SILSILAH WAYAilG PURWA

MAlll,A GABITA

I

I

I

"rltl,.s

JILID II

Dening

S. Padmosoekotjo

Kang mbabar

CV ,,CITRA JAYA''Surabaya

Cap-capan kaping II - 1984

{"''

f

Pangeling-eling.

1. Wahyaning s&ar Gambuh, amengati purnaning mangimpun'

.SARASILAH WAYANG PURWA jilid kalih' veku S6nen

Paing nuju, tanggal t6lulas Muharom'

2. lVarsa Be duk ing windu, Kunthara sangkalanireng taun'

PANENAEAHE GUSTI WINENGANAN BUDI, DCSCMbcT

iungg"t ping t6lu, MANJING suKA TRUSTHA YEKToS'

*8

ATURE ptN0nslt

Kanthi muji sukur marang Gusti Kang lr{aha Agung, Buku

Silsilah Wayang Ptirwa l{awa Carita Jiiid II iki bisa rampung kita

babar, sanajan rada geseh karo r6ncana kawitan' minangkani pa-

muncihuiing akeh tta"g *" kas6ng$m maos Buku Silsilah Wa'-

yang Purwa Jilid kang kaPisan'

Ing Jilid II iki digancarake carita S6rat Ramayana sarta

Uttarakanda kanthi luwih gamblang sarta nd6m6nakake'

Kajaba iku, Buku Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita

Jilid II iki wis kita babar luwih sampuma' Saw6tara tandha

wacan, p6p6t lan liya-Iiyane wis bisa kita bGciki'

V/asana, muga Buku Silsilah Wayang Purwa mawa Carita Jilid

III enggal bisa kita susulake kanthi pangajab bisa nambah luwih

sampurnaning kapustakan kita ing babagan kasustran lan kabu-

dayan.

Nuwun.

P6n6rbit

PURWAKA.

,,silsilah \Yayang Purwa mawa carita jilid II" punika' bab-

babilrun, gunbar-gambaripun silsilah, lan uom6r-nomGripun pe-

raligan, bot6n kawiwitan saking ,,angka satunggal", nanging

dipun-samb6tak6n llajGngipun) jilid I' lMilanipun ,,babipun" ka-

lviwitan angka IV, ,,silsilahipun" kav,'irvitan angka v[. lan ,,no'

rn6ripun perangan" kalviwiran angka 59'

Isinipun ,,silsilah Waya'ng Purwa mawa carita jilid II" punika

sa;)erangan ag6ng jarrvan saking s6rat Raraayana latl Uttarakanda

abasa Jawi-kina, namlrng kap6ndh6t suraosipun, dipun-ringkEs.

T6mbung-t6mllungipun Jawi-kina ingkang kal6b6t angel, ingkang

mitunrt pamanggihipun pangimpun pr6lu kawuningan dening para

nupiksa. kat6rangak6n ing basa Walandi' sabab gEgaranipun pa-

,.,gi-p,.,n kangge n6ra.gak6n t6mbung-t6mbung p'nika bahusastra

abasa \valandi, inggih pur]ika, ,,oudjavaansch - Nederlandsche

rvoordenlijst door Dr. H.I{. Juynboll". Katrangan ing basa walandi

punika dipun-rangk6pi ing basa Indonesia dening pangimpun ing

sagadug-gadttgipun, kag6m para maos ingkang dereng nate mamb6t

basa \Valandi.

pa,gimpun ngak6r-ri ,,kirang mudh6'g" dl-rat6ng basa walandi,

pilanipun anggenipu, .grangkapi katratrgan llasa Walandi ing basa

i,raon"rlu, togaa r.rgi rvont6n klinta-klintunipttn, kirang tr6p.

sadaya pan5,.6cia (critiek) ingkang muriir saening isinipun bu-

ku punika, kakiututra ,,langsung" clhat6ng pangimpun'

]latur nu\\'un.

Purrvor6jo, 3 Desemb6r 1979.

Pangimpun

S. Padmosoekotjo

Jln. Jendral Sudirman No' 91

Purwor6jo-Jat6ng.

ISI BUKU

Pangelingcling 'Ature P0n6rbit

NGALENGKA

Sunda Lan UPasunda . . .

Dasamuka .. ..Kanthi pambiyantune Marica, Dasamuka ndhustha

Dewi Sinta

Dasamuka miturut layang Uttarakanda ' ' 'Sababe Dasamuka sin6but Rawana

Dasamuka lumawan Bathara Yama

Kumbakama

Sarpakanaka

Wibisana

Prahastha

IndrajitTtijathaD6ntawilukralna .

MAGADA, AYODYA, MANTILI

Prabu Dasarata

Rama

Rama nglGboni saY6mbara

Ramaparasu kasoran lumawan Rama

Rama ditundhung saka Praja ' '-'' ' ' '

habu Dasarata seda, Barata ngupaya Rama ' ' ' ' '

Mad6ge Kadhaton Ngal6ngka Ian jalaraning ko-

songe 13

HiranYakasiPu L7

5

7

9

13Purwaka

BAB IV.59.

60.

61.

62.63.

64.65.

66.

67.68.

69.

70.7L.

72.

73.

BAB V.74.

75.76.17.

78.

79.

2L

27

37

40

43

46

50

53

56

65

68

73

14

75

77

78

82

85

8.7

89

11

80. Rama - Sinta - Laksmana nalasak wana\\'asa. Laksma-Ba rnagas irunge Sarpakanaka, Sinta kaclhtrstha Dasa-' muka ..:.. 95

81. Rama gandmng 98

82. Itama k6t6mu sugriwa, pininta - sraya mrajal,'a Ba-104

83. Hanunran dinuta Rama . 111

84. Hanunran t6kan L0ngka, k6t6mu Dervi Sinta . . . . 116

85. l{anunran diobong, njalari kobare haja L6ng-ka 126

' 86. Rama ngirid wadyabala m6nyang L6ngka'kandh6'ging wr.rkir N{ahendra 137

87. Rama nampa pasuwitane \\'ibhisana 145

88. Rama dharvuh wadyabala Wanara nambak Samo-dra .. 154

89. Dewi Sinta ingapuskrama Rawana sarana aji Ka-mayan 165

90. Ras6ksa Sukasrana t6like Dasamuka nitipriksa Ramasawadyabalane . . 173

91. Anggada dinuta Rama ngant6p tekade Dasamu-ka ...:. 777

92. Sawise sam6kta, wadyabala Rasdksa-Wanara tumulicampuh yuda . 180

93. Patine rasdksa Prajangga, Puthadaksi, hatapanaksi,Jambumali, Mitragna, Itagasa, Bajramusthi, Syani-kumbha, Wirupaksa, Asanipraba 186

94. Rama sawadyabalane k6gubdd i6mparing Naga-pasa . 191

95. Patine Drurnaksa lan Akampana . . . 203

96. PatinePatihPrahastha. ...:. 208

97. PatrneKumbal<arna ... 2L2

98. Patine para puhane Dasamuka lan putrane Kumba'

99. Patine Dasamuka 233

,1.* r*

72

BAI} IV. NGALiiNGKA.'T)

59. N{AI)i].GE I{NDIIATON NGALfiNGKA LAN

. JALAITANING KOSONGE.

Ing padhalangan sin6bu t Ngal\ngko, layang-layang abasa ja-

wa-kuna lumra.he n$ararti LAngha' buku-L'uku asli Hindu ngarani

Langha, iku araning nagara ing janran purwa' saiki diarani nagara

Srilcnglta. awujutl p,.to att-unung ing sakidule India' j6n6nge

pulo Soilan, wong-wong Eropa (Walanda) ngarani pr'rlo Ceylon' ku-

thane aran Colombo.

Kadhaton Ngal6ngka, kaclhaton mds pinatik manih nawa

rltng, ambane 30 yojana, dumunung-ing puncake aydi Trilzuta'

sat6pine Daksinasagarc (samodra Kidul' maksude samodra ing sa-

kidtrl Irrdia), ing sac6dhake wukir Parwata'

f,liturut layang tJttarakanda, mad6ge kadhaton Ngal6ngka

ing jamane Danawaraja t6lu tunggal rama-ibu' yaiku : Malyawan'

,tloti trl Sumali. Sing nggawe kadhaton Ngal6ngka Bathara Wiswa-

kantta, clewa kang ahli ing babagan bangunan, saka panyuwune

Danarvaraja tOlu iku.

Sawise kadhaton Ngal6ngka dil6nggahi dening Danawaraja

t6lu tunggal rama-ibu sarvadyabalane pirang-pirang warsa lawase'

Lrr,ju, tirong, sabab bar6ng Sang Malyawan lan Mali palastra

i;;r;u" Bathara Wisnu, Sang sumaff ora wani ad6dunung ing ka'

dhaton 6mas pinatik manik nawa r6tna iku, amarga saka bang6'ting

w6dine marang Bathara Wisnu'

SilsflahlancaritaneDanawarajat6lusasadulurkasabutingdhuwur, mangkene :

* ) Banjure Silsilah wal':r:rr l)urwa mawa carita jilid I'

1A

SILSILATi VII : MALYAWAN, MALI, SUMALIMMURUT UTTARAKANDA ABASA JAWA.KUNA

Heti, dhaup karo ras6ksi Bhayakaponakane Sang Hyang Kala

Widyutkesa" dhaup karo ras6ksiSandhyaduhita (puhane SandhYa).

Sukesa, nggarwa Dewi Dewati PutriGandharwa Gramani.

MdyawanMali.

Dewi Kaikasi (ing padhalangan : Sukesi)ditrimakake marang Bagawan

rawa.

Dagamukha \Yibhisana

Kumbhakama Surpanakha (ing padha-langan : Sarpakanaka).

Sang Malyaaan, Mali lan Sumali, sawise diwasa bang6t sura-

sakti rr,andraguna, mangka watake bangOt adigung - gum6ndhung,

mulane ?gawe k6k6s-mirise para dewa. Maiang Batharz lttdra, Da-

nawaraja t6lu sasadulur iku ora mung kapengin ngAsur pangu-

wasane, nanging uga kapengin nyirnak4ke sawadyabalane para

dewa kabeh

Amarga rumangsa ora kuwawa nanggulangi krodhane Sang

Malyawan, Mali lan Sumali sawadyabalane, para dewa padha so'

t4

wan Batham Iswara (Bathara Siwah) nyuwun pangayomaul' Pa-

mrayogane Bathara Iswara, para dewa ndikakake padhh sowan

lan nyuwun pangayoman marang Bathara Wisnu'

Bathara Harikesawa (Wisnu) karsa minangkani panyuwune

para de.va, m'riane parrj6n6ngane banjur sam6kta ing ayuda' n6dya

Irrnu*un krodhane sang Malyawan, Mali lan sumali ing madya-

ning rana.

Ora kocap ramening p6rang Bathara Janar<lana (Wisnu) Iu-

mawan Danawaraja tdlu sasadulur, wasanane Sartg Malyawan lan

N{ali kasambut madyaning rana' Bar6ng wuninga kadange loro

palastra, tanpa manggalih n6dya p6pulih, Sang Sumali,.turnuli

i"*uv"'nggdndring slpat t<uping sawadyabalane kang isih urip'

Playune Sang Sumali ora m6nyang kadhaton Ngal6ngka' nanging

t6rus m6ny ang rasatala (dhasaring bumi), ndh6lik sawadyabalane'

Ing sabanjure, Sang Sumali ora wani ad6dunung ana ing kadhaton

NJufO.,gtu maneh, kuwatir mbokmanawa k6priksan Bathara Hari

kesawa.Wiwitingw6ktuiku,kadhatonkancanapinatikmaniknawa r6tna Ngal6ngka banjur kosong' Pamburine' kadhaton iku

dil6nggahideningSanglTisrawand,ngantitum6kanedigugatde-ning Sang Dasamuka.

Dadi, Ratu Ngal6ngka kang wiwitan Sang Malyawan' Won-

dene ingkang *-u.," Sang Malyawan yaiku Prabu Suheqa' miturut

Uttarakanda Ratu kang akadhaton ana ing akasa' Bab iku kac6tha

ana ing ukara kang unine mangkene :

,,Kdmnya karik-amb6k bhat-ara mwang bhat-ari Uma' wineh

nira*awangatuhamwangwinehnir6kadatwanaring-ak-aqa,.--...Ya ta matangnyan pariphrna wiryapratipa nikang Sukeqa' lila sa-

parany6pan manglayang kadatwanya"' T6g6se kurang - luwih

-".,gk"r. : t<amiw6las6n panggalihipun Sang Bathara lan Bathari

Uma, (Uayi ras0ksa punika) pinaringan nugraha di-wasa sami sana'

liha.sahapinaringankadhatonwont6ningakasa' Milanipun

sampurna- kalangkungan saha kaagunganipun Suke qa' sag6d kanthi

t6nti6m dumugi ini pundi-pundi, sabab kadhatonipun nglayang

(ing g6gana).

Nanging miturut surasane kalawarti Padhalangan ILB'S'

lHimpunan Budaya Surakarta) Nopember 1954' Ratu Ngal6ngka

15

kang wiwitan aj0jtrluk I'rabtt IIIR.lt tl-.-lK--lS1PI-. batrjr,tr ginin-tenan ingkang putra a3ljr-rltrt Prabu Banjaranjali, prauress.aritlr'

asma I)ewi Br6mani (Br6ntanirvzrti), rval'ahe Batl-rala Branla tlta\\'abuyute Bathara (ittrtt. Iiatalta Sang Banjarartjali. Prallu llirallvaka-sipu apEputra pr-rtri loro. De*'i I(asipi lan Kistapi.

I\lanawa katrangan ing Paclhalangan I{.B.S. \opeml;er 1954iku b6n6r, Silsilahe para Itatu Ngal6ngka mangkene :

SILSILAH VIII: NGALENGKA.

BATHARA DAKSA B.{T}L{RA GURU

Dewi Diti

Hinnyakasipu

Banjenjali

Sambo

IndE

Bayu

Wisnu

Dewi Kistapi

Bma

De*'i Bre-mmi

Dewi Br6moivati

I'lalyawan

habu Jatimurti

Prabu BrmanakanXha

Prabu /-;dtahbanjaran

Prabu Bmanatama

habu Puksea

Prabu Sumali

Dewi Sukesi

R66ksi Jarini

JambJmegli

Indrajit

?risinh

Tri}rhya

Bukbis(P!atalmary

16

60. HIRANYAKASIPU.

Miturut kalawarti Padhalangan H.B.S. Nopember 1954, Pra-

bu Hiranyakasipu Ratu ing Ngal6ngka kang wiwitan, prameswarine

asma Dewi Nariti, putrane putri Pnabu Nasa ing praja Banapura'

Amarga kaga.rwa Prabu Hiranyakasipu, Dewi Nariti ap6putra 3,

yaiku : L Banjaranjali, 2 Dewi Kasipi, 3 Dewi Kistapi. Wondene

sang l-Iiranya.kasipu iku putrane Maharsi Kasyapa kang rniyos saka

Dewi Diti, utav.,a ',vayahe Bathara Daksa, utawa btryute Bathara

Brahma.

Prabu Hiranyakasipu bangGt s6ngs6m ulah tapa-brata. Amar-

ga saka bangating g6nture kasutapane, Sang Hiranyakasipu k6ra-

wuhan Bathara Brahma, ding6ndikani mangkene : ,,BuyutingsunHiranyahasipu ! Bangdi kai)naning panggalihingsun^ ndulu gdn-

turinj kasitapanira. Awit saka iku, sira ingsun partngake darbe

panyuwun marang ingsun, nugraha apa kang agawe stndnging ati-

nira".

Ature Sang Hiranyakasipu : ,,Puhulun, manawi wontin sih-

wilasa paduka dhat^ng hawula, nugraha paduha inghang kawula

suwun inggih puniha : sampun ngantos hawula sagdd palastra de-

ning sato-hewan, manungsa, yaksa, gandarwa, raqahsa, widadara,

opri* saha dewa. Sadaya puniha sami hasoranana lumawan ha-

wula."

,,Iya, iya buy,utingsun, panyuwunira iku ingsun par€ngahe"'

\Iangkono ngdndikane Bathara Brahma, banjur musna kondurm6nyang Brahmaloka

Kalawarti Padhalangan H,B.S. Oktober 1954 mratelakake,

para putrane Sang Hyang Jagadnata kang miyos saka Dewi Uma

padha tumurun ing marcapada lan padha jum6n6ng Ratu, yaiku :

1. Hyang Sambo jumdnGng Ratu ing. nagara M6dhangprawa

(M6ndhangprawa), aj djuluk Srimaharaj a M ald e wa -

2. Hyang Brama jum6n6ng Ratu ing na5ata M6dhanggili, aj6ju -

luk Srimaharaja Sundha.Hyang lndra jum6n6ng Ratu ing nagara M6dhangg.ana, aj6ju-

luk Srimah araja Sahra. :

Hyang Bayu jumdn6ng Ratu ing nagara M6dhanggora, aj6ju-

tO.

4.

t7

luk Srimaharaja Bima.5. Hyang. Wisnu jum0n6ng Ratu ing nagara lrfddhangpura, aj6'

j uluk Srimah araja S um an.

Kocap praja Mddhanggili k6tdkan parangmuka saka nagara

Ngalingha, Prabu Hiranyakasipu sawadyabalane, lan saka nagara

Kasi Frabu HiranyawrAlao sawadyabalane. Prabu Hiranyawr6kaiku kapr6nah kadange taruna Prabu Hiranyakasipu. SrimaharajaSundha minta-sraya marang Srimaharaja Maldewa, Sahra, Bimalan Suman, supaya asung pambiyantu milu nanggulangi krodhane

mungsuh kang ngrabasa I\{6dhanggili.

Campuhe p6rang prasasat agawe g6t6ring jagad. Suwe-suwe

wadyabala Mddhanggili lan para wadyabala liya-liyane kang padha

asung pambiyantu marang Srimaharaja Sundha, k6s6s0r ing yuda,

akeh kang palastra. Para wadyabala Ngal0ngka lan Kasi wola-walisurak mawurahan sarta s6sumbar maciya-ciya. Surak lan s6sum-

baring mungsuh agawe muntabing atine Sang Brihawan, Garudha

titihane Srimaharaja Suman. Sang Brihawan enggal-enggal nrambulmungsuh, akeh wadyabala Ngal6ngka lan Kasi kang rubuh kabaru-buh. Ndulu rusaking wadyabalane, Sang Hiranyakasipu lan Hira'nyawr6ka jajabang mawinga-winga, enggal-enggal mangsahyuda lu-mawan Sang Brihawan. Amarga dikrubut Ratu loro, Sang Briha-

wan rumangsa ora kuwawa, mulane k6p6ksa lumayu ngoncati

mungsuhe.

Srimaharaja Suman ora kasamaran manawa Prabu Hiranya-

kasipu lan Hiranyawr3ka wis padha anhrk nugraha saka BatharaBrahma, ora bisa palastra dening sato-kewan, manungsa, dewa,yaksa, gandharwa lan ra.s6ksa. Awit saka iku, supaya blsa ngasor'

ake yudane Sang Hiranyawr6ka lan Fiirarryakasipu, Srimaha:ajaSuman (Bathara Wisnu) tumult mancala wama NA-RAS/NGA. Du'du kewan, dudu manurrgsa, dudu dewa, dudu yaksai dudu gan'

dharwa lan dudu ras6ksa, nanging sat?.ngah heuan lan sai€ngah

manungsa, awujud manungsa anrustahc singa.. (Nara = = wong'manungsa. Singa = jinise macan mawa wulu dawa-dawa irrg guluilan buntute)..Wasanane Prabu Hiranyakasipri larr l{iranyawr6kapalastra dening Narasinga.

Sasirnane Prabu HiranV$asipu lan Hiranyawr6kh, SAhf Bon-

'!8

jaranjali putrane Prabu Hiranyakasipu p6pulih, nanging wasanane

k6pikut lan banjur nungkul. Minangka tandhaning panungkule,

Sang Banjaranjali ngaturake kadange putri loro, yaiku Dewi Kasipi

Ian Dewi Kistapi, marang Srimaharaja Sundha. Panungkule Sang

Banjaranjali ditampa b8cik dening Srimaharaja Surrdha (Bathara

Brama). Wasanane Sang Banjaranjali ditrimani putrane putri Sri-

maharaja Sundha kang ap6parab Dewi Er6mani, lan dipar'Gngake

jurn6n6ng Ratu ing Nga!)ngLea, gumanti kaprabone uskang rama.

Mangkono miturut kang kas6but ing kalawarti'Padhalangan

H.B.S. Nanging yen mitunit layang Arjunasasrabahu jilid i kaca 8pupuh Dhandhanggula, putrane putri Bathara Brama kang ap6pa-

rab Dewi Brdmani kagarwa Sang Bramanaraja, ap6putra Deu.ri

Br\maniwati. Ya Dewi Br6mani iku kang kagarwa Sang Banjaran-jali Ratu Ngal6ngka. Bab iku kacGtha ana ing p6thikan t0mbang

Dhandhanggula ing ngisor iki :

1. Kun6ng ingkang winursita malih, sajarahireng nagri Ngql6ng-

/ea, kap6ndh6t j6j6re bae, Hyang Brama putranipun, kang wanudya

nama Brdmani, krama Bramanaraja, nulya putranipun, BREMA-NIWATI namanya, pan akrama Sang Prabu Banjaraniald, yaksen-

dra ing Ngal0ngka.

2. Ap6putra Prabu Jatimurti, apGputra Sri Bramanakandha, G€'

tahbanjamn putrane, G6tahbanjaran Prabu, p6putra Bramanata-

meki, putra Prabu Puksara, nulya as6sunu, yaksendra Sumali

raja, putra s6puh wanudya Dewi Sukesi, p6putra Dasamuka.

LGluhure Sang Malyawan, Sttmali lan Mali kang kasdbut ing

Silsilah VIII adoh sungsate karo kang kapratelakake layang Utta-rakanda (Mriksanana Silsilah VII). Para putrahe Prabu Hiranya-

kasipu inq Silsilah iku, ora padha karo kang kocap ing Mahabha-

rata.

Miturut Mahabharata bab 65 Sambawaparwa (parwa cilikp6rangane Adiparwa), t6dhakturune Sang Hiranyahasipu kayakang kas6but ing ngisor iki :

19

SILSILAH IX : LELUHUR LAN TEDHAK -.TURUNE

HIRANYAKASIPU. BATHARA BRAHMA.

B

nrraf""]wmarq yahsa tinara.

can, Dmwaflg; ,su

I*smi

Widahi

Datri

Dharmr

Prajapati

Agli lsp(Wsu wolu)

Kartikeya(SAk8ndh.)

IYaskala

JaEn sambrani

knWalikilya

HIBANYAKASIPU

BAT}IARA BRAHMA

20

6T. SUNDA LAN UPASUNDA.

Asura kinawasa Sang Sundc lan Upasunda iku putrane Asura-

raja Nikumba, wayahe Prahrada, buyute Prabu Hiranyakasipu,

tadhake Bathara Brahma tumn kaping n0n0m. Asura loro iku pa-

dha watak-wantune, padha iclham-idhamane, padha gdgayuhane,

padha lageyane, padha kas6n6ngane, mulane tansah rukun, mong-

kirr6-ong. samad-sinamadan. sakabehing pakarii ditindakake b6-

bar6ngan. Dalasan mangan, ngombe, s6ndng-sdn6ng, turu iya- kudu

b6bar6ngan. Antoping tekade : mati-urip, b6gja-cilaha, mujur-kojur

disandhang b6bar6ngan, mulane saya lawas uripe saya guldt-rak6t-

sup6k6t, saya guyub-rukur, saiy6g saeka kapti, b6basan ora tau

b6nggang sanYari.

Asura sunda lan Upasunda kapengin bangat bisa ngratoni Iti-.bawana. Awit saka iku sakarone muntu tekad, nuli mangkat mrd;

tapa ana ing ardi windya. Patrape olehe mratapa ngadag karo jinjit,manganggo klikaning kayu, rambute kinlabang, awake diblonyo

ing 0ndhut, mripate tansah mand6ng manth6l6ng tanpa k6dhep'

Ora mangan, yen ora ana kleyang tiba dhewe ing tutuke; ora

ngombe, manawa ora ana bun kang tumetes ing lambene' Sajrone

mratapa mangkono iku karo ngirisi kulite awake dhewe, iris-irisane

dicamplungake ing g6ni sasaji kang tansah sumadhiya ana ing sa-

c6dhake. Manawa tangane pinuju ora kanggo ngirisi kulite dhewe,

dik6cucungake munggah (ngacung t6rus).

Sajrone- Asura Sunda lan Upasunda tarak brata inatiraga,

amarga saka banglt g6nturing kasutapane, ardi Windya sakuku-

Ua.re, wiwit saka sikile, lambunge (ereng-erenge) nganti t6tan ing-

puncake gunung iku katon kumukus kaya kobong-kobonga, ja-

iaran kaprabawan dening panasing salirane kang lagi ngg6ntur tapa.

Glnturing kasutapane Asura Sunda lan Upasunda mlsthi bae

agawe sumalanging para dewa, luwihJuwih Batha:a Indra. wama-

$,ama pambudidayane para dewa kanggo mbadharake tapane sang

sunda lan Upasunda, nanging tanpa guna, ora ana rekadayane para

dewa kang bisa ng6ndhakake tapa-bratane Asura loro iku. f6t6n-canganing tekade sang sunda lan Upa,sunda, sanajan olehe mratapa

nganti sapira bae lawase, ora pisan.pisan n&ya mudhar tapa,43'nawa durung antuk nugrahaning Jawata Agung'

27

Kocap dewaning adewa, Bathara Brahma kang tansah mamrihkamulyaning para titah, ora kasamaran marang g6nturing kasu-tapan lan g6gayuhane Sang Sunda lan Upasunda, mulane SangBathara kapardng rawuh ing pratapane Asura loro iku.

,,Buyutingsun Sunda lan (Jpasunda ! GOnturing tapa-brataniraagawe hardnaning panggalihingsun, mulane ingsun nOdya paingnugraha marang sira. Mara sajarwaa, sira sahloron nyuwun nugrahaapa ?!". Mangkono ngdndikane Bathara Brahma.

Unjuke Sunda-Upazunda : ,,Pukulun, manawi wontdn kapa-ring paduha ngrOsahahOn paring nugraha dhat\ng kawula, nugrahapaduha ingkang kawula buwun 4 warni, inggih punika : I-Kawulahdhal.ih pinar€ngna sagAd nyumAr€pi ajinipun nandukak€n sawar-ninipln sanjataning ayuda. II Kawula hdhalih hasinungana k0-kiyatan ingkang tanpa timbang ing jagad. III Kawula h€kalih pina-r€ngna sag\d mancala wami awujud punapa kemawon ingkanghawula kajingahAn. IV Kawula k7kalih sagOda Kalis ing p6jah".*1

Bathara Brahma : ,,E, buyutingsun saharone ! Panyuwunirahang angha i nganti angka III ingsun parAngake, nanging panyu-wunira kalis ing pah, ingsun ora bisa mituruti, Sira ihu lzal?bu ti-tah. Kabeh titah mdsthi hdtaman ing pati".

,,Pukulun, p€pundhenipun para titah siadaya ! Manawi panyu-wun kawulc kalis ing p6jah bot?n paduha paringah|n, mugi ka-wula pinaringana kalanghungary supados manah kawula botAndarbe raos ajrih dhat?ng iintdn kemawon. Kosok-wangsulipun,sadaya isinipun jagad puniha mugi sami giris-miis dhatdng hawulahAhafih". Mangkono banjuring ature Asura Sunda lan Upasunda.

Bathara Bratrma : ,,Iya, iya Sunda lan Upasunda ! Ingsunp arAngahe pany u wunira mangkono iku".

Sawise ng6ndika mangkono, Bathara Brahrna banjur konriurm6nyang Brahmaloka

Ing sapungkure Bathara Brahma, Asura Sunda lan Upasundaturnuli tumurun saka ardi V/indya, mulih mSnyang prajane. Amar -

ga rumangsa wis antuk nugrahaning Jawata Agung. Asura Sundalan Upasunda banjur mangun suka bojana andrawinc karo para

+) Ugi pinar6ngna bot6n pasah ing sbt-ipun para brahmana.

22

wadyabalane nganJi pirang-pirang dina suwene. Ana ing madyaning

pasamuwan papan mangun suka, Asura loro iku ngathok rambute

kang gimbal jalaran'saka lawase olehe mratapa, banjur nganggo

makutha, jamang-sumping, k6kalung, ulur-ulur" g6lang lan k6lat-

bahu. Sab6n b6ngi r6mbulan diprentah madhangi prajane kanthipurnamasidi. Para kadang-warga sarta wadyabalane tansah diuja

ing sakarOpe, mulane padha rumangsa mulya bang6t uripe. Swara

kang wola-wali kGprungu ana ing prajane Asura loro iku mang-

kene : ,,Mangana sawar6gmu, ingonana di kongsi cukup, turutana

sapanjaluke, s6n6ng-s6n6nga sing nganti katog, rabia, lakia, ngum-

bara hawa-napsu' ropyan-ropyana". Amarga ora k6ndhat tansah

suka-suka parisuka, rraktu sawarsa ingatase Asura Sunda lan

Upasunda, rumangsane lagi sadina.

Bar6ng olehe suka-suka parisuka bojana andrawina wis ka'

tog, tuwuh ancase Asun Sunda lan Upasunda kapengin mangreh

Tribawana. Kang n6dya dilurugi dhisik Kaindran. Awit saka iku,

Asura loro tunggal ramaj:bu iku banjur ng6rigake wadyabala sang-

k6p sag6gamaning ayuda. ng6n6r Suralaya n6dya ngrabasa Kain-

dran.

Kocap para derva, bar6rg miyarsa pawarta yen Asura Sunda lan

Upasunda ngirid wadyabala g6dhe kanthi ditindhihi dhewe mung-

gah m6nyang Kaindran, para dewa akeh kang ninggal kahyangane,

padha ngungsi m6nyang Brzhmaloka' amarga saka bang6ting giris-

mirise marang Asura iku sdrarone. Awit saka iku, Asura sunda-

upasunda sawadyabalane, sdhela bae wis bisa mbadhah Kaindran,

Saka Kaindran, Asura Sunda-Upasunda sawadyabalane ban'jur m6nyang dhasaring bumi. nOdya mb6dhah nagarane pata Naga,

n6lukake para titah kang addlunung ing samodra sarta sa\Mamane

bangsa Mleca.

Bar6ng Kaindran lan dhaaring bumi (Nagaloka) wis t6luk ka'

beh', Asura Sunda-Upasunda trwuh osike n6dya nyirnakake kabeh

brahmana, pandhita lan para hpa sajagad. Mulane mangkono, mi-

turut pan6mune, golongan wrrna telu iku (brahmana, pandhita

lan para tapa), sarana sdsaiine bisa ndnangi has€htene para dewa

kang bakal mbabayani ingatae para Asura. Awit saka iku, Asura

loro sasadulur iku banjur ng6:ipke wadyabala maneh, njajah do-

23

nya, saben padhepokan utawa pratapan ditdkani, brahmanane, pan-dhitane utawa wonge kang lagi mratapa dipateni. Para Maharsi pa-

dha namakake SOT marang Sang Sunda-Upasunda, nanging oratumama, amarga Asura loro iku wis antuk nugraha kalis ing sot sa-

ka p6paringe Bathara Brahma. Sawise ngr6ti yen Sang Sunda-Upa-sunda ora bisa k6taman ing SOf, para brahmana, pandhita lan paratapa, sab6n sumurup wadyabalane Asura loro iku mdsthi tumulilumayu ngg6ndring sipat kuping, amarga saka bang6ting giris-mi-rise, pOpindhane kaya ula sumurup putrane Dewi Winata. (PutraneDewi Winata, sing dikar6pake yaiku Garudha. Garudha iku kar6mbang6t mangan ula, mulane ula-ula padha bang6t ing w6dine).

Kabeh padhepokan lan pratapan diobrak-abrik, sawarnaningpiranti s6saji diosak-asik. Para brahmanar para pandhita lan paratapa padha w6di nindakake kuwajibane, mandar ngaton bae orawani, padha singidan ana ing papan-papan s6pi. Sawise sawataramangsa ora tau t6p6tfrut brahmana, pandhita utawa para tapa,Asura Sunda-Upasunda banjur mancala warna gaiah, ngamukndhungkari guwa-guwa pasingidane pan brahmana, para pandhitalan paia tapa. Kala-mangsa malih waria macan utawa singa, ngo-brak.abrik bG.bondhotan lan g6grumbulan, yen ing kono tin6mubrahmana, pandhita utawa wong tapa kang ump6tan, banjur di-

€aglag utawa dimangsa pisan.

Kocap ing sawijining dina, mbdr6ri Bathara Brahma lagi p&panggihan karo Bathara Mahadewa sapandherdt<e lUyang Agni,Hyang Bayu, Hyang Surya lsp), ora antara suwe para dewa liya-liyane, para R6si kaswargan, para ar)sara lan widadara padha ma-rak Bathara Brahma, nyuwun sirnare Asura Sunda-Upasunda kangwis sawatara lawase agawe r6tunin, Tribawana. Bathara Brahmanuli nimbali Bathara Wiswakarmo, iewa kang ahli ing babagan ba-

r1€$rnan, ding6ndikani mangkene :,,E, Wiswaharma ! Sirc yosaawkiadari kang bisa agawe hayungyne sapx boe".

Bathara Wiswakarma rnatur t6ndika, banjur madal pa^silan,

nuli wiwit makarti. Ing sakawit ngurnpula-ke aden-adening Tri-bawana, banjur pinuja awujud wrnudya, nuli diurugi sawamanes6sotya manik nawa r6tna kang barjur padfa manjing ing sajroningawake wanudya iku. Sawise manfiono, awak kang aivangun wa-nudya 6ndah iku banjur diiseni ngu)a, sat6mah banjur urip, bisa

24

ar

t.

miraga kaya salumrane widadari.

Sarehning widadari iku dumadi saka aden-adening kaendahansarta s6sotya manik nawa r6tna, mulane pinaringan pGparab deningBathara Brahma Dewi Tilottama. (Tilottama = tila + uttama =aden-aden pinunjul/luwih dening b6cik ? Pm. Tila ='vijen,l6nga).

Dewi Tilottama nyungke^mi padane Bathara Brahnra, banjurI6nggah a.rnarik6lu ana ing ngarsane Sang Bathara, rnuka pindha

konj6m ing bantala, nuli matur mangkene : ,,Pukulutt, p?pun-dhening sagung dumados ! Kadospundi wigatosipun kawula tini-tahale€n auujud wanita, saha pakaryan punapa ingkang hddahkawula ayahi ?".

Bathara Brahma : ,,8, Tilottama ! Sira mdnyanga padunung-dne Asura Sunda - Upasunda,'godhan/n Asura loro iku sarana.qu-listyaning warnanira lan manising polatanira, apadene liringingnetranira sarta kincangtng ulisira. Sira miragaa kang bisa nggiwang-ahe atine si Sunda lan Upasunda, supaya sakarone nandhang laragandrung, satdmah Asura loro ihu banjur pasulayan, amarga pa-dhadene ngayunake marang sira".

Tilottama : ,,Kawula nuwun inggih, dhat€ng sandiha'! Dha-wuh paduha badhe hawula estokahen, puhulun".

Sawise matur mangkono, Dewi Tilottama banjur ngad6g,nuli lumaku ngubdngi para'Jawata lan para R6si kaswargan. Sa-jrone Dewi Tilottama lumaku ngub6ngi para Jawata lan para Rdsi,Bathara Mahadewa lan Bathara Indra bangdt olehe mamb6ngipanggalihe, aja nganti nguningani Sang Dewi kang endahing warna-ne lan wiragane bangdt anglam-lami. Nanging, sanajan ing laireBathara Mahader+a ora mriksani marang Dewi Tilottama, salaguneing sajroning panggalihe (ing batin) Sang Bathara bang6t adr6ng ka-pid6r6ng kumudu-kudu priksa marang Sang Dewi. Awit saka iku,nalika lakune Dewi Tilottama t6kan ing sakiwane Bathara Maha-dewa, tuwuh pasuryane Sang Bathara ing sisih kiwa; mangkonouga nalika lakune Sang Dewi t6kan ing saburine lan sat6ng6ne,tuwuh pasuryane Sang Bathara ing buri lan ing t6ng6n. Wiwit ingw6ktu iku Bathara Mahadewa banjur kagungan posuryan papat.Wondene Bathara Indra kang bang6t d6r6ng-adr6nging panggalihkapengin bisa priksa c6tha suwarnane Sang Dewi lan sasolah-

25

bawane, nanging kapengine mangkono iku bang6t pinamb6ngan,bhnjur tuwuh netrane s€wu ngibaki mustakane.

