-wur. Ivlang-

ken e n ge'ndikarr e Rarirawijaya m aran g Wibhisana :

1. Bratane Sang Hyang Indrq panjenengane paring udan,qga-we segering jagad. Iku tirunen, lire : kehe (gedhene)dananira rnarang para kawula, di kaya tibaniirg banyu udaning jagad.

2. Tinriake Bathala Yama nyiksa manungsa kang tumindakdosa. Iku tuladen, lire : Pidananen para kawulanira kangpadha alaku ala.

138

3.

4.

Bathara Surya ora'kendhat-kendhat p4ngisepe banyu, kanthialon, ora tau kesusu. Laku mangkono iku tuladeri, lire : sa-barang pakarti utawa tiridak-tandukira aja kanthi kesu.su

agrusa-grusu. Alon, nanging kudu bisa kalakon.

Bathara Candra tansah katon manis nyenengake, sorote ngre-sepake. Tindak-tandukira di bisa mranani atine para kawula;tetembunganira sing arum 3manis, kanthi polatan sumehngresepake. Ngajenana marang para wredha lan para pan-

dhita.

Pan itipriksanira marang watak-wantu lan tindak-tanduke parakawulan;ra, tansah nganggoa cara kang alus, aja nganti nga-

tarani. I\,langkono iku bratane Bathara Bayu.

Dhahar - ngunjuk kang dikarsakake, ngagem-agem sarwa be-

cik Jan ngadl lan busana, iku bratane Bathara Kuwera.

Bathara Baruna-ngrenggep sanjata nagapasa mawa wisa kangampuhe kagila-giia, kanggo mbrastha durjana. Tuladen tin-dake Bathara Baruna, sirnakna para durjana kang agawe re-tuning-praja.

Bathara Agni pambrasthane mungsuh tanpa pilih-pilih; kabehkang asipat mungsuh, gedhe cilik tuwa-enom, disirnakake sa-

rana ubaling dahanane. Tirunen tindake Bathara Agni mang-kono iku, Iire : wengis - wentalanira mara-ng pamngmuka dikaya sipating Cahana.

139

5.

6.

7.

8.

Para

Silsilahe :

I

IoPnbu Arjunawijrya (Arjuna-

, t*l*")-*-*o,

-

BAB II. II{AHESP.ATI.

Ratu I\{ahespati iku tedhake Bathara Surya. Mangkene

SILSILAH V. MAHESPATI V

Gotama

Sugriwa

Subali

Anggada

Pmbu He*iYa

Pnbu !(alaFirye

140

Silg Hymg Tunggal

':.i .' 43. ,;. ARJUNAWIJAYA (AEJUNASASRABAHU).: ..

Nagara Mahespati, ing buku-buku abasa Jawa-kuna kayataUttarakahda, Arjunawijaya lsp. sinebut Mahismati. Para RatuMahespati lan kabeh kang kacetha ing silsilah V tedhak-turuneBathara Surya. Ratu Mahespati kang wiwitan ajejuluk Prabu Her-riya, kang kapindho Prabu Kartawirya, kang kaping telu utawakang wekasan Prabu Arjunawijaya utawa Prabu Arjunasasrabahu.

Prabu Arjunawijaya ajejuluk Arjunasasrabahu, amarga ma-nawa pinuj:r tiwikrama Abahu sewu. (Sasra, Jawa-kuna : sahasra

= sewu). Tembung ,,tiwilzrama" asline ,,triwikrama", miturutOudjavaansch - Nederlandsche woordenlijst door Dr. H.H. Juyn-boll, ateges : de Drieschredige, Indonesia : yang berlanghak tiga(Wisnu). Dadi, Triwikrama iku jejuluke Bathara Wisnu. Ujaringkandha, mulane Bathard lVisnu ajejuluk Triwikrama, amarga pan-jencngane bisa ngubengi jagad nganli kemput temu-gelang mungsarana njangkah kaping telu. Nanging ing jaman saiki, tembung

,,triwikrama" mingsed pakecapane dadi,rtiwikrama", lumraheditegcsi : malih rerupan tang nggegirisi banget (amarga nepsu),kayata malih awujud raseiksa kang gedhene kagila-gila.

Arjunawijaya wayahe Prabu Herriya utawa putrane 'Prabu

Kartawirya, sawise diwasf,, didhawuiri nambut silaning akramariening ingkang rama ora karsa, mulane banjur diiundhung. Ar-junawijaya oncat saka praja, ngumbara., wasanane banjur mra-tapa ana ing guwa Ringinputih. Amarga saka bangeting genhrre

kasutapane Arjunarvijaya, manawa ana makhluk kang liwat ingsadhuwure guwa Ringinputih, mesthi tiba lan kapidhara,

.

I{ocap Prabu Dasamuka nglamar DerTi Citranglange4ir putra-ne putri Citrawirya Ratu ing Tunjungpura, dipundhuti pepang-

g1l muitaha pandhita sgu,u dening Sang Dewi. Awit saka iku,Dasamuka dhawuh marang. abdi kinasihe,.kang apeparab Yaksa-muka, ndikakake ngupaya mustaka pandhita sewu kehe: .

Yat(samuka manjing alas nedya nekani kabeh padhepoklnlan pratapan, ancase nedya nigasi jangguns pa1r pandhita, dikum-pulake mustakane. Kang tlitekani dhisik Che*e -pratapane Baga-

wan Jumanten. Bareng n'edya nocok murdaner'Bagawan Juman-

---i.- -.'i

' 141

ten, Yaksamuka linawan dening putrane Sang Bagawan k4ng ape'

parab Bambang Kartanadi, satemah dadi pancakara. trVasanane

Yaksamuka ngucira ing yuda, mablr ngoncati mungsdhe, nanging'

terus dioyak dening Bambang Kartanadi' Bareng abure tekan ing

sadhuwure guwa Ringinputih, dumadakan makbrug ! Yaksamuka

tiba kapidhara ana ing sangareping lawang guwa- Gumebruging

tibane Yaksamuka agawe kejoting panggalihe rajaputra Arjunawija-

ya, satemah Sang rajaputra mudhar tapa, banjur mriksani lawang-

ing guwa. Bareng priksa raseksa kapidhara njrebabah ana ing sa-

ngareping lawang guwa, tumuli diusadani. Sawise eling purwa-

duksina, Yaksamuka banjur suwita marang sang Arjunawijaya'

Let sakedhep netra, mak jleg ! Barnbang Kartanadi tumurun

saka gagana, ngadeg ana ing ngarsane Sang Arjunawijaya. Kanthipatrap kang banget susila anor-raga, Bambang Kartanadi nyuwun'

karsaa Sang Arjunawijaya masrahake Yaksamuka marang dheweke'

Amarga Arjunawijaya ora karsa minangkani panyuwune Bambang

Kartanadi, njalari tuwuhe regejegan kang banjur dadi peperangan.

Wasanane Bambang Kartanadi kasoran, banjur suwita marang Ar-junawijaya. Amarga padhadene suwita marang Sang Arjunawijay4Bambang Kartanadi kepeksa urip rukun lan nyamout-gawe beba-

rengan karo Yaksamuka, sanajan ing batin banget pangigit-igite

mzrrang dheweke.

Amarga miotrangct saka aiure Yaksamuka, Sang Arjunawi-jaya mangreti endahing warnane Dewi Citranglangeni. Awit saka

iku, Sang Arjunawijaya hanjur tindak menyang praja Tunjung-pura nedya rtglamar Sang Dewi, didherekake Yaksamuka lan Bam-

hang Kartanadi.Ana ing nagam Tunjungpura, tuwuh maneh pangigit-igite

Bambang Kartanadi malang Yaksamuka.'Tanpa diwuningani Sang

Arjunawijaya, Yaksamuka pihrawasa dening Bambang . Kartanadi,

diperung kupinge, banjur dikon mtilih menyang Ngalengka-

Kanthi kuthah ludira, Yaksamu}:a mulih meiiyang Ngalerrg-

ka, marak Prabtt Dasamuka. Wasanane Yaksamuka diprajaya de-

ning gustine dhewe, amarga diutus ora bisa- oleh gawe.

Panglamare Sang Arjunawijaya marang Dewi Citranglangeni

ditampa becik dening Sang Dewi sarta Prabu Citrawirya. Dhaupe

142

rajaputra arjunawijaya karo Dewi Citranglangeni unu i.rg kadhaton

Tunjungpura, kinurmatan dening para- tamu maewu-ewu, ingayu-

bagya aening parh Ratu, binrekahan dening para brahmtrna.

Let sawatara dina sawise winiwaha, Sang Arjunawijaya kon-

dur menyang Mahespati mboyong Dewi Citranglangeni, dicllterek-

ake Bambang Kartanadi sarta wadyabala Tunjungpura sabregadd.

Sapraptane ing kadhaton I\{ahespati, Sang Arjunawijaya dijume-nengake Ratu gumanti kaprabone ingkang rama, ajejuluk Prabu

Arjunawijay&, Ya Prabu Arjunasasrabahu.

Durung sapiraa lawase jumenenge Ratu Sang Arjunasasra-

bahu, ing sawijining dina Bathara Narada rawuh ing kadhaton

Mahespati. Marang Sang Prabu, Bathara Narada ngendikani mang-

kene : ,,Kahi Prabu, wruhanira ! Dewi Citrawati putri lfiagade

panjanmane Dewi Sri, samengko wis diuasa. Amarga saka endah-

ing u)arnene, akeh bonget Ratu manca praja kang padha nga'

yunahe marang Dewi Citrauati, nanging ora ana hang panglamare

diiampa becik dening Sang D"wi. Para Ratu hang wis padha di'tampik dening Sang Dewi, podha narimo, padha mupus yen Sang

Dewi ihu ora pinesthi dadi jatukramane. Mung ana Ratu siji ya'ihu Prabu Darmawasesa Ratu ing nagara Widarba, kabare pong'

lamare durung diwangsuli dening Prabu Citragoda hadange taruna

Sang Dewi, tiitampa lan orane. Salugune panglamare Prabu Dar-

mawssesa uga uis ditampih dening Dewi Citrausati, nanging amur'

ga Ratu ihu abanditabandhu sugih wadyabala, Prabu Citragoda

u,edi ngettdiha terus-terang maranE panjenengane. Kanthi samu'dana nedyambujuk Sang Dewi harsaa kqboyong menyang praia

- Widarba, Prabu Citragada asung pamrayoga marurrS,-Prahu Dar-

inau)osesd, supaya mahuwon dhisik ana ing tapei:wutesing ryagarq,:ngenteni mulunging panggalihe Sang Dewi. Samangsa Sang Dewiwis mulung paiggalihe, bahal enggal+nggal dhowanahe menyang

pakuwon. Salugune, olehe Prabu Citragada ngendiha maighonoilzu, mung mindngha dienggo ngulur wektu, hanggo ngenteni

mbokmanawa ana pambiyantu wadyabala saka nagara liya. Awit-saha iku, kahi habu, wcdyabalanira herigna menyang Magada,

mbiyantua perang Prabu Citragada iumawan Prabu Datmawasesa.

Manawa arutrga saka pambiyantunira, Prabu Darmawasesa sawa'

143

dyabalane bisa asor ing Yuda, Dewi

mulunging panggalihe marang sira"'Citrawati mesthi bamqang

Narada banjur kon--* Saparipumaning pangandikane, Bathara

dur menyang kahyangan Ondarandirbawana'

Ing sapungkure Bathara Narada, Sumantri putrane Resi

Suwandageni sowan ing kadhaton Mahespati' kanthi anc;'s nedya

ngawula (ngenger) -uo,g Prabu Arjunasasrabahu' Sawise sedyane

,,iu*,rtu diiampa, Sumaritri nyaguhi dadi wewakile Sang Prabu

-ily*t, perang Prabu Citragada, lumawan Prabu Darmawasesa

sawadyabalane.

,,Yay! Sumantri ! Sarehning dadi wewahilingsun'. sira ma-

ngorigoo kang padha learo busananingsun' Sira nedya ingsun pa'

rr:ng,-Lr*rra kaprabon inya lzang ingsun agem ihi"' Mangkono

ngendikane Prabu Arjunasasrabahu'

Sawise ngrasuk busana kaprabon' wujud lan rupane Suman-

tri banjur katon jumbu-h k-qro P'abu Arjunasasrabahu' bebasan

kaya jambe sinigar'

,,Yayi Sumantri, wruhanira ! Warna loro pakaryan abot hang

,iro iyohi, minangka wewakilingsun' Sapisan : sira hudu bisa nyir-

naltain prabu Darmupasesa. .Kapinrlho : Samangsa mungsuh wis'ii*o.

*onnu,a hena kanthi kaiana'r'ing aris' Dewi Citrawati bo-

;;;;"; *,"nyang Mahespati, dadia sisihaningsun' BuChalira me-

"ryioii tutoeoio nsirtd wadyabala Mahespati' ingsun hantheni sena-

ioiiZ, yirnu :-Prabu Kilinegapati,.habu Suryaketu' habu Can-

arr*"i"- lan Prabu Wisabaira, nanging sira hang'minqaSla"Mth'-

,"rrup"ti". IViangkono wellasaning lhawuhe Prabu Arjupasasra-

bahu.

Sawise matur sendika sarta nyuwun pangestu marang Sang

Prabu.MahasenapatiSumantritumulimlcudhalakewadyatralaMa-hcspati menyang nagara Magada' Bareng btapta ing ldladan praja

Maiada, sawise trlantri Tampingan atur priksa marang ha'bu Citra

gadl, Sang Prabu tumuli dhawuh marang Patih Sembada' ndikak-

ake "methuk barisan I\{ahesPati'

praptane sumantri sawadyabalane ditampa kanthi paqyung-

gu-ny.rrrggu dening Prabu Citragada' Sawise Sumantri mratelakake

dhawuhe,Prabu drjunasasrabahu; P.rabu Citragada'ngandharakbpepanggile Dewi Citrawati rong prakara, yaiku : I Nyuwun sirnanePrabu.Darmawasesa. II -Nyuwun maru dhomas. (Dhci = io. Mas =400. Dhomas = 400 x 2 = 800).

Pepanggile Dewi Citrawati disaguhi dening Sumantri. Sawisemangkono, Prabu Citragada banjur dhawuh marang Patih Sem-bada, ndikakake ndherekake Sumantri sawadyabalane menyangp4!q_won ing sajaban kutha.

Kocap Prabu Darmawasesa kang makuwon ana ing tapel-wates Magada - Widarba, sawise ngenteni sawatara dina ora anautusane Prabu Citragada masrahake Dewi Citrawati, banjur rem-bugan karo Patih Godhadarma, Prabu Darmapati, Prabu Rodha-banu lan Prabu Rodrapaksa, kapriye prayogane laku. Pepuntoningrembug, Dewi Citrawati nedya direbut karananing perang. Awitsaka iku, wadyabala Widarba didhawuhi sikep gegamaning ayuda. -Sawise samekta, kanthi ditindhihi Prabu Darmawasesa dhewe mi-nangka Mahasenapati, wadyabala Widarba budhal nedyii ngrabasapraja Magada, lakune ing samarga-marga tansah njarah-rayah raja-darbeke para kawula

Bansan wadyabala Widarba dipethukake prajurit Mahespatiana ing jaba kutha ditindhii.i Sumantri, Prabu Kalinggapati, Sur-'yaketu, Car,draketu sarta Wisabajra, bebarengan karo wadyabalaI\Iag.ada tinir.dhihan Prabu.Citragada lan Patih Sembada. Carnpuheperang banget nggegirisi, asilih ungkih, genti unggul genti kelin-dhih.

, _ Sajrone wadyabala rong goloqgan iku padha perang rergm-pon, dumadaiian kadange Prabu Darmawasesa kang apeparab Pra-bu Jonggirupaksa Ratu ing Jonggarba, prapta n$rid wadyabala,-nrambul prajqrit Mahespati lan Magada saka gegana. Gegedhugewadyabala .Ionggarba ana pi(u, yaiku : Amonggarba, Kalapra-BmBu, Kalaranu, Mamangmurka, Amongmurka, Bajobararrg lanLilrdhusrenggi.

Amarga kepeksa lumawan mungsuh kang nemnuh sakagegana sarta dharatan, wadyabfla Mahespati lrrr Magada ngalamikerepotan. "Sadhela bae akeh lwadyabala Mahespati lan Magadakang tumeka ing tiwas, pinrawhsa mungsuh saka gegana lan dha-

L45

ratan. Kang isih urip, bareng sumurup karicane akeh kang mati,padha lumayu asar-s-aran ngupaya pandhelikan

Bareng pritsa wadyabalane bubar pating slebar ngungsi uripdhewedhewe, Mahasenapati Sumantri nguwuh sora masinganada :

,,Heh prajuit Mahespati lan Magada kabeh ! Anggonira padha

ngucira ing yuda ihu dadi tandha-yehti ora setyanira marang sum-pahira pibadi. Naliha lutnebu dadi praiurit, sira wis sumpah han-

thi sineksen Gusti, saguh netepi watalzing praiurit wiro,tama, yailtu

,,wedi wirang, wani mati". Tinimbattg mati mringkus, luwih be-

cik mati mbregagah, Tinimbang ngucira ing yuda, luwih becik a'jur-luluh lumawan mungsuh. Sumurupa ! Praiurit kang netepi ma-

rang sumpahe hang wis diucapake, unggul ing yuda apa liasambutmadyaning rana, padhadene ngalami mulyu Manawa unggul ing

. tryuda, uripe ing'Eabaniure nemu mulya, tampa pangqii-aii saka na-

gara lan hinurmatan de,ing para hawula (rahyat). Manawa hasam-

but madyaning rana amargt ngantepi pambegan ,,wedi wirang,wani mati", antuk hamulyan fug delahan, pinulung ing Jauata, di-parengake adedunung ing Aribauana. Ko\olz-baline praiurit hang

,,wani wirang, wedi mati", kang tinggal glanggang acolong playuamarga giris-mirb marang mungsuhe, sanajan uripa, mesthi aji go-

dhong jati aking, tur matine ing tembe baltal sinihsa riening Batha'ra Yanta, dicemplungalze ing kawah Candradimuka. Perar"g, matiutaua tnenang, unane mung nyengkahahe hamulycne prajurit.Awit saha iku, prajurit tansah nyenyadhang anane perang. Utanru

lqn huncarane prajurit, manaua mati gna ing madyaning paprang-

an. Ala dulune, manawa praiurit mati ana ing paturor,. Mati ing

madyaning rana, iku idham-idhamane pmjurii wirotamlr amarga

bab ihu dadi dedalane munggah suwur1a humpui ltaro para deu)o".

Ngrungu. pangandikane Mahasbnapatine mangkoiro iku, pare

prajurit Mahespati lan Magada kang wis padha lumayu, tumuli padha bali menyang pabaratan, lumawan mungsuh maneh, manda:

samengko panempuhe malzlng mungsuh katon luwih gumregu

nggegirisi.

Cra kocap ramening per4ng ing sabanjure. Gancanging caritawadyabala Mahespati lan Magada wasanane unggul ing yuda. Prabr

Darmawasesa lan para wadyabala Widarba, apadene Prabu Jongiru

1 ne

paksa sarta wadyabala Jonggarba, simagempang tumpes-tapis tan-pa sisa.

:Saparipumaning perang; Sumantri ngumpulake para putri \Vi-

darba lan Jonggarba, bakal kanggo minangkani pepanggile Dewicitrawati. sarehning bareng dikumpurake cacahe putri nagara loroiku durung ana dhomas, sumantri tumuli utusan prabu Kaling-gapati ndikakake ngganepi kekurangane, sarana nyuwun putri I\{a-hespati rnararig P*abu Arjunasasrabahu. Bareng wis diwuwuhi putrisaka Mahespati nganti gunggunge kabeh ganep dhomas, para putriiku tumuli diirid sumantri menyang taman Magada, dipasrahakemarang Dewi citrawati minangka sasrahan, putri dhomas ditampadening sang Dewi kanthi.panggarih suka-rena amarwata - suta.

Esuke Dewi Citrawati sarta putri dhomas diboyong deningsumantri menyang Mahespati, didh-erekake wadyabala Mahespatilan'Magada. Bareng lakune tekan ing sekethenging kutha Mahes-pati, barisan tumuli diabani ,,mandheg" dening sumanhi. para rva-dyabala didhawuhi gawe pasanggrahan kangg<l ngaso para putri,lan tinanggenah gawe pakuwon kagem para Ratu sawadyabalane.sawise pasanggrahan lan pakuwon drdi, sumantri nuli miji utusan _

ngaturake nawala marang prabu Arjunasasrabahu. wondene ;u-rasane nEwala, sapisan : sumantri ngaturi priksa marang sang pra-bu yen Dewi citrawati u'is diboyong, samerrgko lagi ngaso ana i,gsakethenging krtha. Ka.pindho : mrnangka pakurmaianing piso-wane putri Magada, lan mudh kuncaraning asrnane Sang prabuolehe nambut silaning akrarna, sang prabu diaturi tedhak ing seke-theng kanthi samekta nedya nyalirani perang; dene kang:bakal- ngladosi perang iyaSumantri dhewe. h2pi"g telu :--rnu*" S*gfratu ora karsa rniyos nyalirani pei'ang, Dewi citravrati nedya di-kukuhi ora nedya di-caosake marang Sang habu.

. ,,Yayi Sumnntri nedya nodhi haprawiran lan tzadibyaning_sun "- Mangkono pangandikane sang prabu salebare o,"o, ,i*ul*-.Sumantri.

sawise ngrasuk busana kaprajuritan, sang prabu banjur tin-dak menyang sekethenge kutha, didherekake abdi sawatara. Kala-kon sumantri tandhing tyas-a iumawan gustine pribadi. sakarone,Sang Prabu lan Sumani;ri, padhadene ngetog kasudiran numplak

L47

taAiUyan kanuragan, ngetokake sawarnaning pangabaran, sartapadhadene namakake sanjata kaswatgan, mulane nganti suwe pe-

range ora ana kang kasoran. Sang Prabu banget pangudine murihbisane mikut Sumantri, nedya dikapokake. Nanging.amarga tan-dange Sumantri banget kebat-cukat trengginas-trampil, bebasan

cukat kadya kilat kesit pindha thathit, angel bisane Sang Prabu

mikut marang dheweke.Diimadakan - mak jenggeleg ! Sang Prabu tiwikrama

awujud danawa kang gedhene kagila-gila, abahu sasra. Kabeh as-

tane kang cacahe sewu iku padha ngrenggep sanjata maneka warnalang banget nggegirisi. Bareng ndulu kahanane Sang Prabu kaya

mangkono iku, sanalika Sumantri sirna bayuning angga, larut-mirut kasudirane. Nalika nedya dicandhak dening Sang Prabu, Su-

mantri enggal-enggal kumureb ing bantala nyungkemi samparane

karo matur ngrerepa nyuwun pangaksama, satemah Sang Prabu

tumuli lilih dukane, lan banjur ngracut tiwikramane.

,,Yayi Sumantri ! Sawise sira nodhi haprawiran lan kadibya-ningsun, samengko genti sira ingsun coba. Wruhanira ! Ingsun isihbisa nampa pasuwitanira, manau)a sira bisa muter taman Sriwe-dari ing wukir Untara, haboyong menyang lLaltespati. Samenghosira ingsun tundhung lan ora ingsun parengahe bali menyan9 Ma-hespatir'sadurunge sira bisa ntuter taman Sriwedari". IVlangkcnon ge ndikane Prabu Aljr r na-sasrabah u.