' ' -'

P"tu dewa liyaJiyane lan para REsi padha k6dhep t6smak pa-

nyawange marang Dewi Tilottama. Wondene kang babar-pisan orakeguh panggalihe, ora k6giwang marang Sang Dewi, mung BatharaBrahma dhewe.

Sawise olehe ngub6ngi para Jawata lan REsi t6mu-g6lang, ban-jur mak blas ! Dewi Tilottama oncat saka pasamuwane para Jalvatalan para R6si, ngdnGr prajane Asura Sunda lan Upasunda.

Kacarita Sang Sunda - Upasunda wis paripurna olehe n6luk-ake jagad. Barang-barang jarahan saka Kaindran, saka kadhatoneNaga lan saka nagarane para Ratu ing marcapada, kang awujudpeni'peni rajapeni guru-bakal guru-dadi, kehe nganti ngundhung-undhung kaya gunung. Bar6ng kapengine ng6lun jagad wis kal6k-sanar-r, Asura Sunda-Upasunda ing sab6n dinane tansah ngg6dhek-ake kas6n6ngap, suka-suka parisuka bojana andrawina. Ngumbarhawa'napsu, nguja k6kar6pan, ndurupi p6penginan. KOr6p l6lunganlan ngolah"ngalih pasanggrahan, ng6ndi papan kang disBnEngi, di-takani,

Ing sawijining dina, Asura Sunda-Upasunda mbEn6ri lagimangun suka bojana andrawina ana ing kadhatone, rinubungpara manggung-k6tanggung lan palara-lara kang padha t6t6m-bangan lan j6jogedan binarung swaraning pradangga. Ing w6ktuiktt Dewi Tilottama wola-wali kumlebat ana ing sac6dhakingkadhatone Sang Sunda-Upasunda. M6sthi bae suwe-suwe SangDewi kawruhan dening Sang Sunda-Upasunda.

Mak klepat ! Bar6ng srrrnurup Dewi Tilottama, Suncla lanUpasunda oncat saka palungguhane, tunruli b6bar6ngan mlayoniSang Dervi. Sang Sunda ny6kdl tangane t6ng6n Sang I)ewi, deneUpasuirda ny8k6l tangane kiwa.

"Adhihu Upasunda, sumurupa ! Wanudya ihi minangkaprameswarihu. Kowe hudu ngajeni marang bojone hadangwr€dha". Mangkono kandhane Sunda.

Upasunda : ,,Lo, aja ngono, hahang ! Wanudya ihi'hanggoahu. Kowe wong tuwa hudu ngatah. Wis samtsthine wong tuwa

26

ngrabehake sadulure nom,,.

Sunda : ,,Ora ngono, dhi ! Sarehne ahu luwih tuwa, hududarbe prameswari luwih dhisih. Mulane culna tangane hiwa, ajapijtr kocdkdtt bae. Nyokll tanganing bojone kadaig wr€dha ikuhal|bu murang krama".

Arnarga padhadene ngayunake Dewi Tilottama, ore ana kangg6l6m ngalah, Asura sunda lan upasunda banj,r p6rang tandhingrok banda-wala pati. wasanane, Asura loro sasadulur iku matisampyuh.

Jl6g, jl6g, jl6g ! Ing sapatine Asura Sunda lan Upasunda, Ba_thara Brahma tumur.rn saha antariksa, didherekake para bathara-bathari lan dewadewi, padha jum6ntng ana ing ngarsane DewiTilottama.

Amarga lakune Dewi Tilottama bisa oleh gawe, BatharaBrahma bangdt kar6han ing panggalih, pangandikane : ,,8, niniTilottama / sira wis darbe l|labuhan g6dhe marang para dewa,mulane sira ingsun wdnangake adodunung ana ing hahyanganepara Adityu Kajaba iku, sira ingsun nugrahani : ora ana titahhang kuwawa nyawang suwe marang .cahyanira hang sumunarpindha pmbaning srdngenge ing wayah tOngange,,.

- Sawise ng6ndika mangkono, Bathara Brahma banjur musna.wondene para bathara-bathari lan dewadewi iya banjur kondurmOnyang Kaindran, Dewi Tilottama ndherek. (Kang sin6but; paraAditya iku para putrane Dewi Aditi, cacahe 12. Mriksanana sil-silah jilid I carita angka 18).

62. DASAMUKA.

Ratu Ngal6ngka aj6juluk : 1 Dasamuka, 2 Dasawadana, SDasanana, 4 Dasawaktra, b Dasasya, 6 Dasasirsa, ? Dasagriwa, gwingsatibahu, 9 Rawana. T6g6se : No. 1 - No. b atutuk Jpuruh..No. 6 amustaka sapuluh. No. T ajangga sapuluh. No. g abahu rongpuluh. No. 9 pamb6ngok, kang bang6t s6ru-sora/ngedab-edabi/ngg6girisi pamb€ngoke, yaiku narika n6dya ngangkat wukir Kerasaastane kej6pet gunung, ialaran puncake wukir Kelasa dit6n6take

27

sarana j6mpoling samparan kiwa dening Bathara Sangkara'

Miturut caritq padhalangan, Dasamuka lan kadange t6lu

(Kumbakama, Sarpakanaka, Wibisana) putrane Bagarvan Wisrawa

t *g *iyo, saka Dewi Suhesi, utawa wayahe Prabu Sumali' bu-

y,rte eran., Puksara- (Mriksanana Silsilah VIII)' Karo Sang \\iis-

i***.r", Dasamuka kapr6nah kadang seje ibu tunggal rama' Ibune

iang Wisrawina (Prabu Danaraja utawa Danapati Ratu Lokapala)

asma Dewi Lokati, putrane putri Prabu Lokawana Ratu Lokapala'

Dasamuka jum6n6ng Ratu Ngal6ngka gumanti kaprabone

ingkang eyang Prabu Sumali, kang minangka Warangkapraja (Pa-

tii, Ninayamantri, Perdanam6nteri) kaprdnah pamane dhewe'

yaiku Prihastha, kang minangka senapatining wadyabala yaiku

Kumbakarno, kang mi.,angka Parampara (Indonesia : penasihat)

yaiku Wibfsana.

Prameswarine Prabu Dasamuka widadari asma Dewi ?ari'

pdputra kakung siji asma Indraiit utawa lvfegananda' Karo garwa

iiy*", Prabu Dasamuka ap6putra Trisirah' Trikaya' Dewantaha'

in*oiu*ut Lan Pratalamaryam' Ana ing padhaiangan Yogyakar-

ta, Prata}amaryam lumrahe sinebut Buhbis utawa Topengwaja.

G6gamane Prabu Dasamuka m6sthi bae maneka warna' na-

.,girg-tlng f.arap kasGbut lan adhakan dipigunakake yaiku 96-

;;; kan"g aran Cc ndrasa (Jawa-kuna : Candrahasa)' awujud kl6-

ivang cifif<lc6ndhak). Ajiajine aran Pancasonc' 'pinangkane saka

Subali. Dayane aji Pancasona' yen Prabu Dasamuka ngdmasi ing

sajaban p".tt i, bisa waluyajati' Amarga darbe aji Pancasona' wa-

tak-wantune Sang Dasamuka kang dlasare pancen kaduk ala ora

k6na kongkulan liyan, saya angkara-murka' saya amb6k-siya s6'

n6ng nganiyaya, saya rr^br6ngkunung kaoalurung adigung - gu'

m6ndhr'rng. Watak-vrant' *"tgkono iku bangdt agawe ora r6naning

panggalihe Prabu lVisrawana Ratu Lokapala' kadar'ge wrGdha Sang

Dasamukasejeibutunggalrama.Awitsakaiku,ingsawijiningdina Prabu Wisrawana 'i"ut' wadya ateurr Gohmulaa' ndikakake

ngaturalie nawala marang Prabu Dasamuk-a' Surasaning nawala :

ngelingake supaya Prabu basamuka mbuwang watak ala lan tindak

kang kurang prayoga' sarta ngg6gulang pambGgan sabar-drana susi-

la anor-raga, sahrls karo pamb0gane sudarma (R6si Wisrawa)'

,,Krodha lamun cin*da, monghog samangsd ingaldrnbana"

28

(r

\)

Mangkono sipate manungsa kang ala watake, ora mulur nalare.

Prabu Dasaryruka kang watake wis k6banjur ora bisa luntur dening

pitutur, ora bisa m6ndha dening basa mardu-mardawa lan ora bisa

luluh dening pituduh, sawise maca nawala, bang€t nawung duka.

Narvala disuwek-suwek. Gohmulao, utusane Prabu Wisrawana, di-prajaya. Sapatine Gohmuka, Prabu Dasamuka miyarsa su',vara :

,,Heh Dasamuka, ldl|th€king bumi, gdlah-gdlahing iagad ! Ing t€m'be aku bahal ma!6s morang kowe, mcnuwa ing nagaramu kene

k€t)kan duta awuiud wanaraseta". (+)

Ngrurrgu t6t6mbungan mangkono iku, sal)gsaya kaya diububilirodhane Dasamuka, mulane banjur dtrawuh marang Patih m6pak

wadyabala, nddya ngrabasa Lokapala. Sawise samekta sag6gaman-

ing ayuda, wadyabala Ngal6ngka tumuli budhal m6nyang Loka-

pala, ditindhihi dening Prabu Dasamuka dhewe.

Ora kacarita ramening p6range wadyabala Lokapala lumawan

wadyabala Ngal6ngka. Wasanane, amarga karoban lawan, wadya-

bala Lokapala kasoran. Prabu Wisrawana pinulung dening Jawata,

banjur asalta dewa ajdjuluk Bathara Kuwem. Kreta Puspaha ti'tihane Prabu Wisrawana kang pinangkane saka pdparinge Bathara

Bfahma, kang bisa ngambah sawamaning panggonan miturut sakar-

sane sing nitihi, banjur kadarbe dening Dasamuka-

Sawise ngasorake 5rudane Prabu Wisrawana sawadyabalane,

Dasamuka banjur nitih kreta Puspaha ngdn6r wukir Lohapala. Sa'

praptane ing wukir Lokapala, Dasamuka k6t6mu karo Bagaftan

\Yr6haspati sarta putrane puki asma Dewi Widawati. Sang Dewi

iku panjanmane Dewi Sri. Bar6ng wuninga suwarnane Dewi llui-

dawati, sanalika Dasamuka kandhuhan brangta. Sang Dewi di-

lamar, nanging mopo, ora karsa kagarwa Dasamuka. Amarga n6-

dya rinoda-paksa, Dewi Widawati tumuli manjing ing g6ni, sat6-

mah sirna. Wiwit ing w6ktu iku, Dasamuka nandhang gandrung-

gandrung kapirangu, ton-ton6n marang Dewi Widawati, tansah

ngulati putri panjanmane Dewi Sri.

Saka ing padhepokane Bagawan Wr6haspati, Dasamuka ban-

jur mdnyang padhepokane Bagawan Maruta. Marang Sang Baga-

rvan, Dasamuka nyuwun priksa, ana ing nagara ng6ndi bakal pan'

(+) lng lakon Anoman - obong, suksmane Gohmuka manjing Anoman'

tn' 29

janmane Dewi Widawati utawa Dewi Sri. -Bagawan N{aruta mra-telakake, yen Dewi Sri bakal manjanma maneh ana ing marcapadakanthi asma :

1. Dewi Citraruafi, dadi putrane putri Prabu Citradarma Ratuing Magada.

2. Dewi Raghu (Dewi Sukosalya), dadi putrane putri prabu Ba_naputra Ratu Ayodya.

3. Dewi Sinta, dadi putrane putri prabu Janaka Ratu ing Man_tili.

4. Dewi Sumbadra, dadi putrane putri prabu Basudewa Ratuing Mandura.

Sawise antuk katrangan ana ing ng6ndi bakal panjanmaneDewi Sri, Dasamuka tumuli madal pasilan, banjur oncat saka pa-dhepokane Sang Bagawan kanthi nawung gandrung, ton-ton6nmarang putri kang sirna manjing ing g6ni (Dewi lVidawati).

Bardng wis l6t pirang-pirang warsa, ing sawijining dina Dasa-muka miyarsa warta yen Prabu Banaputra Ratu Ayodya darbeputra putri ap6parab Dewi Raghu utawa Dewi sukasalya pawartamangkono iku njalari Dasamuka kelingan marang pangandikaneBagawan Maruta. Kanthi ngirid wadyabala sabr6gada, Dasamukabudhal m6nyang praja Ayodya, n6dya nyatakake b0n6rJuputingpawarta. Bar6ng wis priksa nyata Prabu Banaputra darbe putra pu-tri kaya kang kas6but ing pawarta, Dasamuka tumuli prapta ing ka-dhaton Ayodya, nglamar Sang Dewi. Ananging panglamare ora di-tampa dening Prabu Banaputra, amarga Dewi Raghu wis windngkudeningBagawanRawatm6ja. Sanajan panampiking panglamarekanthi aw6rvaton kang maton, ewadene Dasamuka m6ksa mun-tab-krodha marang Prabu Banaputra. Ora mung Sang prabu baekang disedani dening Dasamuka, dalasan Bagawan hawatm6ja ugadiprajaya.

Bar8ng priksa ingkang rama lan kakunge tum6ka ing seda, De-wi Ragiru (Sukasalya) tumuli lumayu m6nyang padhepokan Gras-tino, nyuwun pan-gayoman marang Bagawan Dasarata.

Playune Dewi Raghu k6priksan dening Dasamuka, mulanetumuli ditututi. Nanging bar6ng Dewi Raghu meh kEtututan, du-madakan Dasamuka tiba kapidhara, amarga sinamb6r dening ka-

30

G

I

g6ndra Stmpati. (Kag6ndra = kaga (nranuk) + indra (ratu) =.ratu-ning Manuk). Sawise eling purwa-duksina, f)asamuka tumuli napakjumantara, ngoyak kag6ndra S6mpati, satGmah dadi pancakara.Wasanane kagdndra S6mpati kasoran, kabeh wulune S6mpati dib6-dholi dening Dasamuka, satdmah kagdndra iku banjur ora bisa rra-bur.

Playune Dewi Raghu bisa t6kan ing padhepokan Grastinakanthi raharja, ditampa bdcik dening Bagawan Dasarata. Sang De-wi didhawuhi nihOlik ana ing sajrone padhepokan.

LCt sakGdhep netra Dasamuka prapta irrg padhepokan Gras-tina, kdttrnu Bagawan Dasarata. Marang Sang Bagawan, Dasamukaminta supaya masrahake Dewi Raghu, n6dya diboyong m6nyangNgal6ngka. Bagawan Dasarata manjing padhepokan, mbujuk DewiRaghu karsaa kagarwa Dasamuka, nangirlg Sang Dewi puguhJu-muh ora karsa. Sajrone Sang Bagawan mbujuk Dewi Raghu murihkarsa kaboyong m6nyang Ngal6ngka, dumadakan kapiyarsa sab-daning Jawata ing akasa ; ,,E, Dosarata ! Mara piyarsahna dhawuh-timbalane Hyang Jagadnata marang sira ! Sarehne Dewi Sukasalyal|nggana ginarwa Dasamuka, pomd aja sira pdksa n1dya sira pasrah-ahe marang dhewehe. Prayogane, Dewi Raghu iku wingkunOndhewe bae. Wruhanira ! Sira karo Dewi Raghu iku bakal dadi lan-taraning panjanrnane Bathara Wisnu ing marcapada. Kanggo ngga-we ldganing atine Das,muka, sira njupuha hdmbang lzang dumu-nung ing gdlunge si Raghu, pujanAn sarana matAh mantra. Awit sa-ka kapardngingsun, kimbang kang sira puja banjur dadi wanudyakang endahing suwarnane padha karo Sukasalya (Raghu). Hlawanudya pujan iku ulungna marang Dasamuha".

Sabdaning Jawata ing akasa diestokake dening Bagawan Dasa-rata. Sang Bagawan enggal-enggal mundhut kdmbang saka uk6leDewi Sukasalya, nuli pinuja winat6k mantra. Mak j6ngg6i6g ! k6m-bang malih wErna dadi wanudya, rupane kdmbar karo Dewi Su-kasalya.

Sawise nampa Dewi Sukasalya pujan kang kinira Sukasalyasajati, Dasamuka bangGt suka amarwata suta. Minangka tandhaningpanarima marang Bagawan Dasarata, Dasamuka masrahake nagaraAyodya marmg Sang Bagawan, banjur madal pasilan.

31

Dadi, Sang Dasarata olehe darbe nagara Ayodya lan banjurbisa jum6n6ng Ratu, amarga saka pawewehe Dasamuka.

Dewi Sukasalya pujan dipondhong dening Dasamuka diung-gahake ing kr6ta Puspaka, diboyong m6nyang Ngal6ngka. Saprap-tane ing kadhaton Ngal6ngka, Sang Dewi tumuli dipondhong diga-wa manjing ing paprdman, n6dya sinanggama. Nanging lagi bae di-udhunake ing jin6m-rum, dumadakan Sang Dewi banjur ng6masi.Sedane Sang Dewi njalari kagoling panggalihe Dasamuka. K6cu-wan, ora kalOksanan olehe n6dya p6pasihan karo wanudya panjan-mane Dewi Sri. Dasamuka ngira, manawa sedane Sang Dewi ikuamarga saka panggawening dewa. Awit saka iku, tibaning pamu-ring-muringe Dasamuka banjur marang Dewa.

Sawise nguman-uman para dewa, Dasamuka tumuli mGpakwadyabala samGkta sakapurantining ayuda, n6dya ngrabasa Indra-loka.

,,Heh wadyabalaningsun habeh ! Wruhanira, deusa agawe cu-ua panggalihingsun ! Dewa njalari kagoling panggalihingsun ! Ing-sun wis kaldhsanan bisa mboyong wanudya panjanmane Dewi Sri,nanging durung nganti kal|hsanan ingsun ajak plposihan, duma-dahan wanudya ileu palastra dening panggawene dewa. Dewa ba-nget haniyaya marang ingsun. Awit saka iku, dewa nddya ingsunpidana, Kaindran n1dya ingsun gawe karang-abang. Ingsun n)dyangulati Dewi Sri. Manawa ingsun ora bisa k6$mu Dewi Sri anaing Indrabau)ana, bisqa antuk ganti widadari hang sulistyaningwarnane padha karo Sang Dewi hang wis ngOmasi".

,,Heh wadyabalaningsun kabeh ! Ora prClu ingsun tari sakasiji, somtngho sapa sing rumangsa w€di mati, utawa rumangsagiris-miris lumawcn dewa, aja milu nglurug m|nyang Suraiaya,btcik karia bde sna ing Ngal|ngha, ngenak-enaka, iurua. Ingsunn€dya ngawaki yuda lumuutan Bathar,) Indra. Manetua ingsunnganti asor ing yuda, oin n)dya konr\ur ntd-nyang praja NgatOng-ka, suka-rila l?bur-tumpur ana ing Suralaya".

Ngrungu ng6ndikane gustine Inangkono iku, para wadyabalaNgal6ngka padha surak mawurahan, kabeh padtra katon g6mbira.Mung Patih Prahastha kang kawistara nawung s'rngkawa, pangan-dikane marang para yadyabala : ,,E, wadyabala kabeh ! Wis sa-

32

a

o

mlsthine; wong ngawula hudu mal\s sihing gusti, manawa prtlt'ya nganti tumAkane lara-pati. Nanging mtnglzo dhisilt, ts. Aia pa'dha h)susu agrusa-grusu surah-surah agiyah-giyak ngajap bisanetumuli campult haro mungsuh. Sumurupa, salugune gttstimu ilztt

sam€nglto lagi ncwung sunghatua dening tyas ntangarang l?dtt'

d.huhart rimang marang p,tnjunnruning Dewi Sri. Sira habeh lzudtL

eling, aja ntilu kalulun nganti lali atinggol nalctr".'

Ngrungu ng6ndikanc Patih Prahastha maugkono iku, lrararvadyabala paclha mak c61t klak6p, m6n6ng padha sat,irlika, ka5'a

orong-orong k6pidak, batt-iur padha h-rrlgguh ng6nteni dhawuh'Bar6ng para wadyabala wis padha m6n6ng tanpa sabawa, Patih

Prahastha banjur matttr ntarang Dasamuka : ,,Dhuh anak Prabu,ingkang tuhu sura-sakti mandraguna ! Manawi kapardngipun anakPrabu anggenipun nddya ngrabasa Indraloka namung ialaran sinu-rltng panggalih gandrung dhat€ng widadari, pun paman kamipurunmamb|ngi, amargi saking sangdting pangemanipun pun paman dha-tOng anah Prabu. Pun paman sOndika dinuta, sagah minggah dha'ting Suralaya sowan Bathara Indra, nyuwun widadari ingkang di-p un-karsakak|n onak Prab u".

Dass.muka : .,Paman Prahsstha ! Kuta iarwani paman, wiga-tosipun anggen kula k€dah nindhihi piyambale wadyabala Nga-l|ngha nglurug dhat|ng Suralaya. Kajawt badhe ngulati widadariDewi Sri ingkang nate manjanma dados Dewi Widawati, hula pr?lubadhe nandha lzadibyan lan kaprawiran kula, hadospundi hanya'taning nugrahanipun Bathara Brahma dhatAng kula. Kawuninganapaman'! Nalika anggen kula mratapa wontOn lng Gohkarrp lamini-pun ndungkap 50 warsd, k*awuhan Bathara Brahma, paring nu-graha bilih para manungsa, raslksa, yahsa, gandharwa, naga, dalas-

an ngantos dumuginipun para dewa pisan, botAn wont?n ingkangkuwawa lumawan yuda hula. Milanipun paman sampun ngantosnawung sungkaua, sampun ngantos nguwatosah;n badhe k€lin-dhihing yuda kula luntawan dewa".

Patih Prahastha : ,,Adhuh anak Prabu, anah Prabu ! Manawikapar|ngipun anak Prabu badhe nyobi kadibyan lan kaprawiran,boftn pr\lu sarana lumawan dewa, jbr ing marcapada samp.un ka-thah titah ingkang saklangkung sura-sakti mandraguna. Punapaanak Prabu sampun kAbpyan, nalika nyobi kadibyan tandhing gu'

33

na-kasantikan lumawan pun subali, Luonara abolung pehing tur ba-danipun kuru-aking,.:.supranclosipun anak probu iur.,oos-sahlang_leung ny€ngka tanclhing. samangke anah prabu nodya rumawanpara dewa. Yen ta analz prabu ngdnd6rak6n crarbe sanjata dahana,punapa satimbang kariyan 4ahana ingteang mijil saking sariranipunBathara Brama manawi ngr|rasi krodha, inghang ttrublpun ngantosng|ooht bawana ? ! urubing sanjatanipun qnak prabu p6pind,hani-pun namung kadosdene up6t, bot6h ny€kapi hongge mbakar trasi.Manawi anak habu ngddir-€dirak|n kagungan sanjata ingkang yenpinusus sag)d ng€dalah|n lesus, puropi ,olAa ,yi*:eniEayu_bajrasindhung'riwut ingkang mijit saking sariranipun-Bathara Bayu rna-nawi pinuju krodha ? ! yen ta anak prabi ng\nd\rateon sig6a ti-wikrama amustaka sad.asa abahu karihdasa, ittnika sanes amput-amputipun manawi hatandhing kaliyan Bathara wisnu manawingl?r€si tiwikrama, ingkang isongtiun ngantos sewu prabata.Awit saking punika, manawi kaparAng ndhahar atur pimrayogikula, sampun ngantos anak prabi sumdngka pangaiak iialo ming_gah dhatdng Suralaya n€dya lumawan poio ae*o;.

- Midhang6t ature patih prahastha mangkono iku, rir tin6pakmukane Dasamuka. saupama ora ngeringi len patihe'itu rs*r ta-pr6nah pamane dhewe. prahastha -Artfii ;. ;;;;ig pi""pr,r,ing limpung. Amarga saka bang6ting dukane, *ungrriln" D"r"_muka marang patih prahastha nganti tinggal,f"_ritu , ,,po*o,Prahastha, minggata.saka-NgalOn[ko, pr*on ! Lan aja hAtunggung_an paman, marika tinggal ngilonana mungsuh, dadii kdtiprake Ba-thara Indra, ml?bua dadi wadyabarane dewa. Ingsun'ora kasa-maran, habeh ature paman marang ingsun, salugaie dadi tandha_yakti ven poman iku wong jiritr ingah-Insih w,tdie,ttih,-i'rirnn t o-beh gundme paman-m.ung tansah iggunggurg kadibyaning mung_suh, tanpa ngelingi haluwihaning ,oiorg. Ingsun *oigro riunduradening ature paman, amarga ingsun ,i*orlgro t,i;:;;;-;;rsorahepara.dewa. Kajaba manawa ana hliyarrg ora humambing, wa-tu itdm ora kum)l€m, lagi bisa ingsun i*oron lumawan d.ewa,,.

. Sawise ng6ndika mangkono marang patih prahastha, Dasamu_ka tumuli ndhawuhi para g6g6dhugini ras6t ra, "Jif."f^[" .U"_dhalake wadyabala. patih prahasthatirm"aku ing wuri; ,"'rr",ii nu*rne

sungkawa.

Ora kocap sajrone ana ing dalan, gancanging carita lakunewadyabala Ngal6ngka wis t6kan ing lawangirrg Sr.Ituyu, yaiku Ia_wang Selamatangk6p kang jinaga Cingkarabala lan gaahupata. Ba-

34

ct

I

r6ng ndulu barisan wadyabala ras6ksa kang kehe kagila-gila, Cing-

karabala lan Balahupata bangOt giris'mirise, mulane enggal-enggal

nutup lawang Selamatangk6p, tumuli lumayu ngaturi wuninga

marang Bathara Indra. Sawise midhang6t palapurane Cingkarabala

Ian Balahupata, Bathara Indra banjur dhawuh m6pak wadyabalaDorandara pacak-baris ana ing R6patk6panasan, sam6kta saka-

pr-rrantining ayuda. (+)

Barisan wadyabala ras€ksa sa}'.a Ngal6ngka, sawise mbukaklawang Selamatirngk6p kanthi roda paripaksa, t6rus manjing ing.

Suralaya, lan ora antara suwe t6kan ing R6patk6panasan. Cam-

puhe wadyabala Dorandara lumawan wadyabala ras6ksa ana ing

R6patk6panasan luwih dening rame, nanging suwe-suwe wadya-

bala Dorandara k6s6s6r p6range, mulane banjur ngunduri mung-

suhe.

Bartng priksa wadyabala Dorandara ngunduri mungsuhe,

Bathara Indra tumuli mangsah yuda. Dasamuka, bar6'ng wuninga

ratuning dewa nyalirani p6rang, uga banjur enggal-enggal manjing

ing rananggana. Nganti suwe Dasamuka alancaran warastra luma-

wan Bathara Indra. Nganti wola-wali Dasamuka palastra, tigas

pancing janggane k6taman j6mparinge Bathara Indra. Nanging sa-

b6n palastra, Raksasendra Ngalangka iku masthi tumuli waluyajati(urip maneh), amarga saka dayaning aji Pancasona-

Kumbakarna kang tansah maspadakake marang kang lagi tan-

dhing ayuda, bang6t nguwatirake marang kadange wrddha kang

wola-wali kEtaman wara.stra. Kang dikuwatirake, manawa Dasa-

muka nganti k6ntekan t6naga, ora wurung m6sthi bakal asor ing

yuda. Mulane Kumbakarna tansah ngulatake ulahe Bathara Indra.

Nalika n6dya ngl6pasake warastra maneh tumuju marang Dasa-

muka, Bathara Indra sinawat gada dening Kumbakarna, k6na ja-

jane, sanalika ambruk kaPidhara.

Irlak jl6g ! Tanpa kawruhan sangkane, Bathara Narada rawuh

ing R6patk6panasan, jum6n6ng ana ing ngarsane Dasamuka, ban-

(+) Dorandara araning wadyabala dewa

35

.yur ng6ndika :..,1'utLutiirl'srin ngger, Daserrtul:o ltang prant,oto pt-nun.iul ing 7i'ibqu:gtru ! L(t.cttct n.gger, lereno. q.ia sira t€rtts-t€nrsal:aanggottira goue- r<?l.ttttinl.i Irtclrqbou'ane. ll'ruhanirct nggcr. [)osa-ntuka, apaclene siro lit,olutgt'at Kumbaltctrt?a ! I)eu_'i ll'idawati. it,rrDeu,i Sri, ora ona rrrg Srnn/o'a. sontdngl:o i.*i/r ano ing ntarcopoclu.manjarutto dadi I)erai citra'rvati, lttttri .llogacla putrone prabtt ci-trodarrna. Sailti, Satry ,Dcrlj rlrs ginantq rlening prabtr ;lrittttorci-jaya Ratu ing .llohespati. llirwngha l0lirune Deu,i W'icl.eu,ati, saltokapar€nge Sang llt'ong Jagaclnota, sir-a pinaringan triman wicla-dari kang lutt,ih clening a ,Lt mOrak-ati, aslsilih Deu'i Tari. AriniraKumbalearna uga pinaringan jodho Widadari apdparab Dewi K.is-wani, I4zibrsana ditrimani Derui Tfiwati',.

,,Putuningsun ngger l)asamuka, Kumbaharna lan V,ibisana.wruhanira ! Deui Tari, Kixuani lan Triwati ihu t|tunggule parawidadari, mulane tampanana kanthi s1n)nging ati. II'js ngger,ttt-muli padha muliha m&tyang Ngal|ngka, ajo hdsuwen ana ing Inclra-bawana".

Sawise ng6ndika mangkono, Bathara Narada banjur musna.Wondene Dasamuka banjur ngabani ,,rnundur" marang wadya-balane, tumurun m6nyang marcapada. Amiuga antuk triman wi-dadari ayu 'linuwih, tumurune Dasamuka, Ktrmbakarna lan \\'tlti-sana saka Indrabawana kanthi suka-r6naning panegalih.

lViwit nggarwa widadari Dewi Tari, Dasamuka sajak j6nak anaing dhatulaya. Awan-b6ngi prasasat ora tau pisalr karo Sang Deu,i,b6basan ora tau b6nggang sauyari, nutug olehe karon-sih apulangr6smi.

Nanging, lah wong Dasamuka, sanajan rvis m6ngku rvidaclarikang bang6t sulistya ing warna, mdksa Curr.ir.tg narima. pancen, ti-tah kang awatak ala angkara-murka, sanrangsa kat6kan kang sin6-dya, kat6kaning s6dyane iku mandar banjur saya nggddhekakeangkara-murkane, saya muwuhi adigung-gum6ndhurrge. Drlrunqnganti gantalan taun saka antuke triman wicladari r)ervi rari, Da-samuka wis tuwuh maneh elinge marang Dev,,i I.vidawati kang sirnamanjing ing gdni, wis kurnat gandrungc marang putri panjanrnaneDewi Sri.

G

36

I

63.. KANTHI PAN{BTYANTUNE IITARICA, DASAI\,TUKA

NDHUSTHA DEWI SINTA.

Ing sawijining dina, Dasamuka miyarsa saka palal"rurane Sar-pakanaka, kang mratelakake yen Rama lan garwane asrna Sinta,sarta liadange tanina asma Laksmana, padha adlr0<lhepok ana ingalas Dhandhaka. Nalika miChang6t asma ,,Sinta", gagasane Dasa-

muka kaya dielingake marang ng6ndikane Bagawan N{aruta.

,.Sintu panjanmane Dewi Sri /" Nlangkono pangudasmarane

Dasamuka. ,,We hla, lzapasang yoga ! Ya saiki iki halahoningsunbskal mondhong putri panjanmane Dewi Sri".

Sawise ngudasmara mangkono, I)asamuka banjur mijil saka

dhatulaya, tumuli napak jumantara, abure mangalor. Sawise ngli-wati samo-dra, Dasamuka niyup ing madyaning alas, n6dya ngu-paya ditya l\Iarica. Bar6ng wis k6t6mu Marica, Dasamuka pratelayen n6dya m6nyang alas Dhandhaka ndhustha Dewi Sinta, Maricadidhawuhi mbiyantu.

Ditya Marica bang6t mamb6ngi marang sddyane Dasamuka,mangkene ature : ,,Adhuh gusti, gusti ! Sampun ngantos padukangalap garwanipun Song Raghuttama. Kawuningana, gusti ! SangRaghuttama ingkang ugi ap€parab Raghawa, Raghuputra, RamqRamawijaya, Ramacandra, Rantadewa, Ramabhadra, Dasarati,Dasarataputra, Dasaratatmaja, punilza sampun kasusra ing Triba-wana satriya sura-sakti mandraguna. Kadibyan, kanuragan lankaprawiranipun Sang Raghuputra tanpa timbang ing jagad. InggihSang Raghuttama ingkang sagdd ngasorak€n Sang Parasurarna,Maharsi ingkang sompun leondhang haonang-onang sag€d mbras-tha satriya sajagad ngantos tump€s-tapis. Song Tathaka ingkangasalira ag|hg inggil gothot-santosa, ugi tiwas dening Sang Ragha-wa. Kawula piyambah sampun ngalami sangsaro kabuncangj|mparing angin inghang tin|pasah|n dening Sang Rantabhadra.Pmnyata Sang Ramabhadra pantis sintbut dhanurdhara ingkangsaklanghung uasls-fifrs panjdmparingipun. (Dhanurdhara : satriyaohti njdmparing). DityaKaru lan Dusana sarta Trisirah,sami p)jahlinepasan panah dening Sang Rama. Nalika Prabu Janaka ,RofuMantili ng€d|gakAn sayimbara, namung Sang Raghawa ingkang

37

sagAd mAnthang langhap pltsaka ngantos putung dados kalih, sa-

t€mah p\njinAnganipun sagAd:mboyong Dewi Sinfa. O, gusti'pranyata Sang Raghuttama puniha satriya tanpa tandhing ing sa'

ind\nging bawana. Awit saking punika gusti, mumpung dereng

kAhjdng, sampun ngantos paduka hapengin ngalap garuanipun

Sang Ramabhadra, mindhak dados dhadhahaning l?bur-tumpuri-pun praja Ngal\ngka".

Sajrone midhang6take ature Marica, Dasamuka tansah g€t6m-

g6t6m, k&ot-k6rot waja lan ng6p6l-ng6p6l asta, netrane manth&l6ng mand6ng marang Marica.

,,Heh Marica bangsat-kAparat kumprung-kumpra nistha-can-dhala, minggata /" Mangkono panggr6take Dasamuka kanthi sr,Yara

s8r6ng-sora. ,,Kabeh pangaldmbananira marang si Rama, babar-pi-san ora mopan. Raghuttama bisa ngasorake Porasurama, ingsunora gun'tun, hla wong Parasurama wis kaduk fuwa, mangka Raghq'wa lagi ndanOng tumaruna. Tathaka iku kahanane bang|t ringhihingah-ingih tanpa daya, tur tanpa rowang pisan, m1sthi bae si Ra-ma bisa ngasorake yudane. Dene sira, anggonira nganti Lzabuncangj)mparinge si Ranta, amarga saka giris'mirisim kumttdu'kudu eng'gal lumayu ngucira ing yuda. Langkap pusalea Mantili kang kinaryasayimbara, amarga saka bang|ting kunane, wis Ampuh gapuk di-pangan ing bubuk, mulane si Raghawa bisa huwawa mAnthang kan'thi gampang. Si Kara - Dusana lan Trisirah olehe nganti tum?ha ingpati, amarga ora g\l6m lumawan kanthi ng|tog hadibyan. Saupamaras)ksa talu ihu gdl6m lumawan si Raghawa kanthi ng|tog t)naga,S i n f a mdsthi wis dadi randha".

,,Heh Marica ! Anggonira nggunggung knluwihane si Raghawa

nganii sundhul akasa, lan babar-pisan tanpa ngelingi hadib)'aning-

sin. iku dudi tandha-yDntt manawa sira n€dya mbalela ing gusti,

n\dya malih tingal mbiyantu marang satru, labuh marang mung-

suh. Heh Nlarica, cti prayitna !! DulunAn, apa hang katott ana ingastaningsun ? ! SiCa mati dening ingsun sira !!-

Bar6ng ndulu gustine ngunrrs candrasa katon kumilat an-a ingasta, Marici enggal-enggal ngrungk6bi padane karo matur-ngr0rGpanyuwun urip.

Cr

38

o

Ana ing t6mbang g6dhe Salyarini (?/ dukane Dasamuka lan

panyuwune pangapura Marica dipratelakake mangkene :

ROp amalik tingal, kas|ktene wong hopuii gunaningsun ta;,

leowicam.Pratandhamu c AmAr, mclih gttsti emrih pangaubananlng

ntungsuh marlngsun.Wusnya ngut'nen-un"wn, gya rnrik candrasa liarica clulun?n

patinireleu.Illarica g)ta ngrangkul, paCa angrdripc mutur nyuwur. urip

ngtungh6bi suku.

,,Dhuh gusti, pipundhen kawula ! Sampun ngantos hlintutampi, gusti, hawula boftn nddya duraha dhating paduha. Ka-wuningana, kawula abdi paduka inglzang saklangkung s|tya. Ang-gen kawula kamipurun matur cumanthaka kala wau punika,amargi ngengAti wajibing abdi k\dah ngaturi pamrayogi dhat6'nggusti, supados gusti tansah ngalanti rahayu-basulei. Manawi gustibot€n noyogyani, sampun tAmtu hawula wajib ndhe-reh ing sa-learsa paduka. Sadaya ingkang paduka galih prayogi, hawula s)n-dilza nglampahi".

,,Gttsti, supados karsa padulza ndhustha Dewi Sinta sagddlzal6hsanan tanpa sambekala, kawula badhe mancala warni l<rd,artg

k6ncana, glibad-glibdd wont€n ing sac€lahipun Sang Dewi. ManawiDewi Sinta sumOr€p kawula ingkang sampun awuiud kidang kin-cana, t1mtu lajdng mothah dhating Raghawa, nyutlun dipun-c6-p)ngah|n hidang k\ncana. Raghawa timtunipun lajdng tumandangngoyak-oyak kawula, ngangkah sagddipun nyiping, hanthi dipun-biyantu Laksmana. Dados, Dewi Sinta laj€ng kontun anggana.Sal|b|tipun Raghawa-Laksmana ngoyak-oyah kawula, punapaingkang badhe paduka tindakakAn tumanduk dhat€ng Sang Dewi,k aw ula suman ggak ak|n".

N,Iidhang6t ature l\{arica mangkono iku, larut-mirut dukaneDasamuka, sanalika pasuryane katon birigar, pangandikane : ,,Iyaifarica, iya ! Ingsun bangdt nayogyani marang iguh-pratikdliramanghono iku".

Sawise ng6ndika mangkono, Dasamuka tumuli mbanjuraketindake m6nyang alas Dhandhaka, didherekake dening ditya Ma-

39

rica. Sapraptane ing alas Dhandhaka. Ilarica banjur martcala u'ar-lta kidang k6.ncana, klintar-klint6r ana ing sac6dhakine paclhepok-

ane Sang Raghuputra; clene Dasamuka singidan ana ir.lg g6grtrm-

bulan, ora adoh saka lrarlhepokan. (\lriksanana carita anqka E0).

64. DASAIIUKA i\IITURUT LAYANG L-'IT-\I],\KA\D,\.

Amarga kapengin kagungan rvayah liarrg kaluu'ihane sajajarkaro Sang Wisrawana, Sang Strmali nrimakake putrane putri kangapdparab Kaikasi mzuang Bagan'arr ll'israu'a. Sat-ise clhar.rir karoSang muniwara sawatara lau,ase,, Dervi Karkasi ap6pr.rtra ras6ksakang wujude bang6t m0rOdeni. Pakulitar-re bilu, netratre abang,siyunge landh6p, amustaka 10, abahu 20, sinung asma kang sa-

laras kalo kahanane yaiku Dasarnuka, uga sir-r6br.rt Dasasirsa, Da-sanana, Dasawadana, Dasasya, f)asag,riwa.

Miyose Dasamuka saka guwagarba, ing jagad ana ngalamatala warna-warna. kayata : udan g6tih, cahyane Sang Hyang Adityakaton sur6m-kuc6m, ing akasa akeh ndaru pating clorot tiba ingbantala, pirang-pirang bhuta - pisaca ngaton paclha mb6ksa. (Bhu-ta lan pisaca = jinise rasdksa putrane Maharsi Kasyapa kang miyossaka Dewi Mr6gi).

Ltt sawatara lawase, Dewi Kaikasi p6putra priya maneh, wu-jude luwih ngg6girisi, g6dhedhuwure ora ana kang madhani, u,u-juding kupinge kaya humbho (ktiwali, k6ndhi, k6ndhil), mulanesinung aran Kumbhakarna. Ora antara lawas Sang Deu,i ap6putraras6ksi karrg rupane m6m6deni, sinung aran Surponckha. (Surpa =

sudrrk, l6landh6p, taji. Nakha = kuku). Sarvise ap6putra t6lu, l6tsawatara lawase, Sang Kaikasi apAputra prriya bagr"rs ing rupa apan)-bdgan blahmana, s6ngs6nr mararrg dharma lan laku utama, sinur-rg

asnra Wibhisana.

Para putrane Dewi I(alkasi iku t','atak-',,r'antune siji-sijinemangkene : Dasamuka bang6t angkara-murka, ora k6na kongkulanliyan. Kumbhakarna g6l6m rr)3rrgS3 manulrgsa, kala-kala ny,6k6lpandhita, dimangsa. Mung Wibhisana kang adoh ing panggarve du-du, s6n6ng laku utama, sBngsdm ulah sastra, gumr6gut nggilut ka-wruh, m6mp6ng ngudi w6warah suci.

40

e.

c

Dasamuka sakadange padha wlagang_wlagang enggal g6dhe.Sang llzrsrawana, kadange Dasamuka seje ibu trngguirr*a, pra_tignya, ora n6dya ngaku saclulur mara,g Dasamuka sakadange,manawa padha ngdmohi tapa_brata. Awit saka il<u, Dasantuka,Kumbhakarna lan \\'ibhisana pracrha mrata,a a,a ir-rg clortqrno(()o'hlearna). sajrone mratapa, urilre i(urr.rbhaka,ra,.,-,*,rg saranaba.yu, n6cdp sariui.g [run, lawas<. sapuluh ewrr tarr'. \\.il>hisanatansair manungku puja rr,at6k japa-mar,tra. \\'ondene l)asamulianiroham, tanpa rnGmangan, lawase sapuluh ewu warsa. Sab6n se-wu warsa, mustakane dipolhol siji, lin6bokake ing g6ni s6saji.Bar6ng wis sapuluh ewu warsa, n"iiku n6dya -ornit lrrrrrturr"kang kasapuluh, dumadakan k6rawuhan Bathara Brahma didhe-rekake para dewa.

,,Buyutingsun, pahlawan Dasagriwa ! Bang€t suha-r*naning_sun ndulu gonturing tapa-bratanira. sira tngsui p.raiirii darbepanyuwun marang ingsun, bakal ingsun ldksanani. Lerena ang_gonira nyiksa marang sariranira". Mangkono ng6ndikane BatharaBrahma.

^ Dasamuka : ,,puhulun, manawi wontAn hapar\ng paduka16dla paring nugrahg dhat€ng kawula, nugraha paduka ingkanghawula suwun mahaton : sampun ngantos iawura-dumugi parastradening naga, garudha, ditya, d,anawa, rasihsa, ganilhorio,' dpsara,widadara punapadene dewa. Sadaya mahluk g6ing, langkuig_lang_hung para manungsa, henginga kawula kuwaosi hanthi-gampit, p"a_p indhanipun kados rumput garing,,.

Bathara Brahma : ,,O, mangkono idham-idhamanira ! Ajas-umilang atinira, kabeh kang siia karsakake ingsun paringake.Lan isih ingsun wuwuhi nugrahaningsun marang sira, yaiku kabehmustakanira kang uris sira pothol lan sira tibahake ing Qeni sdsaji,padha bali sira darbeni maneh kadi wingi_nguni, sarta sira ingsunnugrahani brsa mancala warna mituruT ing salear|pira. Hrq bu-yutingsun Sang Wibhisana, sira uga ingsun parAngake darbe pa_nyuwun marang ingsun".

. -\tr'ibhisana : ,,puhulun, mana.wi wontin sih-wilasa paduha

dhaftng kawula, wont)na kapardng paduka karsa paring iugrahadhat|ng hawula, supados hawura tansah kasinungan iatah rila-

47

l6gawa, manah kawula sagdcla osipat j|ntbor lir santodra' mornot'

nrOngtru lir pratala, si-ngs|m dhatAng pandant|t ntulya"'

Bathara Brahma : ',lya, iya \t''ibhisana' i-va' Panyuruunira

mongltono il?Lt ingsun par|ngake. Kajaba sakq iltu' sira ingsun

nttgrahani bttdi sontosa sAngsAm uhh hasucian, aparnbZgan kaya

d e w at a, o ra k asi n u ng an u' o ta lz - tu a n t u raslh sa "'

sau'ise paring nugraha marang Dasamuka lan \\'ibhisana,

Batlrara Htamaha (Brahma) banjur n6dya paring nugraha marang

Kumbhakama. Nanging durung nganti Bathara Brahma ng6ndika'

clumadakap k6saru ature para dewa mangkene : ,,Puhulun, panlu-

ruunipun para dewa, mugi paduka sompun ngantos paring nugraha

dhat\ng ptm Kumbhakarna- Paduka tAmtu bot|n kAkilapan bilih

pun Kuntbhaharna punilta adqntOl r€tuning jagat-traya' Piyantbak'

ipun botln namung nidha tOtOclhan lintrah' nanging ugi kar|m

mangsa manttngsa, braltmana, rlsi, wicladara, widadari' dalasan

para dewa pisan. Para widaclari inghang sami alilangtn ing taman

Nandana, satnpun wontAn pitu ingkang dipun-mangsa Kwnbha'

karna. ll,adyabalanipun Bathara Indra ingkang dipun-untal dening

Kumbhattarna wontbn sadasa. Kathahipun manungsa' pandhita

saha para tapa inghang dipun-mangsa Kumbhaharna sompun bo-

ftn kenging dipun-etang- llilanipun mungguh sangAt manawi

paduka kapar)ng ndhawahi SOT dhat^ng pun Kumbhakarna,

sttpados jagad punika tata-tAnffim' kalis saking pangganggu-da'

m)lipun Kumbhakarna".

Sarampunging ature para dewa, mak jldg ! Tanpa kawruhan

sangkane, Bathari Sarasruati ujug-ujug marak ing ngarsane Bathara

Brahma, banjur matur mangkene : ,,Pukulun, hawula pun Saraiwa-

ti, marah ing ngarsa paduha. Illar,qt i wontDn harsa paduka bcdhe

dhawutt dhatAng kawula, liswula s1ndiha ngestohak|n"'

Batlrara Brahma : ,'soraswati, sira maniinga ing tutuhe Kum-

ithakarna, dumununga ane ing pucuking ilate, supayb' ature rasOksa

ihu marang ingsuh ora padha karo'kang dikarCpake- Iqcnawa bisa

haya inang,koito, pcra dewa mAsthi bahal padha ngalami suka-

rena

sawise Bathari saraswati manjing ing tutuke Kumbhakarna

Ian dumunung ana ing pucuking ilate, Bathara Brahma banjur

42

;

o

ng6ndika : ,,Buyutingsun Kumbhahurna ! G\nturing kasutapaniraagowe r)naning panggalihingsun, mulane sira ingsun paftngahenyuwun nugraha ing sakarsanira".

Kunrbhakarna : ,,Pukulun, nugraha padulm inglnng leawulasuu)un ,,CIRAKALASUPIA", sag)da l,au,ula kapati ncnclra ngan-tos sewu warsa tanpa nglilir". Cira = dawa, tumrap u,6ktu : lawas.Kala = lr'6ktu. Supta utawa nidra : turu. Cirakalasupta = Ciraka-lanidra = tunl ing w6kt,r lawas).

Panyuwune Kumbhakarna mangkono iku dipar6ngake de-ning Rathara Brahnra, mulane para dewa padha suka amarwata-suta. Bathari Saraswati tumuli miyos saka tutuke Kumbhakarna,banjur b6bar6ngan karo para dewa ndherekake Bathara Brahma.

Ing sapungkure para dewa, Kumbhakama kari anggana ngga-gas kliruning panyuwune nugraha. Wasanane, kanthi panggalihmangu-mangu Kumbhakarna banjur ng6cakake nugraha kang m6n-tas ditampa, yaiku nindakake Cirakalasupta utawa Ciral<alanidra(Turu ing w6ktu lawas).

65. SABABE DASAMUKA SINEBUT RAWANA.

Ing ngar6p wis dipratelakake yen kadhaton Langka (LGngka,\gal6ngka) iku yasane Bathara lViswakar:na saka panyuwuneSang Malyawan, I\lali lan Sumali. Bar6ng Sang N{alyau,an lan Malipalastra lumau'an yudane Bathara Narayana, Sumali ora waniad6dunung ana ing kadhaton Langka, w6di k6priksan BatharaHarikesawa (Wisnu), dipilaur ndh6lik ana ing dhasaring bumi. Dadikadhaton Langka banjur kosong. Saka pamrayogane Bagawan \yi-sralva, Sang Wisrawana, n gl6n ggahi kadh aton Langka. Nan gin g p am -

burine kadhaton Langka digugat dening Dasamuka. Sang \\,isra-n-ana oncat saka kadhaton Langka pindhah m6nyang tvukir Kelasa,5'asa kadhaton endah ana ing sapinggire narmada suci ltandakini.

Ing sapungkure Sang \\iisrawana, kadhaton Langka banjur di.broki Dasamuka sakadange. Ya ing wektu iku wiwite Dasamukajum6n6ng Ratu.

43

Sawise jum0n6ng Ratu, Dasamttka munggah m6nl'ang Sara'

rvanacala. (Sarawana + acala = gtlt'ltlng Sararvana). Ana ing gttttftng

iku Dasamuka rvutringa kreta, yaiku kreta kang diarani hlsna-ka,

titihane Sang \\'israwana kang duntng katut kabo-"-ong mGnyang

wukir Kelasa. Kajaba kreta Puspaka, ing rvukir Saraq'antt akeh

bang6t peni-peni rajapeni kagungane Sang \\-israwalla. Kabeit iku.kreta Puspaka lan sa\r'arnane peni-peni rajapetri, didltaku clenitrg

Dasamuka.

Saka Sarawanacala (gunung Sarawana) Dasamuka m6nyangwukir Kelasa. Lagi bae n6dya ngr-rnggahi wukir iku, dumadakanDasamuka kdt6mu dewa asma Nandiswara' rupane kaya rvattara.

Kanthi swara sora, dewa arai wanara iku m6nggak Dasamuka :

,,Heh Dasasirsa, mandhiga ! Aja kot|rusake anggonira nOcll'a

ngunggahi wultir Kelasa. ll'ruhanira, sam€ngho Bathara Sangkara(Sang Hyang Siwah) lagi blang|n ana ing puncahe wukir iltu, ora

kars dicddhaki dening sapa bae".

Dasamuka mudhun saka kreta Puspaka, banjtrr t6tannya kalr-

thi sdr6ng sora : ,,sangkara ihu sapa ?".

T6tannya mangkono iku, Dasamuka karo maspadakake pa-

suryane Sang Nandiswara. Amarga pasuryane de'*'a iku kaya rva-

nara, Dasamuka ngg6guyu kang ng6mu surasa ngina. Jalaran di-g6guyu, Sang Nandiswara b6ndu, sat6mah ng6ndikakake SO?mangkene : ,,Heh Dasagriwa, wruhanira ! Amarga sira nggAguyuaku, nagaranira srta kadang-kadeyanira ing t)mbe bakal sirna de-

ning titah kang. rupane haya aku. Manawa sira saiki dakpraiaya,aku mAsthi bakal bin)n.don dening Jawata, amarga p)pAsthenmuora kudu mati ciening aku". .

Dasamuka babar-pisan ora mraduli mararrg SOI kang ding6n-dikakake dening Sar-rg Nandiswara, Ian ora maelu marang BatharaSangkara kang lagi l6lang6n ana ing puncaking ardi Kelasa. Ancaseardi iku n6dya diangkat lan tiiumbulake. Sarana njoiohalie astanekaro pisan, Dasamuka banjur bisa nyangga wukir Kelasa, sht6mahwukir iku banjur <.rbah rnoyag-mayig, agawe kageting panggaliheBathara Sangkara. Saka puncaking wukir, Sang Bathara mriksanimangisor. Bar6ng wuninga wukir Kelasa disangga dening Dasa-

muka, Bathara Sangkara tumuli miclihake j6mpoling samparane

44

e

o

kirva ing puncake arga, satFmah arga mari obah. Astane Dasamukaloro pisan liGjdpet \1,ukir Kelasa, ora kOna dilolos, mandar obah baeora bisa. Jalaran bangdt k6laran. Dasamuka mb6ngoh sora, swaranengumandhang ing antariksa, agawe girise Tribawana. Suwe-suwet.rwuh wdlase Sang I3atirara, mulanc pamidilre banjur dik6ndhoni,njalari Dasamuka bisa irglolos astane. Nalika samalla SangBatharabar,jur ngendika :

ruffi-)a",0,

WM|LY-f ,

45

Tdg6se kurang-luwih mangkene :

,]-, putuningsun Dasagriruh i Ingsun bangil kar|nan marang

hasudiran lan lzaagunganira. Gumun-ngltngun ingsttn dening panj6-ritira hang ltapiyarSa ing Tribauana. Saj|g-ittmlig duntng tau ana

manungsa kang bisa nyuLL'aro sora koyo, siro. ,,RAWA" arane suarct

sora nggbgirisi pamb\ngokira iku. (Suwaranira) ileu njalari kaget

lan giris-mirise Tribqwana. Atuit saka iku, sira baleal sin6but ,,RA-WANA" dening jagat. Lungaa m€nyang ng|ndi ing salzarwniro,

amarga sira wus antuh hamurahaningsun"-

Dadi, sing njalari Dasamuka sin6but ,,Rawana", amarga pam-

b6ngoke bang6t sora, nalika astane loro pisan k6j6pit rvukir Kelasa

dening pamidihe Bathara Sangkara. Dudu ,,Rah*^ana" p6parabe

Dasamuka, nanging ,,Rawana", tanpa aksara,,h'r. trIulane ora b€'n|r yen Ratu Ngaldngka dicaritakake mangkene : ,)lilanipun aj6-juluk ,,Rahwana", RAH at6g6s getih, wana alas. Pranyata PrabuDasamuka kadadosan saking ,,g6tih alas".

Carita mangkono iku mung awGwaton kerata basa, pango-

thak-athik mathuk, ora adh6dhasar ilmiah.

66. DASAMUKA LUN,{AWAN BATHARA YAI'IA.

Ana ing Silsilah wayang purwa mawa carita jilid I angka 49wis dicaritakake,-Dasamuka manjing dadi mitra sinarawedine SangSubali (Bali). Awit saka iku, Dasamuka k€r6p tCtinjo Sang Bali ingKishindhapu;"i, tarkadhang ana ing Kiskindha nganti pirang-pirangdina.

Ing sav,rijining dina, sawise nganti sasasi ana ing Kiskindha,Dasamuka diaturi kondur der,ing para rrantrine. Sawise konrluring kadhatcn Langka (LOngka, Ngal6ngka), Dasamuka diojok-ojokidening para g6g6dhuging ras6ksa, diaturi nglunrgi Bathara Yama.

Pangojok-ojok mangkono iku ditampa kanthi g6mbira, amargadhasaring pamb6gane Dasamuka pancen s6n6ng pasulayan lan pa-prangan. Awit saka iku, Rawana banjur niLih wintana Puspahamahawan g6gana, didherekake pzua wadyabala. Dumadakan anaing g6gana Rawana k6p6thuk karo BatharaNarada.

46

,,Putraningsun Sang RasOksaraja, mandh€ga dhisik pahlautan

Wisrawaputra ! Bangdt sukardnaningsun nguningani haprau,iranlan kas€lztenira. Wruhanira, kulup ! Salugune sudannanira Sang

ilfuniwara Wisrawa iku isih ana g)gayutane sadultt liaro ingsun.Sudannanira nunggal asai-usul ltaro ingsun. Arrtii sahu ils,u k.ulup,ltanthi rasa kdduga ingsun n)dya minggoh tindak-tandultira lrungkurang prayoga. O, hulup, lerena kulup, anggonira g;'owe sangsa-

raning jagatl. Il'[ar€nanq tindaltira hang njalari rittLning bawona.Wruhanira ltulult, jagad iki salrtgune wis ngalami ponondhang war-na-warno. (Jagad, izajaba atAgAs donya, ugo ng|mu suro.so wong-wong, rakyat, bAbrayan agung utauta masyaraleat). Jagad ngalamipanandhang ng€lih, ngdlak, tuwa lan wasanane sirna, rinusak de-ning dewaning antaha, iya Batharo Yama. (Dewaring antaka :Indonesia : dewa L[aut). Mulane kulup, sira aja sgatue saya abotingpanandhange jagad. Apa sira ora darbe rasa wdlas miyarsa tangislan pisambate jagad kang ngalami panandhang ntaneha warna ? !"N{angkono ng6ndikane Bathara Narada.

Rawana : ,,Pukulun, kawuningana ! Kawulq botOn bqdhe ma-tih-malih ngrubeda lan nangsaya jagad. Namung santodra saha pa-talz ingkang badhe kawuia lurugi. Dewaning antaka, inggih ButharaYama, punika inghang salugunipun mahanani sangsaraning jagad.

Illilanipun inggih Bathara Yama inghang ing wdhdal punika badhekawula rabas ing yudd".

N{iChang6t ature Rawana mangkono iku, Bathara Naradabanjur mituturi akeh-akeh, karsane supaya Rawana murungakes6dyane. Nanging, kabeh pituture Bathara Narada, paribasaneml6bu ing kuping t6ng6n m6tu ing kuping kiwa. Babar-pisan oradipraduli dening Rarvana.

Bathara Narada rumangsa k6cuwan ing panggalih, pangu-dasmarane : ,,We hla, kojur ! Sisipslmbire, ingsun mandar diaranihang njalari Rawano ngrabasa Yamaloka. Prayogane ingsun ndhi-siki t?kq ing Yamaloha, asung warta marang Bathara Yama yenRawana bakal prapta nglurungi panjAndngane".

Sawise ngudasmara mangkono, Bathara Narada banjur makblas ! Ndhisiki Rawana tindak m6nyang Yainaloka. PraptaneBathara Narada dip6thukake dening Bathara Yama. Durung ngan-

47

ti paripurna ng6ndikane Sang Bathara marang $ang h?taraja'

" wirriana Puspaka wis katon kl6p6r-kl6plr akaiangan ing Yamaloka.(hOtaraja : ratuning pata roh, roh-rohe wong-wollg kang lvis pa-

rlha tinggal clonya. PrAtu: roh. Pr6taraja = Batl-rara Yama).

Ana ing Yamaloka, Rawatra rvuninga c6tha Dedoning ka'

hanane lan paclunungane n'lallungsa liang rlalika ttripe atla ing rlo-

rrya biyen utanta tindake karo maurtngsa karlg <[llek llil'en c/o

panggaruene. Para martultgsa kang wis tillggal rlotlt'a. patlha ngttn-

clhuh tt'oltitlg pang,gaLtene tralika tlrille atla itr{ tuarcallacla. Sing

nalika uripe kalis ing dosa, sam6ngko atra illg Yamaloka ngalami

. mulya. Kosok-baline sing nalika ttrillt' s6tr6trg laktr ala. sam6rlgko

disiksa dening Yamakinglrcro (n'acli'abalarle Batllara Yama), pa-

dha as6sambat ngaruhara utarva r.rapgiS k0lara-lara. .\keh manqr.rg-

sa dosa (roh) kang paclha t6ut0tr0X ing kali-getih kang diarani

Waitarani. Pirang-pirang matlLlngsa (roh) karlg flin6ksa denir-rg Y?'

niakinikara kudu clumultttug ing samodra pasir kang parlase kagila-

gila, trtawa ana ing alas kairg diarani Asipattrawano' yaiku alas

kang wit-rvitane padha agoclhong pOclhang, klelvang utawa g6ga-

man landh6p liya-liyane katrg gampang tibane.

' Ana ing nraka (Yamaloka) para ras6ksa wadyabalane Dasa-

nruka padha t6ttrlung worlg-lvong (roh) sing lagi siniksa dening

para Yamakingkara. Nglurvari wong-wong dosa kang padha di-lran<la, ng6ntas kang parlha <lic6mplungake ing kali-g6tih Waita-

rcnl, asung ngombe kang kasatan, lan asung pangan kang kiluwen.Awit saka iktr, para mantlngsa (roh) kang lagi siniksa ana ing nrakapadha rumangsa s6n6ng, bang6t ngaji-aji marang para ras6ksa singpadha m6lasi.

Bar6ng sumurup para rasGksa i"lgal6ngka padha t6tulungwong-wor)g kang lagi siniksa, para Yamakingkara padha krodha,tumuli nBmpuh para ras6ksa sarana sanjata lhaneka warna.Pan6mpuhe para Ya-makingkara ditadhahi deriing para ras6ksa, sa-

t6mah dadi pancakara. Campuhe kingkara lumaii'ari ras0ksa ba-

ng6t ngg6girisi, padha asilih-ungkih, g0nti unggul g6nti k6linrihih.Tanpa wilangan kehe kingkara kang ngrangsang wimana Puspaka

n6dya mrawasa Dasamuka. Amarga k6d6r6ng kumudu-kudu tu-muli bisa ngrampungi yuda, Rawana mudhun saka wimana Pus-

48

paka, banjur manthang langkap ngudani warastra marang parakingkara. saka giris-mirise ndulu tandange Rawana, para kingkaraIarut-mirut bubar asar-siran, padha ngupaya pandh6lilan

Priksa mawuting wadyabala kingkara, Bathara yama jaja_bang mawi.ga-winga, sigra mangsah yucra awaha,a rata, tumuringlOpasake sanjata dibya maneka .!varna. Tanpa wilangan heheras6ksa kang kontal k6sir.gsal lan kang rubuh kabarubuh k6tamansanjatane sang Pretaraja. sumump tandange sang pretaraja pinchaBathara Kala n6dva ng!,1bur bawana. para ras6ksa lrarlha lumayungg6ndring sipat kuping. Mung Rawana Chcwe kang panggah nga_giah mbogagah ora obah, arnarga rumangsa k6corrggah nadtahi kro-dha.e sang Pretaraja. P6range Dasamuka lumawa, sang pretarajakaya campuhe macan gembong karo singabarong, agawe giris-mirise kang padha ndulu.

sarvise lancaran warastra sawatara suwene, Bathara yamabanjur ngasta sanjata Kaladhand.ho. Karo ngundha sanjata Kala-dhandha n6dya dipupuhake marang Raurana, Bathara yama ng6-tokake dahana saka ing tutuke, mubal mulad-mulad prasasat agawekobaring jagad. Bar€ng priksa Bathara yama n6dya namakake san-jata pamungkas, Bathara Brahma ng6ndika saka antariksa: ,,Hehputraningsun Batharu \'ama ! Aja nganti k)banjur anggonira nglan-tur duka, ngger, birat|n krodhanira. sira ora ingsun par\ngakenglipasake Kalaclha,dha, sanjata sl Amogha kang ingsin paring-ake marang sira. Manawa sanjata iku nganti rumapas saha astanira,jagad m€sthi banjur l|bur-tumpur tonpa sisq. Mttlane ngger, wO-lasa marang TYiloka, tuntuli racuton dukanira, simpan|i sanjataKaladhandha".

Bathara Yama : ,,Pukulun, arnargi k|limput ubaling hantp-son, meh hemawon hawula n|rak wAwabr parluka, ngbpasak\nsanjata Kaladhandha. Bigja dene wonton haparong paduia karsam1nggak dhaftng sddl'a kawula. Dhawuh paduki iawura estok-ahan, Kaladhandha boton bacrhe kawula l6pasak6n. Nanging ptt-lzulun, sarehning hawula bo$n sotah ndullt Rau,ana, n|jaltsa pry amb akipun howula onc ati".

Sau'ise matur mangkono marang Bathara Brahma,.Sang pre_taraja tumuli musna.

49

Ing-sapungkure Bathara Yama,, Rawana bang6t suka amar-wata suta, amarga rumangsa jaya ing'yuda, bisa ngasorake derva-ning naraka. Undure wadyabala rasGksa saka Yamaloka kanthigambira, tansah giyak-giyak asurak-surak ing samarga-marga.

67. KUMBAKARNA.

Kasatriyane ing Pangl€burgangsa, garwane rvidadari asmaDewi Kisu.roni, p6putra priya loro, yaiku : l Dityakumba, 2 As-wanikumba.

Kumbakama senapatining wadyabala Ngal6ngka, darbe ajiP|tahgdlapsakAthi sarta aji Gddhongmdnga. Aji Pdtakg6lapsak6thinjalari Kumbakarna yen p6tak suwarane kaya g€lap ngampar,

agawe kBk6sing atine para mungsuhe. Aji G6dhongm6nga, njalariKumbakama kuwawa mangan - ngombe kang kehe kagila-gila, ya-iku kang mahanani t6guh-santosaning salirane. Sab6n m6ntasmangan-ngombe kang kehe nganti ngundhung-undhung kaya gu-

nung, lumrahe Kumbakarna banjur nendra nganti ptang-pirangsasi lawase, salaras karo nugraha p6paringe Bathara kang aran Ci-rahalasupta. (Mriksananaangka64).

Miturut layang Tripama yasane K.G. Mangkunagara IV,Kumbakama iku sanajan asipat ras6ksa, nanging apamb6gan sa-

triya. Mangkene olehe mratelakake laS,ang iku :

1. Wont6n malih tuladan prayogi, satnya gung nagari Ngal6ng-ka, Sang Kumbakarna narnane, i,ur iku wama diyu, supran-dene nggayuh utami, duk awit prang Ngal6ngka, dennya dar-be atur, mring raka amrih raharja, Dasamuka tan keguh ingatur y6hti, de rnung mungsut wanara.

2. Kumbakama kinen magut jurii;, mring kang raka sirh thn l6ng-gana nglunggrrhi kasatriyane, ing tekad dalan punlhl drnuhgcipta labuh nagari, lan noleh yayah-rena, mymg lOluhutiptrn,wus mukti aneng Ngal6ngka, mangke arsa rinusak ing ball ka-pi, punagi mati ngrana.

Marang watake Dasamuka kang bang6t angkara-murka, Kum-

50

bakamh bang6t ny6da. Dasamuka ndhustha Dewi Sinta, bangdtcin6da dening Kumbakarna. Miturut pan6mune, ngalap bojoningliyan sarana dhrnustha, iku panggawe nistha, dudu pakartiningsatriya. Yen miturut wataking satriya, ngalap rabining liyan ikukudu sarana p6rang, Kumbakama wola-wali asung pamrayogamarang Dasamuka, supaya Dewi Sinta dibalekake dhisik marangRaghuttama. Sawise mangkono, manawa Dasamuka kapenginnggarwa dtreweke, Kumbakanra saguh'ngrabut lianthi karar:aningp6rang lrrmawan Raghawa.

Nalika Ngal6ngka rinabasa wadyabala wanara nganti tum6-kane Patih Prahastha mangsah yuda, Kumbakama isih k6pati nen-dra. Bar6ng Prahastha seda dik6pruk TUGU - WATU dening Anilapatihe Prabu Sugriwa, Rawana lagi dhawuh wadya nggugah Kum-bakarna. Angeling panggugahe Kumbakarna agawe gumun-ngu-ngune wadyabala kang dinuta. Sanajan salirane nganti wola-waliginil6s ing kreta apangirid turangga utawa diidak-idak ing dirada,Kumbakarna isih tansah k6pati nendra. Tangine Kumbakarna ba-r6ng wulu-puhune dib6dhol dening sawdneh wadya.

Wis dadi padatane Kumbakarna, sab6n m6ntas nendra kudubojana. Sal6bare mangan-ngombe kang ora karuwan akehe, Kum-bakarna banjur ngadhdp kadange wr6dha. Sawise diwartani ru-saking wadyabala Ngaldngka nganti t6kan sedane patih prahastha,Kumbakama banjur didhawuhi mad6g senapati mbrastha wadya-bala wanara. Kumbakama ora ldnggana. Olehe g616m mangsahyuda, ora amarga Kumbakama n6dya nglabuhi kadange wr6dhakang atindak nistha ndhustha bojone wong liya, nanging jalarann6dya ndh6pani nagara wutah' g6tihe. Kumbakarna bang6t orarila nagara warisaning l6luhure diicak-icak dening para wanara.

Sapraptane ing rananggana, Kumbakarna dikrubut mung-suh kang tanpa wilangan kehe. Wama-warna polahe lan caranepara \ffanara olehe mrawasa marang Kumbakama. Ana sing me-nek awake Kumbakama banjur ngad6g ana ing sirahe karo njam-baki rambute, ana sing njeweri kupinge, ana sing nggrauti raine,ana sing ngogrok-ogrok.bolonganing irunge, ana sing ndul6g-ndu-169 netrane, ana sing gandhulan bahune, ana sing nyiw6li w6i6nge,saw6neh ana sing nyik6p kempole utawa pupune liaro neyoti da-

51

ginge. Nanging kabeh iku ora agawe busiking kulite Kumbakarna.

Tanpa wilangan kehe wanara sing sirna dening Kumbakarna. Ana

sing mati jalaran disawatake tiba ing papan adoh, ana kang jalaran

ditdndhang utawa didugang, ana kang amarga dit6kak utawa diidak

idak, ana sing jalaran dijdjuwing utawa dir0m6t-r6mat awake, lan

pirang-pirang wanara kang sima diuntal dening Kumbakama' Ndu'

lu tandange Kumbakarna pindha Bathara Kala n6dya nglObur ja-

gad, apa maneh sumurup kanca-kancane akeh kang sirna dimangsa,

para wanara kang isih urip bang6t giris-mirise, sat6mah banjur pa-

dha lumayu saparan-paran ngupaya pandh6likan.

Bar6ng priksa rusake wadyabala wanara, Prabu Sugriwa jaja-

bang mawinga-winga, tumuli mangsah yuda nyandGr Kumbakarna

karo ngikal wr6ksa kang minangka sanjata. Sapraptane ing ranang-

gana, wr6ksa dipupuhake ing anggane Kumbakarna. Nadyan wola-

wali pamupuhe Prabu Sugriwa kanthi ng6tog t6naga, nanging ba-

bar-pisan ora agawe busiking salirane Kumbakarna, mandar wasa-

nane wrlksa putung dadi sawatara. Prabu Sugriwa banjur disaut

dening Kumbakarna, diub6ng-ubdngake kaya kitiran ana ing sa-

dhuwuring mustaka, nuli diumbul-umbulake kinarya onclang ngan-

ti kapidhara. Sajrone kapidhara, Prabu Sugriwa dibopong dening

Kumbakarna, katone kayadene dilela-lela. Amarga kasiliran ing

samirana, Prabu Sugriwa eling purwa-duksina. Kanthi netra m6-

r6m-m6lik, Prabu Sugriwa nggrahita, kanthi cara kapriye olehe n6-

dya mrawasa Kumbakama. Dumadakan mak c6g, prol ! Prabu Su-

griwa mb6thot granane Kumbakarna, tumuli mancolot sarana man-

cal jajaning mungsuhe, banjur mlayu ngg6ndring kumpul karo para

wadyabalane.