Kanthi panggalih nalangsa keranta-ranta nggetuni pakartikarrg mentas dilakoni, sawise nyembah, Sumantri tumuli oncat

saka ngarsaneSang Prabu. Ing sapungkure Sumantri, Sang Prabu

ngarruhi Dewr Citravrati liondur menyang dhatulaya, ginarebeg

putri dhomas sarta ingurung-urung wadyabala Mahespati lan Ma-

gada.

Ama:ga saka pitulunganing adhine kang apeparab Sukasrana,

Sumantri .bisa ngleksanani dhawuh-pundhutane Frabu Arjunawi-jaya. Sukasrana, buta bajang kadange taruna Sumantri kang dha-

pure ala tanpa rupa, iku kang muter taman Sriwedari saka wukirUntara, dipindhah menyang Mahespati. Geleme Sukasrana mitu-lungi Sumantri muter taman Sriwedari, amarga kadange wredha

iku nyaguhi kanthi prajanji, samangsa taman Sriwedari wis dumu'rurrg Ena ing Mahespati, Sukasrana bakal dikenakake milu suwita

Nanging, ora biyen ora saiki, rrrun.,r,pu it<u manawa,i#_la"rUe g".',gayuhan, mangka mbutuhake pitulunganing liyan, wah-l,twis ta,muluk-mu,luk janjine marang wong kang lagi dibutuliarte pitulung-ane,--tarkadhahg manda, ,g".rggo dibarting! sumpali birang. Na-ngrng, samangsa gegayuhane wis kaleksanan, wo ! sing akeh-akehbanjrir lali marang sakabehe janji kang wis diucapake. Mulanewong kang waspada lan sugih weleka, ora gampang pracaya ma-rangjanjine sapa bae.

Eman, Sumantri ora ngelingi-.marang kabecikan. Sawise ta-man Sriwedari dumunnng ana ing Mahespati, Sutnantri cidra ingjanji. Sukasrana ora dikenakake milu suwita Prabu Arjunasasra-bahu. Amarga Sukasrana meksa kudu milu, banjur diagagi san;ataCakra dening Sumantri; maksude mung kanggo memedeni, supa-ya adhine aja tansah tut wuri. Nanging embuh jalaran kapriye,sanjata Cakra lumepas temenan, ngenani Sukasrana tiadi lan pa-tine.. Sumantri enggallenggal mlayoni layone Sukasrana, nedyadirungkebi, nanging layon tumuli musna. Samusnane layon, Su-mantri midhanget swara : ,,Kakang Sumantri ! Ing tembe pama-lesku marang howe, samangsa howe perang-tandhing lumawanratuning raseksa".

Pasuwitane Sumantri ditampa maneh dening prabu Arjuna-sasrabahu, mandar banjur sinengkakake ing aluhur, winisudhajumeneng Patih IVlahespaii kanthi asma PATIH SUWAJ.\DA

44. PATTH SUWANDA SEDA, PRABU ARJUNASASRABAHULUMAWAN DASAMUKA.

Ing sawijining Cina Prabu Aijuhasasrabahu sarta p"r" g**a 'tihdak cangkrerna menyang muwarane .bengawan Gangga, didhe-rekake Patih Suwanda lan para wadyabala. Bareng wis ana ingmuwarane bengawan Gangga, Sang habu ngresakake siram bcba-rengan karo pa{a garwa. Sadurunge wiwit siram, Sang prabu dha-wuh marang Patih Suwanda, ndikakake. njaga bengawan supayaajeg iiine,lan aja nganti ana pangganggu gawe saka sapa bae.

Sajrone Prabu Arjunasasrabahu siram alelumban bebarengankarc para garwa, Prabu Dasamuka prapta ing bengawan Ganggakepara adoh saka muwala, didherekake para wadyabala raseksa.

149

Kanthi ancas nedya ngganggu ilining 1an5ru, Dasamuka nyem-

plung, banjul sare malang bengawan, satemah banyune bengawan

munggah ngluberi'dharatdn, mung sathithik kang mili menyang

muwara.Bareng priksa muwarane bengawan Gingga prasasat meh

asat, Patih Suwanda enggal-enggal niti-priksa sababe, tindak nu-

rut bengawan mandhuwur (mudhik), wasana priksa raseksa kang

gedhene ].agrlu-gtlqr- turu malang ing bangawan Gangga. Raseksa

ditendhang dening Patih Suwanda, kesingsal-kontal tiba ing dha-

ratan. Gregah ! Dasamuka wungu, banjur nyander Patih Suwan-

da, satemah dadi pancakara.

Nganti suwe perange Patih Suwanda Iumawan Dasamuka,

tansah cengkah-cinengkah, jangkah-jinangkah, bithi-binithi, ten-

dhang-tinendhang, ora ana kang kasoran. Ing semu Dasamuka rada

kuwalahqn nyembadani krodhane Patih Suwanda.

Sajrone lagi perang-tandhin g rok-bandawala-pati, dumadakan

Patih Suwanda kaya priksa klebating Sukasrana. Sanalika Patih

Suwanda kelingan murrang unining suwara kang kapiyarsa nalika

Sukasrana palastra ketaman sanjata Cakra, satemah pa::ggalihe

Patih Suwancia pepes padha sanalika, salirane lemes lir linolosan

bebalunge, sima kekuwatane. Awit saka iku, Patih Suwanda ban-

jur kena pinikut <ienlrg Dasamuka, tumuli dicakot janggane. Sa-

jrone Dasamrtka rryakot jangganing mungsuhe, siyunge kepanjing-

an suksmane Sukasrana. Ya suksmane Sukasrana iku kang njalari

sedane Patih Suwanda.

Bareng Patih-suwanda seda, wadyabala Mahespati ana kang

tumuli lumayu. menyang muwata, ngaturi priksa marang Prabu

Arjunawijaya, Sang Prabu enggal-enggal mentas menyang dharat-

an, tumuli ngrasuk busana.'kaprajuritan- Sawise samekta, Prabu

Arjunasasrabahu banjur mrepeki Prabu Dasamuka karo ngiwa

lar,gkap. Perange Prabu Arjunawijaya lumawan Dasamuka banget

nggegirisi, pepindhane' kaya campuhe macan gembong iumawan

singabarong. Wa.sanane Prabu Dasamuka kelindhih, kena pinikutdening Sang Arjunawijaya. Sawise pinusara (dibanda)' Dasamuka

banjur digawa menyang kadhaton Iviahespati, ditawan- Ora antara

suwe Resi Wisrawa ramh' nyuwunake pangapura Prabu Desa-

160

muka marang Prabu Arjunawijaya. Let sakedhep netra, mak jreg {Bathara Narada tumurun saka'antariksa hemoni plabu Arjunawi-

,,,Kahi Prabu Arjunasasrabahu ! wruhanira, praptantingsunilei ngemban dhawuh-timbalane Bathara Gunt. siri oia dipareng-ahe mrajaya Dasamuha, amarga Ratu Ngarengka ihu samenghodurung tekan ing mangsa-kara hudu parastra. Irrurane apuranenlupute Dasamuka, tumuli' luwarana /" Mahgkono ngendikaneBathara Narada, banjur musna kondur menyang Suralaya.

Dhawuhe Bathara Guru kang lumantar Bathara Naradadiestokake dening prabu Arjunawijaya, tali kang musara prabuD.xamuka tumuli .diudhari. sawise diluwari, prabu Dasamukaenggal-enggal oncat saka ngarsane prabu Arjunasasrabahu kanthilingseming panggalih.

Ing sasedane patih Suwanda, Bambang Kartanadi sineng-kakake ing aluhur dadi Patih Mahespati.

Carita kang njhlari habu Arjunasasra pancakara l,-,mawanDasamuka kang kasebut ing dhuwur iku, ana bedane karo kangkamot ing uttarakanda- yen miturut uttarakanda, jalarane sangArjunawijaya perang lumawan Dasamuka mangkene :

Sawise ngasorake yudane Ratu Haranya (Anaranya), Rawanibanjur menyang nagara Mahismati, nedya nglurug! darahe prabusu-waretah kang ajejuluk prabu Arjunasasrabahu- Bareng lakunewadyabala Ngalengka tekan ing satepine kali Nannada, diabani,,,niandheg" dening Dasamuka.- para wadyabala didhawuhi ng+sdhisik, lan padha didhawuhi adus ing kali Narmada. (Narmaaa i-iku arane ka!i. Ihg jaman saih tembunS,nirnada,'ateges : kali)-

Kacarita nalika samana prabu Arjunawijaya mbeneri lagi si-ram alelumban ana ing muwarane kali Namrada, bebarengan karopara garwa. Sang Prabu kapengin priksa, sapira t<etuwataling ba_hune karrg cacahe sewu iku, mulane panjenengane banjur ngJrrrg_ake salira ing rrruwarane kali Narmada. Jalaran kepalangan bahunesang Prabu sewu, kali Narmada kaya dibendung, banyune ora bisamili tekan samodra- suwe-suwe. banyune kali Narmada luber nge.lebi dharatan, dalasan papan sing dienggo ngaso prabu Dasamuka,

151

:

kans dununge adoh iaka muwarq uga kebanjiian, Prabu Dasamuka

JU"io"f, ;ul""g raselisa loro aran Sula lan6arana, ndikikake niti-rmada banjur banjir gedhe:priksa sabab=sababe kang njalari kali Na

Raseksa suka lan sarana tumuli mangkat niti-priksa kali, la-

kune milir (mangisor manut ilining banyu)' Bareng lakune tekan

ing muwara, raseksa loro iku ssmrrrup cetha, apa kang njalari

banyune'kali Narmada munggah menyang dharatan' Suka lan Sa-

rana enggal-enggal bali, ngaturi piiksa marang Sang Dasamuka'

SawisemidhangetakepalapuraneSukasartaSarana,sanalikaDasamuka krodira, enggal-enggal tindak menyang muwara' didhe-

rekake wadyabalane. Sapraptane ing muwarao Dasamuka nyedhaki

wadyabala ir'Iahespati, banjur ngendika mangkene "

,,Heh wadya'

bala Mahism.ojU noUnn.gnggal matura marang gustimu si Arjuna-

sasrabahu, yen ingsun ratuning para raseksa hapengin perang lu-

mau)an dheuteke". -

,,O, mangkono sedyamu, Rawana ?! Bagus !! Nangingmana-

wa kowe wuclhu tandhing, ora prelu howc adol huwanen nantang

perang gustihu Prabu Arjunwasrabahu, sadurunge howe bisa nga''sorahi

yudahu. Ivlaiua bebarengan haro habeh wadyabalc:nu, ora-

orane daktinggat mlayu". Mangkono wangsulane wadyabala Mal

hismati.Barengmidhangetwangsulankayamangkonoiku,krodhane

Rawana kaya diububi, tunuli ndhawuhi wadyabalane ngraba,sa wa-

dyabala Mahismati. Amarga karoban lawan, sadhela bae wadya-

uau naarrisrnafi wis akeh banget kalonge. Pirang-pirang wadyabala

Mahismati-kang d.isaut terus diuntal-malang utawa dijejuwing

banjur dinrangsa- dening raseksa. Arnarga SUis-mir11-{ytu t1-cane

akeh k4ng sirna binadhog raseksa, wadyabala Mahismati kang

isih urip padha mlayu nggendrir.g ngupaya pandhelikan, akeh-qga

lsng nyemplung' :Narmada nyedhaki gustine nJruwun pangayo-

:man.

PrabuArjuna.sasrabahucnggal.enggalmentasingdharatan,banjur ngrasuk busana kaprajuritan, tumuli methukake krodhaning

mungsutr karo ngiwa langkap, asta kanan ngasta gada' Bareng wis

cedh-ak, galla disawatake tumuju marang wadlabala raseksa. Ti-

baning gada agawe gegering wadyabalane Rawan4 padha lumayu

' lK'

bubar pating slebar saparan-paran, kang ketenggel tibaning gadapadha palastra. Raseksa si Suka, Sarand, Mahodarh, Dumraksalan liyaJiyane uga padha lumay-u nggendring sipat kuping, giris-miris ndulu tandhange Prabu Arjunadasrabahu.

Patih Prahastha pepulih, methukake krodhane Sang Arjuna-sasra kanthi musthi gada gung kagila-gila. Bareng gada iku dile-pasake, katop murub mubal dahana ana ing gegana, nanging ban-jur sumyur dadi awu, amarga jinemparing dehing Prabu Arjuna-sasrabahu. Sang Prabu nglepasi gada, tibane gada nenggel jajarie--Patih Prahastha,,satemah Patih iku tiba kantaka.

Bareng priksa patihe kapidhara, Rawana tumuli mrepekiSang Arjunawijaya karo ngundha. gada. Perange Wingrntibahulumawan Sahasrabahu agawe giris-mirise ftang padha ndulu, pe-pindhane kaya tempuking samodra karo samodra, pindtra tumem-puhe gunung padha gunung, utawa kaya campuhe Bathara Rudralun:awan Bathara Kala. (Wingsatibahu = abahu 20, yaiku Rawana.Sahasrabahu = abahu 1.00C, yaiku Arjunawijaya). Sawise campuhperang sawatara suwene, Dasamuka kelimpe, kena ginada jajanedening Sahasrabahu nganti ambal kaping telu, satemah banjursempoyongan, wasanane ambruk ing bantala. Bareng priksa mung-suhe tanpa daya, Sang Arjunawijaya tumuli mundhut pusara(tali), Dasamuka dibanda.

Kocap kang tiba kantaka, Patih Prahastha wis eling purwa-duksina. Bareng priksa Dasamrrka pinusara, enggai-enggal prentahseleh sanjata marang wadyabala raseksa, banjur gegancangan ma-rak ing ngarsane Prabu Arjunawijaya. Sawis-e nyembah marangSang Prabu, Patih Prahastha matur ngrerepa, nyuwunake panga-_pura kaluputane Rawana. Nanging ature Patih Prahastha ora di-paelu dening Sang Prabu. Rawana digawa menyang kadhaton Ma- -

hismati, ditawan.

Kacarita ana wadya raseksa kang lumayu menyang Langka(Ngalengka), ngaturi priksa marang Bagawan Pulasfyx mana\MaRawana tinawan Cening Prabu Ar3unawijaya. Kagawa saka ba-ngeting tresnane marang ingkang u'ayah. Bagawan Pulastya eng-gal-enggal tindak menyang kadhaton Mahismati. Sapraptane ingkadhaton, sawise ma;rgalembana sarta ngluhurake asmane Prabu

153

Arjunawijaya, kanthi patrap kang banget susila anoiiaga Bagawau

Puiastya nyuwunake pangapura kaluputane Rawana' Saka wasise

Sang Bagawan - nanitukake basa mardumardtrwa, waqanane lilih '

dukane Prabu Arjunawijaya, banjur karsa ngapura lan ngluwari

Dasamuka.Layang IVlahabharata nyaritakake Prabu Arjunawijaya man g-

kene :

Narendra bangsa Hehaya sinebut Prabu Arjunasasrabahu'

tegese : Prabu A:juna kang abahu sewu' Sang Prabu antuk nugraha

kreta kencana kaswargan saka Bathara Dhatatreya. Kreta kaswar-

ganikubisamahawanSawarnanepanggonankangdikarsakakede-ning sing nitihi:

Amarga rumangsa jumeneng Ratu Agung binathara tur sura-

sekti rnandraguna, Prabu Arjunawijaya banget olehe nyenyamah

marang para d.ewa, para brahmapa lan para tapa' Tindake sawe-

nang-wenang, siya-kaniyaya, ngedir-edirake gedhening pangu-

wasane.Yawatak.wantumangkonoikukangnjalaritumpesePra-bu Arjunasasrabah'-t saputra-sentanane'

Ing sawijining dina Prabu Arjunasasrabahu rawuh ing padhe-

pokane Maharsi Jamadagni. Nalika samana para putrane Sang Ma-

harsi yaiku : Sang Rumawan, Sang Suscna, Sang Wasu' Sang

Wiswawasu ian Sang Rarr.aparasu pinuju nlellyang alas ngupaya

kayu-bong lan wowohan. Darli, Illaharsi Jamadagni tanpa kanthi

ana ing padhePokan.

Rawuhe Prabu Arjunasasrabahu ing padhepokan ditampa

kanthi pangaji-aji dening Maharsi Jamadagni, sinugata wowohan

maneka- *"*u. Sanajan marlgkouoa, Sang Prabu meksa mentala

atindak murang krhma. Sapi-puhan kagungane Sang Mahai'si dL

bradhat dening v'radyabaia l\lahismati, saka dhawuhe Sang Prabu'

Ora antara suwe putrane Maharsi Jamadagni kang waruju'

yaikukangapeparabMaharsiRanraparasukondursakaalas.Du.iurrg. rrg*ii manjing ing padhepokan, wis dicrita'ni yen sapi

;;; ingkang rama aiUi"ahat dening wadyabaia N{al'risma1i

saka dhawuhing ratune. Kanthi ngiwa langkap kang gedhene ka-

gila-gila,MaharsiRamaparasutumulinututiPrabuAijunasasra.Lrfru. S*"ng wis meh ketututan, watara mung kari sapambalang

154

dohe, Ratir Mahismati-diudani jemparing kang ampuhe kepati-pati dening Sang Maharsi. Bahune Sang Prabu kang cacahe sevru,tatas-rantas padha tiba ing bantala. --. -:. _ ..

Prabu Arjunasasrabahu seda dening Maharsi . parasurama

tanpa lu;nawan ing yuda.

45. SUMANTRI LAN SUKASRANA.

Sumantri lan Sukasrana ora tinemu ana ing buku-buku Hin-du. Jeneng loro iku mung kocap ana ing carita Jawa (Indonesia).

Sumantri lan Sukasrana putrane Maharsi Suwandagni ingpadhepokan Ardi Sekar. Sanajan kadang tunggal. yayah-rena turpadhadene priya, wujud lan rupane Sumantri karo Sukasranaadoh banget sungsate.

Sumantri bagus-respati, mandraguna prawira-sekti, limpadpasanging grahita, mulane dadi panjang-kidunging para kenya.Akeh kenya sulistya ing ..r'arna kang padha ngunggah-unggahi,nanglng Sumantri adoh panggalihe marang wanudya, amarga pe-lenging ciptane mung marang babagan kaprawiran, kadigdayan-kanuragan lan aji jaya.kawijayan. Awit saka iku, Sumantri kaduksengsem [iarang teteki muja samadi. Saka genturing kasutapane,Sumantri pinaringan sanjata kaswargan dening Jawata, sanjataawujud Cakra pangrurah in g parangmuka.

Sukasrana, kadange Sumantri tunggal yayah-rena, rupane lu-wih dening kuciwa. Mulane nalika mentas lair saka guwagarba,amarga ingkang rama"banget lingsem panggalihe darbe atmaji ke-bak ceda, Sukasrana dibuwang ing alas kang angkere kepatipati.bebasan jalma mara mati,-satc maia mati. Ancise Maharsi Suwan-dagni mbuwang bayi Sukasrana ing alas pangalap4n kang bangetmbebayani, supaya bayi iku tumuli -mati. Nanging Sukasranaora mati, sanajan nganti pirang-pirang puluh taun ana- ing madya-niag alas pangalapan tur tanpa kanthr. Nganti tumekane diwasa,Sukasrana ora mundhak gedhe, wujude ajeg cilik bae. Amaryawujude pancen liaya raseksa, mangka awake cilik-menthik, Su-kasrana banjur sinebut BUTA BAJANG.

Wewijanganing awake Sukasrana sarwa mawa ceda (cacad).

155

Kulite pating prilhut njeruk purut, warnane irerig kaya minangsi'

Untune pating cringih ngeri pandhan, siyunge mawa wisa kang

ni and in e- n gl uwih i wisanirn g -na-g?r.- Irtin ge tem pak, abath u k- banyak' .

Pundhake brojol, rambute abang tur arang. Gigire wungkuk turwusu, bokonge nyanthik, lakune pekoh, wetenge bekel, wudele

bodong. Wis ta, cekak-cukupe 'rujude Sukasrana iku saruning

saru, alaning ala. Mbokmanawa pantes sinebttt ratuning ala; prasa-

sat sawamaning ala ngumpul dadi siji ana ing awake Sukasrana'

Amarga wiwit bayi pisah karo yayah-wibi dibuwang ing

alas kang wingite kepati-pati, iku manjing dadi tapa-bratane, kang

njalari Sukasrana kasinungan kaluwihan kang banget ngedab-

edabi. sekti mandraguna- bisa napak jumantar4 bisa manjing ajur-

ajer, granane kaduk landhep panggandane, siyunge mawa wisa

kang ampuhe ngungkuli wisaning naga. Awit saka iku, sawarnaning

lelembut kayata para brekasakan, janggitan, banaspati, thong-

thongsot lan liya-liyane padha ngratu marangSukasrana'

Sukasrana banget kasok tresna marang Sumantri. Sabon ka-

ngen marang kadange wredha iku, Sukasrana teka ing pratapane

ingkang rama I\faharsi Survandagni ing Ardi Seker, wayah bengi,

mulihe menyang padunungane ngarepake gagat-rahina, dadi lunga-

tekane Sukasrana ora kawruhan ing akeh. I\ilulane mangkono,

amarga dheweke ngminangsani alaning rupane, a.;a nga.nti aga\re

lingseming palggalihe ingkang rarna lan kadange wredha'

Ing ngarep wis dipratelakake, manawa amarga kumawani

nodhi kaprawiran lan kadibyane gu6ti, sumantri ditundhung de-

ni:ng Prabu Arjunasasrabahu, lan ord dipa:engake teka m-aneh ing

Mahespati, sadurunge -bisa muter ta.marr_ sriwedari. $umantri ru--

mangsa kepuhrngan laku, lan darbe panyana, manawa dhaumhe

sang Prabu kudu bisa muter taman iku inung minangka srana Qi-

enggo nampik Pasuwitane.

Saoncate saka Mahespati, Sumantri banjur manjing alas'

Dheweke wis muntu tekad, ora nedya mulih menyang padhe-

pokalie ingkang rama, suka-rila palastra ana ing madyaning alas'

Kocap Sukasrana banget oneng manlng kadange wredha,

mulane ing wayah bengi prapta ing padhepokane ingkang rama'

Bareng ngreti yen kadange wredha ora ana, sukasrana turnuli

156

nyuwun priksa marang ingkang rama; Sawise dingendikani yenSumantri lagi menyang Mahespati nedya suwita marang prabu

. ArjunawijaYa, Sukasrana banjur pamitan nedya nusul.

Lakune Sukasrana kaliwat rikat kaya dibalangake. Sawiselumaku sawatara suwene, Sukasrana tekan ing alas gledhegan,dumadakan mambu gandaning manungsa. Tuk-ing ganda diupaya,ketemu, jebul manungsa kang

'ngganda iku kadange rvredha, lagi

lenggah pitekur semu nawung sungkawa. Sawise rerangkulan sawa.tara suu,ene, Sumantri tumuli nyaritakake lelakone saka wiwitantekan wekasan ora ana kang kliwatan.

,,Banjur hapriye kakang ? Apa hou,e bna nglehsanani dha-ruuhing gusti muter taman Sriwedari ? !" Mangkono pitakoneSukasrana, saparipurnaning kandhane kadange wredha.

Sumantri : ,,lVis, Suhasrana, ora prelu tahon. Kapriye bisa-hu nglehsanani pamundhute sang Prabu hang banget ane.h-nylenehmanghono iku ! Mulane banget susahing atihu. Kajaba susah,ahu rumangsa wirang, dene mung nedya suruita marang Rgtu baehoh ora bisa halehsanan. Awit salza iku, wruhanamu surzasrann !Ahu aluwung mati ana ing sajroning alas ilei, ora nedya mulih me-nyang padhepolzan Ardi Selzar".

Sukasrana : ,,Ora biyen ora saiki, saben hecuuan atimu, oralzalehsanan kang sinedva, lzowe banjur nedya ngraru antaka. Ban-jur endi itulzung, tandha-yehtine haluwikcnmu, manaua ngonobae ora bka ? ! Mulane lzahang, aja soh nglalehake kadang taruna,lunga tanpa wewarta. Amarga rumangsa wis seleti mandragunasugih hqluuihar- ruarna-u)arna, lunga menyarry praja tanpa ajalz-ajalz hadang taruna. Toging endon,- muter taman siuetlo.ri bce

,,Apu kou'e bisa, Suhasrana ?!,, Mangkono pitakorte Sumantrikanthi kesusu kapengin tumuli mangreti.

Sukasrana : ,,Bisa bae, manawa ana prelune',,

Sumantri : ,,Adhuh alhihu, adhiku ! Manawa koue pancenbisa, aleu tulungana ! Aku posrah pati-urip marang kowe, mangsgb odhoa kaleksonaning dhawuhe gustihu".

157

Sukasrana : ,,Kalaang Sumantri ! Kagawa saka bangetku lza'

soh' tresna marfrng howe, ahu ora bisa llohtinggal suwe. Manawa

suwitamu ditampa maneh .dening Prabu' Ariunasosrabahi, mes'

thine kowe baniur ora tau hetemu haro ahu- Ora tau hetemu karo

kowe, ingatase chu dadi panandhang gedhe".

Sumantri : ,,Baniur harepmu hapriYe ?

Sukasrana ; ,,Manghene, hakang ! Aku hapengin tansah hum-

pul lzaro kowe ing salawas-lawase. Mulane gelemhu mindhah taman

Sriwedari menyang Mahespati, mung yen kowe ngenakahe aku

milu suwita Sang Prabu, supaya aku banjur ora tau pisah suwe

haro kowe",

Sumantri : 'Dhuh adhiku, adhihu ! Kanthi terusing ati ahu

prajanji, bahal ngenahahe kowe milu suwita ana ing Mahespati".

Suhasrana : ,,Kakang Sumantri, sumurupa ! Wuhir Untara ihudurnunung ana ing hahyangan Utarasagara, yaiku hahyangane Ba'thara Wisnu. Dadi, taman Sriwedari ihu ka-gungane Bathara Wisnu,

dumodine sarana cipta. Pantes bae Prabu Arjunasasrabahu mun-

dhut tumurune taman Sriwedari, amar4a taman ihu pancen ha-

gungane pribadi, ier Sang Prabu ihu panuksmane Bathara Wisnu.

Wis bakcng, aja hesuwen, enggal nungganga ing gigirku kene, nulimerema, bahal dahgawa mabur ment-ang wukir Untara. Ahu hu-

watir, manaua fuowe ora ngeremahe netra, sajrone dahgawrt ma-

bur; amarga singunen banjur tiba. Aia pisan-pisan meleh, swlu-

runge dakabani".

Sawise Sumantri nunggang ing gigiring adlline, Sukasrana

banjur mabur ngener wukir Untara, rikating abure pad-ha karo ke-

claping cipta; Bebasan ,yen nginanga durung'aba4g, idua durrtng

asat", abure Sukasrana wis tekan ing wukir Untara.

,,Wis kahang, ngelekna netra !" IViangkono kandhane Su-

kasrana.

Mak byar ! Suma.ntri melek, banget gumun-ngungun sumu-

rup taman kang banget endah-asri anglam-lami.

Sukasrana : ,,Kahang Sumantri, sumurupa ! Sarehning du-

madine taman iki sarana cipt4 anggonku mindhah menyang Ma-

1trQ

hespati uga hudu srdna cipta. Kahang, howe manjinga ing pan-tisari ihi, sarea, ineben lawange. Taman ihi tumuli arep dahpindhahmenyang Mahespati". (Pantisari: omah ing satengahe patamanan).

Sawise Sumanhi manjing ing pantisari, Sukasrana tumuli ma-nungku puja samadi, nutupi babahan hawa sesanga. Ora antarasuwe banjur keprungu suwara jumegur nggegirisi, pratandha ta-man Sriwedari wis dumunung ana ing Mahespati.

,,Kahang Sumantri, saiki metua /" Mangkono prentahe Su-kasrana.

Sumantri tumuli metu saka pantisari. Bareng sumurup yentaman Sriwedari wis dumunung ana ing Mahespati, amarwatasutabungahe Sumantri.

Para kawula ing Mahespati banget kagawokan, padha patingbrengok alok ,,ana taman tiban".

Prabu Arjunasasrabahu wis nduga, manawa tibane taman Sri-wedari ing Mahespati, amarga diputer dening Sumantri. Kanthi di-dherekake Prameswari Dewi Citrawati sarta Citranglangeni lan pa-ra rraru dhomas, Sang Prabu niti-priksa kahan:ne taman Sriwedari.

Kocap Sumantri, bareng ngreti yen Sang habu wis rawuh ingtaman bebarengan karo para garwa, enggal-enggal kandha marangSukasrana : ,,8, adhihu Sukosrana, sumurupa ! Prabu Ajunawijaya'sarta para garoa wis wiwit mrihsa kahanane taman ik:i. Prayoganekowe lungaa dhisik, nruliha menydng alas pwiununganmu- Besuh,manuwa wis karuwan anggonku suwita, kowe bahal dahparani, uta-wa saora-orane aku bahal honghonan methuh howe. Ing wektu ihi,inanawq kowe katon ana ing sajronb taman Sriwedari, bisa uga su-witahu banjur ora ditampa maneh dening Sang Pro,bu. Mbokmana-wa panggalihe Sang Prabu banjur lingsem nampa.suwitaku, ontorgeaku darbe kadang awujud buta bajanglS

Sukasr ana : ,,Kahang Sutmaniri ! Janjimu hang wis hewetumaiang ahu durung heletan din'a, mokal yen bowe wis lali. Apahowe nedyc cidra ing ubaya ? ! Manawa kowe isin ngaku kadangahu, annrga nipahu ala tanpa rupa, ruis ta, aku ahunen panaha-

wanmu. Utawa sakarepmu hono olehmu ngahu marung ohu, ang-gere aku tetep dikenahake milu".

Amarga ora gelem lunga, Sukasrana banjur diagagr sanjata

159

Cikra. Maksude Sumantri olehe ngag i4,-Era€t, mung supaya Su-

kasrana wedi, banjur gelem.bali.-Nanging Sukasrana meksa oragelem bali, mandar banjur kandha mangkene : ,,Kakaig Sum'antri'!Mara tibahna saniatamu iku. Tin'imbang aku hopeksa kudu bali,

aluwung mati hetiban sanjata Cakra. Alzu rumangsa ora betah uripsuu)e-suu)e, manau,a hudu pisah learo howe. Wis samesthine howenguntapahe yitmane kadang taruna lzang wuiude ala tanpa rupa".

Amarga ngira yen Sang Prabu sapandhereke wis arla ing sa-

cedhake, Sumantri guSup atine, nja.lari sanjata Cakra lumepas

temenan. Lumepase sanjata Cakra ngenani janggane Sukasrana,

tigas pancing. l\{ustakane Sukasrana tiba ing bantala, bebarengan

karo ambruking gembunge.

Bareng sumurup Sukasrana palastra, Sumantri enggal-enggal

mlayoni, iayone adhine nedya dirungkebi: Nanging layon tumulimusna, lan samusnane layon, banjur ana suwara kapiyarsa : ,,Ka-kang Sumantri, wruhanamu ! Ing tembe pamalesltu marang kowe,m anaw a h o w e p eran gt andh in g lumaw an rase ksar a1 a ".

. Arvit saka iku, nalika perang-tandhing lumawan Prabu Dasa-ynuka, Sumantri (Patih Suwanda) palastra, amarga janggane dica-

kot dening mungsuhe kang siyunge kepanjingan yitmane Sukasra-

na. (Mriksanana carita angka 44).

46. RAMAPARASU.

Meharsi Ramaparasu utawa Parastrama uga apeparab Jama-

- dagni, -nunggak-semi asrnane ingkang rama; lan-uga apeparab Ra- -

mabhargawa, tegese : R.ama tedhake Bhregu. (Yen Ramaraghawa =

Rama tedhake Dewi Raghu, yaiku Ramawijaya). Padhcpokane ing

Sambiharja

Miturut carita Jawa utawa padhaiangan, Ramaparasu putrane

Jamadagni, wayahe Wisageni,. buyute Dewasana, trahe Bathara Is-

maya. (Mriksanana Silsilah V : Mahespati).

Miturut Mahabharata, Maharsi Parasurarna (Ramaparasu)

trahe Maharsi Bhregu, mulane apeparab Ramabhargawa. Gam-

blange mangiiene :

16(.|

1. Maharsi Bhregu putrane Bathara Brahma, nggarwa Dewi pulo_ma peputra Cyawana (Cwawana).

2. I\taharsi Cyawa.na nggarwa Dewi Sukanya, peputra Urwa.3. Maharsi Urwa garwhne ord kocap, peputra Ricika.4. I\{aharsi Ricika nggarwa Dewi Satyawati, peputra Jamadagni.5. Maharsi Jamadagni nggarwa Dewi Renuka, peputra b, yaiku :

1 Sang Rumawan, 2 Sang Susena, B Sang Wasu, 4 SangWiswawasrr, 5 IVlaharsi Ramaparasu. Dadi, Ramapa:asu ikuputrane Maharsi Jamadagni kang waruju.

Tembung ,,parasu" tegese kapak utawa kampak, arane ge-gaman jinise wadung. Ramaparasu, tegese : Rama kang asanjata pa-rasu (kampak). Nanging sanjatane Maharsi Ramaparasu ora mung,,parasu" bae, uga asanjata warastra (jemparing), mandar gedhe-ning langkape Sang Mahaisi arang kang madhani.

Ramaparasu ateges : Rama kang asanjata parasu (kampak),salaras i.aro carita kang ngandharake ,,Ramaparasu mrajaya ing-kang ibu sararur sanjata Darasu (l:ampak)". Mangkene caritarre :

Ibune Parasurama yaiku Dewi Renuka, ora setya marangkakunge, yaiku Maharsi Jamadagni. Sanajan wis apeputra b, SangDewi isih melik marang priya liya.

Ing sawijining dina Dewi Renuka rrgresakake siram ing nar-mada (kali). Nalika samana Prabu Citrarata Ratu Martikawata pi-nuju siram ing narmada, fiebarerrgan karo para garwane. BarengDewi Renuka priksa suwamane Prabu Citrarata kang pranyata ba-gus-respati njenthara, Sang Dewi b-gat kasmaran. Jalaran gan-druige rriarang Prabu Citraiata saya suwe saya ngranuhi, Dewi Re-nuka ora kuwawa lgendhaleni hhrdan:ng napsr-asmarane, mulane-Sang Dewi banjur asung sas:niia marang Sang prabu saruu:ta ma,sangliring karo woia-wali ngincangake alise. Suwe-suwe Sang prabutanggap ing sasmita, lan tumuli nglanggati karsane Sang Dewi.Dewi Renuka kalakon dijamah dening prabu Citrarata ana ingnarmacia.

Sawise katog olehe lambang-sari karo prabu.Citrarata, pang-galihe Dewi Renuka rumangsa kalegan (marem), tumuli mentas ingdharaian, banjur kondur meny.utg padhepokan. Nanging bareng

161

wis meh tekan padhepokan, panggalihe Sang Dewi geter, gagasaqe

mangkene : ,,Manau)a anggqnhu lahu sedheng lambqng'sari haro

Prabu Citrarata nganti-ketitilz dening Sang Maharsi, adhuh ! Seh

dadi apa awahhu !"I\{aharsi Jamadagni iku sidik paningale, ora kasamaran marang

tindake Dewi Renuka kang murang kasusilan. Awit saka iku, Sang

Mai.arsi tumuli nimbali putrane 5 pisan, didhawuhi nguntapake

ibune menyang yamani. (Yanrani = nraka). Ananging putra kang

pambayun, kang panenggak, kang pandhadha lan kang sumendhi(kakang ragil), padha ora ngestokake dhawuhe Sang Maharsi,

amarga padha ora mentala mrajaya ibune dhewe. Awit saka iktr,

putrane kang papat mau banjur di-SOT-ake ,,sima akal-budine"dening Sang Maharsi.

Sawise ngesotake putrane 4, Maharsi Jamadagni turnuli dha-

wuh marang pufane waruju yaiku Maharsi Ramaparasu, ndikak-.

ake mrajaya ibune. I\{aharsi Parasurama matur sendika, tumulingasta purasu, ditamakake marang ingkang ibu. Thel ! sanalikajanggane Dewi Renuka tigas pancing.

Sasedane Dewi Renuka, Ir{aharsi Jamadagni ngendika : ,,Ku-lup, putraningsun Parasurama, kang tuhu mituhu marang dha-

wuhe bapc ! Sira wus ngcyahi ockcryan abot kang agawe leganingpanggalihingsun. Awit saka ihu kulup. sabarang.panyuutunira ma-'ranj-ingsui,

bakal ingsun parengake. Mara matura hulup, sira dar'be panyuwun apa marang ingsun".

Parasurama : ,;Dhuh kangieng rama, pepundhen kawula !Mugi wontena hcpareng poduka izarsa nglehsanani panyuwurt

hawula nem prahawia, inggih puniha : I Kangieng ibu sage.da'tu-

muntert sugeng malih. II Kawula sageda tumunten hesupen ang-

gen hawula mrajaya dhateng hangieng ibu. !il Tindah hawula

iageda halis ing dosa. IV Para sadhereh hawula iahawo.n pi.

san, sageda kosinungan aha!-budi malih hados wingi-uni. V Sam-

pun ngantos uonten satriya inghang kuwataa nyembadani

hrociha hawula. VI Sage,la kaaula kosinungan umur panjang"-

Maharsi Jamadagni : ,,Kabeh panyuwunira iku ingsun pa-

ren gahe, muga k alahona".

Ing panutuping caita angka 44 mratelakake, yen Pra.bu Ar-

762

junasasrabahu seda dening l\Iaharsi Ramaparasu. Sedai,re SangPrabu agawe mrinane para putra-sentana ing Mahismati; Para Pu.tra-sentanane Sang Prabu padha bebarengan tika ing padhepokane -Maharsi Jamaddgni. Nalika samana Sang Maharsi pinuju tanpakanthi ana ing padhepokan, jalaran putra-putrane lagi padha man-jing alas ngupaya kayu-bakar lan wowohan. Maharsi Jamadagnidikroyok dening para putra-sentanane Prabu Arjunawijaya. Sawi-se Sang Maharsi sed3, para satriya kang ngroyok tumuli padhakondur menyang praja.

Ing sapungkure para satriya, Maharsi Parasurama kondur irrgpadhepokan. Banget kejoting panggalihe Sang Maharsi, nalikapriksa ingkang rama seda, layone njrebabah ndhepani bantala,akutah ludira. Layone ingkang rama dirungkebi karo muwun,panggalihe banget karerantan. Sawise.lilih sungkawane, MaharsiParasurama banjur ngrukti layone ingkang rama, kanthi dibiyantupara brahniana sarta para tapa. Layone Maharsi Jamadagni sinelehing pancaka, tumuli dibasmi. Sajrone geni kang kinarya mbasmiingkang rama mumb mangalad-alad prasasat sundhul awiyat,Sang Parasurama ngendika : ,,Sedan" itangieng rama amarga dikro-yolz pam satriya. Aku hudu males uhum marang para satriya. Ahuprosetya, nedya numpes satriya salumahing bantala".

Saparipumar.ing parrgruktine layon, Matarsi Parasulama,brahmana kang apambegan satriya tur sura-sekti mandraguna,banjur asikep sanjata nedya mbrastha satriya sajagad. Kang dira-wuhi dhisik dhewe kadhaton Mahismati. Kabeh satriya para puha-sentanane nLUu Arju nasasrabahJ disirnakake ngdnti tumpes-tapis.Saka bangeting nasfitine, aja nganti'kuiang resik pambraslhanepara satri-va puha-sentanane h-abu Arjunatiijaya, Maharsi Ramaparasu ngahti kaping telu olehe ngutrengr nagara.Mahismati,laning sadalan-dalan prasasat tanpa kendhat wola-wali. mrajaya satriya._ .' :

Shwise satriya ing Mahismati tumpes-tapis tanpa sisa, Mahar-si Parasurama banjur wiwit nyimakake satriya liyaliyane. MaharsiRamaparasu nganti ambal kaping pitu olehe.ngubengi jagad,

mbrastha satriya saindenging bawana. Bareng wis nyirnakake sa-

triya sajagad, Maharsi Parasuranra banjur gawe sesaji ana ing.Sa-maqtapancaka (ing laladan Kurusetra), lan gawe tlaga llma kanggo

163

pasiramane para pitri leluhure Sang Maharsi. Sesajine Sang Ma-

harsi agawe suka-renane para dewa. Para-pitri, kayata-.:-Maharsi

Bhregu, Cyawdna, Urwa, Ricika lan Maharsi Jamadrigni padha

ngaton, kabeh padha mangalembana marang Maharsi Parasurama.

Miturut Adiparwa abasa Jawa-kuna, tlaga lima kasebut ing

d.huwur, dumadi saka getihe para satriya kang diprajaya dening

Maharsi Parasurama.Sawise para satriya sajagad sirna dening krodhane Maharsi

Parasurama, p&a puki warandhane satriya padha minta nugraha

marang para brahmana, supaya bisa apeputra. Ya turune para

putri karo para brahmana iku kang njaiari ing marcapada banjur

ana golongan satriya maneh. Pamburine banjur ana satriya kang

bsa ngasorake yudane I\{aharsi Parasurama, yaiku SANG RAMA

kang'uga -apeparab Eamadewa, Ramabadra, Ramawijay4 Ragha-

wa utawa Raghuputra, putrane Prabu Dasarata Ratu ing Ayodya,

miyos saka Prarrreswari Dewi Raghu. Mangkene caritane :

Sawise Sang Rama dhaup karo Der'.'i Sita (Sinta) putrane pu-

tri Prabu Janaka Ratu ing Mithiladhiraja (tegese : Maharaja Mithi-

la), bareng wis sawatara dina ana ing kadhaton Wideha (kutha-

lirajane nagara Mithila), b*j.rr kondur menyang Ayodya mboyong

Dewi sinta, difuid Prabu Dasarata sarta didherekake wadyabala sa-

bregada. Sang Rama panjanmane Bathara }larayana, ana ing dalau

diadhang dening Maharsi Parasurama

, ,,Heh Dosarataputra ! Manawa sira pranyata satriya wirotama

sura-sekti mandraguna, mara tampanana langhap sarta waras-

trqningsun ihi. Ya sanicta.iki kang ingsun enggo mbrastha satriya

sqiasad. Manawa. sira Vra kuwawa menthang langhapingsun iki,

mesthi sirna deningiryqsun 1.

Mangkono ngendikane Maharsi Parasurama karo ngulungake

watastra salangkape.

Midhanget panantange Sang Maharsi mangkono iku, Sang

Ramabadra jaja-bang mawinga-winga, netra andik angatirah, imba

tepung, ideir mangada-ada, waja gathik kumedud padoning laihi'wairastra salangkape ditampani dening sang Ramadewa. sawise'warastra pinasang ing sendheng, langkap pinenthang kanthi gam'

pang, suwarane gumerot ngumandhang ing awang-awang' Amarga

164

i pinenthang dening sang Rama, langkap sarta warastrane Maharsi .

Pafasurama wimbuh ampuh, gumeroting suwarane langkap maha-nani gara-gara : birmi gonjang-ganjing, wukir,,noyrg-.uyig, ,*o-dra kocak mawalikan pindha kinebur, langit t"tap:t etup, ndarusarta teluh bajra katon pating clorot ngebeki akasa.

Karo ngasta langkap kang isih pinenthang, Sang Ramabadrangendika : ,,Heh brahmana hang tibudi satiya ! Aja dumeh wisbisa numpes satriya saindenging bawana, sira ana ing saenggon-enggon banjur hadaluru.ng humlunghung adol gendhung, sesum_bar maciya+iya. Mara dulunen, apa leang haton' ana ing saliraning-sun".

Maharsi Parasurama tumuli tumoreh marang salirane sangIlama. Bairget kaget lan gumun-ngunSrn priksa maujud wama-warrla, kayata : para Aditya, Bathara Agni, para pitri, gandarwa,yaksa, Resi kaswargan, para Walikilya, sanjata maneka i""-u, .r-modra, tlaga, narmada, sawarnanlng Weda, Upanishad lan purana,padha dumunung ana ing salirane Sang Rama.

warastra dilepasake dening sang Raghawa ngenani salirareMaharsi Ramabhargawa, nanging banjur bali menyang astaneSang Rama maneh. Amarga ketaman jemparinge dhewe, SangMaharsi tiba kapidhara. sawise elirrg purwaduksina, sang Ma-harsi tumuli lenggah ana ing ngarsane sang Raghawa kanthi ge-tering panggahh.

,,Heh Parasurama ! Manawa sira durung bosen urip, enggallungaa, dedununga ana ing wuhir Mahend,ra,,. Mangkono ngeu_dikane Sang Ramabadra.

Ka.rthi panggalih lingsem, {aharsi parasurama cricat.sakangarsane. sang Ramabadra ngener '.vukir Mahendra. saurise sawa-.iara l:wase adhedhepok ing wukif Mahendra, sairg Maharsi kera-wuhan para leluhure, yaiku Maharsi Cyawanq.Urwa, Ricika lanI\{aharsi Jamadagni, padha ngendikani mangkene : ,,Kulup, Ra-maparasu ! Tincahira humawani nodid marung sang Rtmiwijayaihu banget kliru, aturga panjenengane ihu panjan^on" Bathcmwisnu. Ingsun ora hasqnuran marang sirnaning hasehtenira lanpepesing panggalihira. Kulup, manaua sira hapengin baline ha_sehten lan kasudiranira, siramn ing narmada suci wadusara.wruh-

165

ani,ra, ing sacedhahing etuke narmada Wadusara, ana papan sucl

hang diaran Dhiplodh a, tilas.pratapane leluhurira L[gtharsi Shregu.

Jatiran haprabaian dening kramate Dhiptodha, sing sapa adui

ing narmada wadusara, sirna uwas-sumelanging atine, ilang rasa

giis-mirise, putih hasudiran lan kasehtene' Ya ana ing Dhiptodha"ihu leluhuia Maharsi BhregA duh ing huna olehe tarah brata

m.atiraga pirang'pirang wa$o' nganti antule nugrahaning Jawata"'

Maharsi Parasurama ngestokake dhawuhe para leluhure'

Temenan,. baretrg wis siram ana ing narmada Wadusara, kasekten

lan kasudirane Sang Maharsi bisa pulih kadi wingi-uni'

SatriyakangwistaudadisiswaneMaharsiParasurama,ka-yata Sang Dewabrata (Bhisma)' Sang Dewabrata iku banget di-

gu"a*"gi dening Dewi.Amba, mulane menyang ngendi bae tin-

dake Sang Dewabrata, Sang Dewi tansah tumuntur tut wuri' Na-

likaSangBhismaSowanmarangguruneyaikuMaharsiRamapa.rasu,s4ngDewiugatutwuri.AmargakamiwelasenmarangDe.wi Amba, sang Maharsi dhawuh marang sang Bhisma, v'dikakake

nggarwa San$ Dewi. Nanging, Sang Bhisma kang wis pratigaya

rr"ay" nglakoni brahmacari ing salawas-lawase (wadat), mesthi

bae ora ngestokake marang dhawuhing gurune. sulayaning rem-

bug, njalari Sang Bhisma pancakara lumawan Sang Maharsi' wa-

,*L" Sang Maharsi kasoran' Wiwit ing wektu iku' Maharsi

Parasurarna ora karsa dlsrrrvitani dening golongan satriya'

47. RESI GOTAMA.

Resi.GotamatraheBatharalsmayaturunitapingpitu.Pa.dhepokane Rcsi Gotarna irg Grastrna, {umunung ing puncake

wukii sukendra. Garwane sang Resi widadari asma Dewi winilra-

di, peputra telu, yaiku : i Den-i Anjtri,2 Strball, 3 Sugriwa

Kanthi pawadan nedya tetinjo para mitrane widadari, Dewi

Windradi kerep nyuwun pamit marang kakunge (Resi Gotalna)

tindak menyang Kairdran- Tanpa kagrngan pangga'lih sujana uta-

wa sangga-nrnggl, SanB Resi tansah nglilani pamite Sang Dewi'

. ,,Menyang Kaindran tetinjo para uidadan", iku mung pa-

ivadan kang digawe'gawe bae, kanggo nutupi maksude Sang De-

wi kang salugune. Sajatine, tindake Dewi Windradi menyang Su-

,'ralaya, prblu,tetemon lan pepasihan karo Bathara Surya ana ingkahyangan Ekacakra.