Amarga n:mangsa nandhang wirang grumpung tanpa irung,Kumbakama wis ora nyipta kapengin urip, mulatre banjur ngamuk-punggung sura tan taha nirbaya nirwikara. V/asanane dheweke ma'

ti jin6mparing Sang Raghawa. Dudu idmparing Gtrhyawijaya kang

kanggo mrajaya Kumbakanra; naliha samana Sang Raghawa du'rung kagungan j6mparing Guhyawijaya. (Mriksanana bab 99).

52

68. SARPAKANAKA.

Padunungane (nagarane) ing Guthalaa. Sarpakanaka kagarwaNopati, Bupati-nayaka Ngal6ngka, as6suta siji, yaiku ra$ksi Jarini.

Sarpakanaka iku ras6ksi kang g6dhe napsune asmara, mulanegampang k6giwang marang priya, luwrh-luwih marang priya kangbagus-taruna trrr isih jOjaka.

Nalika aldledhang ana ing alas Dhandhaka, bardng sumurupDewi Sinta tansah ar6ntntungan karo Sang Raghawa, ing batinSarpakanaka m6ri. Pangudarasane : ,,Wah, merrdah mar€mingatikit, s.upama aku win|ngku satriya kang bangdt trisna maranggarwa".

Amarga kuwatir k6priksan Rama-Sinta, Sarpakanaka enggal-enggal nylingk6r, nusup m6nyang alas liya. Dumadakan Sarpa-kanaka mak 9169 mandh6g, amarga sumurup Laksmana kang lagingppaya k6mbang, anggana tanpa rowang. Ndulu bagus-aluseLaksmana, tajBm-jatmikaning pas6mone lan luruhing polatane, sa-

nalika Sarpakanaka k6taman j6mparing asmara. Kanthi pangar6p-ar6p bisaa antuk usadaning lara asmara, Sarpakanaka tumuli man-cala warna putri kang bang6t sulistya ing warna. Salirane w6w6gsar6nt6g pangawak dara, cahyane mancorong pindha wulan pur-narna, rambute m6mak ngandhan-andhan, alise njalirit nanggalsapisan, id6pe tumGngeng tawang, netrane iindri mant6si, irungerungih nyunthi, payudarane bund6r ny6ngkir gadhing, tanganenggdndhewa pin6nthang, bokonge manjang-ilang, polatane kadukmanis pindha madu pinusthika. Kanthi patrap kang bangGt susilaanor-raga, Sarpakanaka ny6dhaki Laksmana, banjur matur m6ma-

lad sih manuhara : ,,Dhuh musthikaning paru satriya ! Mugi won-tdna kapardng paduha karsa nglunturahdn sih-wilasa dhat€ng ka-wula. Waleh-waleh punapa, anggen kawula hamipurun nydlakipaduha saha wanuh-wani matur cumanthaka puniha, jalaran si-nurung dening ddrdnging manah saklangkung gandrung dhatdngpaduka. Panyuwun kawula, dhuh satriya wirotama, wontdna ha-par)ng paduka harsa nampi paiyAthi kawula. Sadaya dhawuttp aduka, hawula s)ndika ngestokakdn ".

llidhang6t ature wanodya ayu mangkono iku, Laksmanabang6t k6jot panggalihe, pangandikane : ,,Heh wanodya sulistya

53

ing warna ! Sira ihu sapa ? ! Apa jinising widadari saka Indra-bawana ?! Rupanira' lui).ih dening endah tanpa wma. Geneyasira tanpa rowang nalasak wanawasa, ora ngeman marang sulis-tyaning warnanira ?! Dhuh wanudya sulistya ! Aja pisan ndadek-ake runtihing panggalihira, aku ora bisa ngl|ksanani pamintanira,amarga ahu rumangsa ora satimbang karo sira. Sira jinising wida-dari, aku mung manungsa lumrah kang tanpa aji. Prayogane, simntmonana hadangku wr€dha Sang Raghawa. PanjAnOngane ifr.usatriya bagus-rAspati sura-sakti mandraguna, tur pint|r momongwanudya, pantAs mdngku lan nrdsnani marang sira".

Saparipurnaning ng6ndikane Laksmana, Sarpakanaka tumulin6moni Sang Raghawa kang nalika samana pinuju pisah rada adohkaro Dewi Sinta. Marang panj6n6ngane, Sarpakanaka matur ngr6-r6pa sing surasane padha karo ature marang Laksmana. SangRaghuttama ora karsa nglOksanani panyuwune Sarpakanaka, po-ngandikane : ,,Dhuh wanudya hang bangtt endah ing warna !Sira sumurup dhewe, manawa ingsun wis nambut silaning ahramaDulundn, kae lo garwaningsun Dewi Sinta, putri Mantili hang ba-ngAt sAtya-bOkti marang ingsun. Wruhanira ! Ingsun ora n)dyamulat marang wanudya liya, ngOmungahe yayi Dewi Sinta dhewe.Mulane aja pisan ndadekahe masguling atinira, ingsun ora bisangGksanani panyuwunira- Nanging sumurupa, ingsun darbe ka-dang taruna ap|parab Laksmana, bagus taruna tur isih jaha. ha-yogane, sira ngunggah-unggahana Laksmana. Manawa sira winAng-ku dening kadangingsun taruna iku, atinira mAsthi bakal rumangsa.darbe pamar|m ing salawas-lawase. Kae lo, ana kana kae xihi ha-dangingsun Lohsmana".

Mangkono ng6ndikane Sang Ragha-wa karo nudingi papandununge Laksmana.

Sarpakanaka tumuli bali m6nyang padunungane Laksmana.Kagawa saka bang6te nawung gandrung, ilang isin-wirange Sar-pakanaka, sirna kasusilane.'Iindak-tanduke Sarpakanaka marangLaksmana kaya marang grru.lakine dhewe. Bang6t digsura, tinggaltata murang krama, nganti agawe jijiking panggalihe Laksmana.

,,We hlg, nganggo kardpe dhewe ! Mbokmanawa wanudyaihi jinise raslhsi". 'Mangkono pangudasmarane Laksmana karo

54

ngunus curiga. Sarpakanaka disik6p, tumuli diiris irunge, banjur

diculake. Sarpakanaka nj6rit karo mib6r ing langit' badhar dadi

rasOksi.

,,Heh Lahsmana, wruhanira ! JdnAngku Sarpahanaha, rasd.ksi

saka Ngalingha, kadange Do.samuka. Amarga saha mudh<t'pung'grtngira, sira ora ngr|ti yen aku ihi salugune ras|hsi. Heh Sumrtraputra ! Di prayitna ngaii-ati, mangsa wurung& mati dening ha'

dunghu hang bangAt sura'suhti. Kara - Dusana arane kadangku,

ras|hso gagah-prakosa tanpa tandhirtg ing yuda. Sira mdsthi bakul

lzapikut dening Kara-Dusatw, samangsa hcdangku lorq iku t€ha".

\{angkono pangancame Sarpakanaka, tumuli lumayu atawan

tangis ngupaya Trisirah, Kara lan Dusana. Sawise k6t6mu, Sar-

pakanaka banjur w6wadul marang ras6ksa g6g6dhug t6lu iku. Na-

nging wdwadule Sarpakanaka ora miturut ing sanyatane, pari-

basane ,,Dhandhang diunehake kuntul, huntul diunehahe dhan'

dhang", lire : sing ala dikandhakake b6cik, sing b6cik dikandhak-

ake ala.

,,Dhuh para hadangku ras€ksa tit€lu ! Sumurupa, ing alos

Dhandhaha ana satriya loro aran Rama lan Laksmana, sarta putrisiji garwane Rama apOparab Sinta. Laksmana bang)t tinggal tata

murang hrama. Aku dibuiuk diiak apulang asmara. Amarga wdgah

nglatnggati, ahu baniur pinotha-potha nddya rinoda'paksa- Jalaran

s^dyane ora hal^ksnan, Laksmana krodha, irungku diiris sarana

curiga. Dulun1n, saiki aku grumpung tanpa irung. Kang minang-

ka pangayomanku, ora liya sira tiftlu. Aku ihi asipat wanita,

b\basane k€rub6dan pinjung, ora kuwawa lumawan Lahsmana.

Aku minta-sraya marang sira, cAk?lAn Laksmana, manghono ugs

Rama dalasan garwane Pisan".

Ngrungu w6wadule Sarpakanaka mangkono iku, sanaiika

Trisirah lan Kara-Dusana mangkrak krodha, tumuli padha budhal

mBnyang alas Dhandhaka, n6dya mikut Rama-Laksmana. Sat6kane

ing Dhandhaka, ras6ksa t6lu iku padha b6bar6ngan n6mpuh Rama'

Laksmana. Wasanane, t6lu pisan palastra k6taman jdmparinge sang

rajaputra Ayodya.

Sapatine Trisirah lan Kara-Dusana' Sarpakanaka tumuli lu-

mayu mulih m6nyang Ngal6ngka, w6wadul marang Dasamuka. Ya

55

w6wadule Sarpakanaka iku kang njalari Dasamuka banjur ndhus-

tha Dewi Sinta digawa m6nyang Ngal6ngka, dipapanake ana ing

taman Argasuka.

Ana ing sajrone p6rang g6dhe Ngal6ngka, Sarpakanaka lan at-

majane yaiku ras6ksi Jarini, tum6ka ing pati dening Sang llaruti.(Maruti = putrane Bathara N{aruta, yaiku Hanuman).

69. WIBISANA.

Kasatriyane (nagarane) ing Kuntharo kang uga sin6but Sing-gAh, garwane widadari asma Dewi Triwafi, p6putra loro k6dhana-

k6dhini, yalku Dentawilukrama lan Trijatha.

Wibisana iku luhur ing budi, panggalihe bang€t jujur lan adil.Marang para kadang, \4ribisana kaduk tr6sna. Nanging manarva di-

timbang, panggalihe Wibisana luwih abot marang kaadilan tinim-bang marang kadang. \\tibisana bisa pisah karo kadang, nanging

ora bisa tinggal kaadilan.

Kagawa saka bang6ting tr6sna marang kadang, \Yibisana tan-sah rum6ksa marang Dasamuka, supaya bisa rvidada jum6n6nge

Ratu ing Ngal6ngka, nagara tinggalaning ldluhure. i\{ulane sab6n

ana kliruning tindake Dasantuka, Wibisana ora wigah-wigih nge-

lingake, luwih-luwih manawa kadange wrOdha iku nganti tinggal

kautaman lan kaadilan. Dasamuka ndhustha Dewi Sinta, bang6t

ora ndadekake panujuning panggalihe Wibisana. I\'{iturut pan6mune

Wibisana, tindak mangkono iku kajaba ora mungguh ingatase na-

rendra, bisa dadi dhadhakane p6rang kang mahanani rusaking pra-

ja sarta sangsarane para karvuia. I\4ulane wola-wali Wibisana ngaturipamrayoga, supaya Deu'i Sinta dibalekake marang kang ka.gungan

garwa. Nanging kabeh ature Wibisana, babar-pisan ora dipae)u de-

ning Dasamuka.

Bardng panawane Dewi Sinia wis sawatala lawase, Dasamul<a

miyarsa warta saka para t6like yen Sang Raghawa vris ngirid wa-dyabala wanara tOkan ardi Mahendra, nidya ngrabasa praja Nga-

l6ngka. Awit saka iku, Dasamuka miyos siniwaka ingadh6p para

kadang sarta para wadyabala, nggun6m bakal t6kani: Rama sawa-

56

dyabalane ing Ngal6ngka. Ana ing pasewakan iku, wibisana sapisanmaneh ngaturi pamrayoga, supaya Dewi sinta tumuli dipasrahakemarang kang kagungar-l garwa, aja nganti praja Ngalangka rinabasadening rvadyabala wanara. Bagawan Sumali kang narika samanapinuju ra'.vuh ing kadhaton Ngal6ngka, nyarujrrki pamrayoganeWibisana, mandar ngelingake Dasamuka aia nga:rti m6mungsuhankaro Raghuttama. Kumbakarna uga nyondhongi pamrayoganeWibisarra, mandar mratelakake kasaguhar-r mangkene : ,,Sawisesinta dibslekake marang Rama, manawa kaha prabu isih leapenginmdngku putri iku, aku saguh ngr€but Sinto nganggo caraningsatriya, yaiku kanthi kasdhten lan kaprawiran lumqu)an Rama.Adu-ardp, 6nya dhadha |ndi rai. Ora koh nganggo caraning dur_jana, sarana nyimpe-nyimpe ora tuani katon dhadhane,,.

Nanging kabeh pamrayoga, ml6bu ing kuping t6ng6n m6tuing kuping kiu'a. Dasamuka t6t6p puguh-lumuh mbalekake DewiSinta, amarga rumangsa kilwawa nydmbadani krodhane Raghawasawadyabalane. Bardng wis tita yen watake Dasamuka ora pasahing w)aaraft lan ora bisa luntur dening pitutur, Bagawan Sumalibanjur kondur m6nyang padhepokane, mbanjurake tapa-bratane.Kumbakama uga tumuli bali m6nyang kasatriyane ing pangl6bur_gangsa, mapan nendra.

Ing sapungkure Bagawan Sumali.lan Kumbakarna, WibhisOnamatur maneh ma-rang Sang Rawano, mratelakake anane ngalamatala warna-u,arna, kang nyasmitani bakal t6ka,e b6baya g6dhe ingLdngka.

,,Kaka Prabu, nuwun sewu ! Llanawi paduka botdn ngrOsak-ak€n ndhahar atur pamrayogi hawula saha puguh-lumuh njestok-ale€n dhauuh-pangandikanipun eyang Bagawan sumali, saestu pra-ja Ldngka badhe ngalami b|baya ingkang sisip-s|mbiripun njalaripaduka dumugi ing seda, katandha kathahipun sasmita arvon ing_kang sarwa-sarui salelanghung ngg1girisi, inghang leala wingenipunleawula sum|rdpi. (Ing sajroning impen ? prn). L0bu kum6lunnglimputi.pura L6ngka, tanpa xbab punapa-punapa d.umadakanl6bu punilta lajdng ambyar.sum6bar kabur mrika-mriko. Bayu-bajra pindha bajra (Indonesia : halilintar), satelangkung ngajrih-ajrihi, ing xldb|tipun praja kapiyorsa suwantin gumt€g|r nggd-

57

girisi. P6ksi-pGksi sami nyuwant€n rame, esthanipun hados sminangis. Kidangrn6njangan sami lumai)ng asasaran, kathah inghang

nasar lum\bAt ing griya. Srdngenge ugi hatingal nggdgirisi, maua

halangan utawi hinublng bund€ran. Manawi dipun-uaspaosak?n,

kawont€nanipun srtngenge hados Kalamr6tyu (Walanda : de god

des Doods : Indonesia : dewa lllaut = Jawa : dewaning pati), so-

rotipun awarni jOne (huning). Wiwit duk ing kina, kawontOnan ma'

hat\n punika asung sasmita au)on, pratandha badhe dhatingipunb \bay a in gkang saklangkung ngedab -e dab i. Kai aw i p uniha, w on t|nmaujud awarni p)thak nglb|ngi bundiraning sr€ngenge awarni

abrit, manawi dipunwaspaosahdn w|wuiudon p€thah punika ka-

dos singa ingkang mOntas mddal saking pandhAfikanipun, sorotipun

ingkang gumAby ar p Apindh anip un wuluning gu lunipun".

,,Lintang Wr6haspati (Indonesia' : bintang Mustori) katingal

ing wanci siyang, kathah ndam dhawah ingkang njalari ordging

bumi, suwantAnipun gumftgAr kados alok badhe hiyamat- Kathahpisaca (Indonesia : orang batik) katingal ai€iogedan, suwant€nipun

saklanghung rame, tarkadhang sami i?lih'i€lih tanpa darbe manah

ajrih dhatAng paduka. Puniha dados pratandha bilih paduha badhe

ngalami b€baya ingkang sagAd ugi nialari seda paduka. Ldmbu-l6m-

bu powanipun namung sanOantn, manawi susunipun dipun'puh(Indonesin : diperah) mOdal powanipun ngganda bacin. Sipatipundahana sapunika ugi gantos, botdn murub manawi dipun'bruki ha'jdng-bong hathah. Kukusipun latu s6saji salah kadaden, manawi

mumbul ing langit laj|ng mslih warni dsdos sAmut ag€golongan.

Say€htos, wdaya puniha nyasmitani badhe dhatdngipun bibayaaghng ingkang njalari praja L|ngka hathah pdp|iah. Mugi wonttnanapiini poiutio harsa ngawekani bObaya ag€ng inghan! badhe

d,hatOng, sampun ngantos pcduku kirang waspaos. Kathah sasmita

awon ingkang katingal utawi kapiyursa, iiglta'ng mi'atandhani bilih'Lingha badhe hadhatingan bObaya ingkang sahlanghung nggigirtst,ingheng sisip-simbiripun badhe njalari paduka ngalami seda sang'

sarr,. Awit sahing puniha, wonthna kaparing paduka harsa ndhahar

atur-pamrayogi hcwula inghang satuhu rnigunaii ingatasipun ha'

sugdngan paduha".

,J'lgawula Ratu punika saklangkung gampil, manawi namung

kAdah tansah nggunggung utawi ngalimbana dhat6ng ingkang di-

58

pun-kawulani". Pamanggih kawula, tiyang ngawura Ratu punikakajawi njagi kasuganganipun ingkang dipun-kawurani, ugi ntaantumut rum|ksa kawilujOnganipun praja. Samrngso prAiu, wajibngaturi pamrayogi caranipun ngaweleani bilbaya ingkang sagAd ugibadhe dhat|ng.

,,Kaka prabu, nuuun sewu ! Fanrunggih katuula, kangge ru-m|kga hasug1ngan padutza saha kauti.lujOiganipun praia ffngka,bot6n wontAn cara uta*-i rekadayu sanesipun ingtiarig pral,ogi pa_duka tindakak€fi, namung kodah ny6mbah solzo nungkur iris dha-tdng sang Reghawa, tuwin ngaturalzan sang Maithili ah atdng pan-jinonganipun. ILlanawi padurza rzarsa tumindak makaton, punikasaminipun paduha migunakakan srana sewu warni ingkang sakrang-kung mitadosi kangge nanggurangi b|baya ag6ng i"snins badhedhat|ng".

Ature Wibhisana agawe muntabing panggalihe Sang Rawana.Saka bang6ting dukane, pasuryane Rawana nganti katon mra_babak abang sumorot kaya murub-muruba, netrane bund6r man-th6l6ng mand6ng-manctr6ng tanpa k6dhep, tra,go." k;;;r;;; ;;r;tdpung, id6pe mangada-ada, kum6dud padoning lathine. p;;;;_dikane s6r6ng-sora, mangkene :, ,,Heh bangsat ihparat wibfiisana,minggata ! Kandhanira bi piala matumpa-tumpa. Raghawa bakarngalami 7'ayo, Rawana asor ing yuda. wo, bang)t mokTl-ndupara !Kuwalik brcjad pangiranira iku. Godhong garing bahat kum6l6ming umodra, watu-itdm bakal kumambang, banyu bahal agawekobar, gdni h€na hinarya nyip& d,ahana, manawa ingsun ngantikasomn lumawan si Ramn".

,,o, wibhisana, wibhisana ! sapban maneh sira atindak rewa-rewa kaya wong wicahsana, api<,pi kaya wong berbudi. Salugunesim iku bangat kumprung-kumpra, atinira n6oak watak ara-candhq-la, duraka nwrang hadang wr?dha.'Hla ya saiki iki hotitihing pal-sune gunom lan tindak-tanduhira. Biyen, nariha ana mungsuh ftkakang kudu ditanggurangi, sira babarpisan ora golom milu rumqwanpArang. Nanging nalika samana sira ingsun kira, anggonira wOgahpancakara, amarga sira sdngfim ulah kapandhitan. Jobul mlesed(ora bdn?r) pangiraningsun manghbno iku. yen ta sira ngakua pan-dhita, ya kang karan,,,pandhita antiga,, (pandhitaAndhog), putihe

59

mung in'g jaba bae, ing i6ro huning w,rnane. Ing -lair katon suci,

nanging atinira fiOOan rdr1g)d hang njAi6mb0ri'"

,,Kodrating ra&ksa ihu rlsih (suci) haya rOmbulan, nanging

wibhisana atine bengkong, ora iujur. Para kadang-kadeyanira pd-

pind.hane kaya sasotya kang awarna putih, nanging sirc lacya tlu'tith, h?patuh dadi manuh atindak slinghuh. sira kana ingupamak-

she mal?hluh ala-candhala dumunung ana ing sairone kulawarga

utama".

,,Heh lVibhisana ! Ingsun wis lawas, mangr?ti mamng kang si'

ra ancc&. sim salugune tansah ngangkah bisane nandukahe pitdnah,

duraha marang kadang wrOdha. Nalika wanara dutane si Rsma nA'

dya ingsun prajaya, sira ngalang'alangi- Sira kang njalari dutane si

Rama tuput ing pidana pati. Nalika kadhaton LAngka kobar, sira

haton sulta amarwatasuta barang sumurup gani murub mulad-

mulad pramsat sundhul awiYat".

,,SamAngko durakanira marang hadang wrOdha saya ngegla'

sira hapengin ngayom mamng si Rama, mungsuhe para msbhsa.

wo ! bakal sapira lawasing uripiro lzanthi nistha-dama ngayom ma-

rang mungsuh hang kaliwat asor"-

Sawise nguman-uman, Sang Rawana t6dhak saka dhampar

kaprabon, tumuli ny6dhaki v/ibhisana karo nudingi sarana panu-

duh asta kiwa, banjur , . . . . mak plag ! \4'ibhisana didhupak pa-

suryane. Wo ! c6ngkiling t6m0n watake Sang Rawana !

Sang luhur ing budi, Wibhisana, dipilara mangkono iku salira-

ne ora obah, batine tatap ora owah, polatane aj6g sumeh amanis,

panggalihe pindha s6sotya, suci-mumi tanpa isi pamuring' Dha-

saring watak-wantune Sang sujana (wong jujur abudi luhur), mana-

wa diina, kalis ing rasa sak-s6rik, panggalihe ora bisa kplepetan 16-

r6g6d. Panggalih s6ngit ngigit-igit lan ancas kapengin mal6s marang

Sang Rawuno, babar-pisan ora ana. Ing mangka saupalna Wibt isana

karsa rnal6s, sanajan ngantia pancakara pisan, panj6nanganane ora

bakal kasoran. Olehe m6n6ng bae, ora raal6s, ora amarga panj6-

ndngane ji;:ih w6di g6tih, nanging jalaran ng.rg6mi s6sangg6mane

lan ngantapi tapa-bratane. Kasabaran lan kat6ntr6man iku s6sotya

pdpindhane, ora tau oncat saka panggalihe. Ngr6tine marang ka

susilan-luhur lan ng6ndikane para sarjana-sujana iku kang dadi pa-

60

masuhe panggalih rfuad, kang mahanafi pani^nangane kasinunganpamb€gin ibar-sareh momot-m;nglau. Mulane sanajan wis ditun-

dhung lan dit6ndhang, ature Wibhisana marang kadange wr6dha

isih aj€g kanthi polatan surneh lan tAtambungan arurn amanis :

,,Kaka Prabu ! Mugi wontOnc kaparOng partuha karsa n\bihakinrl1duha, supados panggatih paduka sagdd wdning saha risik. Ti-yung inghang kados kawula punika namung abdi inghang sadrdmi

ngaturi pamrayogi ingkang sohint|n migtLnani, nanging atur pa-

mrayogi kcwula tumanduhipun ing panggalih paduka mahanani

botOn r\na. Pancenipun, pamrayogi puniha sasampunipun dipun-

p idhang| tak\ n, laj 6 ng dipun-p an ggalih rumiy in p ray ogi lan b o tqni-

pun, sampun lai|ng klsAsa ndhawahahOn ddduka. Makat|n puniha

inghang kawastanan dharmatula, liripun : ngalap. pamanggih ing'

kang sasampunipun dipun-panggalih sagdd ugi saestu sagdd nialairahayu. (Dharmatula = t|gise kang salugune ing basa Walanda :

weegschaal uan het recht : Indonesia : n7raca pQngadilan). Paharti'

nipun tiyang inghang kados hawula punika kenging dipun-upa'mOhakAn fiyang inghang nidya asung pitulung ndamAl rahayuni'pun ngaffines, utawi kados dhuhun inghang kapengin miluj|ngak?n

tiyang whit samna nyuhani iampi. Dosu manawi iampi punika bo-

tin dipun-ombe, sanajan raosipun iampi punika sagdd ugi sahlang'

hung pait. Makatin pOpindhanipun kawula ngaturi pamrayogi dha-

tAng paduha, katb saking ancas awon, babar'pisan botin n0dya

atindak duraka dhatOng kadang wrtdha. Awit saking kirang mu-

luring panggalih paduka, manawi midhangdt atur pamrayogi la'jlng klsiw nawung d.uka, sanajan dereng mangr|tos dhat)ng sura-

osing atur, jalaran bot|n karsa manggalih kanthi tldsih- Namung

aturipun abdi ingkang isi panggunggung utawi pangalGmbana ing'

kang paduha anggdp sae. Kawula badhe sum|rAp kadospundi wa'

sananipun haka Prabu ing t€mbe. Samangke haparAnga hawula

nyuu)un pam.it madal Pasilan".

Sawise matur mangkono, Wibhisana banjur ny6mbah maftIng

Sang Rawana, nuli miyos saka. panangkilan didherekake para wa-

dyabala kang bang6t s6tya-balrbi marang panj6n6ngane.

Layang Ramayana abasa Jawa-kuna sarga XIV kaca 163 - 164

sloka angka 50, 51, 59,60 lan 62 mratelakake panguman-umane

Rawana lan luhuring panggalihe Wibhisana, mangkene :

61

50. Ai U;lluw,errr^WlL*;

:*r,J'fr^^r* )U*rl r,*hlr* lr^,r;nt.r^An '1,&,,"ilfu fu .16*.&**i-li*,*, tru/ lL.el"o *"LM*,-l;I^*2@W4ffiLY*dLwrb-

59. 3"?9"F"r"-t-/rrrr"* W- tt-wanv, -n W #ffiil,l.u"u h, -;r,rt- .tw_

k,:

,w62

50.

51.

T6g6se kurang-luwih mangkene :

Heh Wibhisana, minggafa ! Gun6mira kang ala, mracihnani

alaning watakira. Raghawa.bakal mdnang, Rawana bakal lea-

soran; ah ! mokal bang6t ! Kuwalik mangkono iku.

Gocihorrg garing bakal kum6l6m, watu bakal kumambang ing-

sagara, banyu bakal agawe kobar, gdni k6na l'.inarya nyiram(nyip6t), manawa ingsun ngantia kasoran (iumawan Ragha-

wa) kaya kandhanira iku.

Sang Dasanana savise nguman-uman, (banjur) t6dhak saka

dhampar (pai6nggahane). ium6n6ng, kanthi nawung dukamrdp6ti karo nudingi, (nuti) Wibhisana didhupak raine. Wo,

bang6t siya-kaniyaya.

Sang luhur ing budi (Sang Pandhita) dikaya ngonokake m6-

n€ng bae, panggalihe panggah ota owah, polatane (aj6g) su-

meh, batine r6sik-suci ora muring, panggalihe pindha musthi-ka. (Sphatikamanik = jinise s6sotya).

62. Saupama panj6n6ngane (Wibhisana) mal6sa, ora bakal ka-

soran; (sanajan) p6ranga pisan ora bakal kalah. Nanging(olehe m6n6ng bae iku) kagawa saka g6dhening tapa&ratane,panggalihe l6r6m-t6ntr6m abudi rahayu. (Panggalih l6r6m't6n-

tr6m lan budi rahayu iku dip6pindhakake s6sotya) kudu si-

nimp6n, ora k6na ilang.

Tindake Wibhisana mangalor (mahawan g6gana ?? Pm), ng6-

n6r wukir Mahendra, n6dya suwita marang Sang Ragharlo. Sawise

ngliwati samodra, Wibhisana sapandhereke leren ana ing pasisir.

Sumurup Wibhisana sawadyabalane, para \Manara paflha mere-

mere ararne, amarga ngira yen kang prapta iku Dammuha.

Pawanasuta (Hanuman) tumuli maju nitipriksa kang m6ntas

prapta karo ngeling-eling, suwe-suwe kelingan yen kang prapta ikukadange taruna Rawana kang misuwur b6cik bObudene. Kanthi po-

latan sumeh kang mratandhani s6ndnging ati,Pawanasuto mAthuk-

ake praptane Wibhisana. Marang kab&ikaning liyan, sanajan mung

sapele (ora g6dhe), Hanuman ora tau nglalekake. Apa maneh yen

kab6cikan kang ditampa iku kal6bu g6dhe, tansah tuman6m ing

t6l6nging atine ing salawas-lawase. Biyen, nalika dadi duta ana ing

59.

60.

63

L6ngka, Hanuman ngrungu rdmbuge Wibhisano marang Rawanqsing surasane ,,duta kudu diayomi, ora kina dipateni". R6mbugeWibhisana mangkono iku diangg|p kabAcikcn dening Hanuman.lan kab6cikan iku sam6ngko n6dya diwal6s.

Sawise Wibhisana mratelakake s6dyane, Sang Pauanasutabanjur matur marang Sang Raghuttama : ,,Gusti, kauuningana !Ingkang m|ntas dhat|ng punilzo pun gunollron \Yibhisana. Dha-tOngipun ing Mahendra, jalaran piyambqkipun lrapengin survitadhat)ng paduha. Piyambahipun punika pant\s pinaringan panga-yoman, amargi manahipun jujur tur sbudi luhttr, sugih l?agunanlan mumpuni dhat)ng isinipun kitab suci".

Amarga kGtarik dening ature Hanuman, Sang Ragharva karsanampa pasu'ivitane Wibhisana. Dhasaring panggalihane Sang Ragha-wa iku ngr6gani marang sapa bae kang sugih kapint6ran lan ka-gunan, kang utama uripe lan luhur budine. Apa maneh manungsab6cik oraa diayomi; sanajan mungsuh pisan, manawa n5rur-un uripiya diuripi. Mangkono iku dadi titikane manungsa ajiwa luhur(Indonesia : orang berjiwa besar) kang atine keb6kan rasa sih-frds-na (Indonesia : penuh rasa cinta-kasih).

Sawise dilarapake dening Hanuman (dadi sowane mawa la-rapan, ora dumrojog tanpa larapan), Wibhisana maju, nyungk6misamparane Sang minulya Raghusuta. Bar6ng Wibhisana wis marakSang rajaputra Raghawa, suwarane samodra banjur m1ndha (Indo-nesia : mereda), ora kaprungu sora maneh. Iku mratandhani yenkang m6ntas prapta nyuwun pangayoman bakal n6mu kas6n6ngang6dhe.

Sawise ditampa pasuwitane, panggalihe Wibhisano kaya ti-netesan \ng amrdta. Ora kayaa suka-r6narring panggalihe, p6pin-dhane kaya wong lumaku ngambah dalan panas antuk pangauban.

Mirumt carita padhalangan, wiwit oncat saka praja Ngal6ngkasuwita marang Sang Rama, Wibhisana sin6but ARYA BALIK,amarga ninggal kadange wrSoha (Dasarruka), MBALIK :nbiyantumarang mungsuh, yaiku mbiyantu Sang Rama. Olehe turninclakmangkono, amarga panggalihe Wibhisana luwih abot marang KA-ADILAN tinimbang marang kadang.

64

Amarga ora karsa ndhahar atur pamrayogane Wibhisana, wa-

sanane Dasamuka palastra k6taman j6mparinge Sang Raghawa

kar^g aran GUHYAWIJAYA, yaiku j6mparing p6paringe Bathara

Inrlra kang pinangkane saka Bathara Brahma, mulane .j6mparing

iku uga diarani BRAIiNIASTRA (Brahma + astra =.p3nah Brahma)'

(Mriksanana Ramayana abasa Jawa-kuna bab XXIV kaca 273 sloka

angka 13).

Irrg sasedarte Prabtr. Dasamuka, Wibhisana drdhawuhi jum-ti-

n6ng Ratu ing L6ngka (Ngal6ngka) dening Sang Raghuttama- Ana

ing layang Lagu Jawi jitid tV, dhawuhe Sang Raghuttama marang

Wibhisana kas6but ana ing t6mbang g6dhe Patrasuratma laku L7,p6dhotan 4 - 6 - ?, laras pelog path6t n6n6m. (Mriksanana bab 99

ing perangan w6kasan).

Kajaba saka iku, Sang Raghuttama paring w6warah marang

lVibisana, supaya pangastane pusaraning prcT'c nulad tindake dewa

wolu, yaiku kang diarani ASTABRA?A (Mriksanana Silsilah Wa-

yang purwa mawa carita jilid I angka 42).

N{iturut carita padhalangan, kreta titihane Sang Raghawa sa-

jrone lumawan Rawana, yaiku kreta JATISUE,A pdparinge Bathara

Indra, ing sal6bare p6rang Ngal6ngka banjur dipasrahake marang

wibisana, kadhawuhan ngre^ksa. I\{angkono uga Balekancana asaka

dhomas, omah kang minangka padunungane Sang Raghuttama

sajrone masanggrahan ana ing Suwelagiri. Pamburine kreta Jatisura

lan Balelzancana osaka dhomas iku rin6ksa dening Prabu Bisawarna

ana ing kraton Singg6la, yaiku putrane Sang Wibisana kang nalika

isih timur asma D6ntawilukrama.

70. PRAHASTHA.

Prahastha, warangkapraja (Patih) Ngal6ngka ing jamane Prabu

Dasamuka, putrane Prabu Sumali, kapr6nah kadange taruna pewi

Sukesi.

Nliturut carita padhalangan, nalika lagi rame-ramening p6rang

Ngal6ngka, Dasamuka munggah m6nyang Suralaya n6dya nyuwullk6mbang Dewardtna, yaiku k6mbang kang minangka dadi pang-

65

uripane \Manara sajagad, kang dirGksa dening Bathara Ganesya ana

ing kahyangan G lu gu tinatar.

Lakune Dasamuka t6kan ing SelamatangkAp dialang-alangi

dening Cingkarabala lan Balahupata, sat6mah dadi pancakara. Wa-

sanane Cingkarabala lan Balahupata kasoran, Dasamuka bablas m&nyang kahyangan Glugutinatar, n6dya nyuwun kGmbang Dewar6t-na marang Bathara Ganesya. Amarga Bathara Ganesya ora karsa

ngulungake kanthi karananing aris, k6mbang Dervar6tna banjurdir6but dening Dasamuka, nuli digawa lumayu m6nyang Ngal6ng-

ka. Sapraptane kadhaton Ngal6ngka, Dasamuka nimbali patihe,

ding6ndikani mangkene : ,,Paman Prahastha ! Paman kula waiib-

ak|n rum|hsa sAkar Dewar|tna punika, dununging gdsangipun

wanara salumahing bumi sakuribing akasa. Sawatawis dinftn ma'

fih, sAhar Dewar|tna punika badhe kula risah mawi upacara, su-

pad,os wanara sajagad, kal6b0t ugi wadyabalanipun Rama, pijahsadaya. Saderengipun dumugi ing wanci pangbak hula, sAhar

Dewarttna punika hula pasrahakOn paman, sumangga dipun-rAhsa. Sampun kados lare alit lo paman, pangrlhsanipun s|karDewarAtna, h6dah ingkang wAweka".

Karo matur s6ndika, Patih Prahastha nampani k6mbangDewar6tna, digawa kondur mOnyang Kapatihan. Awan-b6ngi Pa'

tih Prahastha njaga k6mbang Dewar6tna, ora wani nendra. Lagirong dina rong b6ngi pangr6ksane kdmbang Dewar6tna, Patih Pra'

hasbha kajaba bangdt ngantuke, pasuryane katon /oyo, salirane

bang6t l6sah - lunghrah, wasanane banjur mah'l6s / Patih Prahastha

nendra tanpa dis6ngaja.