Ing sawijining'dina Subali-Sugriwa priksa Dewi Anjani do-lanan cupu-manik. Amarga ngira manawa cupu-manik kang dinar-'be mbakyune iku a,qale saka peparinge sang Resi, Subali-Sugriwabanjur nyuwun cupu kang kaya mangkono iku marang ingkangrama. Amarga Sang Resi ora rumangsa maringi cupu marang De-wi Anjani, mesthi bae ora bisa ngleksanani panyuwune Sugriwa-Subali.

Cupu dolanane Dewi Anjani dipundhut dening Sang Resi,dipriksani. Banget kejoting panggalihe Sang Resi, bareng priksawujude cupu-manik luwih dening endah-peni sumorot anelahi.Saya kejot maneh panggalihe Sang Resi, bareng tutupe dibukak,ing jero cupu iku katon ana jagad saisine, pepak dalasan srenge-

nge, rembulan lan lintang-lintang, kilat-thathit lan mega, obar-abir teja-wangkawa lan sapanunggalane. Kaj:ba saka iku, cupu-manik iku mawa ciri ,,Bathara Surya".

M4rang Dew*. Anjani Sang Resi ndangu, saka ngendi pi-nangkane cupu iku. Amarga wangsulane Sang Dewi saka ing-kang ibu, Resi Gotama tumuli dhawuh nimbali Dewi Windradi.Sawise marak, Dewi Windradi didangu dening Sang Resi, saka sa-

pa pinangkane cupu-manik dolanane Anjani. Sanajan didang,-r

nganti kaping telu, Dewi Wrndradi tansah mbisu, ora karsa maturprasaja pinangkane cupu mau. Resi Gotama duka, Dewi Windradidisotake dadi TUGU

Layang Arjunasasrabahu jij.id I kaca 6 pupuh Pangkur, mra-telakake ngendikane Resj Gotama mangkene :-

f. Sang Parrdhita sru ngandika : ,,El Windradi kaya ngapa si-rehi,. "tdha min\ng tan suiltaur; pii6rpii0i*aruna, wddi-w1diapa kang dodi ruadimu.", kang garwa maksih kamna, sak6cap

datan nahuri.2. Ttneter sinelak-selak, ingP.ang ganva maksih rlatan nahuri.

Sang Pandhita langkung b6ndu, asru dennya ngandika, ilarrgkabeh tr6snane mring garwanipun, dadya muwrs anupata :

,,Eh bOcih t|m|n Windradi".

3. ,,Sun tahoni kaping tigo, ngasokak}n mbisu b'ae tanpa ngling,

167

mCn4ng-mAnAng haya TUGU, kagyat kang putra tetiga, mu-'

lat ing ibunireki.

TUGU malihane Dewi Windradi tumuli dijunjung dening Sang

Resi, banjur disawatake sakayange.' Tugu nglayang ing awang-

awang, wasanane tiba ing madyaning alas laladan praja Ngalengka'

TUGU iku ing tembe, manawa ing Ngalengka ana perang ge-

dhe, bakal ruwat lan malih wama widadari Dewi Windradi maneh,

amarga kinarya sanjata wanara yaiku sang Anila (Patihe Prabu

Sugriwa), dikepntkake ing dhadhane Prahastha (Patih ing Ngaleng-

ka).

Sawise nyawatake tugu malihane Dewi Windradi, Resi Gota-

ma ngendikt : ,,Heh putraningsun habeh !! Wruhaniro, samengho' -cupu - manik iki uga nedya ingsun sriwatake, sira padha nututana

tibane. Sing sapa dhisik dhewe tehan ing papan tibane, yaihu kang

wentang ndarbeni cuPu-manik ihi".

Bareng cupu disawatake dening Sang Resi, tutupe pisah

karo babone (perangan sjng ngisor) Babone cupu tiba ing praja

Ayodya dadi tlaga Nirmala, dene tutupe tiba ing madyaning

alas dadi tlaga Sumala. (Nirmala = tanpa cacad, suci. Sumala =cacad gedhe, banget ora suci). .l

Dewi Anjani lan Sugqiwa-Subali padha lumayu ngener pang-

gonan tibane cupu. Playune subali tekan ing tlaga Sumala dhisik

dhewe. Amarga ngira manawa cupu tiba ing sajrone tlaga Sumala

Subali turnuli nyemplung, ba-njur silem nggogohi tiaga' Let sake-

dhep netra pla5rune-sugriwa rrga tei<an ing tlaga -Siumala, lan uga

- b4njur rry-emplung ing banyu nedya ngupaya cupu. Nalika Subali-

Sugnwa bebarengan mancungul ing }urnahing banyu,' padhadene

banget kagete, amarga padhadene sumurup wannra kang gedhene

padha'karo mhnungsa. Wanara iku ora liya ya Subali-sugriwa dhe'

we. Amarga ke[aman banyune tlaga Sumala, Subali-Sugriwa kang

ing sakarvit bagus-njenthara, banjur padha malih warna wanara.

Subalisugriwa kang wis padha awujud wanara, pa<iha tantang-

tinantang, satemah banjur perang. Ngretine Subali-Sugriwa yen

salirane wis malih wanara, bareng padha asesumbar maeiya-ciya

kanthi -mratelakake jenenge dhewe-dhewe. sakarone uga banjur

168

ngreti yen salugune perang lumawan kadange dhewe. Kanthi mu-pus pepesthening Jawata, sakarone banjur padha mentas saka tla -ga Sumala

Or_a antara suwe playune Dewi Anjani uga tekan ing saterpinetlaga Sumala. Bareng wuninga wanara loro kang gedhene padhakaro manungsa, Dewi Anjani njerit karo mbalek, nanging banjurdiurvuh dening wanara loro iku, lan dijarwani yen salugune wa-nara sakarone iku malihane kadange dhewe. Sawise ilang wedine,Dewi Anjani banjur nyedhak ing sapinggirc tlaga Sumala. Amargasalirane banget sumuke, Dewi Anjani tumuli nyawuh banyunetlaga Sumalo, dienggo suryan (raup) sarta mijiki asta lan sam-parane. Amarga ketaman banyune tlaga Sumala, njalari pasuryan,asta lan samparane Dewi Anjani banjur awujud kaya rai, tanganlan samparan wanara.

Anjani, Subali lan Sugriwa padha mulih menyang padhe-pokan, nyuwun diruwat wujude wanara marang ingkang rama.

,,Sira padha mratapoa, supaya antuh nugrahaning'Jawata.Anjani tapaa nyatthuka ana ing f/ogc Madirdq Subali tapaa nga-long ana ing wukir Sunyapringga, Sugriwa tapaa ngidang ona ingaluse wuhir Sunyapringga". Mangkono dhawuhe Resi Gotama.(Nyanthuka = kaya canthuka. Canthuka = kodhok).

Anjani, Subali lan Sugriwa padha ngestokake dhawuh, tu-nruii padha mangkat meny,rng panggonarr karrg dingendikakakedening ingkang rama.

- 48. ANJANI.

Anjani tapa nyanthuka ndhepepes ana ing dhainpenge tlagdMadiicia. Cra mangan,-yen-ora ana kleyang tib-a ing pangkone.Ora ngombe, yen ora ana ebun tumetes ing lambene.

Tapane Anjani nganti pirang-pirang taun, salirane nggagngaking.

Kogap Bathara Guru pinuju nganglang jagad, tindake nitihNandini ngambah jumantara, liwat ing sadhuwure tlaga Madir-Ca. Bareng priksa wanudya kang lagi mratapa ana ing dham-pengug tlaga, Bathara Guru banget kamiwelasen. Sang Battrara

169

ngupaya sinom (godhong asem kang isih nom), diuncalake mery*g tlaga Madirda, tiba ing pangkone Anjani' Sinom binukti

aening Anjani. .Amarga,rybukti sinom peparinge Bathara Guru'

Anjani ngjarbini, *asanat e mbabar putra priya awarna wan:rra

Ujaring kandha, sarehning kang njalari Anjani nggarbini amalga

mbukti ,,sinom", putrane banjur sinung peparab Anoman'

Miturutbuku.bukuasliHindu,jenengAnomarrikuoraana'sing ana jeneng Hanuman, yaiku putrane Bathara Maruta (dewa-

ning angin) kang miyos saka Dewi Kesari'

49. SUBALI.

Subati tapa ngalong a\a ing wukir Sunyapringga, gumantung

anaingpangingwitgedhe.sakagenturingtapaneSuba]i,saliranenganti lunglit, padharane prasasat kraket karo wit' Amalga ka-

plb"*r., dening surnuking tapane Subali, kewan-kewan alas

padh-4. ora kuwat manggon ing sacedhake wit kang dienggo tapa'

padhJ sumingkir adoh. Bareng olehe mratapa gumantung ing

Lpanging wreksa wis pirang-pirang warsa, Subali antuk nugrahaning

Jawata, pinaringan aji Pancasona, yaiku aji kang njalari kalis ing

pati.

Ing sawijining dina Frabu Dasamuka lelana napak jumantara.

Bareng abure ana ing sadkruwuie wukir Sunyapringga, Cumadakan

mak brug ! Dasamuka tiba ing bantala lan kapidhara, salirane

gumlethak ana ing sangisor wreksa kang dienggo mratapa Subali'

Amarga kaget dening suwara gumebrug pindha gunung jugrug''

subali nclgh _mangisor; Bareng wu*inga ana raseksa njrebabah

ndhepani lemah, subali f,urnuli turnururr. Faseksa kang kapidhara

diusadani, satemah waluyajati. Nanging sawise eling purrva-duk'

sina, Dasamuka banjur-sulaya ing rembug karo.subali, amarga'sa-

karone padhadene ngaku pinunjut dhewe ing sajagat-rat. Dasarnu-

ka manclar ngelikake marang Srrbali, supaya aja mbaniurake olehe

mratapa. Sabab, sanajan mratapaa pirang-pirang ewu warsa tanpa

gura, ora bakal bisa nyundhul kasektene Dasamuka kang pancen

wis pinesthi dening Jawata kudu p;nunjul dhewe ing sajagad'

Layang Lokapala yasan Purubayan, ing pupuh Pangkur'

1?0

mratelakake sesumbare Dasamuka lan Subali mangkene : , '1. Duk miyarsa krodha Prabu Dasamuka, denira wre Subali,

- . sQdy? nglqwihana, lawan isining jagad, nudingi asru dennyangling, kagila-gila, si monyet ingkang pinrih.

2. Dene kudu lumilhur dhewe neng jagad, kaprawiraning jurit,kathek av€lathak, kum6thak tharuthukan, tan wruh kanis-thanireki, eh wre wruhanta, Buminata sun iki.

3. Ing Ngal6ngka yekang kasumbageng jagad, mandra prakosasakti, wis munyuk wuk6na, s6dyamu tanpa karya, kyatingrattan ana kalih, amung Rawana, punjul dhewe neng bumi.

4. Diyu-ditya manungsa sanajan dewa, nora k6na nimbangi, gu-naku ring aprang, m6ngko monyet ngalunyat, paksa linuwihneng bumi, lah kalah6na, wukku ring aprang dhingin.

5. Duk miyarsa Subali mad6g krodhanya, sugal dennya nahuri,lah apa lingira, dene kabina-bina, amb6kmu angl6luwihi,ndhasmu tan kaprah, buta gridhe:,ging bumi.

6. Sining;agad apa sira cihewe ingkang, sineren guna-sakti, bu-ta palawija, mig6na wong atapa, yen sira_.kudu ajurit, lahtdkak6na, budimu sun k6mbari

Perange Subali lumawan Dasamuka prasasat ngoregake ba-wana. Gegrumb ulan lan bebondhotar ing alas Sunyapringga bo-sah-basih. wii-witan kang cilik-cilik padha rubuh kabarubuh.paJlglng wreksa.kang gedhe-gedhe padha sempal kaparapai keha-jang krodha:re Subali lan Dasamuka. Ora antara suwe, arnargaketaman candrasane Dasamuka, Subati nggeblag ing bantala, pa-lastra. Nangrng let sakedhep netra, mak gregah ! Subali nleng-gelek, unip maneh, tumuli.ndugang Dasamuka nganti kephsatadoh. Srrbali wola-wali pdlastra ketaman canCrasa. Narlging sa-ben ngemasi, let sakedhep- netra, Subali mak gregah tangi, binjurmrawasa marang Dasamuka.

Suwe-suwe Dasamuka tuvruh gagasane mangkene : ,,Sibali.darbe aii-aji hang njalari dhewehe luput ing pati- Mendah senengingpanggalihingsun, ffwnawa ingsun ruiuweni ajiaji lzaya hang ho-darbe Subali. Prayogane ingsun nunghul bae, lan banjur suwitamarang dheuche, mbohmanawa ing tembe ana welase Subuli, ge-

lem menehi aji-aji kang njalari ingsun bisa kalis ing pati".

!77

Panungkule Da.samuka lan kapengine suwit4 ditampa becik

dening SuUali. Bareng olehe suwita wis sawatara-warsa' Dlamuk-a

diaku mitra sinarawedi dening subali, lan banjur pinaringan aji:

pancasonakangnjalariDasamukaorabisamatiingsajabanpasthi.Sawise tampa aji Pancasona, Dasamuka banjur kondur menyang

Ngalengka kanthi p an ggalih suka ain arwatasu ta'

Ing sawijining dina Bathara Narada rawuh ing Sunyapringga'

nemoniSubali.SangBatharaminta.srayamarangSubali,ndikak-ake nanggulangi krodhane Prabu Mahesasura katu ing Guwakis-

kendha, -sarta

Patih Lembrrsura-Jathasura kang nedya ngrabasa

Suralaya, amarga ditampik panglamare widadari Dewi Tara' Ma-

nawa Subali bisa ngasoiake yudane Asura telu iku' Dewi Tara

bakal ditrimakake maftIng dheweke'

Paminta-srayane Bathara- Narada disaguhi dening Subali'

Ing sapungkure Bathara Narada, Subali banjur ngupa-yl Su-

griwa. g*"t g wis ke',emu, Sugriwa dijaki Subali nglurugi Prabu

ilIahe.asura ing Guwakiskendha. Saprapta:re ing lawange Guwakis-

kendha, Subali weling mangkene : ,,Yayi Sugriwa ! Ahu dhewe

kang nedya maniing l'ng Guwa. Sira jogaa ana in'g iaba, maspadah-

no,ipomengko kang mili metu ing lawanging Guwa Manau'a kang

miti metu ing lawanging Guaa getih awama abang, pratandhc chu

kang menang perl,ng, Dene manawa hang mili getih awama pyffi:plraiandha iioneku hetindhih. iawangilry Guwa ihi enggal-enggal

'tutupen siig nganti rapet banget".

Sawise weling mangkono, Subali tumuli manjing ing Guwa'

dene Sugrnwa kari ana ing jaba'

Sapraptane rng jero guY;, Subali sumurup Pralu Mahesasura

tan para putit "

lagi. padha kepati nendra' t]aqasale Subali.: 'fiem'puh'mungs,uh hang ligi hepqti nendla, padha.bae haro mrawasa hu''narpa

(binghe, mayit). Dudu wataking satriya uirotamq'manawa

ai" *iii"r, Moh|oruro, Lembusura lan Jathasura, sairone lcgi

iino *"iati nendra. Mulane becik dakgugahe Asura telu ihi".

Sawise nggagas mangkono, Subali tumuli nggejug bantala

karo mere'-"i" luwih dening sora, suwat'ane ngumandhang ke-

prungu ing sajaban Guwa.

112

Gregatr ! Amarga kiget dening pamerene Subali, Prabu Ma-hesasura sarta patihe loro paclha patirig jenggelek bebarengan ta-ngi, Bareng. sumurup wanAra- malang-kadhak. ana ing sacedhake,Asura telu pisan padha nempuh bebarengan.

Sanajan dikrubut telu, Subali baUar-pisan ora ngedhap pang-galihe. Ora antara suwe, Jatha.sura kena pinikut dening Subali,banjur. pinrawasa, mati padna sanalika.

Sapatine Jathasura, Subali dienggo unclang dening Mahesa-sura karo Lembusura. Disundhang lan diumbuiake dening Mahe-sasura, tibane ditampani ing Sungu dening Lembusura; banjurdisundhang lan diumbulake dening Lembusura, tibane ditampanidening Mahesasura. Saben ketaman sungune Mahesasura utawaLembuiura; Subali mesthi ngemasi, nanging tumuli mak gregahnjenggelek tangi, banjur nempuh marang mungsuh.

Amarga Subali saben ngemasi mesthi tumuli waluyajati, su-we-suwe Mahesasura lan Lembusura rumangsa kesel awake, sa-temah banjur kendho panempuhe marang mungsuhe. Bareng pi-nuju lena, Mahesasura lan [,embusura keqa bebarengan dicekeljanggane dening Subali, banjur diedu kumba. Sakarone pecah si-rahe, uteke muncrat, getihe -sumamburat. Getihe Mahesasura lanLembusura mili menyang wiwaraning Guwa, wamane abang-putih,amarga kecampulan ukk.

,,Kakang Subati mati sampyuh haro mungsuh /" Mangkonopanglocitane Sugriwa, bareng sumurup getih kang mili awarnaabang-putih. Lawang Guwa tumuli ditutup dening Sugriwa ngang-go watu itgm sagajah gedhene.

Sawise nutup lawanging Guwa, Sugriwa banjur munggah me-nyang Suralaya, ngaturi priksll marang Jawata, manawa kaoarrgewredha mati sampyuh lumawan mungsqh.

,,Sarehne Subali polastra, mati sampyuh k;aro Asura mung-suhe para dewa, nugrahane Jawota yaihu widadcri Dew! Tara kangpancene hudu ditrimahahe mardng Subali, wis samesthine yenbanjur diparingake marang hadange, yaihu Sugriwa". Mangkonongendikane Sang HSrang Jagadnata, sawise midhar.getake pala-purane Sugriwa.

173

_Kanthibangetsukaamarwatasuta,sugriwatttmurunme-

nyang marcapada bebarengan karb Dewi Tara'-*o",okangisihanaingsajroningGuwakiskendhra,subali

kaget wuninga sajroning Guwa dadi peteng dadakan' Gagasane'

ma"ngke.,e ; ,-,sugriwa lahu cidra ! sing nialari saironing Guwa dadi

petelng ndhedhet manghene iki, mesthi amarga lawanging Guwa di-

tutup dening Sugriwa, hanthi maksud supaya ahu nemu cilaha"'

Subali lumaku grumutan upt sapinggiring Guwa, karo gagap-

gagap ngupaya wilvara (lalvang), suwe-suwe bisa ketemu' Watu

item kang nutupi lawanging Guwa ditendhang dening Subali'

sulnyur dadi,sawalang-walang. Sametune saka Guwa' Sub:li banjur

babfas menyang suralaya. Durung sapirla dohe, subali kepethuk

sugriwa kang ing sadalan-dalan tinsah pepasihan karo Dewi Tara.

,,Tampanana, ya iki ukumane wong alalzu ci'lra !". Mangkono

kandhane Subali karo mbithi Sugriwa'

Sugriwa tiba glangsaran ana,, ing bantala, nanging tumuli

grmregah tangi, banjur males mrawasa marang Subali, satemah

banjur dumadi perang-tandhing rok-bandawala-pati kang banget

nggegirisi. Wasanane Sugriwa kasoran' kepeksa ngulungake Dewi

Tara marang kadange wredha.

Bel_.arengen karo Dewi Tara, subali bali menyang Guwakis-

kendha. Ing sabanjure, subali adedunung ing Guwakiskeirdha'

mbanjurake olehe tapa-brata, diladeni dening Dewi Tara'

ora antara lawas Tara nggarbini. Bareng wis tekan leke, Dewi

Tara- mbab* putra priya awujud wanara, sinung aran Anggada'

50. SUGRTWA.

Sugriwa wasanane jumeneng Ratu,' ngratoni para wanara, .aje-

juluk Prabu Sugriwa. Nangrng sanajan bisa jumeneng Ratu, wiwitpisah karo Dewi Tara, Sugriwa nrmangsa ngalami sangsara. Amar-ga saka banget gandrunge marang Dewi Tara, Sugriwa kerep trga-

lamun, tansah ton - tonen marang Sang Dewi. Marang Subali, Su-

griwa banget ngigit-igite, tansah ngui,aya reka bisane mrajaya ma-

rang kadange wredha.

174

Ing sawijining.dina Sugriwa kerawuhan B_athara Narada, pa--ring priksa manawa kang bisa ngasorake yudane Subali, ora ana

!.iye kaiaUa mu'ng qatriyl.wgotama kang apeparab Eamawijaya.

Ing sapungkure Bathara Narada, Sugriwa dhawuh marangHanuman, ndikakake ngupaya Ramawijaya. Hanuma:r matur san-

dika, banjur mangkat napak jumantara. Ana ing jumantara, Hanu-man lingak-linguk maspadakake kabeh keblat, dumadakan sumu-rup teja ma:rther sasada lanang kang dununge kaprenah ana ingsadhuwure wukii fleksyamuka. Ilanuman nglayang menyangwuklr Reksyamuka, wasana wuninga satriya loro lagi lenggah nga-sokake salira ana ing sangisore wreksa.

Satriya iki hirahu hang apeparab Ramawijaya". MangkonoHanuman karo niyup menyang bantala, mrepeki satriya sakloron.

Ana ing sandiwara Langenwanaran, imbal wacanane Rama-wijaya karo Hanuman dipratelakake sarana tembang Pangkur,mangkene : -

1. (Ramawijaya) ; ,,Bagea wanara seta, saitraptamu ana ingngarsa mami", (Hanuman) : ,,Ki sanak inggih kasuwun, sab-

da inghang rumbntah". (Ramawijaya) : ,,Eh wanara sun tan-nya sapa aranmu, lan sapa ingkang piputra". (Hanuman) :

,,Yen andangu dhat€ng hami".

2- ,,Kawula Bambung Sdnggana, Prabancana nggih- Ramadayo,-pati, Anjani hang darbe sunu, wangsul teja lchsana, Radenhalih sintdn kang sinambat ing ntm ?" (Ramawijaya) ;,,Yensira tannya maring uang, ingsun Ramawijaya4i?'. --

Sawise eetha manarva satriya iku pranyafa kairg'apeparabRamawijaya, Hanuman banjur matur sariana tembang Dhandhang-gula, mangkene :

(Hanuman) : ,,KalArAxn-pinanggih neng ngrih!; prapta hulaingutus Ifapindra, habu Srigriwa tAngrane, ngatui Sang ahulun".(Ramawijaya) : ,,Ana apa ngaturi matni". (Hanuman) : ,,Marmcneingatumn, kinen mbenglias mungsuh, inggih pftnah kdangira,hgng jijuluh Scng MaharAsi Subali, wit arAbatcn gunDa". ---- Lansaban;ure.

L75

Gancanging -canta Sang Ramawijaya tumuli tindak me-.

nyang padunungane Sugriwa, didherekake Laksmana lan .Hanu-

*urr.'B"r".g wis ketemu karo Sugriwa, Sang Ramawijayapininta-

sraya diaturi mrajaya Subali- Sang Ramawijaya saguh' Panjeneng-

ane dhawuh marang Sufrwa, ndikakake nantang perang Subali'

Mengko, sajrone perang tandhing lumawan Sugriwa, Subali nedya

diprajaya dening Sang Ramawijaya sarana linepasan jemparing

Guwiwiiayo. (Jemparing iku jenenge sing a'li GUHYAWIJAYA'

mriksanana Ramayana abasa Jawa:kuna kaca 273 sloka angka 13'

Guhya = ghaib. Wijaya = kamenangan. Guhyawijaya = kamenang-

an ghaib. Indonesia : kemenangan yang dirahasiakan ? Pm)'

Kocap kang ana ing sajrone Guwakiskendha, Subali mbeneri

lagi imbai wacana karo Dewi Tara. Ana ing sandiwara Langen-

*r.r*r, wawan-sabdane subali karo sang Dewi.dipratelaltake sa-

rana tembang Asmaradana, mangkene :

1. (Dewi Tara) : ,,Kawula matur Sang Yogi, wau dalu hula nen-

dra, supdna sahlangkung auon". (Snbali) " ,,Eh ta nimos

ngimpi apa, tutura den balaka, mara jarwaa maring sun, aywa

n ganggo w alan g'driY a".

2. (Dewi Tara) : ,,Iiggih makatin Sang Ycgi, ironing Guwa ka-

iirgolan, hados wonten baniir gpdhe, sarta amili ludiro" umbn

laian paduha, lon pun Anggada puniku, samy'l hA!6m kam-

bangkambang".

3. ,.Amba lan Anggadn sami, sagpd mintas ing dharatan, na-

mung paduha hemawon, ingkang trus tan kawistaro, tambuh

wasananira". (Subali) :'.-,,Impen hdkimbanging turu, aylua

h-agagas ing driya".

Lagi bae ramPung olehe imbal

madakan 'Subali miYaPa suwarane

lawanging guwa, rrantang Perang.

Mak bradhat ! Subali tumuli lumayu menyang lawang Guv"a,

nedya ngetoni yutla. sugriwa ditendhang, kontal nganti sawa-

tara dhepa dohe. Gregah ! sugriwa tumuli tangi nyander subali,

satemah Nanjur dumadi perang tandhing kang banget nggegirisi.

Sang Ramawijaya wis sawatara suwene nyamektakake jem-

176

evacana karo Dewi Tara, ilu-Sugriwa mere-mere ana ing

paring Guhyawijaya pinasang ing sendhenging langkape. Nangirrgjemparing ora dilepas-lepasake, amarga panjenenga.ru fii"r njengerkamitenggengen ndulu kang lagi pancakara. .,

Sugriwa katon kuwalahen nanggulangi krodhane Subali, tan-dange saya kendho, wasana banjur lumayu nyedhaki Sang Rama-wijaya.

,,Adhuh Gusti, Gusti ! Kadospundi dene paduha cidra ingjanji ?! Kawula ngontos satengah pejoh lumawan hakang Subalingestohahen dhawuh poduha, nanging paduka jebul cidra ingubaya. Punapa darunanipun, dene paduha boten karsa nglepasijemparing dhateng kakang Subali ?/" Mangkono ature Sugriwa.

Ramawijaya : ,,Yayi Sugriwa ! Aja kaduh ati hejeron parurm-pa. Wruha;zira yayi, anggoningsun ora tutnuli nglepasahe jemparingilii, amarga panggalihingsun mangu-mangu bareng ndulu haharwneSubali kembar ing rupa haro siya. Supaya ingsun bisa mbed.akakeSubali karo sira, prayogane sira nganggoa tetenger janur kr ning,banjuy mangsaha yuda maneh".

Sugriwa ngestokake dhawuhe Sang Ramawijaya. Sawise ate-tenger janur kuning, Sugriwa mangsah yuda maneh lumawan ka-dange wredha. Sajrone lagi ungkih-ingungkih karo Sugriwa, Subalilinepasan jemparing Guhyawijaya dening Sang Ramawijaya, kenapranajane terus tembus ing walikate. Subali nggeblag ing bantala,terus palastra. Pancasona-ne sirna kasiyate, mulane Subali ora bisawaluyajati.

Sasimane Subali, $qgnwa nggarwa Dewi Tara maneh, lan ban-jur angadhaton ing Guwakiskendha, mangreh wadyabala wlr.tra-mayuta-yuta. Patihe a-crna A-nila, kang minangka senapati:ning wa-dyabala Hanuman, kang minangka parampara'Kapi J€mbaqaii..f,.Vondene kang minangka Prabu Anom (Pangeranpati kang ing tem-be gumanti jumeneng Ratu) yaiku Anggada

Prabu Sugriwa ruma.ngsa kapotangan kabecikan gedhe [angetmarang Sang Ramawijaya. Mulane, kajaba nggawekake pasang-grahan Sang Ramawijaya ana ing gunung It{alyawan, Sugriwa kelairprasetyane, sguh Iabuh jiwa-raga marang panjenengane kar*6gongluwarake Dewi Sinta, sarana ngrabasa Ngalengka, nyirnakake

L77

Prabu Dasamuka sawadyabalane. -

51. HANUMAN.

Miturut carita padhalangan, Hanuman (Anoman) kang ugaapeparab Bambang Senggana, Prabancana. Ramadayapati, pal-wagaseta, Kapiwara, Wanaraseta lan Mayangkara (yaiku sawisetuu'a lan mbegawan), iku putrane Bathara Guru kang miyos sakaDewi Anjani. Padunungane Anoman ing Kendhalisada, garwaneloro, yaiku : 1 Dewi Urangayu (Urangrayung), putrane putri Ba-gawan Mintuna ing padhepokan satepine bengawan Wailu, pe-putra Ttigangga. 2 Dewi Purwati, putrane putri Bagawan purwa-pada ing padhepokan Andongsumawi, peprrtra Bambang'purwa-ganthi.

_ .A^noman pinundhut putra-angkat dening Bathara Bayu,mulane kalebu darah Bayu. Kang kalebu darah Ba5ru utawa ,,ka-dang tunggal 8a5ru" cacahe ana sanga : 1 Bathara Bayu, 2 Hanu-man (Anoman), 3 Wrekodara (Bhima), 4 Wil Jajahwreka, 5 Ba-"gawan Maenaka, 6 Liman Setubanda. Z Dewa Ruci,. g GarudhaMahambira, 9 Naga Kuwara. Kadang tunggal Bayu iku bisa-mangreh lakuning angin, mulane bisa lumaku rikat banget.

Miturut carita Rama ing Madura lan Yogyalearta kang alan-dhesan layang Kanila, Anoman putrane Prabu Rama kang mi-yos salra Dewi Sinta. Bab iku uga kasebut ana ing layang Kapus-takan Jawi Kaca 132 yasane swargi hof. Dr. poerbacaraka, mang-kene unine : ,,[nggih cariyos R"rq" saking_ serat Kanda punikaingkang lajeng dados cariyos Rama ing Madura saha Ngayojakartaingkang nyariyosaken yen: Dewi Sinta punika putranipun prabuDasamuka, Sang Anonian putranipun prabu Rama kaliyan Dewi.Sinta.-------,'.

Miiurut la5rang Mahabharata, Hanurran putrane BatharaMaruta utawa Sang Hyang Pawana, mrrlane apeparab Maruti,,Marutasuia, Pawanasuta, kang ateges : darahe/putrane BatharaMaruta utawa Sang Hyang Pawana, dewaning angin. (Maruta =pawan4 b"yu, samirana, sindhung, angn).

Anoman (Hanuman) iku gedhe banget lelabuhane tumrap

178

tata-tentreming jagad. Ing jamane Prabu Rama, Anoman dadi' I\lahasenapatine wadyabala wanara ngrabasa praja Ngalengka.Wiwit ing salebare perang Ngalgngka; dening Prabu Rama, Ano-man tinanggenah njaga suhsmane Dasamuka, Kumbakarna, In-drajid lan Prahastha kang padha kinunjara wesi ana ing Kendha-lisada, aja nganti ucul, mundhak agawe retuning jagad. Kala-kala, manawa Anoman pinuju kurang weweka, suksma 4 iku pa-

dha ucul (metu) saka gedhong wesi, njalari anane ontran-ontraning jagad, kayata kang kasebut ana ing sajrone canta lakofi-Su-mong lan lakon Swargabandhang.

Anoman iku yuswane dawa banget. I\'Iiyose (Laire) kira-kira barakan karo Prabu Rama; sedane, miturut layang Mayang-kara, ing jamane Prabu Jayabaya ing Kediii.

Miturut layang Mayangkara, Anoman nganti rumangsabosen urip ana ing marcapada, amarga saka bangeting dawaneumure. Awit saka iku, Anoman sumengka pangawak braja,munggah menyang Suralaya sowan Sang Hyang Jagadnata, nyu-wun supaya diparengake enggal palastra.

Wangsulane Sang Hyang Jagadnata : ,,Heh Anoman, wruha-nira ! Sira ihu tinitah dadi PR AJURIT wirotama sura-sahti man-draguna, haloha ing Tribawana. Utamane prajurit, matine kudualantaran perang, dadi.iya hudu ana ing rnadyaning paprangan.

Dudu prajurit utamn, manaua mati ana ing paturon sajroningwismnne dhewe, alantaran lara lumrah. Wruhanira, Anoman !Sanajan lelabuhanira marang dewa lan tumrap marcapada wistanpa timbang gedhene, dewa durung marengake sira palastra,sadurunge sira darbe lelabuhan sapisan engkas, yaiku malahra-mnkahe para putrane Prabu Sriwahana ing prajo Yauasti{ra, ,ih*pkaro para putri putrane Prabu Jayabaya ing praja Mamenaog (Ke-diri)i'.

Sa,wise ngrungu dhawuh-pangandikane Sang Hyang Jagadra-ta mangkono iki, Bagawan Mayangkara (Anoman) tumuli madalpasilan, banjur tumurun menyang marcapada meneh. Sang Baga-wan ora kondur menyang padhepokan Kendhalisada, nangingbablas menyang praja Yawastina, sowa-n Prabu Sriwahana. Sa-wise Bagawan Mayangkara mratelakake kapreluane kang gegayuian

179

karo dhawuhe dewa, Prabu Sriwahana banget- suka amarwata -

suta. Sakd kadhaton Yawastina, Bagalvan l\'layangkara banjursoWan Prabu Jayabdya infi kadhatotr I\lamenang, nglamar putritelu putrane Sang Prabr.t, yaiku : 1 De$'i Pramesthi,.,? Dewi Pra-

muni, 3 Dewi Sasanti, nedya didhaupake karo rajaptttra ir:g Ya-

wastina kang cacahe uga telu, yaiku : 1 Sahg Astraclarma, 2 Sang

!\'idayana, 3 Sang Jayakirana.

Prabu Jayabaya -duatng nganti maringi u'angsttlan marang

panglamare Bagawan IVIal,angkara, kesant sowalle Prabu Yaksade-

rva dumrojok taulla lalapatr. l)raptane l'rabu Yaksadewa uga ngla-

rnar putri ing I\lamenang telu ltisan. i\lidhattgel ature panglamar lo-

ro iku, Prabu Jayabaya banget kalvekert ir-rg par-rggalih, rttmaos

ewuhaya olehe nedya paring tvangsulan, mulane nganti tri pandu-

rat Sang Prabu ora ngendika. Pepuntone. Prailu Jayallaya asllngpamrayoga marang Bagawan l{ayatrgkara lan Prallr-t Yal<saclewa.

ndikakake nga-du tyasa tandhing yuda. Sapa kang utrggul ing yr,r-

da, yaiku kang bakal ditampa panglamare.

Bagawan IVlayangkara lar Prabu Yaksader,'a paclha sarnekta

ing yuda, banjur padha perang tanclhirtg ana ing alun-alutr I\1a-

menang. (Kediri). \\'asanane Bagawan X{ayangkara palastra, ke-

taman gadane Prabu Yaksaderva kang geclhene kagila-gila.

Bareng priksa Bagawan i\{ayangkara palastra, Prabu Jaya-

baya banget murirra panggalihe. Prabu Yaksadewa tumuli line-pasan jemparing. Bareng ketaman jemparinge -Prabu jayabaya,

Prabu Yaksadewa badhar ctadi BATHARA KALA; banjur musna

, Irrg sarnusnane Prabu Yaksadewa (Bathara Kala), para raja-

putra Yawastina yaiku Sang Astradarma, Widayana lan Jayakira-na padha prapta, sowan Prabu Jayabaya. Sang Astradarnia didha'upake karo Dewi Pramesthi, Sang Widayana karo Dewi Pramuni,lan Sang Jayakirana karo Dewi Sasanti.

Mangkono kurangJuwih surasaning carita kang kasebut inglayang I\,layangkara.

Nanging miturut layangurip, durung palastra, sabab

180

Ltiturahandc, Hanuman saiki isihantuk nugraha/sawab-pangestune

Baihara Rama sing surasane mangkene : Salawase asmane BatharaRama isih kocap ana ing marcapada, Hanuman ora bakal palastra.

Miturut buku -iku (Uttarakanda), ing-salebaie -perang gedhe

Ngalengka, sawise Sang Ramawijaya mboyong Dewi Sinta me-nyang Ayodya lan jumeneng Nata binathara, Hanuman darbe pa-nyuwun kang diparengake dening Sang Ramawijaya. Mangkeneunine ukara ing buku iku :

181

/(2t z

Tegese kurang-luwih mangkene : "Gusti' kawula (abdi padrr

ha) pui Hanun oi ngaturaken sembah .dhateng paduka Srimaha-

,ojoi sohtonghung -ageng

sih-wilasanipun srimaharaia dhateng

hawula. Boien aonteii pcnguyoman sar:esipurt inghang hauulc

ajeng-aietzg, namung Saig Prabu ingkang kawula cnggep (soged)

iaol*r-t pi*oru*irg niaiah' i'\ugi lestantuna nugrahanipun Sang

Prabu Dhateng kawula- ,'salaminipun cariyos Rama taksih ke-

pireng wonten ng donya l" inggih sarnanten puniha sageda la'

miniig gesang hawula, sampun ngantos darbe raos huwatos wiah',*it rinng

",Ja3,cning kai,iryan, haagung,an- sahu haluhuranipun

Srimaharaia".

(Wangsuiane'Sang Ramawijaya) " ,'Dhuh Hanuman' mang-

hono ta idham-irtham.inira. Ivlara piyarsahno pangandihaningsun

iki : Aia sumelang atinira, wancra minulya ! sabab salawase iagad

tetelu (Tribawuna) isih ana, carita Rama ora bakal sirna. Tegese :

182

mung ing tembe manawa tekan'ing wehasaning jaman; sirnane.Iiluga kalakona sira darbe umur dawa hanthi waras-wiris seger-

Kang gegayutan karo dawaning umure Hanuman, IUahabha-rata mratelakake mangkene :

Ing saparipurnane perang gedhe Ngalengka, Sang Rama ban_jur kondur menyang praja Kosala (Ayodya) mboyong Dewi Sin-ta, didherekake Wibhisan4 Prabu Sugr:iwa sarta para rvadyabalawanara. Mesthi bae Hanuman iya milu ndherekake menyangAyodya. Sawise Sang Rama jumeneng Ratu Agung Binathara,lvibhisana lan Prabu sugriwa sawadyabalane diparengake kondurmenyang prajane dhewedhewe. Sadumnge ndherekake kondurePrabu Sugriwa menyang Kiskindha (ing padhalangan sinebut :

Guwakiskendha), Hanuman matur mangkene ;narang prabu Ra-ma ; ,,Dhuh Nata Binathara ! Mugi wontena kapareng paduhaharsa paring nugraha umur paniang dhateng kawula. Ing salamini-pun kamisuwuran paduka tchsih hocap wonten ing marcapad,a,hawula sageda tahsih lestantun gesang, supados saged mireng pa_ngalemb ananipun tet iy ang dhateng paduka".

. Prabu'Rama : ,,fya, iya Hanuman, panyuuunira ingsun pa_rengahe".

Ing jaman saiki, asmane/kamis,rwurane Prabu Rama isih ko-cap ana ing madyaning bebrayan agung (masyarakat). Dadi, alan-dhesan unine layang Uttarakanda lan Mahabharata, Hanumansaiki isih urip.

- Mahabharata mratelakakc, Prabu Rama jumenenge Ratu anaing Ayodva lawase nganti sawelas ewu uarsit, banjur muksa Wi-wit ing'samuksane Prabu Rama, Hanuman adedunung ing wukirGandamadana kanthi ngalami begia ian mulya (berbahagia) ingsalawase.

52. HANUMAN CARMA WARNA.WARNA MARANGBIIIMA.

Miturut l\{ahabharata bab 14b Tirtayatraparwa, nalika pan-

183

dawa lelana brdta, bareng tindake tekan ing tilas pratapand Resi

Nara lan Resi Narayana (yaiku kang manjanma dadi Arjuna lan

-. Kresna), ketemp,uh ing-prahara gedhe. -Dumadakan aRa kembang

tunjung kaswhrgan tiba ing ngarsane Dewi Krestra (Drupadi).Tunjung kaswargan iku mavt'a angkup servu, prabane sumorotpindha. sunaring surya, rvarllane ecli-peni anglam-lami, gandane

kaduk rvangi. Tunjung iku <liptrndhut clening Sang Dewi, dituduh-ake rnarang Sar-rg Bhima karo ngendika : ,,Sutnangga Sang Bhima,lzula uturi mriltsar,i seltar inghang sahlanghung eloh punika. Iimundene tunjung inghang saltlong,ltrutg etli-peni puniha sanlpun saua'tawis radi alunt llendah seneng hula, manawi Sang Bhima harsa

nmdosahen tunjung ltasLuargorz ingkang clereng alum, henging

lzula angge angsal-angsal samangsa ntantuh dhateng wana Kamya-

ka".

Sang Bhirna kang kali-. ing panggalih rvegah. ora tau rumang-

sa sayah, sepi iug u'atak strugkatr latr arao-arasen. tur ora tart dar-

be rasa r,,'edi, barerrg midhatrget ngendikane Dewi Kresna, tu-muli nrangkat r-redya ngupaya ttrujung kasnargan. Tindake mung-gah gunung (gunung Gandamadatra ? Pm), ngliwati alas gerotan,

nrajang gegrumbulan, nasak bebondhotan. Sanajan matrgkonoa,amarga mawa prabawa angin, rikating tin.lake Bhima kaya diba-langake, saterrah sr\'3r3n€ pal)all-l)anggoltan kang diamtrah, kang

katrajang ut.arva sirrg disasak keprungu ltangeL uqgegirisi.

Kocap kang adhechepok ing gunut-rg Garrdarnada'ra kangIagi diunggahi derring Bhima, kang kaloka ing jagad Bagawan I{a-numan, bareng miyarsa su\4ara kang banget nggegirisi, wis priksa

manawa iku swaraning lakune Bhima nedya, murrggalr menyarlgkaswargan. Saka- bangete r'-tmeksa maran* kaslarnetane Bhlma,Bagarvan Hanuman enggal-enggal api-api sare maiang ing rlalan

kang bakal diliwati Bhima :nenyang kaswaigan. I\{aksude Hanu:man api-api sare malang ing tengah dalan, kanggo ngalang-alangiBhirr,a aja nganti tindake tcrus rrgliwati rlalan iku, amarga ban-jure cialan iku ora kena diambah ing titah kang isih kelepetandosa. Sajrone api-api sare, I{anuman tansah ar,gob klakepan,buntute kopat-kapit lan sadhela dijentharake mandhuu,ur, sa

temah wujucle buntut iku banjur kaya cagak sesaji. Kajaba iku,Hanuman tansah gereng-gereng, swarane gumleger pindha galu-

184

dhug, lan.wola-wali nyabetake buntute ing lernah, satemah bu-mine sadhela-sadhela oreg kaya ana lindhu, njalari.akeh watuged he-gedhe padha kesingsal-kontal,, lemah-lem ah_ . p adh a _ lon gsor,mulane ing kukubane gunung GANDAI\{ADANA suwarane ke-pru?gu luwih dening rame.

Sanajan Bhima iku ora tau darbe rasa ulap lan wedi, ewa-dene bareng ngnlngu swara kang tuk-e saka panggawene Hanu-man, githoke meksa.rada mrinding. Amarga kapengin ngreti apakang nuwuhake swara nggegirisi iku, Bhima karo mbanjuraketindake ngobrak-abrik rerungkudan lan gegrumbulan, tl,asanapriksa w a n a r a s e t a kanggedhene kagila-gila, ldgi turuma-lang ing dalan ana ing sadhuwure sela gilang. Amarga saliraneHanuman sumorot mbalerengi, Bhima ora bisa priksa cetha rve-wijanganing salirane. Kanthi panggalih gumun-ngurrlun Bhimanyedhaki wanara seta iku karo nggereng, suwarane kaya gluclhuging ma.ngsa rendheng.

N{idhanget panggerenge Bhima Bagawan Hanu;nan mesem-penclhem karo ngelekake netra sadhela, batrjur merem maneh,nuli ngendika : ,,8, manungsa ! Ifibok aja nganahahe suuara singngeget-egeti titah lagi tttru hepati. Yen ndulu polatanirq siro ihutrahing kusuma, dadi ya mesthi ngreti marang pambegan utoma.Beda haro ahu jinising kewan, sepi ing hauruh hautam,tn. Bongetaneh-nyleneh, sira hang wis darbe luwruh ah.eh, hla holz kih ge-

lem nindahalze panggarue dudu hang nganggu titalt lagi turu. Ki-rahu, anggonira darbe t-indale hliru iha ora amarga sira lzurangngelmu, nanging.amarga kagawa saha watakira hang durung siralara-<ake k.aro hautaman. l[ara prasajaa, sira ihu sapa, lan darbeancas apa ? !."

Bhima : ,,Sumurupa, aku ihi Panenggah Pidawa, jeneng-ku Bhima. Aricoshu nedya ngupayc tunjung haswargan ngtntibisa oleh. Embuh ana ing ngendi mengho olehet'.

Hanurnan mesem, pangandikane :,,O, ngono ta ! Dadi siraihu kang apeparab Bhima, satriya hang banget kalok-haloko ha-jar,"apriya. Wruhanira Bhima ! Titah hang isih bisa hetaman pati,mung kena ngambah dalan tekan hene iki. Dalan banjure ihi, ba-nget wingit-werit gawat lzeliwat-liwat, bebasan janma mara mati,

181-r

sato mnra mati. Bhima, ahu asung pamrayoga, aja ngambah dalan

banjure dalan ihi, becilz sira balia. Yen sira mehsa mbacut, mesthibakalcilaha". ;'' -i, -'.