Kocap hombang kang ad6dunung ing Dewar6tna, wiwit De-

war6tna digawa Dasamuka m6nyang Ngal6ngka, banjur tanpapencokan, satGmah kombang iku banjur tansah nglayang-nglayang

ana ing kahyangan Glugutinatar. Wasanane kombang iku k6na.di-saut dening Bathara Ganesya, banjur diaturake rnarang BatharaGuru. Dening Sang Bathara, kombang disabdakake dadi wanara,

sinung ara:n Kapi Pramu.ia, banjur didhawuhi ngupaya kdmbangDewar6tna rn6nyang Ngal6ngka.

Kapi Pramuja tumurun mdnyang marcapada -ng6n6r pasang-

grahane Sang Raghawa ing Suwelagiri. Sapraptane ing ngarsane

66

Sang Raghawa, sawise mratelakake dhawuh-timbalane Sang HyangJagadnata, Kapi Pramuja tumuli didhawuhi mbanjurake lakunem6nyang kadhaton Ngal6ngka, diparingi kanthi Anila, pOpatihePrabu Sugriwa.

Budhale Anila lan Kapi Framuja saka pasanggrahan Suw6la-giri ndungkap madya ratri, praptarle ing kukuban kadhaton Nga-l6ngka wayah ngardpake byar rahina. Wiwit ngambah kukuban ka-dhaton Ngal6;rgka, Anila lan Kapi hamuja wis mambu gandauek6mbang Dewar6tna kang bang6t marbuk-arum tumanduk inggrana, mulane wanara loro lku bisa t6rus njujug ing papan kangdiCnggo nyimp6n k6mbang Dewar6tna, yaiku ing padununganePrahastha. I(6mbang Dewar6bra tumuli dijupuk dening Kapi pra-muj.a. Patih Prahastha kang nalika samana kapati nendra, p6dhangedijupuk dening Anila.

,,Heh Prahastha ! Aja alok kelangan, tututana ahu !,' Mang-kono pamb6ngoke Anila lan Kapi Pramuja karo m6tu saka kamarePatih Prahastha.

Gregah ! Amarga kaget dening pamb6ngok0 Anila lan KapiPramuja, Patih Prahastha wungu, tumuli m6tu mburu wanara lo-ro iku. Bardng pangoyake Patih Prahastha wis meh k0candhak,dumadakan mak bl6b6r ! Kapi hamuja napak jumantara, bali m6-nyang Suralaya karo n ggawa .k6mb ang Dewar6tna.

Ing sapungkure Kapi Pramuja, Anila pGpatihe habu Sugriwalumawan krodhane Patih Prahastha. Amarga kalah g6dhe-dhuwur,p6range Anila kanthi ulah mundur. Mundure Anila karo nangkispanuawasane hahastha. Kajaba mrawasa, Prahastha mbudidaya bi-sane mikut Anila. Anangng amarga tandange luwih dening eukatkadya kilat k6sit pindha thathit, Anila tansah bisa ng€ndhani pang-rangsange Patih Prahastha. Jalaran Anila tansah ulah mundur

A rrng€ndhani pan6mpuhing mungsuhe, saya suwe p6range Anila -Prahastha saya adbh saka kadhaton Ngal6ngka. Wasanane bar6ngbyar - tahina, mundure Anila lan pangoyake Prahastha t6kan ingmadyariiiig alas. Dumadakan Anila sumurup TtlG(I - WATU anaing sangisoring wr6ksa. Kanthi tandang kang bang6t kdbat+ukat,TUGU diangkat dening Anila, tumuli dik6prukake ing jajane patihPrahastha. Sanalika iku TUGU badhar dadi widadari Dewi WIN-

67

DRADI, tumuli kondur m6nyang karang kawidadaren. (Cundhuk-

na karo Silsilah Wayang pwwa mawa carita jilid I angka 47 : R6si'-:\ Gotama).

Jalaran k6tiban TUGU, Patih Prahastha ora nganggo njalukbanyu, seda padha sanalika.

Ing sasedane Prahastha, Sang Mulatani sin6ngkakake ing alu-hur,' winisudha dadi waran gkapraja Ngal6ngka.

71. INDRAJIT.

Kasatriyane Indrajit ing Bikungkung, garwane widadari asmaDewi Indrarum, ap6putra puhi siji ap6parab Ddwi Indraji. Nangingyen miturut Ramayana abasa Jawa-kuna kaca 268 sloka 67, gar-wane Indrajit ana pifu, kabeh padha sulistya ing warna. SanjataneIndrajit kang k6r6p kocap Nagapasa lan Wimohanastra. (Pasa =tOmbung Kawi : kala, jir6t. Wimohana = ngg6girisi. Wimohanastra= Wimohana + astra = j6mparing ngg6girisi).

Miturut carita padhalangan Yogyakarta kang tuk - e saka la-yang Kanda, Dewi Sinta iku salugune putrane Dasamuka, miyossaka prameswari (Dewi Kanung). Wondene Indrajit kadadeansaka mega kang pinuja dening Wibisana, mulane Indrajit uga ap&patab Megananda. N{angkene kurangJuwih caritane :

Dasamuka nddya mid6r ing rat angumbara. Nalika samanagarwane prameswari kang asma Dewi Kanung, mb6n6ri lagi nggar-bini. Sadurunge tind-ak ngumbara, Dasamuka ng6ndika marang Wi-bisana : ,,Yayi llibisana ! Sajrone ingsun llluna njajah bawana,pusaraning praja ingam pasrahake mgrang sira. Kajaba kudurum dksa tata-tAn trA m i ng p raj a,,siru ingsun waj i b o h e nj u ga has bm A t-ane prcmeswariningsun lzang sam\nglzo tagi nggarbini. Wruhanirayayi ! Manawa jabang-bayi handhutane yayi Dewi mbabar putri,ingsun ajap ing tAmbe dadn garwaningsun, dene lamun mijil priyadadia mungst rhingsun ".

Sawise ngdndika mangkono, Dasamuka napak jumantara, 16-

lana njajah bawana. LGt sawatara dina saka tindake Dasamuka,Sang Prameswari mbabar, jabang-bayi mijil pufri.

68

,,Mendah guyuning jagad, manawa jabang-bayi iki ing t€rnbediwasane ginarwa dening haka Prabu dhewe". Mangkono pangu_dasmarane Wibisana.

Kanggo ngawekani aja nganti ka.dange wr6dha ing t6mbenggarwa putrane putri dhewe, jabang-bayi putri dil€bokake ing'handhaga (sawdneh dhalang nyaritakake jabang-bayi diwadhahi ingkupat sinta), banjur dik6ndhangake ing narmada. Wasanane kan-dhaga kang isi jabang-bayi putri ikri dit6mu dening salatrsijine ka-wula ing praja Mantili, banjur dicaosake marang prabu Janaka. Ja-bang-bayi kapundhut putra dening Sang Prabu, sinung asma Sinfo.

Sawise nglabuh kandhaga isi jabang-bayi ing narmada, Wibi-sana banjur muja mega dadi jabang-bayi priya, sinung asma Me-gananda. I\fangkono miturut carita kang kocap ing pag6laran wa_yang purwa

Kocap Prabu Dasamuka, I6t sawatara dina saka mbabaringputrane, Sang Prabu kondur saka l6lana. Sawise manjing ing dha-tulaya, Dasamuka diaturi priksa dening Wibisana yen jabang-bayi wis mbabar mijil priya. Tanpa ng6ndika apa-apa, Dasamukatumuli marani dununging jabang-bayi.

,,Bayi iki dadi mungsuhku / " Mangkono ng6,ndikane Dasa-muka karo njunjung bayi, tumuli dibanting. Bayi ora palastra,mandar banjur mundhak g6dhe sarta wimbuh santosa awake. Sa-wise dibanting wola-wali, bayi Megananda dadi diwasa, sat6mahbanjur wani lumawan Dasamuka. Wasanane Dasamuka kasoran,k6p6ksa karsa ngak6n putra Sang Megananda.

lViwit ing sasedane Kumbakarna, Dasamuka bang6t nawungsungkawa. Panggalihe judh6g-put6g, wis rumangsa yen bakal asoring yuda. Kajaba Sang Meganinda, wis ora ana gdg6dhugrng wadya-bala Ngal6ngka kang k6na di6nd6lake bisa ngasorake Raghawa sa-wadyabalane. Saka bangdte nawung sungkawa, .Dasamuka ngantimaca udrasa (nangs). Dumadakan sungkawane Dasamuka larut-mirut pindha kabuncang ing maruta, arnarga miyarsa ature Me-gananda sing surasane saguh mrajaya Sang Raghawa sawadyabalanesajrone saw6ngi. Sawise mratelakake kasaguhane marang sudarma,ing wayah sandyakala Megananda ngadani s6saji. Rampunge sdsa-ji wis wayah Mngr. Saparipurnane s6saji, Indrajit n6kani pasang-

69

grahane Sang Raghawa sawadyabalane ing Suwelagiri. Dhisike In-drajit muja samadi, banjur mat6k aii sir€p. Amarga k6taman aiisirip, Sang Raghuttama sawadyabhlaire banjur kdpati nendra.

,,Pasanggrahan wis s€pi-nyiny|t tanpa sabawa, amarga Ra-ghawa sawadyabalane h|pati nendra, jalaran kltaman aii sir€phang dakwatih". I\{angkono panglocitane Indrajit karo nyam6k-takake j6mparing Wimohanasfra, pinasang ing s6ndh6nging gan-

dhewa. Bar6ng Wimohanastra lum6pas saka gandhewa, wadyabalawanara padha palastra. Itlung Sang Rama - Laksmana lan para wa-

naxa gag6dhug kang dumunung ing sac6dhake rajaputra loro ikukang padha ora palastra, nanging iya isih kapati nendra.

Sawise nglOpasake $/imohanastra, Indrajit enggal-enggal lu-mayu m6nyang kadhaton, kuwatir k6priksan Wibisana. I{ung Wi-bisana kang bisa kalis ing dayane aji sir4p lan Wimohanastra, amar-ga darbe aji Dipasonjata. (Dipa = sorot, pdpadhang, obor, lampu.Sanjata = g6gaman N = dedamEl K).

Indrajit sapraptane ing kadhaton, ngaturi priksa marang Da-

samuka yen Sang Raghawa sawadyabalane wis sima dening j6m-

padng Wimohanastra. Saka bang6ting bungahe midhang6t sir-

naning kabeh mungsuhe, Dasamuka ngrangkul lungayane Indrajitlan ngarasi mustakane, pangandikane : ,,We hla ! Koh jdbul gam-

pang bae carane nyirnahahe Rama' Laksmana lan kabeh wanana.

Ngritia manghono, hla rah wis wingi-wingi sira ingsun dhawuhimbrastha, sadurunge Wman hahastha lan yayi Kumbaharna padha

palastra".

Koeap Wibisana kang kalis ing dayane aii sirlp lan Wimoha'

nasha, bar6ng priksa swasananing w6ngi kang karasa dh6dh6p-tidh6m s6pi-sonya, ngira manawa pasanggahan Suwelagiri k€tamanpanggawene I\{egananda. Awit saka iku, panj6nEngane tumuli ma-

t6k mantra, banjur ngl0pasake Dipaxniata. \{ak bya: ! Sanalika

saind6nging pasanggrahan Suwelagiri katon padhang njingglang.Sang Raghawa, Laksmana lan para g6gCanugirrg wanzrra kayata :

Prabu Sugriwa, flanuman, Anila, Anggada lsp padha isih kapati

nendra. Kabeh iku tumuli diwungu dening Wibisana.

70

Sawise pungun-pqngun lan usap-usap netra sadhela, SangRaghuttama banjur mriksani kanan-kering; bangdt k6joting pang-galihe priksa wadyabala wanara wis padha palastra. Bar6ng wis di-aiuri priksa dening Wibisana sabab kang njalari palastrane para wa-nara, Sang R.aghuttama banjur dhawuh Hanuman,ndikakake nju-puk ltlahosadhilats durrrunung ing puncake gu:rung Hirnagiri. (Ma-hosadhilata = Maha + osadhi (tamba saka g6godhongan) + lata (witrambat) = gocihonging t6tuwuhan kang mustajab barrg6t diGnggon6na.nbani).

Sang I\lan:tasuta (Hanuman) matur s6ndika, banjur napak ju-mantara mahawan g6gana, ng6nbr Himagiri. (Hima = salju. Giri =gunung. Gunung kang puncake k6tutupan salju. Uga sin'ebut Hima-u)an = mawa hima, mawa salju). Hanuman durung sumurup wujudeMahosadhilofo, mulane sapraptane ing Himagiri dheweke tiingung,ora ngr6ti t6tuwuhan 6ndi kang kudu dijupuk digawa m6nyang Su-welagiri. Nganti suwe Hanuman olehe pij6r ngadOg ngg65636r Ur6-ng6r-th6ngdr, amarga saka bingunging atine. Wasanane Hanumann6mu akai. Himagiri dib6dhol, banjur dibopong digawa m6nyang'pasanggrahan Suwelagiri. Kabeh t6tuwuhan kang ana ing Himagirikatut k6gawa, lan ora ana kang cicir tiba ana ing dalan. Sapraptaneing pasanggrahan Suwelagiri, Himagiri diaturake marang SangRaghuttama, sat6mah panj6n6ngane banjur m6thiki Mahosadhilatadhewe.

Sawise diusadani l{ahosadhilata, kabeh wanara kang wis pa-lastra padha pating j6nggelek urip maneh, rumangsane m6ntas pa-dha tangi nendra. Bardng dicritani yen m6ntas padha palastra ci-nidra Ilfegananda, para wanara padha muntab, atine ngigit-igit ba-ng6t marang ras6ksa. Awit saka iku bar6ng diabani ng6toni yuda,saking g6mbiraning atine bakal tumuli bisa namakake piwalEs ma-rang ras6ksa, ptrra wanara padha surak-surak lan m6re-m6re sora.

I{idhang6t surake wadyabala wanara, Prabu Dasamuka lanIndrajit kang babar-pisan ora ngira yen para wanara bisa urip ma-'neh, bang6t k6jot panggalihe. Prabu Dasamuka dadi judh6g-pu6gmaneh panggalihe, bingung, tambuh-tambuh solah-tingkahe.Indrajit cahyane bang6t puc6t kaya terong dikulub, panggaliheke^U6kan rasa was-sumttang. (Dikulub = digodhog).

7t

Sawise nata panggalihe, Indrajit banjur ngdtoni yuda' nin-

dhihi wadyabala rasdksa sabr6gada. Para garlvane Indrajit pitu ca'

cahe, kabeh putri mdah ing wama turuning rvidadari, padha tut

wuri guru-Iaki, siji ora ana sing g6l6m kari' Ora antara suwe, lva-

dyabala rasdksa wis campuh lumarvan wadyabala wanara' padha

asititr ungtih, g6nti unggul g6nti kalindhih' Wasanane amarga ka-

roban lawan, wadyabala ras6ksa kasoran, padha lumayu asar-saran

ngUPaYa Pandh6likan'

Bar6ng wuninga mawute waclyabala rasOksa' Indrajit jaja-bang

mawinga-winga, enggal-enggal mangsah yuda ngudani rvarastra rva-

dyabala wanara. Krodhane N{egananda ditanggulangi dening Laks-

mana. Sakarone, Laksmana lan Irlegananda, padhadene rvasis-titis

nandukake warastra. Ing sakawit Laksmana ngl6pasake Barunastra'

j6mparing tirta. Tibaning j6mparing nuwuhake banjir bandhang'

uX"t *uaya rasOksa kang palastra k6bl6b6k ing tirta' bangkene

padha kumambang pating krambyang' Indrajit tumuli nglOpasake

iarogni (j6mparing !6r,1;, sanatika ing pabaratan banjur ana g6ni

murub mulad-mulal prasasat sundhul awiyat. Amarga ingis6p pa-

nasing dahana, banyu sima tanpa sesa'

Sasirnaning banyu, Indrajit banjur ngl6pasake Asurastra

kang ng6tokake sanjata maneka warna' satGmah ing pabaratan ke-

b6kan musala, gada, parasu, kunta, nanggala lsp nibani Laksmana

sawadyabalane. Laksmana ngl6pasake Mahesworasara' lemparmg

p6paringe Bathara N4aheswara (Siwah)' Jalaran k6taman dayane

iuurr"r*iru*ra, sanjata maneka warna dalasan j6mparinge Indrajit

kang aran Asurastra sirna padha sanalika' Laksmana tumuli ngl6-

pasake warastra maneh atan Inclrusara, njalari sirnaning kreta lan

kudane Indrajit dalasatt sakusire pisan' Sanajan tanpa titihan' In-

drajit isrh t6rus lumarvan. Sanjata kang isih ana, saka si3i dilCpasake

tumuju rrlarang Laksmana. I\{andar sawise 6ntek sanjatane' Indrajit

isih terus bae pangamuke. Apa kang katon ana ing sac6dhake' di-

angkar kinarya nyawat mungsuhe. lVasanane Indrajit palastra k6-

taman Rudrasara kang luredpas saka gandhewane Lalrsmana' Gar'

wane Indrajit pitu pisan, amarga saka bang6ting s6tya-tuhu marang

guru-laki, kabeh Padha bela Pati.

72

rng sasedane Indrajit, umyang - gumuruh suwarane para dewa

ing akasa kang padha ngucapake ,,iaya - iaya", mangale'mbana ma-

rang Laksmana karo nyawurake puspa.

72. TBIJATHA.

Trijatha prrtrane ptttri Wibisana, ibune widadari asma DewiTriwati.

Sajrone Dewi Sinta ditawan Dasamuka ana ing taman Arga-suka Ngal6ngka, Trijatha kang tansah l6ladi marang Sang Dewi.Lan iya Trijatha kang asung panglipur marang Dewi Sinta, sa-

mangsa Sang Dewi karuna k6laralara, kagawa saka bang6ting sung-karva.

Ing salObare p6rang Ngal6ngka, Dewi Sinta diboyong Sang

Raghuttama mOnyang Ayodya, Trijatha ora kari. Trijatha ngantisarvatara lawase olehe l6ladi Dewi Sinta ana ing Ayodya.

Ing sawijining dina mbdndri Prabu Rama miyos. siniwakaingadhdp para nayaka, para mantri-bupati sarta para wadyabala,dumadakan ana pardkan dumrojog tanpa larapan marak Sang Pra-bu ing pasewakan, ngaturi priksa yen Sang Laksmana lambang-sarikarc Trijatho ana ing sajroning taman.

illidhang6t ature pardkan mangkono iku, Sang Prabu bang6tk6jot lan gumun-ngungun panggalihe. Ifuro noleh Laksmana kangnalika iku l6nggah makidhupuh ana ing pasewakan, Prabu Ramang6ndika : ,,lVlaling aguna mancala u)arna yayi Laksmana !"

Sawise ng6ndika mangkono, Sang Prabu banjur dhawuh ma-rang Hanuman, ndikakake mikut maling aguna. Hanuman matursendika, banjtrr m6tu saka pasewakan bablas m6nyang taman. Ma-ling aguna kang mancala warna Laksmana dic6k6l dening Hanu-man, dibanting, badhar dadi Kapi Jdmbawan, banjur diirid Ha-numan m6nyang pasewakan.

Saka kapar6nge Prabu Rama, Kapi J6mbawan didhaupakekaro Trijatha. Sawise winiwaha, Trijatha diboyong dening IGpiJ6mbarvan m6nyang padhepokan Gandamadana.

7v

Trijatha ap6'putra puhi siji, sinung asma Jarnbawati. Sawisediwasa, Jambawati kagarwa Prabu Kr6sna, p6putra Gunadewa lan

73. DENTAWILUKRAA,IA.

D|ntawiluhrama putrane kakung Prabu Wibisana, miyos sakaDewi Triwati. Bar6ng jum6n6ng Ratu gumanti kaprabone ingkangrama ing praja Singgdlo, panjdndngane banjur aj6juluk Prabu Bfsa-u)arna, patihe asma Kartabangsa utawa Padyanmastana.

Ing carita angka 69 wis dipratelakake, yen hreta Jatbura ti-tihane Sang Raghuttama sajrone lumawan Dasamuka, Ian Bale-hancana aska dhomos, suyasa padunungane Sang Raghuttamasajrone masanggrahan ana ing Suwelagiri, ing salGbare perang Nga-l6ngka dipasrahake mzrang Wibisana, kadhawuhan rumdksa. Ba-r6ng Frabu Wibisana seleh kaprabon, barang warna loro kang pi-nangkane saka kaswargan iku banjur rin6ksa dening Prabu Bisawar-na.

Ing carita padhalangan lakon,,Parta-hramo"mratelakake yenkreta Jatisurc disilih Pandawa kanggo titihane panganten Arjuna- Sumbad.ra. Kang tinangg6nah ngupaya kreta Jatisura yaiku Wr6'-kudara; wondene bisane pan6nggak Pandawa ngr6ti dununge kre-ta iku saka pituduhe Dewa R.uci.

Balekancana asaka dhomas uga wis tau disilih Pandawa, ya-iku nalika kramane Gathutkaca. kanggo nggan6pi ubarampeningupacara t6mune panganten Gathuthaca - Prdgiwa. I(ang tinang-g6nah sowan Prabu Bisawarna ing Singg6la nyulvun ngampil Ba-lekancana asaka dhornas yaiku ras6ksa pringgadani loro, ap6pa-rab Brajamusfhi lan Brajalamatan

74

BAB V. MAGADA, AYODYA, MANTILT.

Asmane para Ratu l\Iagada, yaiku :

1. Prabu Jisis priputra Prabu Citradarma.

2. Prabu Citradarma p6putra Dewi Citrawati lan Frabu Citra-gada.

Dewi Citrawati kagarwa Prabu Arjunasasrabahu (Arjunawi-jaya). Kal6ksanane Prabu Arjunasasrabahu nggarwa Dewi Citra-wati, amarga utusane Sang Prabu yaiku Sumantri bisa minangkanip6panggile Sairg Dewi wnrna loro, yaiku :

1. Bisa mrajaya Prabu Darmawasesa Ratu ing Widarba lan ka-dange yaiku Prabu Jonggirupaksa Ratu ing Jonggarba.

2. Bisa nganakake putri dhomas (800) minangka marune SangDewi.

Bab iku wis kasfuut ana ing Silsilah Wayang purtt)a ma,wa ca-rc jilid I bab II angka 43.

Para Ratu Magada iku nunggal. liluhur karo Prabu SangadikRatu ing tsdnggala,lan ana g6gyutane karo para Ratu Mantili sartaAyodya. Wondene silsilahe mangkene :

75

SILSILAH X : BENGGALA, MAGADA, AYODYA, IVIANTILI.

habu lbrgani R:tu B6nggala Brthrndi WelL

habu Jisis(Magada) Dewi Duumti kagarra

Pnbu S\meli

Pnbu Danuia Ratu

Desi MansaPnbuAyodyr.

Pnbu BstEpu.trs Rrhr./\YGdye

Dewi Rai$u(Sutasa\'e)

Deslmuhr

KuEbalrDr

Srpfrufl

Wibbbu

R.h

Itabu Janal'atu Mairtill

(Rlmrbatb'r vt)

Prabu

Dewi

Prabu

ksgrrr!i Ratu

Pnbu Su-maraia

76

BAB V. A. AYODYA.

7.4. PRABU DASARATA.

i\Iiturut layang Arjunasasrabahu jilid IiI, Ratu Ayodya ingsadurunge Prabu Dasarata, aj6juluk Prabu Banaputra.

Prabu Banaputra mung p6putra siji, putn, asma Dewi fiaghuutawa Sukasdya, kagarwa kapr6nah paman yaiku Bagrawan Raraat_mAia.

Ayodya dilurugi Frabu Dasamuka sawadyabalane. Wasananepraja Ayodya bddhah, Prabu Banaputra lan Bagawan Rawatrn6jatum6ka ing seda. Sadurunge seda, Bagawan Rawatm6ja wGling ma-rang garwane (Devii Raghu) mangkene : ,,Siro tumuli ngungsia m6-nyang Dhandhaka, mintaa pangayoman marang Dasarata.',

Piw6linge Bagawan Rawatm6ja diestokake dening Dewi Suka-salya. Wasanane Sang Dewi kagarwa dening Sang Dasarata, IanSang Dasarata banjur jum6n6ng Ratu ing Ayodya, gumanti kapra_bone Prabu Banaputra.

Kajaba Dewi Raghu utawa Sukasalya, prabu Dasarata nggar-wa Dewi KAkayi lan Dewi Sumitra, putrane putri prabu SumamjaRatu ing Suwela. Bisane kal6ksanan nggarwa Dewi K6kayi, amar-ga Prabu Dasarata saguh minangkani panyuwune Sang Dewi, yaiku: manawa ing t6mbe Dewi K6kayi ap6putra priya, putrane. SangDewi iku kang diw6nangake jum6n6ng Ratu ing Ayodya; dadi du-du putrane Dewi Sukasalya,lan uga dudu putrane Dewi Sumitrakang bakal ngg6nteni Prabu Dasarata nglGnggahi dhampar kapra-bon Ayodya.

Prameswari t6lu iku, kabeh ap6putra priya, yaiku :

1. Dewi Raghu (Sukasalya) ap6putra Rama, ap6parab Raghawa,t6g6se : putrane (turune, t6dhake) Devi Raghu.

2. Dewi I(6kayi apGputra Bamta, wiwit timur ndherek ingkangeyang Prabu Sumaraja ing kadhaton Suwela.

3. Dewi Sumitra apOputra Laksmana lan Satrugna.

Bar6ng wis g6dhe, rajaputra papat iku (Rama - Barata - Laks-mana - Satrugna) padha digulaw6nthah dening Bagawan Wasistha,

77

winarah Weda.lan ulah saniataning ayuda. Kabeh padha l6bda ingDhanurwedo (Indonesia : ilmu memanah)'

Rajaputra papat iku ora lawas ginulaw6nthah dening Bagawan

Wasistha. Sadhela bae wis padha l6bda ulah sanjata lan mumpuniing kawruh wama-warna, I(abeh w6warahe Sang Bagawan disinau

nganti pana tiimdnan. Kajaba l6bda nandukake sawarnaning sanjata

lan mumpuni ing kawruh warna-wama, rajaputra papat iku padha

misuwur apamb6gan utama Ian susila, sanajan durung diwasa.

75. F,AMA.

Padha-padha putrane Prabu Dasarata, Rama kang pinunjuldhewe ing sakabehe. Rama kang lantip dhewe pasang-grahitane,

lan iya Rama kang wasis-titis dhewe panj6mparinge. Awit saka iku,asmane Rama misuwur t6kan ing manca nagara.

Kacarita ana Ri',si darah Gadhi, p6ndhita trahing satriya ap&parab Wiswamitra, midhang6t pawarta yen rajaputra Rama s6ktimandraguna. Pratapane Sang Rdsi k6r6p diobrak-abrik ras6ksakang bang6t w6ngis lan amb6k-siya. Amarga kapengin diayomi de-ning Rama, Sang ROsi manggihi Prabu Dasarata. Kanthi patrapkang bang6t susila anor-raga, Sang R6si nyuwun marang PrabuDasarata, supaya Rama dipar6'ngake ad&unung ing alas, minangkapangayomane piua p6'ndhita. Ing sakawit Prabu Dasarata ora ma-r6ngake Rama oncat saka praja. Sababe, sanajan kagunan-kapra-wiran lan kadibyane wis ora nguciwani, nanging Rama durung dar-be pangalaman p6rang. Hla rnangka ana ing alas bakal lumawanpara rota dana.wa julig-culika kang awatak siya. kaniyaya. Nanging,amarga saka pangangs6ging panJruwune R6si Wiswamitta, wa-sanarle, sanajan kanthi panggdih abot, Prabu Dasarata mar6ngakeRama ngayomi para pOndhita kang padha adhAihsrrk ana ing ma-dyaning alas. Sawise dipar6ngake panyuwune, R6si Wiswamitrabanjur pamit kondur m0nyang padhepokane.

Esuke Rama tata-tata n6dya manjing alos. Lahsmona, sakabang6te kasok-trdsna, rumangsa ora bisa pisatr k.rro Rama; mulanedheweke milu tata-tata, n6dya ndherek nlanjing alas. Sarampunge

78

tata-tata, Rama - Laksmana banjur marak rama - ibu, ny6mbah lannyuwun sawab-pangestu. Sadurunge budhal mOnyang alas, Rama_Laksmana binr6kahan dening para brahmana.

Budhale rajaputra sakloron saka kadhaton, kinurmatan uni-ning kalasangka sarta suwaraning pradangga. Nalika sarnana ku-m6dud- bahune Rama kairg t6ng6n, mratandhani kabeh mungsuhebakal kasoran.

R ama-Laksrnana n gast a SanghararaT'c, yaiku j6mparing pamu_nah satru kang ampuhe dudududu. (sanghara = walanda : vernie-tiging = Indonesia : pembinasaan).

Ora kocap sasuwene ana ing dalan, gancanging carita tindakeRama-Laksmana wis prapta ing padhepokane Rdsi fl/ispomitra,kinurmatan dening para rOsi, para pdndhita lan para cantrik-ma-nguyu-jOjanggan, sinugata wowohan lan pala kap6ndh6m manekawarna.

sawise dhahar pasugatan lan ngasokake salira sawatara suwe-ne, Rama-Laksmana banjur am6ng-am6ng ana ing sakiwa-t6ngOnepadhepokan. Para R6si lan para p6ndhita g€dhe bang6't piana6temarang rajaputra loro iku, padha m6sthekake yen ing sabanjurealas iku bakal tansah tata-t6ntr6m kalis ing sambekala.

Sang R6si bang€t kasok-tr6sna marang Rama-Laksmana. Ma_rang rajaputra loro iku, panj6n6ngane maringi j6mparing sakti lanaji jaya-wijayanti kang njalari sakarone ora bisa kasoran ing mung-suh.

Sawise nzrmpa j6mparing lan aji jaya-wijayanti saka Sang R&si, Rama-Laksmana banjur am6ng-am6'ng nganti t6kan tnfi alhs kangbang6t asri. Dumadakan rajaputra sakloron iku priksa itrs6ksi kangwujude bangdt nggegirisi, aran Tathalac, wadyabalane prabu Da-sasya (Dasamuka) kang gawene m6mateni. Rama prayitrta, enggal-enggal m6nthang g6ndhewa kang wis pinasangan j6mparing singlandh6pe kagila-gila, diinc6ngake marang Tathaka. L6t sak6dhepnetra, mak th6l ! j6mparing n6ngg6l janggane Tathaka, sanalika ra-s6ksi iku ambruk ing bantala t6rus palastra.

Patine Tathaka agawe suka-sukure Sang R6si. B6bayane pra_tapan sima; manuk-manuk kang maune ora wani cumuwit, amarga

79

w6di marang Tathaka, bar6ng rasGksi iku wis mati' banjur padha

wani ngoceh maneh.

Nalika isilr urip, Tathaka tapa mbisu. Nlacan-macan padha

ora wani m6tu saka guwa pandhdlikane, lan padha ora rvani nya-

bawa. singa-singa padha nggrasah-susah dening kalir6n, amarga

ora wani ngupaya mamangsan, w6di kaw'ruhan Tathalia. sarvise

Tathaka mati, macan-macan mari prihatin, padha mangsa kidang

m6njangan pirang-pirang. Kanthi ati ngangah-angah, singa-singa

padha ngupaya gajah, n6dya minangsa. Dalasan t6turvullan, nali-

ka Tathaka isih urip katon mriyi kaya ar6p mati, saiki katon subur

lan padha wiwit awoh.

Bar6ng wis sirna b6bayane pratapan, Rama-Laksmana saya

ingaji-aji dening sang R6si. Rajaputra sakarone iku dil6nggahake

ing dhampar, siniraman lan binr6kahan. Sang R6si ora kakilapan

yen Rama-Laksmana iku panjanmaning dewa }inuwih. Sajrone

nyirami Sang rajaputra, Sang R6si ng6ndika: ,,Heh Rama-Laksma-

na, wruhanira ! sira sakarone ihu panjanrnane Bathara ll isnu. Ing

nguni (sadurunge manjanma) sirq dadi pangayomqning Tribawana.

Saiki, .lzabeh pratapan ing sajrone alas iki sira ayomi, nganti lzalb

ing sambehala".

Ature Rama-Laksmana : ,,Nuwun Scng 'Re'si ! Paduka halis

ing sambekala, botin pasah ing panangsaya, awit xking ag2nging

prabawa paduka ingkang saking wohing tapa-brata paduka' Inggih

ag€nging prabawa paduha puniha ingkang murugah2n kawula sa-

g€d ngasoraktn m€ngsah paduka ingkang adamal bot,n t€ntrAming

padhepokan".

sa*ise siniraman lan binrdkahan dening sang R6si, Rama-

Laksmaua ngubdngi padhepokan karo ngiwa langkap kang wis pinasangan j6mparing. Nalika tum6nga ing akasa, Rama-Laksmana

priksa ras6ksa pirang-pirang, katone kaya gumantung ing g6gana'

Karo jum6n6ng mangekapada, Laksmana manthang gandherva

kang wis pinasangan ardhacandra. diinc6ngake marang para ras6k-

sa rng akasa. (Mtngekapada = walarrda : met aaneengesloten

beenen staan = Indonesia : berdiri dengan kaki dipersatukan = Ja-

wa : ngad6g sikile rap6t. Ardhqcandro = Vy'alanda : halvemaanvor-

80

mige pijl = Jawa : panah kang bedhore awangun sat6ngah rdm-

bulan).Jalaran k6taman panah ardhacandra, ras6ksa-ras6ksa kang ka-

ton pating grandhul ing akasa sirna-g6mpang tanpa sisa,^6ndhas

lan gdrnbunge kumrutug tiba ing bantala, ngor6gake bumi. Endhas-

endhase para ras6ksa iku katone kayadene .Rohu (ras6ksa kang

awujucl sirah thok kang sok nguntal sr6ngenge rttawa r6mbulan),bang6t ngg6girisi.

G,Sg6dhuge para ras6ksa aran MARICA. Kanthi mat6k ajipangabaran, Nlarica mrOpdki Rama. Tanpa panggalih ulap, Rama

ndangu maiang rasOksa e6g6dhug lku : ,,IIeh rosdEso huntprung-ltumpra Marica ! Apa sb'dyamu t?ha ing pratapati kene ?! Yen sira

nOdya nyuwun daging, para tapa ora dhahar daging, mulane misthiora simpOn daging. trIanawa sira nddya nyuwun 6mas, paro tapa ora

kagungan, anlarga uripe bang€t miskine".

I\larica : ,,Heh Ramabhadra kang satuhu bodho-balilu, wruh-anira ! Dudu daging lan dudu 6mas kang dalzpengini. T€kaku ingltene ora nAdya ngupaya apa bae, mung n€dya ngr)rusalt, nitApidharmaning ras6ksa, yaiku dadi satruning jagad, ganggu'gawe

wong sisaji, mrajaya pAndhita kang ora dosa. Ya mangkono ikudhannaning rasdksa tumitah ing marcapada. Kanthi paharti tdgil-mdntalq siya-teaniyaya, ahu nggawe rOtuning bawana. Watah-wan-

tuku kalis ing budi rahayu. Kabeh isine iagat iki n1dya dah'obrale-

abrik, dak-rusak, supaya iagat iki dadi alas lzang sOpi-sonya".

I\langkono kandhane ras6ksa Marica.

lVangsulane Rama : ,,Marica, sumurupa ! Sarehne sira atindakngrOruwk miturut dharmaning rasAksa, ingsun nidya nindakaketzuwajibaningsun salaras karo dharmaning satriya. Kabeh rasAhsa

candhala satruning jagad, nidya ingsun simakake. Heh rosdksa

candhola ! Lingsdm ingsun perang-tandhing lumawan sira, amargq

sira iku rasiksa cacah-rucah ringkih ingah-ingih tanpa daya, mu-lane bOcik enggal minggata !".

Ng6'ndika mangkono iku Rama karo m6'nthang langkap kang

rvis pinasangan Bayauya. (Bayawya = Wayawya = Walanda : wind-pijl = Jawa : panah angln). Lum6pase Bayawya cumlorot pmsa-

sat kilat, N{arica k6sir"rgsal-kontal, kabuncang ing angin tanpa lu-mawan.