Bhima : ,,Cilaha lan orane ihu, rah dudu urusanmu, tanggung'anku dhewe. Wis, tumuli sumingkira, aja turu malang ana ingdalan, makewuhi wong arep liuat. Yen howe ora tumuli suming-hir, apo ng,enteni dahtendlrung ?!".

Hanuman : ,,Aja hesusu nepsu manglzono ta, Bhima. Wruha'nira, aleu ilei salugune lagi lara, lara tuwa prasosat wis ora bisa

ngglawat. Yen sira ntehsa nedya ntbacut ngambah teruse dalanil?i, ahu njalult tulung, awalzku junjungen, pinggirna. Wondene

manaua sira wegah dahjaluhi tulung, ya uwis, awahhu lumpatana

bae".

Bhima : ,,Ngluntpati awahing liyan, sirihan iltgatase ahu, sa'

bab patrap mangkono iku, hasusilan ora ngenakahe. Sattpama akugelema, mesthi bisa nglumpati kowe hanthi gampang. Sumurupu !Aitu ilti bisa nglumpati barang hang dhuwur lan amba, haya Sang

II A N U M A N anggone nglumpati samodra".

Midhanget ngendikane Bhima mangkono iku, Bagawan Ha-numan api-api gumun karo manthuk-manthuk, pangandikane :

,,O, ngona, ta ! Bhirr,n, sira ngendikahake Hnnuman bisa nglum-pati samorlro. Mhoh o.ku critanana, Hanurnan ihu sapa ?!"

Bhima : ,,Sumurupa, Hanuman ihu salugune lzadcnghu dhe-we, amarga padhtdene putrane Bathara Mamta hang sarwa sam-purna ing sahabehe. Hanuman Mahosenapatine Prabu Ramq na-

lihu haqtus ntenyen{ Lan-gk (Ngalengha), nglumpati samodrokang ambane 100 yojana. Amarga Hanu,ncn ihu lmdanghu, mes-

ihi bae ing babagan kosehten, kaprawiran, hanurigan lan santo-saning budi iya padha karo aku. Mulane saupama Hanuman di-edu haro aku, ya embuh bae sapa kang halah. Sawise lzowe ngru-ngu leandhahu, mesthine koae prlcata yen ahu ora bahal rehasa

lefi ta nyaLuatahe au;ahmu. Mulane t:imuli sumingkira. Yen ho-u)e ora enggal sumingkir, oteges kowe nedya nyoba haprawiran-hu. Manawa mcnghono, sida halahon dak-untapake menyanghahyangan Bathara Yama kowe".

186

Bagawan Hanuman ora kasamaran yen Sang Bhima lagi men-dem ing babagan kadigdayan, kanuraghn, kadibyan lan kaprawiran,pangandikane. : -,,Dhuh Bhima, ya sing gedhe bae pangapuianiramarang aku. Sarehne ahu prasasat ora bisa ngglaaat, amargasaha bangeting tuwg tur mbeneri larg yen sira mehsa nedya mba-cut ngambah dalan r&1, buntutku bae gereden, supaya sira banjurbisa liwat hanthi hapenak".

Bhima kang banget ngendel-endelake karosane, ngira manawawanara seta iku pancen wis sirna temenan kaprawiran lan keku-watane.

,,Munyuk heparat haleehan uni ! Mengko yen buntut wis dah-cekel, banjur dakbethote bae supaya cepot pisah karo gembunge,dadi nyawane banjur oncat menyang Yumani". Mangkono gagas-

ane Bhima k4ro nyedhaki rvanara seta.

Kanthi patrap kang banget ngremehake, Bhima ngasta bun-tute Hanuman sar3na asta kiwa tur pangastane mung sarana jempollan panuduh, kathik karo mesem pisan. Saka pangirane, buntutiku ora sapiraa abote, ora prelu dijunjung kanthi ngetog karosan.Nanging uyatane, bareng ngangkat, Bhima rumangsa ora kuwat,mulane pangastane lan pangangkate banjur dirosani. Buntut di-asta sarana asta loro, banjur diangkat, nanging meksa ora kangkat.Bhima krodhq buntute Hanuman dijunjung karo nggereng, ne-trane mantheleng. Saka bangeting mathenthenge olehe njunjrrngbuniute Hantiman, Bhima riwene nganti gumrobycs, samparaneambles nganti tekan ing jengkune, parandene buntute Hanumanineksa ora kangkat, rnandar cbah bae ora.

Sawise tita ora kuwat ngaf,lt<at buntute Hanuman, Bhimangira manawa $.ranara seta iku dudu titah kang sabaene, rnulane-banjur mat geanepek ! Bhima tumuli ienggah kanthi patrap kangbanget susila anor-raga ana ing ngarsane Hanuman, asta ngapuran-cang, tumungkul amarikelu, muka pindha konjem ing bantala,banjur matur ngrerepa : ,,Dhuh wanaramja'sudibya ! Muga sing ge-dhe bae pangapurdmu inarong habeh galap-gangsuling tindak-tan-duhhu. Samengho ahtt teluk marang leowe, mula lilangna ahu man-'jing dadi siswainu. Amarga sinurung dening rosa hapengin ngreti,aku lilanana nyuwun prihsa, mungguh salugune kowe ihu sapa ?!

187

Apa dewa mangeiawantah, wanararaia salia Suralaya, apa Gandar-

wyraja awuiud wanaraseta ?!" --

Hanuman : ,,O adhiku, adhihu ! Wruhanira, salugune ahuihi 'hadangira pribadi. Ya ahu ilei hang aran Hanuman, hang dhek mau

sira ngendihalzake tau nglumpati samodra hang ambane satus

yojana. Aleu atmajane Bathara Maruta mijil saha Dewi Kesari.

Dadi kadangtunggal bayu seje ibu haro sira. Wruhanira yayi Bhi'ma ! Tfumitahe para wanaradibya ing marcapada, minangha kan-

thine Prabu Sugiwa hang pinintasraya Prabu Rama, ngrebut bali-ning garwane sarana ngrabosa praia Langka, nyirnahake Rawanasawadyabalane".

.Sawise ngendika mangkono, Bagawan Hanuman banjur nyri-takake lelakone Sang Rama, wiwit rajaputra iku ditundhung ing-kang rama, nganti kondure saka Langka (Ngalengka), banjur ju-meneng Nata binathara ana inq Ayodya. Satamate carita Rama,

Bagawan Hanuman banjur ngandharake kahanan jaman warna 4,yaiku : 1 Kretayuga (jaman Kreta), 2 Traitayuga (jaman Tirta),3 Dwapara5,uga fiaman Dupara), 4 Kaliyuga (jaman Kali).

Dening Bagawan Hanuman, diandharake yen kahanane ja-man :

Kr3tayuga : saben wong lebda ing babagan agama, kautamanwutuh sampuma. Ora ana panggawe aia. Cara dol-tinuku yacra ain. Durung ana Samaweda, Regweda lan Yajurweda,kang dienggo waton mung Weda siji, agamane wong-wongmung sawama, yaiku nedya manunggalake pribadine karoBathpga Brahma. Kabeh pakaryan mung ditindakake sarana

cipta. Kang siirebut kautaman mung_sewarna, yaiku korbanmarang idgad (masyarakat). Lelara ora ana. Rasa sedhih, ka-nepson, watak adigung-gumendhung, tindak apus-krama. lanparacidra, laku tapa, rasa wedi, pananciharlg (penderitaan),watak angkara-murka lan pangangsa-angsa, melik darbekingliyan, kabeh iku ora ana lara brahmana, satriya, waisya lansudra padira mungkul netepi dharm:ne dherve-dhewe.

Traitayuga : wiwit ana sesaji, wong-wong kantiri tumemenolehe ngrungkebi agama, netepi tata-cara sesaji. Kautaman su-

da saprapat, dadi kari telung-prapat, Iire : ing jaman Tirta vvis

188

1.

2.

fina lalini:ala. 'Wong ala 'kehe lagi saprapat,rsing utama telung-$rapat. Bareng *u,"r., sesaji,*banjur*"

"J" manembah-w_arna-warrla, ana kang szutana tapa-brata lan dedana. Bangsa-wama 4 (brahmana, satriyd., waisya lan sudra) padha netepimaftmg dharmane dhewedhewe

3. Dwapara5ruga : kautaman suda maneh saprapat, dadi kari sa-paro. (Wong-wong kang awatak ala saparo, kang apambeganutama iya saparo Pm). Weda pecah dadi 4 (Samaweda, Reg-yeda, Yajurweda, Atharwaweda Pm). Wong-wong ana kangkapengin nyakup Weda dpisan, ana kang mung Weda B, anamaneh kang mung Weda 2 utawa l, mandar ana kang babar-pisan ora sumurup marang Weda. Wong-wong.akeh kang ke_tuwuhan watak murka, nanglng kang sengsem ulah tapa lanngegungake dana iya isih akeh. Wong-wong kang santosa ingbabagan katemenan mung sathithik. Mangka manawa ma-nungsa nganti koncatan kautaman, mesthi banjur gedhe ang-kara-murka lan pangangsa-angsane, lan akeh panandhange.

4- Kaliyuga : kautaman mung'kari.saprapat. (Wong-wong kangapambegan utama:mung saprapa! kang awatak ala telung_prapat). Wong-wong akeh kang atindak sasar-belasar, ora nga_koni anane Pangeran. Sakabehing Weda lan angger-anggeringkautaman, apadene sesaji lan sarananing fanemba"h padha.kesilep. lVatak kesed, gampang muring, .seiing-surup lan sa_pepadhane saya ngambra-a'nbra. Wong-wong puanu wedi nan-dhang kamlaratan. Jariran iku saya tuwq kautamane wong_wong saya suda. Sudaning kautaman, mahanani saya ,rg."b-dar.e panggawe ala, satemah wong-wong (masyaratatl g--

_ pangnandhangkarusakan. - l-.Sawise Hanumait rampung oiehe irgandharake kahanane ja-

man 4 wama, Bhima n]ruwun dituduhi wujuqg Hanuman DaIiLtiwikraura nglumpati samodra, Ing sakawit

'Hanuman ora karsa

mlnangkani panJru.,vune Bhima. amarga dianggep ora ana prelunenyumuupi kahanan kang wis cra njaman. Nanging jalaran Bhimaadreng panpwune, wasanaile Hanugran banjur miturut.

Sawise matek mantra sakedhep netra, dumadakan mak j6ng -

189

g6'16g ! Hanuman tiwikrama, gedhening salirane dadi Sagunung

Windya, tur katon sumorot mbalerengi. Amarga saka bangetinggedhene Hanuman sawise tiwikrama, nganti saindenging alas kono

kebekan salirane.

,,Yayi Bhima ! Mara dulunen yayi, ya haya manghene iki wu'judhu naliha ahu nglumnati samodra hang ambane satus yojana"-

Mangkono ngendikane Hanuman marang Bhima.

Bhima kang ing salalvase duruug tau darbe rasa wedi, paran-

dene bareng priksa u'ttjude l{anutnan nalika tiwikrama, sanalika

wuluning salirane njegrig, githoke matrgkirig, amarga saka giris-mi-

rise. Pangandikane : ,,Wis, hahang Hanuman, wis culzup. Sarehne

wis tamat panduluhu marang hawujudanrnu, tumuli racuten ti-wilzrumamu, baliu dadi cilik moneh haya dhelz mau. Alzu selah ora

kuwat ndulu' hahanane saliramu hanS, mancorong pindha srengenge

ing wayah tengange".

Sawise Hanuman ngracut tirvikramane, Bhima banjur maturnr.ingkene : ,,Kaleang Hanumun ! Aleu pracaya yen lzakang mes-

thi bisa ngasoralze yudane.Rawana sa>enapatine kabeh, sanajatz

hakang Hanuman olehe"lumatuan tanpa gegaman pisan".

Hanuman : ,,O, iya yayi Bhima ! Rawana ora bahal kuwawanadhohi yudaku, mnnghono uga para senapatine. Nanging akucra hena tinggal hasusilan, yayi ! Manawa aku. kang lumawan lan

mrajaya Raociia, loh rak nyuremahe kamisuwuraning gustihu l' ,

Bathara Rama. Mulane bareng gustiku mangsah yuda ayun-ayunankaro Rawana, aku mandar banjur mundur. Manawa aku ngantimbiyantu gustiku milu mrcwasa utawa mihut Rowana, ilzu ahu

aran mtliarrg-krame, sobab, mongkcno iku rah ateges ahu hurangpraca),a inarang kadibyane Batltara Rama".

Bhirna : ,,Iyo kahang, bener banget ngendihamu. Kasusilan'ihu pancen jero banget surasane".

Hanuma;: : ,,Yayi Ehim.a ! Sarehne wis hapara suu)c ang-gonira ngoso ana ing hene, prayogane mbanjurna laku, nangingaja ngambah dalan ihi. Mbaleha dhisik tehan pictelon hang wissira liu,tti mau. Dudu dalan iki hang kudu sira s*6t^, nangingdalan sijine hang mangun protelon haro dalan iki. Wruhanira yayi !Tunjung haswargan kcng sira upaya ilzu jenenge hang salugune

190

tunjung Sugandika. 'Wondene tunjung Sugandiha ihu mung tu-wuh ana ing tlaga ing madyaning alase-witkir Kelasa. Wis yayi, ka-ria raharja, muga-rytu_ga bisaa tumuli antuh lgang sirzr,.upaya".

Sawise ngendika mangkono, Bagawan Ilanuman tumuli mus-na, dene Bhima banjur nemsake tindake ngambah dalan kang dituduhake dening Bagawan Hanuman. Wasanane Bhima kaleksanansedyane, bisa antuk tunjung Sugandika kang dikarsakake.

53. TRIGANGGA.

Trigangga iku putrane Hanuman, ibune asma Dewi Urangayu.Sadurunge kagarwa Hanuman, Dewi Urangayu kagarwa prabu Da-samuka, apeputra siji yaiku kang apeparab Pratalamaryam (Kun-talamar5iam ) utawa Bukbis.

Wiwit cilik Trigangga ndherek ibune ana ing Kandhatrumi,kumpul karo Pratal:rmaryam (Bukbis). I\{arang Tnganggq pra-

talamaryarn mratelakake, yen dheweke iku uga putrane prabu-.Dasamuka. Kandhane katalamaryam mangkono iku, dipracayadening Trigangga. Awit saka iku, saben hatalamaryam menyangNgalengka sowan Prabu Dasamuka, Tngangga mesthi milu, sate-mah saya lawas saya kandel kapracayane Trigangga yen prabuDasamuka iku sudarmane. T:igangga babar-pisan ora ngira, rna-navra sttdarmane kang salugune adhedhepok.ana ing Kendhalis2fln.

Nalika lagi rame-ramene perang gedhe Ngalengka, pratala-maryam lan Trigangga didhawuhi dening P.rabu Dasamuka,- ndikak-ake mrajay-a Sang Rama lan Laksman_a ing pasanggfahan.Suwe-Iagiri, ing wayah bengi. Kang tampa dhawuh maiur.qendika, tu-

Kocap Wibisana, kadange taruira Prabu Dasamuka kang wisrnbalik ngiloni Prabu Rama lumawan kadange wredha, pranyatabanget sidik pandulune, wis priksa manawa pasanggrahan Suwe-lagiri ing wengi iku bakal klebon maling aguna. Awit saka iku,Wibisana ngaturi pamrayoga marang Sang Rama - r aksmana,karsaa ing v.'engi iku sakarone sare ana ing sajrone pethi kangcinancang ing buntute Hanuman. Sang Rama - Laksmana karsandhahar atur pamrayogane Wibisana.

191

Praptane erit.tu*uryam lan Trigangga ing pasanggrahan

Suwelagiri, ing wayah lingsir wengi. Sawise matek aji sirep, Tli-gangga banjur manjing ing pasanggrahan, dene Pratalamaryary nja-ga ana ing ngarep lawan-g.

Amarga ketaman aji sirep, kabeh kang ana ing sajrone pasang-grahan padha turu kepati, rnulane kahanane banget sepi. Awit sakaiku, Trigangga bisa niti-priksa kahanan ing sajrone pasanggrahantanpa rasa was-sumelang, ngupaya Sang Rama-Laksmana. Nangingsanajan sajrone pasanggrahan vr.is dititi-priksa kanthi njlimet ba-

nget, kang diupaya Trigangga meksa ora ketemu.

,,Lo, kok aneh temen ! Ranta-I-altsn'tana kok ora ana. Apasatriya loro ihu ora sare ana ing pasanggraltan hene ?/"N{angkonopanglocitane Trigangga karo Iingak-linguk.

Dumadakan Ttigangga sumunrp pethi gedhe hanget cinan-cang ing buntute rvanara-seta kang olehe turu sendhean sai'a.

,,Ilei pethi nyala-wudi. l[bolzntonaua Ranta-Lalesmana olehesare ndhelik ana ing sajrone pethi iki". I\{angkono gagasane Tri-gangga.

Sawise nggagas mangkono, Trigangga tumuli wiwit ng..rculibuntute 'lranara seta kang cumancang ing pethi. Saucule buntut,pethi tumuli dipanggul dening Trigangga, digawa metu karonyuware sora ,,IIeh para wadyabala ruGnara leabeh ! Aja alohbelangan ! Tangia, tututana alzu !".

Gregah, gregah, gregah ! lVibhisana, Sugriwa. Fianuman sartakabeh wadyabala wanara padha pating jenggblek tangi, amargakaget dening pambengoke Trigangga. Hanuman, tiareng ndulupethi kang cinancang ing buntute wis ora ana, banget gugup pang-galihe. Blas ! Hanuman 'netu saka pasanggrahan, ngoyak n:alingaguna. Ora. antara guwe playune Trigangga ketututan Hanuman,satemah baniur dumadi perang tandhing, Trigangga lumawan Ha-nun)an. Sajrone Trigangga ungkih-ingungkih karo Hanuman. pe-thr kang isi Rama-Laksnana digawa lumayu Pratalamaryarn me-nyang Kandhabumi, dilebokake ing kunjara wesi.

Perange Trigangga lumawan Hanuman nganti ndungkap ga-gat-rahina durung ana kang kasoran.

792

' ,,Lo, lo, to I Na ,gono, aja'itgonot! Kliru ngger, ittiru tin-dahira iku !" Mangkono paDguwuhe Bathara Narada karo tumu-run saka antariksa.' :.

Amarga kesaru rarvuhe Bathara Narada, sing tandhing ayudaleren padha sanalika. Hanuman lan Trigangga genti-genti nyung_kemi padane Bathara Narada..

,,E, Hanuman, wruhanira ! Kang sira lawrn ing yucla ilzu sa-lugune sutanira pribadi si rriganggo, patutan salza rabinira siUrangayu, mulane Tligangga kembar ing rupa lzaro sira".

,,Heh Trigangga, piyarsahna pangandilzaningsun ! Santajanlumawan sudarma, sira kalis ing dosq amarga anggonira atindok

. kliru ihu, awit saha durung mangretiniro, lan jalaran sira dibli-thuk dening Pratalamaryam lan Dasamuha. Mung bae saiki sirqmangretia yin Hanumatl ilzu salugune sudnrmanirg lan Dasamu-ka ihu sajatine mungsuhira".

Sawise ngendika mangkono, Bathara Narada banjur musna-

Ing sapungkure Bathara Na'ada, Trigangga tumuli ngabektimarang Hanuman, banjur pamitan nedya ngrebut pethi kang di_gawa lumayu dening Pratalamaryam menj'ang Kandhabumi-Sapraptane ing Kandhabumi, dhisike Trigangga mrajaya prota-lamaryam,. banjur mbukak pakunjaran wesi. pethi kang isi SangRama-Laksmana dipanggul denir:g Trigangg4 dibalekake menyangpasanggrahan Suwelagiri, dipasrahake rnarang. I{anuman. \Viu iting wekiu iku Trigangga kumpul karo wadyabala wanara ana ingp asan ggrah an Suwelagiri.

54. PURWAGANT.EI ,

Bambang Purwaganthiatmajane Hanuman pat-rrtan karc DewiPurwati, putrane putri Bagawan purwapada ing padhepokan r\n_dongsumawi. Bambang Pu^vaganthi nganti tumekanc diwasa du-rung tau sumurup sudarma, arnarga wiwit cilik ndherek :ngkaneeyang ana ing padhepokan Andongsumawi.

Ana ing pagelaran wayang purwa lakon DASAGRIWA Cipra-telakake, Bambang Purwaganrhi pamitan marang ingkang eyang

19:3

nedya ,rngupaya sudarma". Sawise Bagawan Purwapada mratelak'

pk9 yen sudarmane apeparab Hanuman adhedhepoking Kendhali

sada, Bdmbang Purwaganthi'tumuli budhal saka Andongsumawi

didherekake panakawan telu, yaiku Semar, Gareng lan Petruk'

Sarvise lumaku sawatara suwene, Bambang Purwaganthi te-

kan ing natsara Purwacarita. Nalika samana ing nagara iku pinuju

ana perang geclhe, yaiku perange wadyabala Purwacarita lumawan

Panciawa sawadyabalane kanthi dibiyantu dening Prabu Kresna'

Wadyabala Pandawa keseser yudane, amarga ora ana kang kqwawa

nunanirrgi krodhane Patih ing Purwacarita kang apeparab Dasa-

grrwa.

Bambang Purrvaganthi ketemu karo Prabu Kresna' Marang

Prabu Kresna, Sang Bambang nyuwun priksa dalan kang menyang

Kendhalisada- Prabu Kresna saguh' tuduh dalan, manawa sang

BambanggelempinintasrayanyembadanikrodhanePatihDasagri-*u. Pu*i.rlasrayane Prabu Kresnr disaguhi dening Bambang Pur-

waganthi. Sawise cancut taliwanda, Sang Bambang banjur methuk-

akekrodhanepatihDasagrtwa,wasanallePatihnagaraPurwacaritaiku asor ing yuda lan tumeka ing palastra'

Bareng priksa patihe palastra, Prabu Dewakusuma Ratu ing

Purwacarita ngamuk punggtlng sura tan taha nirbaya ninvikara'

nan$ng wasananc kascran ing yuda linawan dening Nakula' su-

mendhining Pandawa. Prabu Dewakusuma badhar dadi sahadewa,

warujuning Pandawa.

Saparipurnaning perang, Bambang Purwaganthi mbanjurake

lakune ngambah dalan kang dituduhake deni!-g Prabu Kresna'

wasanar_re sang Barnbang bisa tekan ing Kendhalisada ketemu karo

sudarma.

55. RESI SUKBA.

Silsilah IV rratelakake Maharsi Bhregu apeputra loro' Res

CyawanalanResiSukra.ResiCyawanakaroResiSukraikukadang tunggal rar,ra seje ibu. Resi Cyawana miyos saka Dewi Pulo

ma, Resi Sukra saka Dewi Kawi Ing sabanjure, Resi Cyawana a'pe

putra Resi Urwa, miyos saka Dewi Sukanya; -[]esi Sukra apeputrr

194

Dewi Dewayani, nanging asmzme ibune ora.kasebuL ' t )

Resi'Sukra utawa Resi Usanas. uga afeparab Resi Kawya, sa-

bab miyos saka Dewi Kawi. Tarkadhang sinebu! Resi Bhargawao

sabab putrane Maharsi Bhregu.

Resi Sukra iku paramparane Asuraraja Prabu Wresaparwan,

dene paramparane para dewa nalika sa:nana asma Resi Wrehaspati,putrane Mahani Anggira (Anggims).

Wiwit jaman kuna mula, para (dewa) tansah memungsuhankaro para asura (ditya, raseksa, danawa). Saben-saben peran& pa-

ra sura kasoran, para asura unggul ing yuda Mulane mangkono',

amarga paramparane para asura yaiku Resi Sukra darbe aji SANJI-WANI, yaiku aji kang njalari Sang Resi bisa ngurlpake asura matiing sajaban pasthi. Nanging para;nparane pa:a sura, Resi Wrehas-

pati, ora kagungan aji Sanjiwani. Arvit saka iku, para dewa ngaturipamrayoga marang Sang Kaca, putrane Resi Wrehaspati, karsasuu,ita manjing dadi siswane Resi Sukra, kanthi ancas supaya bi-sa ndarbeni aji Sanjiwani. Pamrayogane para dewa dilakoni de-

ning Sang Kaca.

Praptane Sang Kaca ing padhepokane Resi Sukra lan sedyanemanjing dadi siswa, ditampa becik dening Sang Resi. Sajrone dadisiswane Resi Sukra, Sang Kaca nglakoni brahmacari. Pakaryaneing sadina-dinane, nganti tekar, wayah sandyakala, ngengon sapi-sapine Resi Sukra, dene tampane piwulang saka Sang Resi ing wa-yah bengi.

Dewi Dewayani, putrane putri Sang Resi, wayahe lagi ne-

dheng birahi. I\,larang Sang Kaca, Dewi_Dewayani banget tresna.Manawa pinuju tctemon k'aro Sang Kaca, Sang Dewi rengeng-re-ngeng kekidungan, sarta miraga kang agawe panujuning panggalihe'Sang Kaca. Ing pangangkah, supaya Sang Kaca katetangia pang-galihe tresna marang Sang Dewi,lan banj_ur kewiyos pangandikane

karsa mundhut garwa.

Kacarita para asura suwe-suwe ngreti, yen mairsude Sang Ka-ca suwita marang Resi Sulca, nedya ngarah aji Sanjiwani ka-guneane Sang Resi. Awit saka iku, para ilsura bangct pangrgit

igite marang Sang Kaca. Amarga rumelsa aja nganti aji Sanjiwanioiwejangake marang Sang Kaca, para asura tansah mbudidaya bi-

195

sane nuajaya Sang Ka9a.

Ing sawijining dina pinuju Sang Kaca lagi angon sapi ana ingalas, ujug-ujug -mak BBdug ! ana asura saw4tara teka,.mrawasaSang Kaca nganti palastra, kunarpane dicacah-cacah, dipakakakemacan lan asu ajag. Dewi Dewayani kang saben sore ngarep-arep

mulihe Sang Kaca, ing dina iku wayah sandyakala, kaget priksa

sapi-sapine Sang Resi padha mulih dhewe, tanpa digiring deningpangone. Sang Dewi enggal-enggal ngaturi priksa marang ingkangrama.

Sawise tampa palapurane Dewi Dervayani, Resi Sukra tumulimatek aji Sanjiwani, banjur ngendika : ,,E, Kaca ! Kowe enggal

muliha !".Ora antara suwe, mak jedhul ! Sang Kaca teka kanthi \t'aras-

wiris seger-buger, ora kurang siji a1ta. I\'lulane mangkolto, amarga

bareng Sang Resi matek aji sanjirvani, wadhttk sarta u'etenge ma-

can lan asu ajag kang'mangsa daginge Sang Kaca bedhah padha sa-

nalika; dagingdaginge Sang Kaca patlha tuntunl ttanjur ttrip maneh.

Let sawatara dina saka kadadean ing dhuwur iku, Sang Ka-

ca pinintasraya dening Devvi Dervayani, ndikakake methikakekembang ing patamanan. Sajrone lagi methiki kembang, Sang

Kaca dilimpe dcning asura, dipedhang janggane saka buri, tigaspancir:g. I(unarpane Sang l(aca .lidlieplok trganti ajur, bar:jur di-buwang Lng samodra. Nanging wasanane Sang Kaca iya urip ma'neh denirrg dayane aji Sanjiw'ani kang winatek dening Sang Re-

si.

Ng_anti kqprng telu Sang Kaca diprajaya dening asura. Kangkari dhewe, sawise diprajaya, kunarpane Sang Kaca banjurdi-obong ngairti. dadi aum; awu iku dicampurake ing unjukan,banjur dicaosahe marang Resi Strkra. Sang Resi ngunjuk unjukanmawa campuran awu iku t:npa panggalih sangga-rulrggi.

Dewi Dewayani olehe ngenteni mulihe Sang Kaca nganticengklungen. Bareng wis dienteni nganti si-irun srengenge Sang

Kaca ora mulil:, Sa-ng Dewi banjur ngaturi priksa marang Sang

Resi.

Pangandikane Sang Resi : ,,Nini, wruhanira ! Si Kaca ka-

196

dangira nahdalur. putrane kahang:Resi Wrehaspati, *iatine wistumeka ing alaming pati. Iya 6isa sf Kaca uip maneh dening da-yaning ajiningsun Saniiwani, nangtng iawise uip, ora wirungiyabahal diprajaya dening asura maneh. MulLne becih padha diril;k-ake bae patine sil{aca".

. Ngmngu ngendikane ingkang rama' mangkono iku, DewiDewayani muwun, ature : ,,Kangieng. ramo, manawi paduha

sampun boten karsa nggesangaken kahangmas Kaca malihkawula haparenga nyuwun pamit badhe belo, mbelani kahang-

mas Kaca. Kawuningana kangjeng rama ! Salugunipun, kawulasahlanghung tresna dhateng hahangmas Kaca".

Midhanget ature Sang Dewi ,,badhe bela", Resi Sukra bangetgugup panggalihe (Inggris : Panic). Wasanane Sang Resi karsa ne-

dya nguripake Sang Kaca maneh. Sawise matelr aji Sanjiwanr,

Sang Resi ngendika ; ,,8, Kaca, aja hesuwen, tumuli fekaa ing ngar'saningsun !".

Tanpa kanyana-nyana, dumadakan Resi Sukra midhangetsuv/ara saka sajroning padharane : ,,Dhfuh bapa Guru, pepun-

dhen kawula ! Kawuningana, kawula wonten ing salebeting pa-

dharan paduha. Kawula sahlangkung aiih badhe medal uhingpadharan paduha, jalaran wedal kawula temtu badhc nialariseda paduha, ingkang ateges hawula mrajaya dhateng bapa Gu-ru. Kawula suha-rila <lumugi ing pejah, tinimbcng dados ialaroningsedanipun Bapa Guru, sonajan boten kanthi njarag".

Ir{idhanget ature Sang Kaca saka qajroning padharane, Resi

Sukra kejolbange! panggalihe, tumuli ndangu hapriye muls-buha-ne, dene dheweke nga-ni! dumunung ana ing sajroning paCharane-

Sawise Sang Kaca ngaturake mula:bukanc, Resi Slrkra ngudarasa

mangkene : ,,Manawa si Kaca metu saka guwagarbaningsun ban-jur njatari sedaningsun, salugune dudu dhewehe hang nandhangdosa, nanging para asura hang njalari si Koca baniur dumunungana ing xjroning padharaningsun. Wo, pranyata ala banget wa-tahe para asura ! Ingatase iigsun becihi saprana-saprene, ingsungelem dadi paramparane, iganti saben perang lumawan para dewqpara asum mesthi menange, hla koh haya mangkene piwalese pa-ra osura marang ingsun. Apa ora luwih becih para osura ingsun

L97

tinggal bae ?!".

Sawisengudarasamangkono,lesiSukrabanjurngendikamarang kang ana ing sajroning padharane : ,,E, putraiingsun

Kaca,"wruhinira ! Salugune ingsun ora kasamaran manawa sira

<larbe panganghah bisane ndarbeni aji saniiwani. samengho se-

dyaniri iiu bakat halehsanan. Ingsun balzal tumuli meiang aii

ianiiwani nurang sira. Sawise aii Saniiwani ingsun weiangahe ma-

rang sira, Ian maga sira tansah ngelingana yen atmajaningsun nini

Deiayani banget kaduk tresna marang sira' Welingingsun, sawise

aji Sonjiwani sira tampani, tumuli metua saka guwagarbaningsun'

b anj ur n gu rip na k unarp anin gsun "'

Sawisengendikamangkono,ResiSukrabanjurmejangakeaji Sanjiwani marang Sang Kaca' Sararnpunging pamejange Sang

Resi, ora antara suwe banjur mak jedhul ! Sang Kaca metu saka

padharaneResiSukra,sanalikaSang.Resibanjurnggeblag,palas.ira. Sarana matek aji Sanjiwani kang mentas ditampa, Sang Kaca

tumuli nguripake kunarpane Resi Sulrra'

Sang Kaca sawise tampa aji Sanjirvani saka Resi Sukra, let

sawatara dina banjur pamitan marang sang Resi, nedya mulih

menyang Suralaya. Sang Resi wis marengake, nanging lagi bae

arep mangkat, Sang Kaca diendheg dening Dewi Dewayani' ngen-

dika mangk ene : ,,Dhuh kahangmas Kaca ! sarana mriksani tin'

dah-tandih, nutna-muni saha wiraga hula sqben hula pepanggihan

haliyan jengandiha, temtunipun jengandika boten badhe hasa-

^oion it otins krenteging manah kula. Dhuh hahangmas Kaca !

Kaparenga hula,-natur-Prnsaia dhateng jengcndiha' Saluganipun'

manah kau,ula sthlangkun_g kandhuhan brangla dhateng iengan'

diho" hapengin tansah tuinantur tat Uuri aleladi dhcteng padttlea,

B ab' p uiika, wingi-wingi dereng kula lairaken'dhate ng ie ngandih a,

sabai jengandiha saweg netepi prasetya brahmaccrya. Sarehning

sam\nghe hapengin iengandiho ndorbeni aii saniiwani sampun ka'

lehsanin saha sampun luu'ar saking prasetya, mugi wontena ka'

parengipun hakangmns Kaca karsa tnahyakahen katresnan dlia''teng iita, sarana nggarwa hulu hanthi cara inghang utarni"'

SangKaca:,,sangDewi,kawuningana!Jengandihapunihaatmajanipun Guru hula ingkang kedah kula pundhi-pundhi, hados

19E

pamundhi-mundhit kula dhateng rami iengsndika. Nama mumnglirama, manawi priya ngantos ngrabi dha,teng wanudya inghangdatlos Wpundheaipun- Awit spbing puniha,' n'uwun sewii.,' mugtsampun hirang ing pamengku, hula boten saged ndherek karsajengandilea".

Dewi Dewayani : ,,O, haktangmas Kaca, hau,uningana ! Mana-wi jengandiha lair-batos boten fi.arsa sayektos nggarwa hula ing-

fuqry tuwuh sahing panyuwun kulq aji Sanjiwani ingkang sampunhadarbe dening jengandiha temtu badhe sirna hhasiyatipun".

Sang Kaca : ,,Yayi Dewi Deu'ayani, kawuningana ! Anggenkula boten sageri minanghani lzarsa jengandihq boten akcrgijengandika huciwa ing warni, boten. ltfenggah ing rupi, jengandihaawis ingkang nyameni, saestu boten nguciwani. Ajrih hula ngrabijengandihc, awit jengandiha puniha pepundheiz lzula. Sanajanalasan kula anggen kula boten kedugi minangkani karsa jengandihapunilza sahlanghung maton, ewa mahaten jengandiiza ndhawahiSOT dha{eng hula. Tetelanipun kewiyosipun SOT jengandiha pu-nilza namung amargi sinurung panggalih duka, jalaran botenhalegan, boten tuwuh saking raos netepi Euwajiban, Awit sahingpuniha, SOT jengandiha puniha njalari ing salamimpun boten ba-dhe wonten Ftesi inghang karsa ngebun+bun enjing njejawah son-ten dhateng jengandika- Kala wau jengandiha r,gendiha, bitih aiiSanjiacni badhe sirna hhaiyatipun- Mugi tetepo kados ngendibajengandiha puniha- Nanging rnanawi aji punika hula wejangakendhateng ngosane$, dadosa langhung ageng khasiyatipun".

_ Sawise ngendika mg,ngkono, Sang Kaca banjur mangkat me.nyang Suralaya.

Sot-e Sang Kaca klakon temenan. Ora ana Resi kang nglaniorDewi Dewaynni. Pamburine Sang Dewi kagarwa Prabu Yay"1r, poputra Sang Yadu lan Sang Turwasu.

199

Miturut carita

BAB III. LOKAPALA.T

padhalangan, silsilahe para Ratu Lokapala kaya

kang kacetha ngisor iki.

SILSILAH VI : LOKAPALA DIGATHUKAKE KAll,ONGALENGKA.

"

De;i BrEEei

Ded Brfuuirati

JitiEurti

Bnhnuo.kmdha

GAt*bsJeutrBr

R&i Wailth8

R&i PulrthrPnlrr Pulrm

PnbuSE liR&ipatua

Wiffia

J6trn08liMdi

Prtih Pnhsttr

200

1.

2.

Deri Suksi

Wisserra

KATRANGAN.

Lokapala, nriturut cariia Jawa (Indonesia) araning nagara' falg f-un1e-

neng Ratu tedhak turune Bathara Guru. Nanging miturui buku-buku

asli -Indu,

kayata Mahabharata ian Utarakanda, Lokapala iku anningpangkaie dewa 4, yaiku : Bathara Indra, Bathara Yama' Bathara Ba'

runa lan Bathara Kuwera. (Mriksanana bab iki ing perangan buri)'

Resi trYasistha kang kacetha ing silsilah [.okapala, dudu Resi wasistha

kang kasebut ana ing carita angka 34 Wasu wolu. dudu. Resi l[asistha

kang kasebut ing carita angka 34 iku putrane Bathara Baruna.

BATTIARA CUBU

r,',- .''tii:a.i i: i.i: j

. b6.;:j.grSIfWISRAWA.i-. :1,' Garwane jaka-rara_Resi Wisrawa yaiku Dewi Lokati, putrane

putri Prabu t'.okawana Ratu ing l,bkapirla" apeputra kakung siji,sinung asma Wisrawana.

Resi Wsrawa jumeneng Ratu ing Lokapala gumanti kapra-

bone ingkang rama marasepuh, ajejuluk Prabu Wisrawa' Nangtng

bareng l4'israwana wis diwasq Prabu Wisrawana seleh. kaprabonmarzmg ingkangputra iku, nuli mbanjurake mratapa (mbagawan).

Sanajan wis jumeneng narendra, Prabu' Wisrawana kang uga

ajejuluk Prabu Danapati utawa Dartaraja, durung nambut silaningakrama-

Ing sawijining dina Prabu Wisrawana midhanget pawarta.

manawa Prabu Sumali Ratu Ngalengka ngedegake sayembara,

kanggo malakraniakake putrahe putri kang apeparab Dewi Sukesi-

Surasane sayembara : sing sapa bisa ngasorake yudane senapati

Ngalengka kang apeparib Arya Jambumangli, bakal didhaupake

karo Dewi Sukesi.

Prabu Wisrawana wis muntu tekad nedya ngleboni sayembara

Ngalengka, mulane dha'.'.'uh mepak wadyabala marang Patih Ba-

nendra. Sawise samekta,lagi bae nedya budhat menyang praja Ngl-lengka, durrr.adal:an Sang Prabtr kerawuhan ingkang rarrra Resi

\f israwa.

Resi Wisrawa menggak karsane ingkang putra. Sarrg Resi mra-yogakake Prabu Wisrawana tumuli nambut-silaning akrama, na-nging ora nayo$yani yen olehe krama kanthi karananing'pancaka-ra. Karsane Sang- Resi, Dewi Sukesi supaya disuwun kanthi ka-rananing aris. Sang Resi sagutr ngiamarake Sang Dewi, szuana so-

u'an Prabu Srrmali.

Prabu Danaraja ndherek karsarle ingkang rama. Aw:t saka iku,Sang ftabu tumuli dhawuh marang Patih Banendra, ndikakake.mbubarake wadyabala, ora sida budhal menyang Ngalengka.

Resi Wisrawa tindak menyang praja Ngalengka sowan Prabu

Suma,li, nglamar Dewi Sukesi, nedya didhaupake karo Prabr-t Da-napati. Tindake Sang Resi tanpa kanthi, prelune mbokmanawapanglamare ditampik, ora ana wong sing ngreti.

201

Praptane Resi Wisrawa ing Ngalengka anjog ing taman Arga-

suka. Nalika samana Prabu Sumali mbeneri lagi ngenggar-enggar

panjgalih-ana ing sajrone-taman, bebarengan karo para garwa kla- -

"gunln. Bareng priksa Resi l\:israwa rawuh, Prabu Sumali gugup-

grlrr*rlan methukake. Sang Resi diclherekake menyang Pantisari'

ii"t,rri pinarak ing dhampar rukmi. (Pantisari = omah ing satengah-

ing patamanan. Rukmi = mas)-

Sawisebage-binagekasugengan,PrabuSumalinilakrama..,,Kahang Bagaian ! Wlnten harsa paduha badhe dharuuh punapa'dhatenj

kawula, dene padulta ngantos keraya-raya rawuh ing ta-

man Argasuka ?! Bingahing manah hawula ing dinten puniha ha-

dos hedhawahan ndaru, jalaran herawuhan paduha. sajeg'jumleg

derengnatekawularumaosbegiahadosingdintenpuniha'jalaranherawuhan hahang Bagawan".

Midhanget pangandikane Prabu Sttmalt mangkono iku' Resi

wisrawa rumangsa antuk marga olehe nedya ngendikakake sedyane.

sawise sang Resi ngendikakake kapreluane, Prabu sumali banjur

ngendika ,-,,Kah.ong Bagawan, mugi ndadosalzen ing l;aruuningan !

iuluron paduha pun Sukesi punika sampun wola-uali helair prase-

tyanipui mahaten.. ,,Ora nedya namb_ut-silaning ohranta, nlanaua

iurung ptttus ing sawarrtaning sastra' Sanaian santanghe piyambab-

iptm sampun mangretos dhateng sastra mcneha wami, tahsih wott'

ten satunggal inghang dereng dipun-mangtet<tsi, inggih ouitiito

,,sastrajendra hayuningr-at"' Pulunan paduha boten badhe pu-

,lu, no*but silaning ikro*o, sanajan ngantos dumugi nini-nini'

manswiderengsagednyakupwardinipun;,sostrajendraha'ltunlngrat". Kaiawi purirt, kahang Bagawan, yYgi kaqlunginga-nc

!:wonten- pepalang ingllang ngalang,alangi ingatasipliil pun

sulzsesi inggii paniia kaprenah nah-dherekipun pun sulrcsi

piyambak, lisnoig op"po,ib {ambumangli, atrnaianipun suruar-'gi

haka,ng Malyawan. Sclugunipun Jambumangli hapengin ngra-"bt

pun Sulr"sr, milanipun ngedegahen sayembara utawi pasang-

gr;. prtyn ingkang kapengin ngrabi pulunan paduka pun Sulzesi'"tangeh

lamun sagedipun lealehsanan, manawi boten saged nga'

s orahen Y u daniP un Jambumangli"'

202

Itesi \\'israwa' :,,,Yayi Prab'u ;!-,Itd ghan g' ndadosatain' gtmun'ngunguning manah hulq dene .nini Dewi hok humedah-kedah

nguningani ,,.Sastrajendra hayuningr.at". Geh sinten i\ghang ma- .

rahi piyambahipun mbebana aneh-nyleneh mahaten p:uniha ?!!Kawuningana, yayi Prabu ! Sastrajendra hayuningrat punika-arc-

wadosing bawana inghang sinengber dening Sang Hyang Jagad'

nata, milanipun pilih janma inghang uninga. Sanaian Pandhita li.nanghung, tangeh uninga b-ab puniko, manawi dereng bontosing hawruh. Sastrajendr'a iayaningrat punika inggit'Wgilipunleawruh, mulya-mulyanipun gegebengan. Sato'kewan inghang

mireng ungelipun Sastraiendra hayuningrat, manawi peiah yit'manipun saged hetrimah, manunggil haliyan nyawanipun manuny-

sa'wonten iig delahan. Tl'ang inghang wuninga lan saged nya'hup wardinipun Sastraicndra hayuningrat, manawi palastro, suh-

smanipun ngalami mulyo, saged manunggil kaliyan Jau)ata".

Midhanget ngendikane Resi Wisrawa.mangkono iku, kate'

tangi panggalihe Prabu Sumali, kapengin nguningani wardine ,,Sas-

trajendra hayuningrat". Awit saka iku, banget pillgrerepane Sartg

Prabu marang Sang Resi, karsaa mejang wardine sastra iku-

Resi Wisrawa : ,,Yayi Prabu, hawuningana ! Sastra.iendra ha'yuningrat pangruwating raseksa - diyu, boten kenging kawedhar

wonten ing sadhengah panggenan, ngemungahen wonten ing sa-

Ieb eting sanggar palanggatan" -

Prabu Sumali tumuii dhawuh marang abdi, ndikakake ngre .

siki sanggar palanggatan lan nyamektakakae sawamaning ubaram-

pe. Sawise samekta, Prabu Sumali tumuli manjing ing sanggar pa-

langgatan be6arengan karo R'esi l8israwa. L.lganti sirwe p-amejange--F.esi

Wisraw:l maiang Sang Prabu. Sawise paripuma, sakarone mi-yos "aka sanggar palanggatan, tindak mcnyang taman. Ka'.vistara

ing netra, Sang Prabu banget suka-rena, sajak kalegan ing panggal*t

priksa wardine Sastrajendra hayuningrat, yaiku sastra cetha uger-

ing aurip, kang njalari patitising pati sampumaning .kamuksarr.

Resi \\'israwa sarta Prabu Sumali padha pinalak maneh ingpantisari, nuii Sang Prabu dhawuh marang abdi ndikakake nimbaliDewi Sukesi. Sawise Sang Dewi marak, Prabu Sumali ngendikaaris : ,,Nin i, wruhanira ! Idharn'id'har,unira kapengin uninga war'

203

dine ,,Sasiaiendra hayuningrat, bakal halehsanan. amarga mengho

belngtt1ira bahal wineiang bab ihu dening Resi Wisrawa ana ing sa-

j;'oning.tamgn. -Welingingsun marang .s.ira nini, aja sira darbe rasa

ewuh-pakewuh inarang Song Resi, panienengane anggepen lzaya

wong-tuwanira dhewe. Wruhanira'-nini ! Salugune penjenengane

ihu iung sadrema clatli utusaning putrane, yailtu Prabu Wisrawana;

Ratu ing Laltapala hang banget sura'sehti mandraguna, bagus-

respati nedheng taruna tur isih jalza. Rawuhe'Resi lVisraua ing

Ngalertglta prelu nglamar sira, nedya didhaupahe lnro Prabu

wlsrawana. sang Resi mengleo bengi bakal nglehsanani bebananira,

yailzu mejang marang siru wardine sastraiendra ha3tunirzgrat. Ponta

nini, aja darbe rasa ewuh-pahewuh marang calon maratuwanira,

sajrone sira winejang Sastraiendra hayuningrat clening paniencng

ane".

Dewi Suke si : ,,Kautula nuuun inggih rama Prabu. kawulasendih a ngestokah en dhaw uh p angan dilea p aduha".

Prabu Sumali banjur kondur ngadhaton; dene Dewi Sukesi

lan Resi Wisrawa isih kari ana it,g taman Argasuka, lenggah ing

pantisa;'i.

Kocap nalika Resi lVisrawa medharake warcline ,,sastrajen-dra hayuningrat'i marang Sang Danawaraja Ngalengka (Prabu Su-

arali), ing nrarcapada Luv.,uh gara'gara gora reh kagiri-glr{, sumul;e

gara-gara tekan ing Stiralaya, pindha nggonjingake Jorrggringslaka'

Bathara Guru ora kasamaran marang sairab kang njalari tuwuhegara-g:ua, mulane kanthi nawung duka, Sang Bathara tumuli te'dhak ing taman Arga^suka, didherekake Bathari Uma. Rawuhe Sang.