81

Priksa Rama unggul ing yuda, Bathara Indra Mng6t suka

amarwatasutt, ,ryu*.,Iike t6mbang saka akasa 'karo ng6ndika :

,,E,'Raghawa ! E, Dasarataputra ! Sira pranyata satriya sakti' suci

lan luhur ing budi"-

Wiwit ing w6ktu iku, para p6ndhita lan para r6si padha bisa

as$saji lan muja samadi kanthi t6ntr6ming ati, tanpa sangga-runggi'

?6. F,AI\,IA NGLABONI SAYfiMBARA.

Ing sawijining dina, saparipurnaning s6saji lan muja-samadi'

Sang RZsi ,g-6"ai[u marang Rama mangkene : "E' Ramabadr:a

tzani UangOt gOdhe nugrahane ! Amarga saka ananira' kahanane ia-

gat-ihi prasasat haya suwargd, ora beda haro yen iagat ihi tinung-*gon

Aitnoro Sacipati (Walanda : echtgenoot uan Saci : Jawa :

hakunge Dewi Saci yaiku Bathara Indra)' Sira iku panianmane Ba-

fhara Wisnu., iawata kang bangOt sura-sahti mandraguna' Biyen'

naliha sira manjanma kang tuwih dhisik, Asuraraja wali siro-sfr-

nahahe, Ksiramawa (Walanda : melhzee : Jawa : samodra puhan)

sira ublak nganti mAtu amr6ta-ne, janggane Asura P';ahu pddhot

amarga sira tibani saniata cahra, Asuraraja kang awujud Waraha

(celeng) sira prajaya, bumi ambl€s sira unggahahe' Sam?ngko pi'

yarsahna; aku nidya nyaritakake Prabu Janaka, miturut pawarta

hang dahrungu".

,,Prabu Janaka Ratu ing Mithila (Jawa'anyar ; Mantili) nOdya

nganakake saydnbara.-Dewi Stta (Sinta), putrane putri hang isih

hOnya, nldya dipaiakramakahe; nanging ora sarona ttnuku mas'

hawin rajabrana u'tawa kadhaton saupama Dewi sita k6na tinuku

rajabrana, sanaian dirAgani nganti Trailokyarajya (Walanda : de

heerschappij ouer d.e d.rie werelden : Indonesia : pernerintahan

atas hetiga dunia = Jawa maksude : kraian ilry iagat tdt6t4' bra

larang tzanggo nuhu Sang Dewi' Kang do'tii pA6nging panggalihe

Dewi Sita, hapengin win1ngku priya hinawasa hang sura-sahti

mandraguna, luhur ing budi lan l€pas posanging grahita, tur t€'

.ilhahing awirya".

82

',MiyoseDewisitasahaguwagarba,frlntunartutawaari-arine'o*iiua gindhewa pinuniul sing saihi dodi g6ndhewa'pusaka Mi'

thrla, yiihu kang minangka sranaite say|mbara' Priya hang bisa

menthang gindhewa iku nganti tikil, yaiku hang wAnang mAnghu

Sang kusumaning aYu Dewi Sita".

,,Pruyogane, sira ngl|bonana say€mbarg' Mithila (Mantili)' Sa'

ncjan naiili-Sita gddhe lan sntosarle gdndhewapusaha Mithila'

mdsthi bahal putung dening sira. ors k€na ora Dewi sita masthi

dadi iatukramanira".Rama ngestokake dhawutre Sang RGsi' Ing sarampunge pa-

ngandikane Sang ROsi, Rama ny6mbah, banjur ngusapi l6bu kang

tumemplekingsamparanekaronyuwunsawab.pangestu.Sawisemangkono,RamatumulibudhalmOnyangMithiladhirajya(ingpadhalangan sin6but : Mantilidiroja), didherekake Laksmana.

Praptane Rama-Laksmana ing Mithiladhirajya, ing alun-alun

papane say6mbara wis l<6bak wong, umyang-gumunrh suwarane'-Sr*r'l-p

rajaputra Rama-Laksmana, wong-wong padha cingak

kagawoian, "k"h kang padha r6rasanan karo kancane mangkene:

,,S-irrg mlntus praptaliu oyof;,e Sang Hyang Aswino (dewa kdm'

bar : Batham Aswan-Aswin), katandha saha bagus'r^spatining ru-

pane".

Kancane mangsuli : ,,Dttdu ! Bisa uga Batlnara Kamajaya

haroBatharuBasanta;hajabarupanebagus,tindak.tandukesarwaallls".

Ana maneh wong sing nyuwara "

,,Mbohmanawa Sang Hyang

Triwikrama (Bathara Wisnul, nOdya mriksani tumindahe Say^m'

bara".prabu Janaka bang6t karanan priksa rajapuha Ramadewa.

Sang Prabu kapar6ng nyoba k6kuwatane Sang Rajapuha' mulane

-"r"irrg"r.u gandtre*a-pusaka Mithila, ndikakake m6nthan g. G6n-

dhewa iku duk ing nguni kagungane Bathara Parameswara (siwah),

wis tau kinarya mangrurah TtiPura'

KabehRatukangngl6bonisay6mbarawisnyobam6nthangg6ndhewa iku, nanging ora ana kang kuwawa' Mung Rama kang

wasanane kuwawa manthang ngnti agawe tik6le gandhewa kang

83

kinarya say6mbara.

Tik6ling gdndhewa dening rajaputra Rama agawe suka_r6naning panggalihe Prabu Janaka. Sang habu ngBndika marangg6g6dhuging wadyabala (senapati) Mithila : ,jVtung Sang Bamahang mungguh dikawulani dening sita. Dheweke tanpa ceda, t6-dhaking kusuma, nodhong taruna tur sokti mandraguna. siraenggal ngaturana rawuh Prabu Dasarata, matum yen Sang Ra_ghawa nddya ingsun dhaupahe karo Sita,,.

I(ang tampa dhawuh matur s6ndika, banjur mangkat m6_nyang Ayodya.

Nalika midhang6t ature utusan yen diaturi rawuh ing Mi-thiladhirajya mangestoni dhauping putra (Rama), prabu Dasa-rata nganti tripandurat datan ng6ndika, kagawa saka l€joting pang-galihe. sawise tata-tata, sang prabu banjur tindak m6nyang N{i-thiladhirajya kanthi dhanganing panggalih, didherekake wadya-bala sabrOgada. Praptane Prabu Dasarata ing kadhaton Mithila, di-p6thuk dening Prabu Janaka.

,,Dhuh Prabu Dasamta, Narendra inghang sura_sakti maha_prabawa, saha ingkang tansah nAftpi ,,dharma - artha - kama,'(Walanda : wat recht, nuttig en gewensht is : Jawa : samukawbingkang alandhAsan haadilan, ingkang migunani lan ingkangdipun-pengini). Paduka punika mitranipun Bathara Indra, prasa-sat dewa mangejawantah. Kawula rumaos sahlangkung b6gja -hZmayangan kirawuhan pad,uka. Kawuningana, putra paduhainghang sahlangkung utami luhur ing budi, susila saha sakti,Scng Ramadewa, tanpa timbang ing jagat. Anah kawula estri punsita badhe nyethi abladi dhathng putra pacuka sang Ramadewa.Makaton wigatosipun paduka kau,ula aturi rawuh ing kadhatonMithila".

sawise para tamu l6nggah ing pondhapa katrhaton lan si,u-gata bojana-andramna, panganten sarimbit (Sita - Rama) miyossaka dhatulaya akdkanthen asta..panganten kakung abusanarajakaputran, panganten putri abusana rajakaputren. Tindake pa_nganten sarimbit ng6n6r durrunge prabu Janaka kang }Arggah,ja3.arkaro Prabu Dasarata. sawise padha nyungkGmi habu Janaka lanPrabu Dasarata g6nti-g6nti, panganten sarimbit banjur l6nggah ja-

84

jar ana ing dhampar pinatik manik nawa-r6tna. sasuwene r6nggahjajar ana ing ngarsane puua tamu, kawistara ing s6mu Sang pa-nganten sarimbit sajak rada lings6m, nangrng kaworan ,a"a"g.

- Ora kocap ramening parniwahane panganten Sita - Rama.Ingsaparipumanfurg wiwahan, panganten sarirnbit munggah ing suyasakang rinOngga asri anglam-lami, manjing ing sCnthong panganten.ora pr6lu dicariiakake ing sabanjure, mana\rya sa,g panganten sa-rimbit sita ^ Rama mb6n6ri ana ing sajrone s6nthorrg pongurrt"n.kapriye solah-tingkahe ing sadumnge sare.

77. RAMAPARASU KASORAN LUMAWAN RAMA.

Ing wayah esuk sadurunge sr6ngenge ml6thek, prabu Dasa_rata pamitan marang Prabu Janaka n6dya kondur m6nyang Ayo-dya, mboyong panganten sarimbit. sawise sam6kta, prabu Dasa-rata lan panganten sarimbit banjur budhar didherekake wadya-bala 2 br6gada, yaiku wadyabala pandhereke prabu Dasarata sakaAyodya sabr6gada, lan wadyabala Mithila sabr6gada kznt],i Bha-tamantri (walanda : militaire hoofden - Jawa : para g6'g6dhugingwadyabala)

Bardng tindake Prabu Dasarata sapandhefeke t6kan ing araskang bangot asri, dumadakan ana R€si kang wujude bang6t ngg6-girisi ngadhang amalang-kadhak ana ing t6nph daran. o6J6g-piad6ge saatul dhuwure, manggul g6ndhewa kang g6dhene kagila-gila. R0si iku godheg'wok simbar-jaja, brdngose s6mu abang, re-mane kinlabang, asmane Ramaparasu utawa parasurama, uga ap6.-patab Ramabhargawa (t6g6se : Rama t6'anate Maharsi Biroeu).

Rosi Ramaparasu mr6p€ki sang Ramabhadra, banjur nantangp6rang kanthi suwara sora muran g tata : ,,Heh Ramadiwa, wruha_nira !P€parabingsun Ramabhargawa, kaloka ing jagat. Ma'nawa si_na nyata prawira, tandhingana yudaningsun. sira mati deningingsun, utawa ingsun sing sirna dening sira. p€nthang\n langhap_ingsun iki, manawa sira nyata sokti mandragutw. Manawa orakuwawa mdnthang langkapingsun puwka, mlsthi mati deningingsun,sira' '. Mangkono s6sumbare R6si parasurama.

85

Midhang6t s6sumbare Sang R6si mangkono iku' Dewi Sifo

nratab bangdt panggalihe, salirane -ndhrodhog wel-welan' \r/on-

dene Prabu Dasarata, amarga saka g6dhening katrOsnane^marang

Rama lan putra-m"rr[u.r., ei-rggal-enggal nyGdhaki Sang RGsi' ban-

jur matur ngr6r6pa ngasih-asih, murih panggalihe Sang RGsi bisaa

iumuli lilih : ,,Dhuh Sang Jamadagni, R6si sinakti ingkang hasusra

ing Tribawana ! Sampun pinftn-pintdn Ratu s?kti mandraguna

fngtzanS sirna dening paduka. Saklanghung bot€lt prayogi paduka

,jratonontn p€rang lumawan Rama, awit piyatnbakipun punika

tinsfn hre mudha-punggung, botOn slkti"'

Nanging, ature Prabu Dasarata ora dipt'aduli dening R6si Pa-

rasurama, kagawa saka watak-wantune kang bang6t kibir-ujubriya'

Amarga saka g6dhening kasudirane, Sang R6si ngira manawa ora

u.ru *orrg sakti, kajaba panj6n6npne dhewe" G6ndhewane kang

gadhe lan dawane ngedab-edabi, diulungake marang Sang raja-

f,utra Rama dalasan saj6mparinge pisan, karo ngdndika: "Mana-tba sira huwawa mOnthang langhapingsun ihi, ingsun rumangsa

kalah lan nOdya ngawula maru'ng sira"'

I(anthi dhadhag-tatag tanpa panggalih ulap, Sang Ramabha-

dra maju nampani garran"*u saj6mparinge pisan' G6ndhewa pi-

n6nthang dening Sang Raghawa kanthi gampang, j6mparinge di-

inc6ngake tumuju marang Sang R6si' Sanalika iku pasuryane

ROsi Jamadagrri puc6t kaya terong dikulub, panggalihe kuwur'

(Jamadagni salugune asmane sudarmane Ramaparasu' nanging

uga dadi pdparabe Ramaparasu, nunggak-s6mi asmane ingkang

rama).

,,Heh Ramabhargawa ! Aparnu kang kudu ingsun tibani

jimparing ihi ?! Manawa gulumu hang izt''riu daki^rnparing' utawa

sanoian atimu pisan, ora bakal r,lesed' IVlangsa uurunga mati de'

ning ihu howe !" N'Iangkono pangandiXane Sang Ramabhadra'

R6si parasurama bangat lings6m, panggalihe k6k6s-angl6s.

Amarga isih kapengin urip, wasaliane panj6n6ngari€- ng6ndika

*rrgkurr" : ,,Ingsun wis ginantungan suuarga minulya dening

Batiara Ind.ra. Manawa ingsun nganti mcti dening iampaingsunpibad.i bang n€dya dilipasahe dening Ramadewa, ora bisa ingsun

nglnggahisuwargahangdicadhangahehanggoingsundeningSangBathara".

86

sawise ng6ndika mangkono, R6si Ramabhargawa banjur on-

cat, Iingsam ndulu pasuryane sang Ramabhadra. Para wadyahala

kang ndherekake Prabu Dasarata padha surak mawurah:n, lan

padha mangalambana marang kasaktene sang Rama. Dewi sita ba-

ng6t suha-rGna, silr.a n:dahing panggalihe'

Ing saoncate Sang Bhargawa (t€g6se : darah Bhr6gu yaiku

Ramaparasu), Prabu I)asarata bang6t suka arnarwatasuta. Sang

Raghawa dirangkul dening ingkang rama kanthi pa:rggaiih kasok

trtisna. Sawise mangkono, Prabu Dasarata sapandhereke mbanjur-

78. R,AI\/IA UTUNDHUNG SAKA PRAJA.

Prabu Dasarata sapandh ereke, kondure saka Nlithilaadhirajya

wis t6kan ing kadhaton Ayodya. Sang rajaputra Rama bang0t

ingaji-aji dening para kawula (rakyat), sinuba-sinukarta, amarga

bisa nyirnakake para ras6ksa kang padha ganggu-gawe padhepokan,

bisa ngasorake R6si Ramabhargawa kang bangat s6hti mandraguna

lan bisa mungkasi sayambarane Prabu Janaka. ora ana maneh kang

tansah ingal6mbana dening wong akeh, mung Sang Raghawa,

pranyata s6kbi tanpa sisihan. Para nayaka, para wadyabala lan para

kawula padha mOmuji kanthi tulusing ati, muga-mup Sang Ragha-

wa kang ing t6mbe jumdndng Ratu gumanti kaprabone ingkang

rzuna.

Prabu Dasarata saya kasok-tr6sna marang Sang Raghawa,

pangandikane : ,,Rama hang bakal dadi Ratu nggdnteni panje'

nAnganingsun, dudu Barata".

Pangandikane Sang Prabu mangkono iku sum6bzu sarana

g6thok-tular, kaprungu para kawula saind6nging praja Ayodya.

iara nayaka lan wadyabala wis didhawuhi dening Sang Prabu,

ndiltakake nyam6ktakake sawarnaning ubatiilnpe kang bakal

kanggo upacara iumOnAnge Ratu Sang Raghawa.

Prameswari Dewi Kekayi, natika midhang6t ngdndikane

Sarig Prabu yen Sang Raghawa n6dya dijum6n&gake Ratu, eng-

87

gal-enggal matur mangkene : ,,Sinuwun, pltnopa paduha kali-m€ngan dhatdng atur hawula kala rumiT'in, soho dhatdng lzasa-gahan paduka .ingtnng 1ampun k|uiyos dhatdng kawulo ?

Atur kawula kala rumiyin ,,s6ndika nyethi dhat6ng pacluka',,nanging manawi kawula sagdd as&uta priya, analt kawula punikoing tdmbe ingkang ngbnggahi dhamparJtaprobon A1'od1'a, ngg6n-tosi paduka. Nalika samantdn, paduka sompun n1'agahi c)hat€ngpanyuwun kawula makatO'n punika. Au'it saking pttnika sinuwun,sapunika mugi wontdna hapardhg paduka karsa ndtdpi hasagahaitpaduka, inggih punika njumdn€ngalz1h'Ratu anak kawula punBarata. Kajawi punika, panyuwun kau,ula, karsaa paduka NUN-DHUNG RAGHAWA oncat saking dhatulaya, ntpados bot6nmakewddi pun Barata anggenipun mangreh praja A_vod1,a".

Midhanget ature Dewi K6kayi mangkono iku, sanalika pra-bu Dasarata nawung sungkawa, bang6t kar6rantan panggalihe.Sang Prabu ngrumaosi yen kalimOngan (lali) marang janji kangwis ding6ndikakake marang Dewi K6kayi, lan ngmmaosi yen wa-jibing Ratu kudu ,,bawa laksana", lire kudu ,,ndt6pi panganclika',.Awit saka iku, sanajan kanthi panggalih abot bang6t, prabu Dasa-rata k6p6ksa ngldksanani panyuwune Sang Dewi. RA\{A DI-TUNDHUNG, didhawuhi oncat saka kadhaton Ayodya.

Sadurunge oncat saka praja, Rama - Sinta marak marangSang Prabu lan ingkang ibu telu (Dewi Raghu, Dewi Kekayi lanDewi Sumitra), nyuwun sawab - pangestu. Sawise mangkono, kan-thi tekad n6dya ad6dunung ana ing madyaning alas, Rama-Sintatumuli budhal saka dhatulaya, didherekake Laksmana.

Ditundhunge Bama saka kadhaton agawe ora s6ine:nge paranayaka, para wadyahala lan para kawula Ayodya. Akeh nayaka,wadyabala ian kawula Ayodya kang nututi tindakc Rama.

,,Adhuh, Sang Pangeran ! K1sangOtin siya-kaniyayunipunSang Prabu dhatbhg oadtLka. Tanpa ngeng|fi kiagungan padtthasaha asoripun Sang Barata, Sang Prabu nundhung paduka sahingpan.yuwunipun Sang Prameswari Dewi Kdkayi. Wo ! saklcngtzungasor panggalihipun Dewi Ke^kayi, mikantukahdn putra pribadimurih sagAdipun jumin€ng Narpati". Mangkono ature wong-wongkang padha nututi tindake Rama-Sinta-Laksmana.

88

Kanthi poratan sumeh-ng6s6pake lan t6t6mbungan manis,Sang Rama ng8ndika : ,,8,'pd,m nayaha, wadyabala lin para ha_wula ! Ajq padha mrihatinahe nnrang ingsun lan aja sisah rng-sun tinggal nwnjing alas. Sumurupa, oncatingsun satea pra.io ikingestokahe dhauuhe tnngj)ng rama hang ingsun onggip kanu-grahan g6dtre. wajibing putru rittclu ngestokahe dharutthe bai;a,jdr bapak ,tu kang niinangrta rantaran tttmitart lair ing nlarcapa-do, lan kang njalari putra $unturup lor-hiclul. eapa ning nggula_wonthah putra sarta rumoksa mttrih rtoris ing ait-,oyo i6ahe ba_ngd lrubQcilrune ltangj6ng rettto ntorang ingstttt,. tttulqne ingsunora lOnggana nindarzarte sabarang cr.hautuhe. I-uwih bocirt ntqti ti-nimbang nfiadal dhawuhe bapa. Awit saka ileu, wOlingingsun tna_rang sira kabeh, poma aja paclha ntrihatinalze kaianiningsun.B^cik padha tumuri muriha, pactha httntawuraa marang arining-sun Sang Barata, lan pad.ha rumAhsoa kangfe.ng rama,

"aia nganti

p anp n€n gane naw ung s ungka wct,..

Sjwise ng6ndika mangkono, Sang Rama mbanjurake tindakebdbar6ngan karo Dewi sinta ran LakJmana, didherikake Nindya-mantri sarta wadyabala sabrGgada.

Ing wayah sandyakara tindake Rama sapandhereke t6kan ingalas kang bang6t asri ngrOs6pake, paclha ngaso,. nyare. Sang Nin-dyamantri (Patih) Ian para wadyabala padha turu k6pati, rindksadening sang rajaputra Rama lan Laksmana. Bar6ng njungkap *a_yah gagat rahina, kanthi dh6dh6mitan, Ranta-sinta-Lartsmanambanjurake tindake. Sang Nindyamaniri lan para wadyabala, orapadha ngr6ti tindake gustire, amarga nalika *or";";i;paanaturu kdpati. Bardng padha tangi, Oangat susahing atine ndulu gus_tine ora ana; kabeh tumuli padha nggoreki karo*ng6mb"iu-*"ror.Sarvise nggoleki gustine nganti .u*r1rru suwene miiksa ora k6-t6mu, sang Nindyamantri lan para wadyabara tumuri murihm6nyang Ayodya, mung atine bae kang isih tansah tumuntur tut-lvuri Sang Ragharva.

79. PRABU DASARATA SEDA, BARATA NGUPAYA RAMA.

Praptane Sang Nindyamantri ing Ayoclya, kadhaton katon si-

89

i)i. Sang Nindyamantri tumuli manjing ing dhatulaya' gowan Sang

Prabu, ngaturake kabeh kang mbrntas dialami, kang gdgayutan karo

oncate Sang Rama. Sawise midhang6take ature Sang Nindyarnan-

tri, Prabu Dasarata bangdt kar6rantan panggalihe' nggambarake

kasangsayan e Rama ana ing madyaning alas kang k6bak pringga-

baya.

Dhek biyen, Prabu Dasarata tansah dadi pangal6mbanane

para kawula ing babagan sabar-taw6kaling panggalihe' Kuwarva

ngadhOpi savrarnaning rubeda, ora nggrant6s samangsa ngalami

uiar, or" ngg6sah roanawa nandhang g6rah' Nanging saiki' barOng

faniOndngane pisah karo Rama, putra kang ditr6snani dhewe'

sirna sabar-tawdkale, panggalihe dadi cilik lan gampang was - su'

m6lang, ilang kasudirane. Ora karsa dhahar, kabeh pakardmane

wis ora ana sing dikarsakake. Ora manggalih marang busana' ora

karsa ngadi salira, panggalihe k6r6p.ngalamun tOkan ng6ndi6ndi'

jiwane prasasat kinungkung ing s6^dhitr-kingkin. I(ala'kala pan-

;a.rAt gu.ru manjing ing taman, kr6sane n6dya ngenggar-enggar

p*ggaiU nanging Uurdt g ana ing sajrone taman, Sang Prabu man-

A* -ruy,

rudah lan goreh-rongeh panggalihe, ton-ton6n marang

suwarnane Rama. Taman kang bang6t asri anglam-lami'

kang kinira bisa agawe lipuring panggalih oneng marang Ramq

*und* njalari saya kar6rantaning panggalihe Prabu - Dasarata'

Kondur saka taman, panggalihe Sang Prabu saya bang6t nawung

,rrrgXu*u, saya k6k6s - nggrant6s - ng6n69' Saka taman Sang Prabu

fanJur manjing kadhaton, sarean ing kanthil kang mawa kasur

dmput lan any6s, tur salirane binlonyo ing babakan sulur cinam'

pu prprr bubukan cGndhana. Nanging kabeh iku ora agawe

u"Va.i"g salirane Sang Prabu, mandar karasa saya panas salirane

sakojur. Amalga saka bang6te nawung sungksarva ondng marang

putra (Rama), prasasat ora ta.u karsa dhahar lan ora tau bisa sare'^Sang

Pratru g6rah bang6t nganti madal usada, wasanane tumdka

ing seda.

Sedane Prabu Dasarata, njalari ing kadhaton Ayodya udcn

tanpti.-puti"g jlBrit suwaraning iangise para pltrl ing sajrone dha-

ill"ya . fara putri iku padha tutar g6tung, n6t6pi adaj - kalumrah'

""" "p"tti t6iirat ing aluhur samangsa nawung sungkawa jalaran

r.ali*, tJi"e gdling padha kumlawer' Akeh putri kang olehe

90

muwun karo g6gulingan, mulane akeh r6r6ngganing busana kang

saka s6sotya - kancana padha tiba ing l6mah, kayata : tusuk-kon-

dhe, jamang, sumping, anting-anting, kalung, ulur+rlur lan liya-

liyane.

I(anthi dipanrihegani dening Sang Nindyamautri, para na-

yaka lan para manggalaning wadyabala padha kumpul, ngr6rnbug

ubarampe kang pr6lu disarn6ktakake kanggo ngrukti layone Sang

Frabu. Nanging bab tumindake upacara pangmktine layon kudu

ng6nteni dhawuhe Sang Earata.Barata pu+,rane Prabu Dasarata kang miyos salu prameSwari

angka loro, yaiku Dewi K,ka.yi.wiwit timur Barata ndherek ing-

kang eyang, mulane ora priksa kahanan ing kadhaton Ayodya.

Ora priksa yen Rama ditundhung saka kadhaton, manjing alas

didherekake Dewi Sita lan Sang Laksmana. Ora priksa yen ing-

kang rama g6rah nganti madal usada, amarga ora dikabari. Bar6ng

Sang Prabu murud ing kasidan-jati, Barata lagi dikabari.

Nalika nampa pawarta ingkang rama seda, Barata bang6t

t6jot lan kar6rantan panggalihe. Sawise pamitan marang ingkang

eyang, Barata enggal-enggal tindak m6nyang Ayodya kanthi na-

wung sungkawa, ing sadalandalan tansah ngudarasa : Apa baya

kang njalari gArahe hangiOng rama, dene nganti madal usadu"'

Sapraptane kadhaton Ayodya, Barata t6rus manjing ing a-

bhyantara,njujug panggonan dununging layone ingkang rama'

(Abhyantara = Walanda : binnenste, paleis = Indonesia : bagian

dalam, bagian yang paling dalam, istana)- Barata sumungk6m ing

daganing layone ingkang rama karo muwun. Saka bang6te kar6'-

rantaning panggalihe, nganti suwe Barata olehe karuna k6lara-

lara. Bar6ng wis rada lilih panggalihe, Barata banjur l6nggahkapr6nah ing daganing layon. Karo ngusapi waspa, Barata nyuwunpriisa rrrarang ingkang ibu Dewi K6kayi, apa kang njalari g6rahe

Sang Prabu dene nganti tum6ka ing seda.

Sawise dijarwani sabab kang njalari g6rah lan sedane Sang

Prabu, Barata bang6t panguman-umane marang ingkang ibu.

,,O ibu, ibu ! Tindah paduha saklanghung hlintu ! Paduha

kamipurun nduu,w harsanipun kangidng rama, xklanghung bo-

91

t|n susila. Tindak paduka ingkang njalari dipun-tundhungipunkakangmas Rama, mracihnani w€ngising panggalih paduka. M)n-tala paduka mriksani oncatipun putra tAfiga (Rama'-Sita-Laksma-

,na), manjing wana, mratandhani bot€n luhuring panggalih padu-ha. Karsa paduka badhe mikantukakOn putra pribadi supadossag6d. madiig Narendra, nandhahak€n cupAting panggalih padu-ka. Karsa paduka inghang makqtdn punika, sami kaliyan padukandhawuhi kawula supados atindak asor, sabot|n-bot|nipun su-pados kawula kawon luhur ing budi tinimbang kaliyan SangLaksmana inghang saktangkung s|tya-bakti dhatdng hadang wr€-dha. Dumugi ing pundi hemawon tindakipun kakangmas Rama,Sang Laksmana tansah tumuntur tttt wuri, nadyan hanthi nga-lam i lam-lapa k 6 tula-t ula k at a li".

Akeh-akeh panguman-umane Barata marang ingkang ibu,k6roncen yen diandharake kabeh.

Gancanging carita ing saparipurnaning pangruktine layoneingkang rama, Barata banjur tata-tata n6dya nusul Sang Ragha-'wa. Sawise sam6kta, Barata tumuli manjing alas didherekakewadyabala sabr6gada tanpa sikdp sanjata.

Sadina muput Barata sapandhereke padha nusup-nusup alas,nrajang g6grumbulan miyak b6bondhotan ngupaya kadange wr&dha, nanging kang diupaya ora k6t6mu.

Ing wayah sandyakala tindake Barata t6kan ing padhepok-ane Maharsi Bharadwaja, ditampa kanthi pangaji-aji dening SangMaharsi. Barata sapandhereke disugata dh6dhaharan manekawarna kang sarwa edimirasa dening Maharsi Bharadwaja. Pinang-kane dh6dhaharan saka wohing puja-bratane Sang Maharsi.Amarga saka mandining puja-bratane Maharsi Bharadwaja, dh&dhaharan apa bae kang dikarsakake, mdsthi turnuli ana padhasanalika.

Ana ing padhepokane Maharsi Bharadwaja, Ba:ata mungnyare sawengi. Esuke, sawise pamitan lan nglairake gunging pa-nuwun marang Sang i\aaharsi, Barata sapandhereke rnbanjuraketindake. Nusup-nusup alas grdng, ngambah alas gl6dir6!an, ngli-wati alas g6rotan, banjur nranjing ing alas gung liwang-liwungkang j6mbare prasasat tanpa t6pi. Bardng wayah tdngange, tindakeBarata tOkan ing sat6pine tlaga Mandakini, dumadakan k6$tfrukkaro sawijining fakir. Saka fakir iku Barata antuk katrangan, yenRaghawa-Sita-Laksmana padha adh&hepok ana ing wukir CI-

g2

TRAKUTIIA, gunung kang luwih dening asri, nanging angel di-unggahi, amarga saka bang6ting dhuwure'

Sawise miyarsa c6tha katrangane fakir, Barata mbanjurake

tindake. Tanpa ngelingi sayah lan lungkrahing salira, Barata sa-

pandhereke padha mringgah ing wukir Citrakutha.

Kacarita Sang Laksmana, nalika samana pinuju jum6ndng

ana ing plataraning padhepokarr, mriksani hiwa-t6ngin. Bar6ng

nrlulu mangisor, kaget panggalihe Laksmana, amarga lamat-

lamat priksa ana barisan t6ka ng6n6r padhepokan. Pangirane,

kang t6ka iku barisaning mungsuh, mulane Laksma;ra enggal-eng-

gal ngrasuk kawaca, bartjur masang j6mparing ing k6ndh-e:nging

landhewa. (Kawaca = Indonesia : baju zirah, Jawa: klambi k6re)'fanttri netra mancOrdng mand6ng marang barisan kang t6ka,

Laksmana nginc6ngake warastra. Nanging bardng lakune barisan

iku wis rada c6dhak saka padhepokan, Laksmana priksa yen

wong-wong kang ana ing sajrone barisan iku padha tanpa sanjata,

mulane pam6nthange gandhewa banjur dik6ndhoni. Suwe-suwe

Laksmana priksa c6tha yen kang dadi cucuking barisan iku Barata,

kadange dhewe. Laksmana enggal-enggal manjing ing padhepokan,

ngaturi priksa marang Sang Raghawa. Kang diaturi priksa enggal-

enggal miyos saka padhepokan, didherekake Dewi Sita.

Ora antara suwe Barata sapandhereke wis t6ka ing padhe-

pokan. Sawise nyungk6mi padane Sang Raghawa lan Dewi Sita,

Barata banjur ngaturi priksa bab sedane ingkang rama Prabu

Dasarata. Sanalika iku Sang Raghawa, Sita lan Laksmana padha

karuna k0lara-lara, kagawa saka bang6ting kard'rantaning pang-

galihe. Barata, amarga banjur katOtangi sungkawane,. iya miluirr*.rrr; dene para pandhereke mung padha ng6mb6ng waspa

bae.

Sawise lilih panggalihe, Raghawa-Sita-Laksmana-Barata pa-

dha suryan, banjur padha l6l6nggahan.

Rama : ,,Yayi Barata ! Sira tumuli muliha mCnyang Ayo'dya, mad|ga Nata gumanti kaprabone kangj|ng rama. Sira munl'puni ing salwiring kagunan lan limpad ing babagan kaprajan, mu''tane

wis mungguh bangOt yen sira madAg Narendra- Dene alzu

yayi, nOdya mbaniurake ad4dunung ana ing madyaning alas'

ngestokake dhawuhe kangj1ng rama. Mulihku mdnyang praia,

ngOnteni mangsa-kala hang prayoga. Saupama sira lumuh rnaddg

Narendra, gek kapriye bahal dadine praja Ayodya. Manawa sira

93

nyata sArya marang kadang wrddha, mAsthi mbangun turut sar-t a nggugu-mit uhu maran g sap ah o nhu".

o-'-- ' -r Barata : ,,Adhuh kahangmas Rama, pOpundhen kawula !Jagat tdmtu badhe gumuj?ng, saupami kawuh madOg Narendraing Ayodya. Kawula ngeca-eca muhti-wibawa wontAn ing dha-tulaya, mangka paduka, kadang hawula wr€dha, ngalami lara-lapa gisang wont6n ing madyaning wana. O, botLn kakangmas,botin ! Kawula botdn hAdugi mad€g Narendra rumOksa prajaAyodya. Paduka ingkang saklangkung mungguh jum€nhng Nata,amargi kajawi kaprdnah s€puh, paduka punika mumpuni ing agal-alus, s€kti mandraguna tur prawira ing yuda. Kadhaton saisinipun,sadaya mas-picis rajabrana, xwarninipun peni-peni rajapeni gu-ru-bakal guru-dadi ing Ayodya, punapadene sahathahing kretakdhcana, turangga saha diradq sumangga, kawula caosaken dha-tdng paduka. O, kakangmas Raghaia ! Lair-batos hawula rumaoss,ipdn ing kagunan, hasantikan saha kaprawiran. Kosok-wang-sulipun, kathahing kagunan paduka pindha tirta isinipun Banga-wan Gangga, agOnging hasAkten lan'kapmwiran paduha pindhaparwata, jimbaring wawasan paduka sasat samodra. Namung pa-duka ingkang mungguh jum€ndng Narendm angringgani pmjaAyodya, gumantos kaprabonipun hangj€ng rama. Awit sahingpunika kalzangmas, sumangga, wontdna kaparQng paduka tumun-tdn karsa hondur dhatdng praja, hawula dherehak1n".

Amarga Barata t6tdp puguh lumuh jum6n6ng Narendra,wasanane Sang Raghawa ngGndika kaya kang kas6but ana ingRamayana abasa Jawa-kuna kaca 24 sloka angka 82, mangkene :

,,Muliha ata kitdntdn ngka ryayodhya tamolah; yadin al6'm6'hasewan, PADUKANGKWIKI ratu)a".

Tdg6se kurangJuwih mangkene : ,,Kowe muliha bae yayi,m2nyang Ayo,Jya; manawa kowe ut?gah. tinangkil (sineba deningpara kawula), TRUMPAHINGSUN lKl hang mihanSha Ratu,,.

Katrangan : Padukangkwiki = paduka (s6patu, trumpah) .rngku (darbekku) + iki.

Banjure pangandikane Sang Raghawa mangkene : ,,Nangingyayi, sira kang kudu ngasta pusaraning pruja (hang nindahahe pa-prentahan). Wilinghu mamng sira yayi, anggonira ngasta bang-bang aluming praja aja tinggal dharmaning satriya".

'Sawise ng6hdika mangkono, Sang Raghawa banjur paringpiwulang marang Barata ing babagan carane mfanata praja, pa-

94

trape mangreh wadyabala lan carane ngayomi kawula. Sapa_ripurnaning piwulange Sang Raghawa, Barata pamitan, banjurkondur m6nyang praja karo ngasta trumpahe Sang Raghawa.Sapraptane kadhaton, trumpah iku sineleh ing dhampar kapra-bon. Para kawula Ayodya padha ngangg6p trumpah iku minang_ka s6sulihe sang Raghawa, mulane tansah aipunotri.pundhi ba-ngiit. (Raghawa = putrane Dewi Raghu, yaiku Rama).