BatharaBathari ing taman l\rgasuka ing wayah bengi, mbeneri:

Resi Wigrawa lag: n:ejang Sastrajendra marang Dewi Sukesi. Kan-

thi ancas nanciukake panggodha, Bathara Guru manjing ing sali-

rane Resi Wisrawa, Bathari Uma manjing ing salirane Dewi Sukesi,

satemah Resi Wisrawa lan Dewi Sukesi padhadene ketuwuhanpanggelih kasmaran, lire : Resi Wisrawa kasmaran marang Dewi

Sukesi, Sar,g Dewi kandhuhan brangta m,uang Resi Wisrawa. A',vit

sa-ka :ku, Sang Resi karo Sang Dewi banjur padha apulang'resrni.

Saparipumao.:-e pulang-csnara, sakarcne lagi rumangsa manawa

kena ing ccbaning Jawata. Ing sabanjure nganti sawatara dina su-

204

u'ene, Sang Resi lan Sang Dewipadha pepasihan.

tansahr.ana ing taman

Solah-tingkahe- Resi \4'israwa sarta Dewi Sukesi,kapiyina dening Prabu Sumali, ndadekake gumun-ngungunind.,panggalihe. Wasanane Sang Prabu mupus pepesthening Jawata.Nanging Sang Arya Jambumangli, bareng ngmngu pawarta pakar-tine Resi \"'israwa karo Dewi Sukesi, sanalika krodha tan sipi, eng-gal-enggal manjing ing tam:rn Argasuka karo sesumbar maciya-ciyaMidhanget sesumbare Arya Jambumangli, lir tinCpak mukane Re.si Wisrawa. Sawise pamitan marang ingkang garwa, Besi Wisrawa'tumuli miyos saka pantisari, nedya methukake krodhane AryaJambumangli.

Perange Resi il/israwa lumawan Arya Jambumangli hngetnggegirisi, padhadene ngetokake pangabaran wama-warna. Na-nging wasanane Arya Jambumangli palastra ketaman jemparingeResi Wisrawa.

Ing sasedane Arya Jambumangli, Resi Wisrawa dipethuk de.ning ingkang garwa Dewi Sukesi, banjur gegandhengan asta man-.jing ing pantisari. Rina-wengi Sang.Resi kar'o Sang Dewi tansahana ing pantisari, pijer ulah raras harasihan.

57. . PRABU IryISRAT.IJANA.

Prabu Wisrawana Ratu Lokapala, uga ajejuluk Prabu Daq&raja., iya Prabu Danapati, pifitre apeparab Banen4ra. Sang Prabuabala bacir,rgatr. tegese darbe wa<iyabala semplranr yaiku wadyallala raseksa karo v,'adyabala manungsa, padha -lxavJa senapatidhewedhewe. Senapatine wadyabala raseksa papst, yaiku : 1Gohmuka, 2 Rukrnuka, 3 Gurmuka, 4 Wisnungkara. Senapatiirewadyabala manungsa uga papat, yaiku : 1 Citrajaya, 2 Citrasu-dirga, 3 Citragana, 4 Citraiakti.

Kreta titihane Prabu Wisrawana pinatik manik nawa retra,arane wimana Puspaka, apangirid turangga wolu. Wimana Puspakaiku peparinge Jawata. (Wimana = kreta). Sanjatane Prabu Wisrawana kunta Ba.swara lan jemparing maneka warna.

2A5

Pawarta manawa Dew Sukesi wis kagarwa Resi Wisrawa' ora

mung keprungu ana sajrone laladan nagara Ngalengka, nanging

wis .sumebar kawentar- tekan. ing marlca- praja, Prabu Wisrawana

uga wis miyarsa yen ingkang rama atindak cidra. Resi Wisrawa

atindak cidra marang putra, amarga ancase i.Rg sakawit, olehe

tindak menyang Ngalengka, prelu nglamar Dewi Sukesi nedya

kapundhut putra-mantu, didhaupake karo Prabu Wisrawana- Na-

ngmg togtng en{on, Dewi Sukesi jebul kagarwa Ccning Sang Resi

dhewe.

Cidraning tindake Resi Wisrawa agawe krodhaning panggalihe

ingkang putra Prabu Wisrawana- Awit saka iku, Prabu Wisrawana

banjur mepak wadyabala, nedya ngrabasa praja Ngalengka sarta

nedya ngrebut Dewi Sukesi, sarana mrajaya ingkang rama Resi

Wisrawa. Anteping tekade Sang Prabu mangkono iku, alandhesan

kapracayan mangkene : sanajan sudarma, manawa awatak can-

dhala atindak cidra marang putra, putra kena midana.

Sawise wad;'abala samekta sagegamaning ayuda, Patih Banen-

rtra dhawuh nembang tengara, minangka sasmita budhaling waclya-

bala. (Nembang tengara = -nabuh tengara, sing ditabuh lumrahe

bendhe). Barisan wadyabala yaksa budhal dhisik. dadi lakune ana

ing ngarsane Prabu Wisrawana, tinindhihan senapati papat. Kano

minangka cucuking bans tinindhihan Gohvnuka lan Rukmuka,nuli sinamhungan barisan kang tinindhihan Gummuka lan Wis'

nungkara. I;kune wadyabala manungsa ana ing sawurine Prabu

Wisrawana, uga tinindhihan senapati papat, yaiku : Citrajaya'Citrasudirga, Citrasakti lan Citragana- Kang minangka panutuping

barisan (kang ana ing buri dhewe) Citrayuda lan Citracapa' sa-

tny d he mb ar in g ru p a-n gedh an gkrag llru n ggwln g ratan gga.

Bareng lakune tekan irrg tepis-wiringing piaja Ngalengka,

barisan wadyabala Lokapala dialang-alangi dening wadya raseksa

kang njaga tapel-watesing nagara, tinindhihan dening I\{arica, sa-

temah dadi pancakara. Amarga karoban lawan, wadyabala Nga-

lengka kasoran- Marica mlayu menyang kadhaton Ngalengka, nga-

turi priksa marang Prabu Sumali yen ana mungsuh teka saka na-

gara Lokapala, lakuning barisaire rnurrgsuh wis ngliwati tapel-wa-

tesing praja.

206

I ,,,1 .tMidhanget:.atur€;il{irica;*frabu'$$iin'diilgugupi#aiggalilie::enggal-enggal nim bali Mintriigna lan'liya-liyanb.para' gegediiurieils'wadyabala, didhawuhi mepak'wadyabala; irpinerang dadi'rong' bregada. Kang sdbregda kidhawuhan nempuh-mungsuh ana ingsajaban kutha, kang sabregada pacak-baris ana ing sakubenge dha-tulaya.

Ora kacarita ramening campuhe wadyabala Ngalengka luma-wan wadyabala Lokapala. lng sakawit perange wadyabala Ngaleng-ka tansah unggul; akeh wadyabala Lokapala kang palastra. Nangingbareng Prabu \\iisrawana nyalirani perang, w-adyabala Ngalengkakeseser, kepeksa ngrrnduri pangangsege wadyabala Lokapala.

Undure wadyabala Ngalengka nenangi aclrenging panggaliheResi lVisrawa nedya nyalirani perang. Sawise cancut taliwanda,Sang Resi tumuli mangsah yuda.

Bareng priksa ingkang rama nyalirani perang, dukane PrabuWisrawana kaya diububi. Sang PraQu banget ora sranta panggalihe,kumudu-kudu enggai bisa midana marang ingkang rama. Awit sakaiku, wadyabalane tumuli diabani ,,sumisih'. Wadyabala Lokapalapiyak ngiwa-nengen, satemah Prabu Wisrawana banjur aJrun-aJrun-an karo ingkang rama.

Bapa awatak slingkuh, kepatuh nletuh atindak rusuh !"Mangkono panguman-umane Prabu liUisraurana marang ingkang ra-ma, banjur nglepasake jemparing dahana. Sang Resi prayitna, eng-gal:enggal nglepasake Barunistrso rninangka panulaking jemparingdahana.

Nganti suwe perange Resi Wisrawa lumawan ingkang putraPrabu Danaraja (Wisrawana), padha ngadu.t],asa arebut prabarva,ipadhadene ngetokake aji karr.ayan lan 'pangabaran.

Suwe-sur*,ePrabu Danaraja entek saimre, kapengin tumuli mungkasi'yuda.Aw:t saka iku, Sang Prabu banjur ngetokake sanjata paniungkas,yaiku Kunta Baswara. Bareng priksa ingkang putra ngasta saniataKunta Baswara, Resi Wisrawa enggal-enggal ngeremake netra,oanggalihe pasrah-sumarah marang kang murheng bawana wisnyipta inanawa bakal tumuli palastra ketamau Kunta Baswara.

Dumadakan mak jleg ! Bathara Narada tumumn saka antariksa, nyandhak Kunta Baswara kang diasta dening Prabu lVisrawana

20i

karo ngend ika: ,,Lo, aia'ta aia !.Na kahi Prabu,'aia'! Sira iku lee'

io nsiu" arsni 'hebanltr,

*',r-,'parihudu atindak dudu' ndurusi

b idi -:ari!a- nedy a rw aiay a sudarma:'.N ady an silih salah a- sQlahe su--

dor*o, putra ira kena midana. Apa maneh nganti nedya mraiaya

*oroog bapa, saya ora ndacleltake heparenging dewa' Sanaian'sau-

pioioiu sidannanira trima nedya sira praiaya, dewa ora bahal'trimc.

Paribasane,,Trimaa sing nglakoni, mangsa trinraa sing 'no-modg". Wruhanira hahi PrabuJ Nadyan sanjatanira Kunta Baswara

,luring nganti lumepas .*ho astanliit .sirr t'is binendon ing deua,

,*orgo ngagagi saniata marang liya ihu lelebu panggawe do*' apa

*onih mnrang sudarma- fifanghono uga tindaleirc rebutan g:rrwa

lzaro sudarmn, iya ora ndadeiahe heparenging dewa' Awit salta

ihu kaki Prabu, hesluruning tindahira rong warna mau, nialari

pirajanira Lohapala ing tembe bakal rinusah dening leadangira'cthiwe, yaihu atmajanc sLtdannanira hang miyos saha putri Nga-

lenglca".i,Koki prabu Danaraja ! prayogane sira tumuli mundura saka

rananggana, ngegltngna tapa-brato. nalangsaa marang Jawata' nyu'

,o rno-pongopira h eslurunin g tindahira marang sudarma"'

Sawise ngenrlika mangkono, Bathara Narada banjur musna'

f)e:re Prabu \\'israwatra, ing 'sapungkure Bathara Narada' banjur

nyembali ingkane rama Resi \tisrawa saka ing kreta Puspaka' ban-

jurkondurme:lyangLokapalakantlrinawungs'-tngkarva,dirlhe.rekake pa:a wadYal:ala.

Dewi Sukesi lestari

apepl;6 papdt, 1'aiku :

rraka, 4 trVibisana.

dadi garwane Resi Wisrawa. Sang Dewi

1 Dasamuka, 2 Kumbakarna, 3=Sarpaka-

S,abdane Bathara Narada kalak'on temenan' Pamburine praja

Lokapala rinusak dening Dasamuka' habu Wisrawana- pinulung

dening Jawata, wasanana banjur asalira dewa peparub Buthara

Wisraiana ntawa Bathara Kuwera, dewaning kasugihan utawa ra-

jabrana.

(l.4riksanana silsilah \\'ayang purwa ma$Ia carita jilid II bat' IV)'

208

I\fiturut layang Uttarakanda, Sang Wisrawa kapundhut putra-

mantu dening bagawan Bharadwaja, didhaupake karo putrane pu-

tri kanq isih kenya. Ya putrane putri Sang Bagawan iku kang ape-

putra Sang Wisrawana. Dadi, mitumt Uttarakanda, Sang Eilfa-wana iku wayahe Bagawan Bharadwaja, dudu wayahe Prabu Loka-

pala kaya kang kasebut ing rihuwur.

Nalilia'mentas miyos saka guwagarbaning ibu, jabang - bayi

iVisrawana dirarvuhi Bathara 'Brahma. Sang Bathara ngendika

mangkene :,,Buyutingsun ihi bapahearcn Wisrawa, lan rupane pa'dha jibles (padha trep) haro bapalze. Mulane buyutingsun ihi. ing'sun paingi jeneng Wisrawana"

Wiwit timur Sang Wisrawana sengsem ulah tapa. Barengolehe

tarak brata wis ?-000 ulalsa, Sang \l'israwana kerawuhan Bathara

Brahma, didherekaki, Bathara Indra lsp. Bathara Brahma ngendika

mangkene : ,,BuStutingsun pahlawan kang sengsem ulah tapa'brata.

Banget suha-renaningsun ndulu genturing hasutapanira. Mulane,

sira ingsun parengahe darbe panyuwun marang ingsun ing saharsa-

nira. Panyuwunira baltal ingsun lehsanani, supaya seneng atinira".

Ature Sang lYisrawana manghene :

frlB,++r, lr-^4

209

ei/

Tegese kurang-luwih mangkene :-

,,Pt,hulun, manawi wontert sih-wilasa Bathara dhateng hawu'

la, mnkaten inghang dipunsuruun dening buyut paduha : halo-

hapalan lan hadhanapalan mugi datiosa nugraha paduha dhateng

kawula". (Lolzapala -- ratuning jagad, panuntuning jagad, pangon-

ing jagad. Dhanapala = ratuning rajabrana, dewaning kasugihan'

dewanir:g rajabrana).

(Wangsulane Bathara Brahma) : ,,Arlhuh, mangl?ono ta

idharwidhamaniro. Ingsun parengahe panyuwunira ihu. Indra,yama lan Baruna ihu kang apanghat LOKAPAL A, papate lzaro

ingsun, Ingsun gentenana, sira dadia LOKAPAL A klng angka

pipat. Lan hreta iki ienenge sf Puspaka, minanglza titihanira, su---piya

sira- padha haro dewata. Wy w buyut, (karia baiuki), ing''sun

nedya lzondur menyang hahyariganingsutz"' (Brahmaloka- =

jagading Bathara Brahma).

Dddi, miturut Uttarakanda, Lokapala iku dudu araning na-

gara, nanging araning pangkate dewa. Derva kang apangkat Loka-

pala ana papat, yaiku :

1. Bathara Indra, ratuning para dewa,

2. Bathara Yama, ratuning nraka (Dewa kang nguwasani nraka).

3. Bathara Baruna., ratuning sarnodra (banyu) .samine. (Delva(

210

kang nguwasani banyu saisine). :.i.'i Ti,

4. Bathara Wisrawana (Kuwera) dewaning kasugihan lan raja-brana.

Sawise panJruwune diparengake dening Bathara Brahma, SangWisrawana banjur kondur menyang padhepokane ingkang ramaItesi Wisrawa. Sang \Yisrarvana matur mangkene : ,,Kangjeng ra-

. nta, hawuningaha ! Anggen lzaruula tapa-brata sampun leetrimah,sampun pinaringan nugraha dening Bathara Brahma. Nanging SangB at h ara b o t e n n ge nd t lz ah ah e n p ap an- p an g ge n an .i n gh a n g m inanglt apadinungan hawula. Awit sahing punika kangjeng rama, kapa-renga hawula nyuwun prilzsa dhateng paduha, nagari pundi ing-kang prayogi hawula enggeni ?!".

Wangsulane ingkang rama (Resi lVisrawa)' : ,,Kulup, putra-ningsun Wisrawana ! Samenglzo sira prayoga adedununga ing puraLANGKA (Ing paihalangan sinebut : Ngalengha). Wruhanirohulup ! Pura Langka ihu yasane Bathara Wiswakarma, dewa hang.lebda ing babagan teknik (bangunan). Endahe pura Langha padhaharo lzahyangane Eilhara Indra. Ing jaman kutw, pura Langha ihuwis tau dilenggafti Danawa:aja telu, yaiku : Scng Malyawan,Sang lr,Iali, /an Sorzg Sumali sawaCyabalane.para rosehsa. Pancen,Bathara Wiswakarma olehe yasa hadhaton Langka ihu saha pcnyu-uune Danawaraja telu iku. Dununge pura Langka ana ing puncahegunung Tlikutha ing sacedhake wulzir Parwata, satepine smodraKidul. fiIaksude : samodra kang dumunung ing sahidule India).'Sang frIalyawan lan lvlaii sirna dening Bathara Ari (Wisnu). Sa-

mengko mung kari Sang Sumali hang isih urip- N-anging amqrgawedi marang Bathara Wisnu. Sang Sumali ora wani nglenggahi pumlai"gha, ndhelih anq ing pratala sawadyabalane rasehsa. Daiti, y.ikipura Langha ora ana sing nglenggahi. Ora anb papan lzang prayogadadi padununganiro, saliyane pum Langkat'.

Saparipumaning pangandikane ingkang rama Sang Wisrawanatumrrli madal pasilan, banjur nitih kreta Puspaka budhal menyangpura Langka. Amarga kreta Puspaka bisa ngambah -sawarnane

panggonan kang dikarsakake dening sing nitihi, Sang Wisr4wanabisa tekan ing pura Langka kanthi garnpang. Bareng Sang Wisra-wana wis leuggah ana ing pura Langka, akeh banget yaksa-gandar-

n'a kang padha milu adedunung ana ing kana, padha ngratu marang

?11

Saug \\'israrvatra.

Kocap Qrqg lrf"li dSrbe Putra .gutri isih kenya^apeparab

Kaikasitingpaahafangln:sinebutSukesi)'AmnrgaSangSumalika-'';";;i; ;arL" wavah kang sajajar kahanane karo Sang Wisrawana'

Dewi Kaikasi ditrimakake marang Resi Wisrawa' Amarga kagarwa

Resi i\:israrva, Sang Kaikasi apeputra papat' yaiku : 1 Dacamukha'

2 Kumbhakanta, s Raseksi Surpanakha' 4 \Vibhisana' (Surpa-

n akfra, in g paclLralan gan'sinebu t : Sarpakan "k4 t

Bareug para putrane Resi \l'israwa kang miyos saka Dewi

Kaikasi u,is padha diwasa, ngreti (ngrungu) manawa pura Langka

iku salugune darbeking leluhLe' Awit saka iku' Sang Dacamukha

nggugat (Indonesia : menuntut) marang Sang Wisrawana supaya

masrahake pura Langka marang dheweke'

Amarga pura Langka digugat dening kadange taruna seje ibu

tunggal .rriu,-S"ng Wisrawana nJruwun pamrayoga marang ingkang

ramaResiWisrawa,kapriyebecike'Pamrayoganeingkangrama'iu.,g wirrr*a:la kadhawuhan oncat saka pura Langka pindhah me-

;;;g wukir Kelasa, supaya aja nganti pasulayan karo kadang'

Sang Wisrawana ngestokake pamrayogane ingkang rama' Ana ing

wukir Kelasa, Sang Wisrawana yasa kadhaton endah ana ing sa-

tepine narmada suci Mandakini'

Ing sapungkure Sang \Yisrawana sawadyabalane' pura Lang-

katumulidibrokid':ningDacarnukhasakadange'Yawiwiting'arektu iku jumenenge Rattr Dacamukha ana ing nagara Langka'

Mangkono kurangJuwih caritane Wisrawa lan Wisrawana

miturut layang Ultarakanda'Ir{iturilt l\{ahabharata, Silsilalie Wisrawa lan $Jisrawana ora

padha karo kang kasebut ing padhalangan' lan tya ora padha

karo kang kocap ing layang Uttarakanda' Mangkene : Bathara

Prajapati peputra guthuiu Pulastya' Bathara Pulastya apeputra

loro, yaiku Wisrawa lan Wisrawana' Dadi' miturut Mahabharata'

Sang \r/israwana dutiu putrane Resi Wisrawa, nanging kadange

taruna tunggal YaYah-rena'

Wiwit timur mula, Sang l"'israwana (Kuwera) ndherek ing-

kang eyang Bathara Prajapati' Pancen Sang Wisrawana luwih lulut

marang ingkai-ig eyang tinimbang marang ingkang rama Bathara

212

Pulastya. Mangkono iku agawe ora renaning panggalihe Bathara

Pulastya. Kanggo ngawekani aja nganti ingkang rama kebanjurduka kang bisa uga njalari kewiyosing SOT, Sang Wisrawana

nyaosi pisungsung putri raseksi telu marang ingkang rama Bathara

Pulastya, yaiku :

1. Dewi Puspakata, peputra Rawana (Dacamukha) lan Kumbha-karna.

2- Dewi Raka, peputra -dhampit yaiku Kara lan Surpanakha.3- Dewi Malili, peputra Wibhisana.

Tekan kene, Silsilah Wayang purwa mawa carita jilid I SI-GEG, nyandhak jilid II.

213

Ature Penerbit

Atur Pangiring

ISI BUKU

I11

15

26

Puru.aka

Bab. I.

1.

2.

o.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.13.

Para Dewa

Nabi Adam 29

Sis 30

Kabil 32

Anlvar (Nurcahya)

Nurrasa

Darmajaka......Sang Hyang lVenang

Sang Hyang Narada

Sang Hyang Tunggal

Sang Hya,ig Antaga

Sang Hyang Ismaya

Sang Hyang Manikmaya utawa Bathara Guru

Sang l{yang Jagadnata Sakulawarga Binujung Dara

inarl'a wisa .

14. Lembu Nanclini

15. BathariD.urga ....;.16. Bathara Sambo

17: Bathara Brama

19. Bathara Bayu . . t. . . ._. .

20. Bathara Wisnu

27. Bathara Kala .

22. Bathara Surya

23. Bathara Yama . . . . .. .. .

215

33

3940

4L

44

4859

6162

68

7\76

79

80

81

82

83

88

93

95

24.

25.. ..:.26.

27.

28.2,9.

30-_

31.D.)oL.

oo.

34.35.

36.

or.38.

39.

40.

4L.

42.

Bab.II.43.44.

4ro.

46.. 47.

48.49.50.

Bathara Kuwera

Bathara Kama .. ..BatEara Dharina

Bathara Aswatr - Aswin .-': . ' '

'Sang Hyang Anantaboga

Bathara Baruna

Bathara Sakra,

Asmara

Bathara Ganesa

Bathara lt'Iahader.r'a lan Bathara

Dewa Ruci. .'."":Ilyang Patuk lan l{yang'Ternboro

iVa;u wolu (Asiabasu)

Subali

Sugriwa

o

o

10,

11:

11;

11',

111

12)

10

10'

11t

Bathara KartikeYa

Cingkarabala lan BalauPata

Bathara Anggajali

tVidadari

Tirta Amreta

Rahu

Suralaya

Astabrara

lMahespati

Arjunawijaya (Arjunasasrabal'ru) 147

Patih Suwanda Seda, Prabu Ariunasasrabahu

-ltrmawalr Dasamuka 749

Suurantri lan Sukasrana . .

Ramaparasu

Resi Gotama . .. 166

169

170

L74178

Anjani

51. Hanuman . .

t2't2',12t13[135

13i13tL4i

155

160

216

52.

53.

54.55.

Bab. III.56.

.57.58.

Hanuman Cari

Trigangga . . .

ta warna-warna marang Bima . .

Purwaganthi

Resi Sukra

Lokapala

Resi lVisrawa

Prabu Wisrawalla

Wisralva lan Wisran'ana miturut carita liya

183

191

193

194

200

20t205

209

2L1

t,Ii

tb-ft

iI

t

l