Barata pangastane pusaraning praja salaras haro piwulangeSang Rama. Bar6ng Sang Rama kondur ing Aycdya, yaiku ingsabakdane p6rang g.6d.h" Ngaldngka, Barata masrahakl pangu_wasane marang panj6n6nganc. sang Rama jum6n&rg Nata binatha-ra, m6mayu ayuning praja Ayodya, ngayomi para kawula.

. 80. F.AMA-SINTA.LAKSMANA NALASAK WANAWASA,

LAKSMANA MAGAS IRUNGE SARPAKANAKA, SINTA KA-DHUSTHA DASAMUKA.

Ing sapungkure Barata, F.ama-Sinta-Laksmana j6ngkar sakawukir citrakutha n6dya ndlajahi alas warna-warna, ngrawuhi pa-dhepokane para pondhita. sawise wola-wali ngliwati b6bondhotanlan nusup g6grumbulan, tindake Rama lsapandhereke) t6kan ingpadhepokane a{aharsi Atri. Priksa rawuhe Rama, sang Maharsigurawalan m6thukake, mbagekake kanthi trapsila anor-r-aga. sangMaharsi bang6t trdnyuh panggalihe priksa para minulyu ngupryupangayoman.

Rama-Laksmana-Sinta nyare sawatara dina ana ing padhe-pokane Maharsi Atri.

^ Ana alas gung liwang-liwung kang bang6t ngedab-eciabi lan

nggb-girisi, aran alas Dandhaka. Alas iku dirawuhi Sang daghawasapandhereke. Dumadakan ana B,ota-danawa (buta galakj mr6p^aki lan n6dya mrajaya Rama-Laksmand.sihta. Rota-Ianawa ikuj6n6ng6l'Jiradha, lakun^e nungsang, kang napak ing f6-"frLngane(epek-epeke), sikile ng6cucung mandhuwur. priksa wujude,*Akruwiradha, Dewi sinta ndhrodhog salirane, kagawa saka bang6tinggiris-mirise. Nanging sang rajaputra sakarone (Rama-Laksmana)babar-pisan ora ulap panggalihe, mandar tumuli cancut tali-wan-da karo ny6dhaki Wiradha kang wis ngangapake tutuke sing am_

95

bane pindha wiwaraning guwa, n6dya nguntal Sang rajaputra.

C6e ! Sikile Wiradha dicOkGI dening Rama-Laksmana siji

sewang, banjur ditarik, satGmah g-e)mbunge rota-danawa iku si-

gar dadi Ioro, dadi lan Patine.

Ing sapatine Wiradha, Rama-Laksmana-Sinta mbanjurake

tindake, ora antara suwe t6kan ing sawijining pratapan kang ka-

ton asri, yaiku pratapane N/raharsi Sarabhangga' Sang l{aharsi

iku yogi sampurna kang bang6t g6ntur tapa, priksa marang para'

martia, tatwa, suksma. (Paramarbha = Walanda : de hoogste

waarheid = Indonesia : kebenaran yang tertinggi' Tatua = Wa-

landa : waarheid = Jawa : kasunyatan. Suksma = Walanda : fijn,

onzichtbaar = Indonesia : halus, tidak tampak, ghaib). Panj6-

nangane bangat sidik (waskitha), lire : priksa sadurunge wina-

rah. sanajan durung mundhut priksa, sang l\taharsi rvis ngrcti

marang asmane sang rajaputra sakarone (Rama-Laksmana) lan

asmane sang Dewi. I\ilarang sang Raghawa, I\{aharsi sarabhang-

ga ng6ndika : ,,Paduka asma Rama, rajaputra sahing Ayodya'

Kawula nyuwun pamit, badhe muksa. Kawula run'taos saklang'

kung bagja (berbahagia) horawuhan paduka. Paduha punika Na.

tuyirr, tignorg paring hab€gian (kebahagiaan) linangkung dha'

t6ng hawila". (Moksa = Walanda : verlossing, sbierf zalig = Indo'

nesia : mati s6mPurna, kelePasan).

,,Kawuningana ! Botin ftbih saking ngriki wont€n pratapan

inghang prayogi padttka rawuhi minangka pangungsen, inggih

pinihi jratapanipun Sang R6si-yogi Bagawan Sutiksna Inggih'panjin€nganipun

Sang Rlsi'yogi punika ingkang minangka panga'

yoman paduha".

Sawise ng6ndika mangkorro' Maharsi Sarabhangga banjurnindakake yoga sarta muja iamadi kanthi s6mpttrna, tumuli c6-

thik geni pangobongan kanggo rnbasmi salirane pribadi, wzsanorl€

salirane sirna kobar tlening dahana.

Ing sa.muksane Maharsi Sarabhangga, Rama-Sinta-Laksmana

banjur nrrst p-r,rrr,.rp ing alas maneh, t grpayu pratapane Sang R6-

si-yogi Bagawan Sutiksna. Ora antara suwe pratapan kang diupaya

itu Uisa tat6-,,. Pancetr mutrgguh bang6t Sang Bagawan dadipangungsene Sang rajaputra Rama-Laksmana lan Sang Dewi' Wa'

iat<-wantune bang6t w6las-asih marang kang lagi ngalami panan-

dhang, enthengan asung pitulung, panggalihe sabar-drana, momot

96

m6ngku lir pratala, j6mbar lir samodra. sapa bae kang sowan m6r-tamu marang panj6n6ngan€, sinugata wowohan lan pala kap6n_dhem, yaiku wujude dhidhaharan ing alas.

Bagawan sutiksna bang6t kasok-tr6sna marang Rama-sinta-Laksmana, mulane Rama-Sinta-Laksmana kiasan nar,g6t ana ingpadhepokane, rumangsa ayOm lan t6ntr6m.

Rajaputra Ra.ma-Laksmana Jan Dewi sinta nganti sawataralawase adddunung ana ing pairhepokane Bagawan sutiks,a, pa-dha ngag€rm agtlman sacara wiku. yaiku ag6man saka kurit kaytt.Yen bdngi sarene alemerr g6godhongan garing, minangka klasa.Yen wayah awan, F-ama-Laksmana manjing

-alas, mbiburu ki-

dang-m-dnjangan. oleh-olehane mbOburu dipisungsungake marangpara brahmana lan para tapa, utawa diOnggo nyrgutu para tamukang prapta ing padhepokane Bagawan Sutiksna; dene kang mi_nangka dhahare sang Rama-sinta-Laksmana dhewe, sisane paratamu.

Sanajan mangag6-m agetman sacara wiku, yaiku ag6man sa-ka kulit kayu, nanging rajaputra Rama-Laksmana ora 1au pisahkaro sanjataning ayuda, kanggo rum6ksa karaharjaning para brah_mana, para resi lan para pehdhita kang padha adh6dhepok ana ingmadyaning alas. Apa maneh alas Dnndfispa dununging padhe-pokane Bagawan Sutiksna iku k6liwat gawat, k'er-dp kGt6ki.ras6k-sa utawa raseksi sing ngaru-biru sang Bagawan, manawa mb6n6risesaji. Kajaba tansah sam6kta sanjataning ayuda, Rama-La-ksmanauga tansah waspada.

Kacarita rasdksi Surpanaka (ing padhalangan sindbut : sar-pakanaka), adhine Prabu Dasamuka kang gawene ndlajahi alas,ing sawijining dina t6ka ing alas Dandhaka, kaget .,r-rr,",p Rama-Sinta-Laksmana. Surpanaka iku bang6t g-edhe napsu *-**".Sumurup bagusing

- rupane laksmana, alusing tindak-tanduke,

luruhing polatane lan manising wadanane, Surpanaka bang6ikasmaran. Dheweke tumuri mancara warna dadi putri suristya ingwarna tanpa ceda, pepindhane kaya r6mbulan ing w6ktu prrnr_ma, banjur ny6dhaki lan ngunggah-unggahi Laksmana, ,,yr*r,kagarwa. Laksmana ora ngl6ksanani panyuwune sang ras6tsi,mandar paring pamrayoga supaya dheweke ngunggah_unlggahi Ra_ma. Kanthi alasan wis kagungan garwa, Rama oiu t r^u"i.,iturutiledyane Surpanaka, lan ngdndikani ,rpuyu dheweke nggubGlLaksmana kang isih jaka.

97

Surpanaka bali n6moni Laksmana maneh' Amarga sinurung

dening aii gandrung kang tuwuh saka g6dhening Bapsu asmarane'

Surpanaka lunpu wigah-wigih tindak-tanduke marang Laksmana;

Uang6t murang tata n6rak kasusilaning wanita' nganti njalari du-

kanl Laksmu.ra. A*it saka iku, Laksmana ngunus curiga, di6ng-

go magas irunge SurPanaka.

Surpanaka bali rupane kang sajati, yaiku awujud ras6ksi'

Kanthi irung grump.rt g dh"*eke ngupaya ras6ksa Ttisirah lan

f.*ru - Ousana, puat u a*ot' mbelani' Nanging wasanane raseksa

t6lu iku mandar sirna dening sang Raghawa. (\{riksanana bab

68).

Sapatine Tlisirah lan Kara - Dusana, Sur-na13k1 mak bl6b6r !

-uuri-'ti"iit, *,atv""g Langka (L6ngka, Ngale-ngka)' Satdkane

ing Langka, Surpanaka manjing ing kadhaton' w6wadul marang

XJa*g""*r6afru Sang Dasamuki karo nuduhake irunge kang wis

fi-pLg. Nanging "w6wadule

!-OUa1n ,,Dhandhang diunekake

i""t"f, Iluntul ai.r"r"t ut " dhandhang", tagese : sing ala dikan-

In"t"fi" U6cik, sing b6cik dikandhakake ala' Awake dhewe di-

f.*afrrt"te b6cik, iaayu rinodapaksa (Indonesia : diperk-osa) de-

ning Laksmana, wani nduwa lan nanggulangi (lumawan)' Laksma'

na iiwadulake ala, amarga ora dilanggati olehe ajak lang6-,n asmara,

banjur magas irung nganti grumpung'

Kajaba w6:wadul kanthi cata ,,Dhandhang diunekahe kuntul'

huntul diunehahe dhandhang", surpanaka mratelakake sulistya-

ning warnane Dewi sinta, garwane Rama. saka bangeting pang-

gr.r-gg.rng" Surpanaka -utang endahing rupane Sang Dewi' Dasa-

r""tu pariba*rr" nganti kaya karoban warta' Amarga miyarsa

pangatdmUanane Surpanaka marang Dewi Sinta kang bbbasan

rrguiti sundhul langrt, sanajan mung lagi miyarsa pawartane bae'

airung priksa ur.,iial kang sanyatane, Dasamuka wis katGtangi

kasmarane marang Sang Dewi. Awit saka iku, kanthi dibiyantu

raseksa Marica sararla mancala warn-a Figq'g k6ncana' Dasamu-

ka ndhustha Dervi Sinta. (Mriksanana bab 63).

81. RAIVIA GANDRUNG.

Ilange Dewi Sinta njalari Sang RaghytpaVa (Rama) bang6t

nawung lungkawa, panggalihe prasasat p6p6s lan nglokro (Indo-

98

nesia : berputus asa), salirane l6mas lir linolosan babalunge' tan-

sah lOsu-lungkrah lan wola-wali ng6sah : ,,Aduh h?kasihingsun

Sang Janaki ! Baya ana ing ngOndi sira saihi, yayi ? Apa sira mi-

,oigm sardula ? Apa tiba ing jurang amargd saha huranging w6-

weianira ?! Ad.huh yayi, yayi ! Bdgia-k;mayangan manau)a ing'

sttn bisa kOtdmu maneh karo sira, yayi"' (Janaki = Walanda :

dochter van Janaka = Jawa : putrane putri Prabu Janaka, yaiku

Sita utawa Sinta).

Adhuhl'ayiDewi!Sumahurasirayayi,ingsuntonsahasasam-bat nguwuh-rtwuh marang sira. Apa sira tansah ngenak-enak nga'

iap hhnbang. kang njalari ora tumuli prapta ing ngarsaningsun ?

A'pa lagi ngilt *itu ngrungokake piwulang suci ? Adhuh yayi' ya-

yi t Sipo Eang kudu ingsun pundhuti prihsa, manawa dolananira

gotelz kincana hanthi jLtiur matur marang ingsun :. "Rama' w0-

lorono aku, wis Euwe ora sumurup ibu' O' kangi|ng rama' go'

lehana ibu, ahu hang|n bangit"'

,,Yayi Dewi, nganti k2sAl anggoningsun ngupaya sira; ora

ono iirg-asung pituduh marang ingsun ana ing ngqndi dunungira.

Dewa-dewa iya padha mAnong bae, ora ana hang lzarsa pratela

marang ingsin. -Pangupayaningsun

ftiarang sira nganti t;kan ing

ng1nai-Anit, kabeh papon'panggonan kang wis tqu sira ambah

tigsun t1kani. Ingsun maniing ing pasareannira, sira ora ana. Ing-

sin mOnyang ing papanira al7ledhang ngalap hAmbang, ora priksa

sira, mung priksa lidmbang sapirang-pirang pating glasah ing 6-mah".

,,Dhuh yayi Janaki ! Apa sira api-api umpAtun, hanthi an'

cas n6dya gdgttyon haro ingsun ? ! wis ta yayi, tumuli matua sa-

tea pandhdlilzqnira. Wruhanira yayi, ingsun bangbt nawung sung'

leawa, kagawa saka bang|te on|ngingsun marang sira. Bilai urip'

irtgsun iki yayi, bisa onya jiwaningsun, manawa ora tumuli k€t|'t:tu haro sira".

,,Ingsun kondur ing padhepokan mAntas mraiaya ras2ksa

candhala, geneya sirc ora enggal-enggal m^thulzalze ngrangl?ul

lungayaninlsun ?! O, yayi, h7bangbtin gampanging pamuringira,

uju-g-uiu7 iulea tanpa karana, ninggal pun hakang' -Adhuh yayi,

,uiriujo ! Sirna kasudiraningsun, lan prasasat p1cat jiwaning-

sun, amarga Pisah karo siro. ",,Ingsun niliki papanira ngadi busana, ing kana ana ul;kan

99

lan pancumn. Nanging panggalihingsun bang|t rzacuwan lan g€ra,amarga sira ora O:r.."1+"o ing ltana".

Warna-warna sambat-s-tibute Sang Ragharva karo nusup-nusup gdgrumbulan ngupaya Dewi Sinta, clidherekake SangLaksmana. sajrone gandrung-gandrung kapirar-rgu oneng maranggarvva, dumadakan Sang Raghawa priksa panggonan kang rvit-witane akeh sing rubuh kabarubuh lan pang-pange padha sem-pal kaparapal.

,,Yayi Laksmana ! Dulundn papan iki, patute ing ltene ntOn-tas ana paprangane rasdksa, getine hang tuntetes ing bantola isihkaton gatih anyar, durung garing. I'Ila iki ana lelambi kore (lnclo-nesia : baju ziralt) kang rusah lan hreta porang lcang u,is renutk.Illdsthine rasaltsa kang catnpuh yuda ilttt arnarga prilhodnrr" ,gn-yunalee tnarang yayi Derci. Dodi Yayi Deu,i hanggo rAbttton,,.

Sawise niti-priksa papan kang kinira mentas kanggo pa-prangan, Sang Rama muntab panggalihe, sate'mah banjur krodha,netrane andik angatirah, ngbpel-ngdpel asta karo ng6ndika ma-singanada : ,,RasAksa ng€ndi kang huntawoni nOdya ngrObut yal,iJanalzi ! Apa si Rama dihira Luedi lumawan mungsltlt sahti, mu-lane dhewehe banjur ksdutt wani nt)clyo ngrObut ya1,i Deui ?!salagine Bathara surya hasoran c)ening prabowoningsun. Gttnrtnghang gddhe-gadhe bisa jug'ttg dening ingsun, samodra bisa asat,ratuning ula sang Auragapati ing patala bisa sirna dening ingxtn.Apa maneh kang mung asipat rasiksa - clitya - danau,a, onaa pira_pira, mdsthi halahon tuntpds-tapis tanpa sisa dening praboutaning-sun".

, Sawise ng6ndika mangkono, Sang Raghawa banjur n6dyanglGbur jagat sarana je'mparinge. sajrone Sang Raghawa-ngincOng-ake j6mparinge, samparane enggalcnggal ilnuigtdban deningLaksmana karo matur ngrdrtipa : ,,Adhuh Smg p.aghusuta, pi-pundhen hawula ! Paduka salah dalih, ngantos kjeni kotuwtthcnpambdgan siya.kaniyaya n€dya atindak ngroiisan, siina sih-irisnapaduka dhatdng jagat. Saklonghung gumun-ngungtning ihdnchhawula, punapaa paduka taj)ng kadosderrc wuru, panggalitt pkdthalaj€hs tanpa tujuan luhur. Kawura soklangrtu ng pr:iiatos ningdiipaduha salah dalih makaton puniha. Ir,tuntabing panggalih padtthsngatos badhe mbrastha jagat, namung jalaran sinurung pinggalihgandrung. Punapa ta prolunipun paduka ngtorantur dika, 1ir *a-katdn puniha mahanani tuwuhing rubeda lan njalari tuwuiing pa-

100

harti ingkang boton prayogi. Lan malih jagat punitto botbh crarbedosa, narnung panggalilt paluka ingkang hodhAng _ kAttiw€ng de-rt ing sah langk u ng sungkowa,,.

Ature Laksmana . agawe Iilihing panggalihe Sang Raghupu-tra, pasuryane katon bingar. sakarone banjur ,,-e'rusa*ke tindake,nrsur)-nusup ing aras ina.eh. Dumadakan sang naghusuta pritsamanuk ltang girclhcne kagila-gila.

,.\,o trtonuk iki sittg tnrrtjr.to yayi Janaki /,, Mangkono ng6n_dikane sang Rama tanpa ticha-triha karo nraju n6dya nandangimanuk itu.Bar.eng sumurup n6dya pinrawasa, manuk iku enggal_enggalnyuwara : ,,8, Sang.Ramu, e, Sang Raghusuta t XoiZnirgono,liou'ulo purtika pun Jathayu, triitran'ipun sinarawedi rqnta padukaProbu Dasarata,,.

Sawise matur mangkono, Jathayu banjur mratelakake yenDervi sinta kadhustha dening Rawana digawa rnuu,ri *6rryungL6ngka, lan ngancll'rarake orerie p6r*g lumawan Ratu i;; L6ng-ka nga,ti sirna su-wiwine kang r.i*" r.at"*";;;;;.'supuri_pu,rani.g atrue. Jathayu banjur parastra, amarga sJa auotingtatulle kang sinandhang.

I,atine, Jathayu agawe tr6nyuhing panggalihe Sang Raghawa.,,E. sang suctibr-a Jathayu ! Kagatla saka bang,ting sOtyaniratnarang ntitra, siro trasna bangdt marang kang'€ni raria--ran ma_rang ingsurz. siro runtawan pdrong Dasarnuka mbzhni ioit nn*iJanohi, nganti nandhang titu ai'ot kang wasanane njarari palas-tranira. Gddhe banget l6labuhanira marang ingsun,,. Mangkonong6nd ikane Sang Raghuputra karo rgam Uani w*;;.

-

Bangkene Jathuyu diobong dening rajaputra Rama _ Laksma-na. Saparipurnaning pangobonge Jathayu, rajaputra sakloron ikumbanjurake tindake nusup-nusup ing aras rni.Lr,. Ing ."Jar"-a"-lan Sang Raghawa tansah grndr.r,i_gandrung, k"6;;;';;:ngite on6ng marang garwa. oumadakln panj6n6ngane k6p6thukraseksa kang abahu luwih dening dawa, p"apr*i"-b'i'rilnufrr.Amarga rvis sawatara dina ora m6]mangsa, ras.ksa iku kOluwenbang6t, mulane niid1,2 ngrangsang marang Sang Raghufuii" . N"-nging kang n6dya rinangsang enggal_enggal ngunus curiga. dita_makake marans ras6ksa. rn6t I uarrune5irgabil;;";;i'i3L*uncuriga.

101

Satug6ling bahune, ras6ksa- Dirgabahu badhar dadi dewa' sa-

lirane mawa teia, zumunar pindha dewangkara Marang Sang ra'

japutra, dewa iku naangu sapa asmane' lan apa ancase tlusupan

'ana td alas. Sawisu "g"ut*i'wangsulan

pandangune dewa' Sang

;;ffi";;";ili .'v'ni"n priksa.: "Pukutun' inshans asipat suci

saha asalira d.ewa !' ioauni punilza salugunipun sint;n ?.! llugi

*r"ta"i n"paring pa-di'n' noito paring katrangan dhat-dng hawula:

anggen kawula *rd;;; i;"; sinio toiOa pinanggih punapa boten'

lan hawula sagOd ngasorak1i mOngsah kawula punopa botAn"'

Wangsulane kang disuwuni priksa ' ."Ingsun -'!:-!:'o"n

Bathari Sir. Amarga ialika cangkrama ana ing suu'arga ingsun tu'

*iraon digsum nglangkahi sawiiining mahamuni' ingsun di'sot'

ahe dadi ra#ksa aUinu dawa' Amarga salza pitulunganira' saihi

ingsun wis waluya-1oit, a'o'ti kawuiuieningsui ing nguni' Bang|t

p inarimaningsun maran g sira' "

,,Wruhanira ! Sidvanira ngupava qyrwyirl lo:t, ::f:.A"tOotinawanRawanaonoinstanrun-A'sokalrdngka,bahallzbGmu'lansira bahal axo rgoioiine mungsuh-mungsuhtra' W ondene^ habk-

sanane mawa srana mangkene : Sira minyanga gunung-R6'syamu-

ka (ing padhalangan sinllbut : Rlhsamukd' hAtimua karo Wana-

roroTa Sugri wa. sai1ngho Sugriwa lagi ngalami panandhang kaya

siru, yaiku nandhang gandrung-wuyung imargit pisa.h haro kOka'

sihe, yaiku Oewi Tiri dialap dening Sang Bati' Sira tAiltlunga

rnrang Sugriwa saraLna *'oioyo Sang Bali' supaya Dewi Tara bisa

win€nghu maneh i"it"S Sugriwa' lng sabaniure sira mQmitrana

karo Sugriwo. Mono*o"sira sih'trlsna marang Sugriwa' -dhewekemOsthi bakal sltya-bahti marang sira' tansah nggugu-mituhu

"anmanut-miturut maraig dhawuiira. Cdkak'cuhupe' manawa sira

mtmitran noro sui)ii'o,-ttiaen sldvanira mtsthi bakal k€gavuh'

amarga dheweke 's"gin' wa'lyabala' wanara g)dhe-gddhe lan ki'

nant)asa".

Sawise ngGndika mangkono, dewa iku banjur musna'

Ing sapungkure dewa, Sang Raghawa banjur nusup'nr:sup ing

alas maneh, didherekake Laksmana' Bar6ng tindake t6kan ing

;il ;;;; ;"Gai;; anglam-lami' sang Raghuputra k6ttjmu

karo sawijining tup""*i lWaianaa : kluizenaar' kluizenares = Indo-

nesia : pertapa, fi"*"p" wanita)' Tapaswi iku salugune Sawari'

;A;" *unitu. (mao"esia : pemburu perempuan)' Tapaswi 'sa'il"ri if." atapih klikaning wit (kulit kayu), pakulitaning awake

ir6ng kaya anjana (sal6p mripat awarna ir6ng)' sawang-sawungane

102

sajak suci, ant6ng-jatmika, yen ny6ny6k6l sarana sikile, katone

bang6t mursid, pangane mung wowohan, tansah n6t6pi marang

s6sangge'man.

Priksa wujud lan kahanane sang Tapaswi-sawari, sanalika

sirna sayah-Iungkrahing salirane Sang Raghawa, amarga k6sa-

waban kramate kang iaka wohe g6nturing kasutapane. Kanthigumun-ngunguning plnggalih, Sang Raghuputra ng6ndika- : ,'E'"tapaswi iu"t t Bang1t gdnturing tapa-bratanira. Ingsun at€tanya,

kipriye dununging panbmbahira, lan gdgayuhan apa kang sira

s?dya ?!".

Kanthipatrapsusilaar,or-raga,sawisengaturipasugaianwo-wohan, Tapaiwi-sawari matur mangkene : ,,Dhuh Sang raiaputra

Rama, lzawuningarta ! Tujuan kauula tarak brata, ngrikatakan

miyosipun Bathara Wisnu salting patala (dhasaring bumi)' Amar'gi'kenging sot-ipun Sang Hyang Rudra nalika hatingal kalamipun

TpajA1raiipun), Bothat'a Wisnu ntalih warni dados waraha, nggar'

iua Dewi patala. (Deu,i Pr|thiwi. Prn). Bathara Wisnu miyos

saking patala aruttjttd waraha, lai€ng minggah dhatdng r)di' wa-

,onoiip-un ndhahar kalung mutyara gadhahan kawula. Waraha pa'

lastra, bangkenipun kawula t6jdha. Jalaran n6dha dagingipun

banglrc rc,aialo ptmiha. badan kawula tajqng awarni cqmqng".

,,Dhuh Sang Rarna ! Pactuha puniha panjanmanipun Batha'

ra ll,isnrt. trlugi wontbna sih-witasa paduka dhatiing hawula, kar'

sadngusapraikawula,supadospulihwarnihawulasajatikadoswingi-ngttni".

Tanpangdndika,sangRaghawanyddhakiTapaswi.sawari.Barb-ng raine diusap dening Sang Rajaputra Raghawa, sanalika

dadi paripurna salirane Tapaswi-sawari, sitna watnane ir6ng, pu-

lih warnane sajati kaya wingi-nguni'

,,Dhuh Sang Raghuttama ingkang minulya ! Pranyata pa'

duka pttnika panianmining Sang Hyang Narayana (Wisnu), sagdd

nyimalzahan rdroged ltawula. Il(inangka tandhaning atur panuwun,

lz-awula badhe ngaturi piual€s dhat\ng paduka. Kawuningana !

wanararaja sugriwa badhe dados mitra paduka ingkang saklang'

teung s,iiya'baizti dhatehg padulza' inghang minangka lantaran

padina sag€d unggul ing yuda lumawan Rawana, saha wasanani''pun paduia sag6d kapanggih matih kaliyan song hasumaning ayu

Dewi Janaki".

N[angkono ature Tapaswi-sawari, banjur musna'

103

82. RAT,IA KETEMU SUGRIWA, PININTA.SRAYAMRAJAYA BALI.

Ing samusnane Tapaswi-sawari, Rama mbanjurake tindakenusup-nusup ing alas Pratitakampa kang misulvur akeh kidang-m6njangane, didherekake Laksmana. Tindake Sang Ragha*Lkaton alon lan t6irtr6m-ay6m, mbokmanawa amarga rvis ora mang-galih marang Sang Janaki. Nanging barting tindake tdkan ing tla-ga kang kebak trate lan ing sakiwa-tengene akeh k6mbange kangn6dhe:ng m'dkrok ngambar-ambar gandane, katOtangi ontinge SangRaghawa marang Sang Dewi. Awit saka bang6te one'ng maranggarwa, panj6nengane nganti maca udrasa (mun'un). Kanthi pang-galih goreh-rongeh, Sang Raghawa ngandika : ,,Ya;-i Lsksmona !Duluniin yayi, tlaga hang kibak trate iki. Ke'ntbang-k7mbangehang nddhdng mAkrok mbabar ganda padha rinubung br€mara,suwarane mbr)ngdngeng haya pangungrume pri1,a marang kOha-sihe. Wo, brtimara-bre'mara kok ya padha ngrubeda marang LLlongkang lagi pisah learo lzekasih".

,,ll,lanuh-manuk lanang-wadon hang padho ge&tyon ana ingpuncaleing kehoyon, nOnangi kari)rantaning panggalihingsun,amargo njalari saya bangdt onengingsLtn nTorang yayi Dewi,,.

,,Ganda aruming kiimbang lzang tumanduk ing grananing-sun, ocehing ntanuk hang kaltrungu asrisahuran, kdntbang man-ca-u)arna sapirang-pirang, iku kabeh agawe laraning panggalih-ingsun".

,,Manda-tnaruta (angin sepoi-sepoi bahasa) lzong ngirid gan-da aruming h|mbang ing alas, tumanduhe ing saliraningsun man-dar mahanani rasa ponas. Panging wit kang katiyup maruta-man-da, kang obahe pApindhane haya tleclheh n1dhbng seneng-sdndngmb€ksa, binarung swqra pumbrdn-gengenging bremarc hang es-thane kaya iagi nyindlteni, mahanani kuwuring panggalihingsutt,,.

Mangkono sambat-sibute Sang Raghawa ing sadalan-dalan.

Sawise nalasak wanawasa lan munggah gunung nrudhun ju-rang nganti woia-wali, tindake Sang rajaputra Rama - Laksmanatekan ing R6syemuka, gunung kang gavrate kaliwat-liwat, wingitek6bati-pati.

Kacarita Wanararaja Sugriwa, sawise kasoran p6rang luma_wan kadange wrddha, Sang Bali (Subali), lan dialap kekaiihe ya_

104

iku Dewi Tara, banjur oncat saka Kiskindha-(ing padhalangan si-

,"rOUrt : Guwakiskdndha) sawadyabalane, ad6dunung ing madya-

ning alas MalaYa.

Ing sawijining dina Sugriwa k6rawuhan Bathara Narada' De-

ning iirrg Bathara, Sugriwa ding6ndikani mangkene " "Heh Ka-

pnldra sigriwa, wruhaiira ! Kang bisa ngasoralze yutlane kadangi-

ra urddha, ora ana liya n"tung raiapytra kang aptiparab Rama' sa-

iangno oiAdrnurg ana ing wulzir R'6syamuka"'

Sawise ngendika mangkono, Bathara Narada banjur mus-

na.

Ing, sapungkure Batha'ra Narada, Prabu Sugriwa dhawuh

marang Hanuman, ndikakake ngupaya lan ngaturi rawuh Sang

nu*u,"n-ddyapininta-srayamrajayaSangBali(Subali)'SangPa-ivanaliutra (Hanuman; oti l6ttgguna, enggal-enggal budhal napak

jumahtara. Jalaran abure Hanuman mawa prabawa sindhung-ri-

wut bayu'bajra,. akeh wit-witan kang padha rubuh kabarubuh

utawa sbmpal-kaparapal 6pan9-6pange'

Bar0ng abure tdkan ing sadhuwure wukir R&yamuka' saka

ing jumant"ara Hanuman sumurup satriya loro lagi nalha nusup-

,,,i."p ing alas. Hanuman niyup ing bantala, tumuli ny6dhaki sang

i":"plttu] Sawise bage-binage kasug6ngan, Hanuman banjur matur

-oigt"". : ,,Dhuh sang rajaputra minulya ! Kadospundi' dene';;;;i, ,og6i'du^us, tis ngriki ?! fAdi Rrisvamuha punika sak-

'langkung mbObal'aii siha anget dipun:ambah' Sanaian Sang

Hy"ang Itluh"r*r* (Bathara Siwah), l€nggana ngrawuhi papan pu-

,iko." Ko*ont€nanipun wukir ROsyamuka dalasan wana'wanani'

piun, iurang-iurangipun, gltwa-gutuanipun, saklangkung gawat ka-

liwat-tiwat, wingit' kapa"ti'pati Xalawt padulea' sai6g'juml6g de-

reng nate wont€n tiying ingkang wani dumugi ing ngriki' Margt

rngitang anjog ngTiki saklangkung rumpil mb,bayani' lan Lzawon'

t67an 1ng -njrihi

sarwa-sarwi ngg^girisi. Guwa-guwanipun dipun-

Onggenf "*tah* bn pisaca ingkanq p.urun mangsa ianma; wanani-

pii santangkung rltngkud, kathah. sima saha singanipun inghang'galahipun iasiti-eita. Morginipun lunyu tur nd)dOr minggah

-sa -

'n ii ei, " "

e in"gg f t,- te a t n a h - se I in ip u n in gk an g s al i m an - I im an ag A n gi-

nun-. kathah ttl|kanipun mubOng mbAbayani, lan kathah kQdhung-'i,oun inpkan. GbAt-GbAt sangOt, ing pinggiripun hathah limanipun

irirn is6ng:_og6n, sami dhat€ng, badhe adus. sitinipun inghang'goring saml n6la, t6lanipun dipun-|nggeni saw?r mandi inghang

105

meled-meled ilatipun. Kajawi punika, gawat saha wingitipun uu-kir Rdsyamuka puniha bAbasonipun,2gflto mara mati, janma ma-ra mati". Awit saking punika, boftn tOlas-telas gutnun-ngltngtningmanah hawula, dhatdng paduha kOkalih, hla hok sagia iumugiing ngriki kanthi halis ing sambelzala".

Rama : ,,Bab bisane ingsun sakloron t?kan kene, ora prOlusira gumunake, sabab manungsa iku bisa lan omne halelzsanangAgayuhane, salugune gumantung tnarang panzbudid.ayane. lls-nawa wong ora wddi kangelan, geldm mbudidaya tonpo ati ltOnt-ba samubarang lzang jinongha, ora lzena ora panjangkane mesthi ba-kal kal?hsanan".

Ing layang Rama Yasadipuran, pangandikane Sang Ragharvasing surasane kaya mangkono iku sinawung ing tdmbang Dhan-dhanggula, mangkene :

,,Kundng lingnya Ramadayopati,angandika Sri Bathara Rama,eh bAbahal sira huwe,gampang kalawan ewuh,apan ana inghang ahardi,yen wong wani ing gampang,wOdi ing pakewuh,samubarring tan tuntAka,yen anftp2h gampong-angel dadi siji,ing purwa nora ano".

Gatra kang w6kasan iku maksude : samubarang kang ingsakawit ora ana, banjur dadi ana.

Sang Raghawa mbanjurake pangandikane : ,,Heh uanaraseta, wruhanira ! Kang lialcka ing jagat prabu Dasarata p.ctuAyodJ,a leagungan putra ptpat, yaiku : ingntn, yayi Laksmanailei, Baratc lan Satrugna. Ingsun manjing ala.c, mund.hi dhawuh-tirnbalane kangj€ng ramu. Iku scbabe ingsu, sokroron (karoLaksmana) nusup-nusup ing alas. Ingsun ngayom ing pacihepotz-ane Maharsi Sutiksna. Ingsun adAdunung ana iltg kana, rumAhsaprurupane Sang Maharsi. Ing sahawit., hajeba karo Lahsntana,ingsun uga haro Dewi Sita, kOhasihingsu.n. NanB'ing Sita banjurkadhitstha dening Rawana cand.hala, digawa mabur m?nyangL6ngka. Praptaningsun ing hene iki, amarga ngupaya yayi DewiSifo ".

106

Hanuman : ,,1\/e, lah dalah ! Punapa inghang sapurtika sawOg

paduha alqnti, sami irali.vcn inghang satui2} sinandhang denirtgIlatu hotuttla I'raLtu Sugriua. I{2hasihipun Snng liapindra, ap6-parab Dewi'l'ora, dipun-ala1t dening Bali (Suba/i) ittghong saklang-ltttng sr)hti rnandraguna. Sanajun Sang Ilyartg.lditya (Surya),l:asoran prabau'a holiyan llali. So/ri;tg girts-rnirisiputt Ilottt lzatutt-

h dhating Bali lt.ep|ltso panjOrtenganipun <tttcat saiting hadha-ton ipun ing Kiskindlta .sctt'cr:1-i'tz b alan ip u rt ci l Lat eng luana Malayir,lal6ng clitatuuh dltatittg lt.otuule ndihqltohe-n ntaclosi salia ngaturipr;clLLlia rauttlt ing lr{ala1,a. Paduhc badite pinir:to src.\'o mrajayaBe.li".

Ana ing sandiwara Lang,eirwanAran, atttre l{anumarr singsllrasane kaya ing dhttwttr iktr sinawung ing tdrnbang Dhandhang-gula. (I'lriksanana Silsiiah \\:a1'ang Prtrwa jilid I angka 50).

Sang Raghau'a kapar6ng ing panggalih n0-dya rlgldksanani pa-

nyuwune Warrararaja Sugrirva, mulane panjen6ngane banjur tindakmelnyang pagunungan Maiaya didherekake Laksmana lan Hanu-man.

Tindake Sang Ramabhadra menyang pagunttngan Malayakdna dip6pindhakake kaya Kalpawr6ksa (wit l)eraltp,ane ttrip.Pm). praptane ing padunungane Kapindra Sugrirva pdpindhanekaya mangsa rendheng kang ngudani/nyiram Kalpar,r'r6ksa, j6m-paringe Sang rajalrutra Rama pepindhaning mega kang ngaubi SangKapindra, patine Bali pepir-rdhane sr6ngenge sing sirna sorote. (+)

Sang Ramaclewa karo Sang Kapindra padha cethit g6ni rni-nangha saksi n-iu'ite tl6mitran. Sarvise padhader-re nglairake janji,sakarone rumangsa s6niing, padha ngulir budi ngupaya rekadayakang prayoga ditindakake. Sarrg Ramadeu'a bangilt kar'dnan ingpanggalih priksa rvad5,abaia wanara kang tanpa wilangan kehe turpadha katon tegr.rh-santosa pawakane. Warna-rvarna solah-tingkahervadyabala \\'anzu'a; ana sitrg pancolotan, ana sing lunja-lunja, anasing lagi g6guyon karo kancane, ana sing mGre-m6re, saw6nehana sing lagi ttuu mOthangkrong ing 6pange kayu.

Sarvise R-ama - Sugrirva rak6t-strp6k€t pamitrane, Sang Wa-nararaja matur mangkene : ,,Gttsti, hott,ttningona ! Sang Bali ptt-

*) Kalpa. salugune at6g6s : iaman

707

nika saklangkung sakti, pilih tandhing ing Tribau'ana. Atur kawu-

la mahat1i puitt o bot)n jalaran kawula ngremehahqn kadibyan

paduha, bot6n. sarehning sampup manjing dados rnitro sinarawedi,'hawula

wajib matur ing sanyatanipun dhatdng padulza. Antargi

duh ing nguni tampi nugraha aii-aji saking satttnggaling )lahamuni,

kasAktenipun Bali saklangleung ngedab'edabL \anging sanajan

malzatona, Bali t6mtu badhe sima dening j^ntparing paduha ing-

hang amp uhiP un h agi la' gila ".

,,Bali kulina mrajaya ratuning liman sarana dipun'sikAp h'j€ng dipun-banting. RAdi, manawi dipun jagar dening Bali, sag'id'rtiiuk-bubult,

sltmyur dados sewu. M?ngsahipun Sang Hyang

Indra inggih punika song Mahisasura (/cn Lembusurs - Jathasura),

p alastra lumaw an P iY amb ah iP un".

sawise matur mangkono, sang wanararaja kapengin rvuninga

kasaktene sang Ramadewa lan wasis-titising panj6mparinge. Awitsaka iku, sang Ramadewa tumuli j6ngkar saka palanggahane, ban-

jur tindak ng6n6r wit tal jajar pitu, didherekake sang Kapindra.

Wit tA jajar pitu iku jin6mparing dening Sang Ramadewa, pitupisan t6muus dening j6mparing, mandar jamparinge isih bablas

ium6pas ng6nani liya-liyane. Wuninga kas6ktene Sang Ramadewa

lan ampuhlng jOmparinge, Sang Kapindra kamitEnggbngdn sdmu

s6n'dng.

Esuke Sang Ramabhadra dhawuh marang Sang Wanararaja,

ndikakake .rgatikrk" s6saji- Ana ing sajroning €saji, Sang Bali

pin6l6ng ing cipta awujud k€bo kang n'6dya dis6mb6leh; dene

bewi tara diangg6p minangka wohing s6saji kang mar6make ati.

saparipurnaning s6saji, sang Ramabhadra banjur tindak mGnyang

padunungane Bali ing Kiskindha.

,,Yayi Sugriwa ! Mdngho, yen wis prapta ing wngardpe gu'

wa lawanging Kiskindha, si Bali tantangOn pqrang' Sajrone sira

lunnwan Bali p^rang-tandhing roh-bandawala-pati, si Bali bukal

ingsun l1pasi i6mparing". I\{angkono ngb'nditane Sar'g Riimd-

bhadra.

Kocap kang ana ing sajrone Kiskindha, Sang Bali lagi ldrrggah

diadh6p Dewi Tara. Nalika sarnana sang Dewi lagi ngandharake

sup6nane (impene) marang Sang Bah, mangkette : ,,Kawuningarw !

Wiu dalu kawula ngimpi inghang saklangkung awon. Ing Kiskin'

dha ngrihi hatingal b6na (banjir), lan mili ludira. Paduka, kawula

108

saha pun Anggada sami hAkim kAbrcbAk ing toya. Kawula sahapun Anggada sami sagdd mdntas ing dharatan, nanging paduha la-jeng ical botdn katingal".

Ngrungu salirane diimpekake mangkono iku, Sang Bali kangdhasare pancen sugih kuwanen, babar-pisan ora ulap panggalihe.

Ana ing tontonan Lang6nwanaran, impene Dewi 'L'ara kangdipratelakake marang Sang Bali sinawung ing t6rrrbang Asmara-dana. (Mriksanana Silsiiah Wayang purwa jilid I angka 50).

Lagi oae Deil'i Tara rampung clehe ngandharake imperre,Bali wis miyarsa suweJane Sugriwa kang bang6t s€r6ng-sora, m6re-m6re nantang pGrang ana ing wiwaraning guw'a.

I\/rak bradhat ! Bali tumuli lumayu metu. Sugriwa dit6ndhang,kontal nganti salvatara dhepa dohe.

Gregah ! Sugriwa tangi t6rus mrepdki Bali, sat6mah tumulidumadi perang-tandhing rok-bandawala-pati Sugriwa - Bali. TGn-dhang-tin6ndhang, dugang-dinugang, bithi-binithi, c6ngkah-cin6ng-kah, sbndhal-sinehdhal, graut-ginraut, banting-binanting. Saya su-we tandange Sugriwa katon saya kiindho, wola-wali k6na pinraqa-sa dening Bali, prasasat ora tau bisa mal6s mrawasa. WasananeSugriwa ngucira ing yuda, lumayu m6nyang padunungane SangRaghawa.

,,Adhuh gusti, gusti ! Kadospundi dene padulta cidra ingjanji ? ! Paduka botdn ngl€posi j1mparing dhatdng kakang Bali,pijdr leamit,inggbngAn mrilzsani anggen hawula pancahara. Kawulangantos satengah pejah, wongsal-wangsttl pinrawasa dening ka-kang Bali. Badan kawula ngantos babah-bunyak k|bak tatu, rahkawula ngantos pating dlewer. Punapa paduka pancen negahakAnkawula, supados pb'jah pinrawasa dening hakang Bali ?".

Rama : ,,Yax-i Sugliwa ! Aja kadule ati kOjCron panampa,wnthanira ! Anggoningsun ora tumuli ngl€pasake jZmparing,amarga panggalihingsun tidha-tidha, jalaran sira karo leakangirasi Boli hAmbar ing rupa. Prayogane stro nganggoa tandha ron-dhon (g6godhongan), supaya ingsun bisa priksa cAtha,6ndi Sugri-wa 6ndi si Bali".

Sugriwa ngestokake pamrayogane Sang Ramadewa. Sawisemawa t6t6ng6r (tandha) rondhon, Sugriwa tumuli mangsah yudamaneh lumawan si Bali. Sajrone Bali - Sugriwa padha asilih ung-kih g6nti unggut g6nti kalindhih, Sang Ramadewa tansah ng6m-

109

bat-rimbat g6ndhewa, j6mparinge diinceneake tunruju marang siBali. Dumadakan mak clorot I Jemparing lumepas nger-rani jajaneBali trirus teimbus ing rvalikate. Bali nggeblag irrg bartala.

Sadurunge paiastra. Bali nguman-uman Sans Raghas,a.Sang rajaputra iku diarani abudi asor-candltaia. atir-rdak si5'a-kani -

yaya, amarga nglimpe njemparir-rg marang liyan tanpa panantangpdrang. Nanging sarvise disulang-snlangake alaning rvatake lan kli-runing tindake, Bali banjur ngrumangsani gedhening dosane. lanwasanane banjur ngaldmbana marang sang rajaputra, ature : ,.DhuhSang Ramadewa inghong sablanghurtg ntursid-tcicahsane, sahaingkang ndtdpi dharntaning satriya nyimahakdn saclal,a ingttangnjalari r€tuning batt'ana ! Luhuring pandantel pocluka tanpo tirtt-bang. Panyuwun bawula, ntugi qnah hatt,ula ptut .Anggacla sant-p un nganto s lt ot ttt d ip un-p ra.ia1, o".

,,E, adhiktr SugriLL'a, rnajtto nlrene ! Pun l:oltcrng pantit pa-lastra. Korsaning Bothara, ahu lon howe eladi hadang nunggal 1'a-yah-rena, lan padhadene nlanggon ano ing olas asri ngresbpaltekang wowohan lan nndune ora bakal dntek dipangan ing solou,as-lawase. O, adhihu ! ahLt ngnLruangsani hliruning tinclalthtt. .Apakang lagi dak-alami saihi, l,oilttt nanclhang ora enah-ltapenalt. oraliya saka u-rching pahorti ala. Pasulal,onliu ltoro hou'e. salugttnep0p6\thening Bathara. -4nane le lehon utarne-u.onla liang ltita olantiiki, ora liya anmrga salzo horsaning Bathara. Batltara ora ntarting-ake ahu b:ibar|ngan nrukti-ttt[batua haro leoue. Bi1'en, olttt tt,is taungalarni urip bdgja-nrul1to, iltu uga pepasthening Bothora".

Sawise kandha mangkono, Bali banjur ngulungake ke'mbangmas kang dumunung ana ing mustakane. Bardng k6mbang mas ikuditampani dening Sugriwa, Baii banjur palastra.

Sumurup Sang Bali tvis palastra, para krrlatvargane padha ribut, sanak-kadange padna nydtihaki, padha lurrgguh ing cla.ganelayon lan padha nyembair gdnti-genti. Sang Kapir-rrlra ora nglalek-ake. marang iurune Sang Bat:. Lllinangka tandhar:.ing sih-trdsnaIan salaras karo karsane Sang Ramadewa, Anggada sin6ngkakaxeing aluhul jinunjung ciacii Prabu Anom r.itawa Pangeranpati.

,,Grtsti ! Paring pitrthatgui pacluha rlhating ltotuttla og\ngi-pun tanpa pdpinChar,. Kauula. bot|n saged iltnntnt\n ngaturi 1ti-wale's, nonging ing tdntbe tnangsa sandea. Sapuniha sawAg ne-dhe^ng mangsa rdndhAng, para Luanaro sqmi srtcla hehivatanipun,

110

antargi sami hasrAp|n. Benjing manawi sampun ngancik mangs:lk6tiga, padulta hawula aturi andon yuda ngrabaso Iingka, ngre-bat Sang I\{aithili (Dewi Janahi). MOngsah paduka para ras|hsatdnttu badhe si: na tuntpOs-tapis tanpa sisa dening wadyabala wa-nara."

I\,langkono ature Kaprndra Sugrivv'a ing saparipurnane pang-

ruktining layone Sang Bali.

Ature Sang Kapindra ginalih pra.yoga dening Sang Rama-dewa.

Sawise sakarone (Rama - Sugriwa) mupakat ng6nteni t6kanemangsa kiitiga, Kapindra Sugliwa karo Sang Ramadewa banjur pa-

dha sowang-sowangan. Sang Kapindra angadhaton ing Kiskindhamaneh lan nggarwa Dewi Tara. Wondene Sang Rarrra - Laksmanabanjur nusup-nusup ing alas maneh, wasanane rajaputra sakloroniku ad6dunung ing wukir l\{alyawan.

83. HANUMAN DINUTA B,A},IA.

Kacarita bar6ng wis ngancik mangsa k6tiga, Wanararaja Su-griwa sawadyabalane sowan Sang Ramadewa ing gunung N'lalya-wan. Sawise imbal-wacana karo Sang Ramadewa sawatara suwene,Sang Kapindra nimbali gdg6dhuging wadyabala wanara papat,yaiku : Hanuman, Satabali, Susena lan Winata. Kanthi mupakateSang Ramadewa, g6g6dhuging wadyabala wanara papat iku minangka manggalaning duta kang tinangg6nah ndlajah kabeh pa-

Katrangan.

Saw6neh dhalang mratelakake sedane Bali (Subali) jin6mparing Guwa-wijaya dening Sang Rama. Iku ora b6n6r, sabab nalika samana Sang Rama du-rung kagungan j6mparing Guwawijaya. T6mbung j6mparing,,Guwawijaya"iku salugune uga ora b6n6r, b6n6re ,,Guhyawijaya". J6mparing Guhyawijayakagungane Sang Rama iku pinangkane saka p6paringe Bathara Iadra.

N{iturut layang Ramayana abasa Jawa-kuna bab XXIV kaca 273 slokaangka 13, Bathara Indra olehe maringi j6mparing Guhyawijaya marang SangRama, nalika Sang rajaputra iku p6rang-tandhing lumawan Prabu Dasamuka.(Ilriksanana bab 99 : Rama p6rang-tandhing lumawan Rawana).

111.

pan-panggonan ing keblat papat, ngupaya Dewi Sita.

Sadurunge para duta mangkat, Sang Raghawa ng6ndika

marang Hanuman : ,,E, Maruti ! Xlanawa pangupay'anira t'ayi De'wi bisa hA{emu, agAmingsun singsim iki caosna, supaya dheaekepracaya yen sira pranyata dutaningsun".

Sawise singsim ditampani dening Maruti (Hanuman), P&Eduta banjur paclha budhal, 6n6ring lakune miturut dhawuhe Sang

Kapindra, yaiku : Hanuman sakancane (Nila, Anggada lan J6m-

bawan) mangidul, Satabali sakancane mangalor, Susena sakancane

mangulon, Winata sakancane mangetan.

Kocap duta kang parane mangidul, yaiku : Hanuman, Nila'Anggada lan J€mbawan, lakune wis t?han ing gunung lVindhya-Gunung iku mb?bayani, angel diambah, akeh watune karang, ju-

range cCrung pirang'pirang, kaline j|ro-j|ro tur santOr iline' Para

wanara padha tlusupan ing alas, suwarane rame, agau'e haget lan

girise singa-singa lan macanlnacan kang ana ing sac?dhalze, padha

lumayu asalang-tuniang. Amarga saka dhuwure gunung Windhya

lan saha suwene olehe nlusup-nlusup ing alas, para kapibala padha

sayah lan lungbrah, ng2lih lan ngAhh, mulane baniur ora rame

suwarane, pdpindhane kaya samodra tanpa sabawa, mOnAng - an'tOng.l'

Ana watu leter arata dumunung ing papan ayom. Para kapi-bala padha r6but-dhucung marani watu iku, padha ngaso at6turon.Dumadakan para wanara sumurup manuk pirang-pirang m6tu sa-

ka guwa. Kanthi ati gumun para wanara padha ngad6g maspadak-

ake, wasana sumurup wiwaraning guwa kang bangOt nggfuirisi.Para wanara kang *is ilang w6dine padha wani lum6bu ing guwa,

ngaub. Ana sajroning guwa, para wanara sumurup omah putihsumorot anGlahi. Kanthi ati minggrang-rninggring, para wanaralum6bu ing omah iku, kag6t sumurup k6nya ayu, cahyane man-

corong pindha r6mbulan purnama.

Tanpa rasa w6di, k6nya iku ny6dhaki para kapibala, asungpasugatan wowohan lan banyu kanggo ngombe sing b6ning lanany6s. Sajrone nyugata, kanthi polatan sumeh lan t6t6mbunganarum-manis, kGnya sulistya ing warna iku atEtanya marang pa-

ra kapibala ,,pinangkarre lan s0dyane".

Wangsulane para wanuua kanthi blaka-suta, mangkerre :

,,Ahu xhanca iki wanara saha Malyawan. Sang Raghawa kang mi-

112

suwur abudi luhur, iku kang ngutus aku sakanca' ndikakake ni-

tiprihsa Dewi Janakatmaja iang tinawan dening Rawana ing Lqng'

ii. an" g\nti tahon marang kowe: ,,Sapa sing nggawe guwa ihi'lan sapa sing nggawe omahe ? Sapa sing anah-anah howe' lan sa'

pa jAnDngmu ? !".Wangsulane k6nya : ,,Danawaraia ciiiuluh Wiswakarma kang

yo* o*olh iki, lan yi Dono*oraia iku kang ing sctkautit adqdunung

oii i"s hene. scmangko Danawaraia wiswaharma wis polastra bi-

i,i1rn irrtng Bathara Indra, aftmrga saka bang;te siya-haniyaya

,ii,rong Saig erAtntwi (bumi). Aku iki atrrtajane Danawaraja laang

apiipai| Merusawarni, iindngku Sway6mprabba' Mandwa laku- '

m/h}susu, aku bisu *ung pitulung kang nialari howe- bisa engE-dl

tiion fn,'I6ngha. Dene ir.ononu, kowe padha dakwOtokahe saha

g:uro h"i", ningrng laudu tukup mata, ora hOna ndddulu"'

Mangkono kandhane k6nya -sway6mprabha' Maksude at-

malane D"ariawaraja iku ora liya n6dya maeka marang para kapi-

bala. Amarga ngrungu yen para wanara iku n6dya mGnyang na-

t*r"" nut6ir",ritu ing Gngka, tuwuh dr6ngki lan pangigit-igiting

iti* s*rv6mprabha marang para wanara' Danawa karo ras6ksa

ikumanjingdadimitra,turdhasarepadhawatak-wantune'padhasolah-tingkahe, padha kas6n6ngan lan pakar6mane' Iku sababe

Sway6mprabha banjur g6ttring marang kapibala, lan n6dya ngru-

beda sarana namakake aji kGmaYan'

Ngrungu n6dya dipitulungi dening k6nya ayu supaya bisa

enggal lamn ing L6ngka, Pda kapibala- bang6t suka amarwata su-

ta,"Lulane manut-miturut marang pakone. Babar-pisan ora ana

wanara kang ngira yen bakal k6na ing^ apus-krama' Sajrone tutup;;1u lr" tia.d-,

-para kapibala kin6nan aji k6mayarr' sat6mah

ora sumurup w6tuning awake saka ing guwa' Ana ing sajaban gu-

wa, para wanara padha bingung pating bilulung, ilang pikire'

ilang^ elinge. sanajan wis ora tukup netra, wis bisa ld6dulu, na-

nging pikire durung padhang, elinge durung tGrang' Olehe mub6ng-

.n-"t"ang ana ing *jut* lan sakiwa-t6ngpne guwa nganti sasasi, ru-

mangsane lagi sadina-saw6ngi'

Para kapibala padha rudah lan nggr6sah' nglgkro atine (6n-

tef. pa"garOp-ar6pe). Amarga rumangsa ora bisa nat6pi wajibing du-

ta, ora ii* *ri*t utawa mbrastha rubeda kang dialami ana ing

dalan, para wanara padha n6dya nglalu antaka ana ing gunung

Windhya.

113

sajrone para kapibara lagi padha s6dhih-kawlas-asih, duma_dakal sumurup SAI\4PATI, manuk g6dhe pindha Garudha kang.wujlde P*g€! nggtgiris; awake katon gilap tanpa wulu, eucukelancip alandh6p tur santosa. Ndulu wujude manuk mangkonoiku, para wanara padha w6di, atine saya k6k6s-ng6n6s, gagasanemangkene : ,,Adhuh ! Aku sakanca iki bangat n*ina-aaia. sinabut duta, nanging duta kang ora sAmbado. A*orgo kitaman ajikGmayane SwayAmprabha, samOngko aku oro ,urirrrp iinai au-nunge papan-panggonan kang kudu diparani, jalaran bingung, orangrati br-hidul. wo ! tinimbang urip' ora darbe blabuhan kabe_cikan, aluwung mati bae,,.

,,Aran bdgja Sang Jathayu, tinggal_donya sawise gawe l6la_buhan b€cik mamng mitra. Dheweki-kang n-goturi prikio marangsang Raghuttamn yen sang Janakatmaja (Dewi sita) ahinusthaRawana digawa mabur monyang Longka. Lan dheweke mberanisang Janakatmaja lumawan Rawana nganti nandhang tatu abotkang wasanane njarari parastrane. Hra aiu sakanca iki"kuiu ngru-mangsani asor, ora darbe l|labuhan apa_apa, litn kudu d.arbe rasaisin halah utama karo manuk (Jathayu),,.

^ ,,Manuh hang g€dhene kagila_gila lan wujude kaya Kala_mrptlu kae sajahe kafuwen, taninanf, hkune kaion abnlngrom?rhl6lar'hl0l6r. (Kalamrauu : wahnda : de god des docds = Jawa: dewaning pati). B€gja manaua aku sakaics sirna dimangsa de_ning dhewehe. M€sthine dheweke s|neng atine kopothu'k parauanara kang gAbm ngrilakake awake dadi m6mang*nn,,.

Mangkono gagasane para kapibala._ Manuk g6dhe pindha Garudha iku nyddhaki para kapibala,!p:". kandha : ,,Heh pam wanamwira minulya ! Gunung Win-dhya ilai angel ginayuh, kagawa saka bang6tn[ anuwi* ii,, ,onorunghurling alase. Sgnajan mnnghonoa, amarga soka gddheningkdhuuatan lan tehadmu, howe iadha bisa t)ttin neni.Tiia pr.diuapa kowe podha haraya-raya mrene ?! Geneyc no*" joini noto,s.ysu! lan sajah ngtokro atimu ? ! Wruhanamu ! Jathayi i:ing noo_ftmbana abudi ruhur mau sarugune arrhiku kane baig\t i-intrar-nani- Jdntingku 9AMpATI, kas,isra ing jagad. KZwe iiini-ruo,u-rup, o.hu tanpa wulu. WonCene sababi, nililrn,ognri avoavu irgjamane Prabu Banaputra dib\dhah dening Rawaia, ,oiiri"proauBanaputra lan R6si Rawatmeja (kakunge Dewi Raghi uii*o n"-wi suhasalya) diprajaya dening Ratu Longka ihul Dewi Raghu

Ll4

lumayu m€nyang Dandhaha nOdya ngungsi ing padhepokane

Sang Dasarata. Sang Dewi dioyak dening Rawana, nddya dicdkAllan diboyong mAnyang Ldngka. Sang Dewi dakbelani, malzsude

Rawana nAdya ny?l&l Sang Dewi dalz-alang'alangi. Aku baniurpdrong lumawan Rawana. Aku kasoran, wuluku dibAdholi deningRawana nganti gusis-blindhis kaya munglzene ihi".

Sarampunging kandhane Sampati, para kapibala mratelak-ake mangkene : ,,Aku saleanca iki tlutane Scng Raghawa, ndihak-oirn *6rlrng Ldntgka. Garwane Sang Raghawa yatlzu Dewi Janakididhustha Rausana. Aku didhawuhi nggolelzi/nyatakake'.Sang De'wi ;;ilt sugOng lan orane. Nanging aku sakanca iki ora bisa nAtipikuwajibantng duto, mulane susah bangAt- $'6h.tune wis kliwat s'1-

sasi saka janii, durung tAkan ing panggonan kang kudu dituju.l[andar saiki ahu sahanca padha bingung, ora ngrAfi dununge

ponggonan hang lzudu dit?hani. Tinimbang urip nandhang wirang

dadi duta ora bisa mrantasi, aku sakanca iki padha cucukana,panganin !"-

Sampati : ,,Wo ! Aja baniur padha nglokro mangkono ! Pa'

dha n€rusna laku mangidul, mrana kae, mOsthi bakal LzAtAmu

panggonan lzang hogoteki. Manawa ano lzutha-kraian Lzang kabeh

suyasane (omahe) dumadi soh'o Gmas, duntunung ing puncahegunung, yaiku kutha-lerajane LAngha. Endahe L?ngha ngtngkulisuwdrga. Pandugoku, I-Angka iku dumadi salea sawarnaningaden-aden utawa sarining iagad, mulane bangAt nggumunake en-

dah-penine. Kadhaton l2ngka iku sing nggawe Bathara Dhata.()Iiturut layang Ad.iparwa lan Uttarakanda kang nggawe hudha-

bn LAngka Bathara Wiswakarma, dewa ahli bangunan. Pm). Ingsadurunge Rawana, lzang jum2nOng Ratu L?ngka Sang Waisra-

uana, ya Sang Dhaneswara kang pamburine baijur asalira dewa

apOpamb Bathara Kuwera. Amarga kasoran p€rang lumawan Ra-

wana, Sang Waisrawana oncat, /an Alakawati baniur dilzuwasanidening Rawana (T€mbung,,Alakawati" ihu salugune araning ku'tha-hrajane Bathara Kuwera. Nanging ing dhuwur iku maksude

lzadhaton lingka. Pm). Rawana iku pancen sahti mandraguna,

bisa mabur tur sugih huwanen, mulane prasasat bisa mangreh ia-gat. Nanging sonaian mangkonoa, Rawano m€sthi bahal sirna de-

ning Sang Raghawa kanthi pambiyantune para wadyabala wanara.

,I'is ta, padha tumuli mangkata, lakumu bakal oleh gawe, bisa ke't|mu karo kang ko-upaya". Bathara Dhata: Bathara Wiswakarma.

115

Kandhane Sampati njalari kat6tan gi gr6g6tsaute ( S6mangate )para kapibala, sirna sayah-lungkrahing awake, tunrrh k.ekbn-c6nganing tekade. Para wanara tumuli padha lumaku maneh ma-ngidul kanthi gambiraning ati, lakune giigancangan. Sarvise Iuma-ku suwe, para wanara tekan ing gunung trlaher-rclra, munggah ingereng-erenge gunung sisih lor, banjur tumurun tekan ing ereng_ereng kidul. Saka gunung l\,Iahendra sagara kidul katon cetha,alune kaprungu gumli:ger, ora ktindhat-kendhat nempr.rh sikilegunung kang banget atos lan santosa. Ing semu samoclra iku kayas6'ngit-ngigit-igit marang gunung Mahendra, amarga gunung ikudiangg6p ngalang-alangi kang njalari samodra ora bisa sumurul; ka-endahaning alam ing sisih lor. Kajaba saka iku, samodra iku sajakkaduk mongkog (Indonesia : sangat bangga), aurarga ing clhasaresumimp6n s6sotya - manik - nawa : r6tna kang ora karurvan kehe,sat6mah ngremehake gunung i\{ahendra kang kinira ora clarbe sim-p6nan rajabrana.

Angine sumiyut banter, pepindhane kaya nalmse samodra,kr6nggosan amarga ngombe banyune kali kang tanpa pedhottansah mili. Para wanara padha rilbut-dhucung tumurun menyangpasisir, banjur padha ngaso ana ing kono, karo maspadakake sa-modra, tarkadhang ngiling-ilingi urang kang rumangkang ing ka-rang. Manawa sumurup iwak kang kumliwer ing sacedhake, parawanara padha njumbul lan ngguyu kekel kepingkel-pingkel.

Sawise ngaso sawatara suwene ana ing pasisir, Hanuman pa-.rltan marang kanca-kancane n6dya n6rusake laku mdnyangL6ngka ngliwati samodra. Salvise cancut tali-wanda, Hanuman tu-muli napak . jumantara; dene Nila-Anggada-Jambawan ditinggalkari ana ing pasisir, ng6nteni baline Sang Maruti. (DasanamaneHanuman : Maruti, Marutaputra, Pawanatmaja, Marutsuta, pra-bancana, S6nggana, Ramadayapati, An ilatrr,aja ).

84. HANUMAN rixaN ltNcra, xtrin,Iu DEwr srNTA.

Rikating abure Hanuman padha karo kGclaping cipta. AbureGarudha lan sumiyuting angin, ora bisa madhani rikating aburesang Mamti. Ana ing g6gana Hanuman tiwikrama. katone banjurkaya gunung nglayang ing awang-awang, bangOt nggfuirisi. War-nane putih, abure saya dhuwur. planit-planit, sr6ngenge Ian r6m_

116

bulan padha kongkulan dhuwure. Prabawaning angine gddhe,

gumrubyug ngedab-edabi, p6pindhane kaya angin ing w6ktu kiya-mat.

Ana ras6ksi w6ngis lan galak, j6n6nge Dhakini, tutuke ma-

ngap amba kaya lawanging guwa. Sumtuup barang kumlebat inglangit, Dhakini tumuli nututi. Kang kinira barang iku ora liya Ha-

numan; har6ne wis k6tututan, banjur diuntal lan diulu t6kan ingw6t6nge. Sarana kukune pancanaka, Hanttman nyuwek w6t6nge

Dliakini diGnggo Calan m6tu, hanjtu mabur maneh. Bangkene

raseksi Dhakini tiba ing samodra dimangsa baya, iwak lodan laniwak 1-raus.

Let sakddhep netra abure Sang Pawanatmaja t'rikarr.ing gu-

nung kang dumunung ing tOngrh samodra, j6ndnge gunung Me-

naka. Gunung iku manjing '1 :'rli krabat Bayu, mitrane sinara-

wedi Sang Hyang l\'lamta. (Bltt, Maruta, Pawana, Anila = angln).

Nalika sumurup Hanuman l' nlebat ing akasa, gunung Menaka

ngampirake, n6dya nyugata rwohan maneka warna. Nanging

Hanuman, kanthi alasan ,,kudti ,:nggal tikan ing panggonan kang

ditujn", ora bisa ngl6ksanani panjaluke gunung Menaka. Hanu-

man abure bablas bae, tanpa mampir ing gunung Menaka.

Ana ras6ksi aran \Vikathaksini lagi alOledhang ana ing samo-

dra, ngiras golek iwak, dimangsa. Dumadakan sumurup maklukkumlebat ing awiyat, tumuli dioyak. Makluk iku ora liya Sang

Bayusuta; sawise kGtututan banjur diuntal. Bar6ng diulu t6kangulu, Sang Anilatmaja tiwikrama dadi gGdhe bang6t, sat€mah

gulune Wikathaksini b6dhah. Bangkene Wikathaksini tiba ing

sagara, Hanuman mbanjurake abure.

Sawise nglilvati samodra, Hanuman tumuli tGkan ing gu-

nung Suwela (Suwelagiri). Wiwit ana ing Suwelagiri, Sang Pawa-

nasuta bang6t wGweka-prayitna ngati-ati. Ana rota-danawa lagi

aldledhang. Danawa iku ora diganggu, mandar Hanuman banjurmundur, ndhalik. Hanuman lumaku mangidul tEkan ing pang-

gonan kang rumpil-sungil, angel diambah. Sawise ngliwati kali,banjur wiu'it b6ngi, ing ngendi-6ndi katon p6t6ng. Ing wayahbengi Sang Bayusuta lum6bu ing kutha-krajan L6ngka, sumuruppakuwon akeh jejer-jejer; k6rep kep-dthuk ras6ksa kang padha

kemit njaga kadhaton, lumaku nggawa obor. Jalaran kuwatirkawruhan dening ras6ksa kang mbGnGri k6mit (jaga), Sang Marutiwola-wali kudu ndh6lik sadhela.

LL?

Ing sapinggiring dalan ana ras6ksa sawatara lagi gun6man. .

Gun6me ditilingake dening Hanuman, surasane mangal-eimbana' "

kaluwihane Sang Dasasya. (Dasanamane Rawana : Dasasya, Da-sagriwa, Dasawadana, Dasanana, Dasasirsa, Dasarvaktra, Dasa-muka, Wingsatibahu). Kajaba iku, ana ras6ksa kang lagi suka-suka parisuka, ana sing lagi minum, njoged, nyuling, ngidung,ngarang t6mbang, saw6neh ana kang lagi g6guyon karo kancane.Kahanane kutha-krajan L6ngka mirib ing Suraloka (Kahyangan).

Ana bangsal g-6ahe aj6mbar, iku dinulu dening Hanuman,isi pandhita rasdksa pirang-pirang. Para pandhita iku ana sing lagimasang aji sir6p, (sing njalari turu), ana sing masang aji bajrakaya(kang bisa nuwuhake k6'kuwatan ngedab-edabi), ana kang ma-sang aji abhicara (sihir), ana maneh kang lagi masang aji liyane.Solah-tingkahe para pandhita ras6ksa iku warna-warna; ana singgela-gelo, ana sing k6plok-k6p1ok, ana sing gulung-koming ing 16-

mah, ana sing ngad6g j6j6g, lan liya-liyane. Para pandhita kanglagi nyinau sastra (kitab suci) padha r6g6i6gan, jalaran sulaya pa-ndmune, wasanane banjur kbrtngan. Watak-wantune ras6ksa ikuyen luput utawa kliru, mangka banjur dib6n6rake, m6sthi n6psupGcuca-p6cucu.

Sajrone Sang Baywatmaja mid6r-mid6r ana ing sajrone ku-thir-krajan l€ngka, bisa sumurup ras6ksa wama-warna kang soliah-tingkahe beda-beda, kayata : ana ras6ksa kang lagi mangsa dagingmanungsa lan ngombe gdtihe, ana kang lagi acangkrama awahanawimana (kr6ta), dirada utawa turangga, ana kang lagi mulih saka.andon yuda nggawa barang-barang jarahan akeh, lan liya-liyane.Kajaba iku, Hanuman sumurup kami ian kamini (Indonesia : gen-dak lelaki dan gendak perempuan) kang padha g6guyon ap6pa-sihan (Indonesia : bercumbu-cumbuan). Ndulu kami lan kaminimangkono iku, Hanuman kehngar, marang s6dhih-kingkine SangRamadewa kang lagi pisah karo k6kasihe.

Bar6ng wayah jam siji b6ngi rGmbulane ndl,adhari, njalarisimaning p6p6t6ng kaya playune daitya Rahu sumurup miyoseBathara Wisnu.

Lakune r6mbulan katon rikat bang6t, dununge saya dhu-wur. Sawise lakune t6kan ing gunung Udaya, r6mbulan kapengir,nyawang kaendahane praja L6ngka. Ing w6ktu iku Sang pawana-suta bisa sumurup kabeh papan-panggonan ing saindGnge kutha-krajan L6ngka.

118

Ana panggung saka musthika gunung sarta s6sotya-manik-

nu*u-rat.u, rin€"ggu p6p6than sato-kewan 6mas maneka warna'

ile-nf iung gdin"ne saengga gunung iku.platarane sin6baran

s6sotya-manik candrakanta, kang minanjka wGdhine sGsotya-r6t':a

l6mbut-l6mbut (alus). e*urg" iaturnun sorote rambulan, sasotya

cancr'akanta ikrr katone kaya ajer.lumer lan mili, mahanani rasa

adh6m. Panggung it<u ing p"tut'gutt jaba isi golek kGrrcana pirang-

ffia* ;;dil ;gtahgg""p'sanjalaning avuda' p6pindhane kava

dewa-d6nawa padha pancakara r6butan amr6ta' Ana golek k'eir'-

cana kang p6pindhane-kaya njaga wiwara (lawang)' tinretes's&otya

candrakanta endah, -iiiprt"'.,i*rn"r

tundar mlolo-mandalo, ha-

;;;nahu n6aYa milu ngrObut amr6ta'

Ana candhi (kuil) s6sotya jejer-;ejer pa$ha :."*?'ot' pating

gl6byar. Ing kono un"'*i*u"u (t<r6ta)' iku p6pindhaning lrretane

dewa utaw" dana*a-tang ng0Uu' t+?$u'kari' Candhif:9:l

fiu;r) it" tin"uangan pag6r^t9m.!ok dhuwur mawa rerenggan

perak-putih ,rrrrt pi"ggire," p6pinahane kaya Naga Basuki kang

mb6ndri ngaso, o*i""-'*tit" ttittau"r para dewa-dan-awa' (Naga

i*"ti iktikang minangka t6taline g"1]"g Ir{andara' nalika gunung

iku kinarya ng6Uur safioara; siraite Nagi Basuki-di6nggo ctkGlan

;;tJ*;a, iuntute di6nggo c?k6lan para dewa' Pm)'

Isih akeh bang6t lan warna-warna barang-barang endah-peni

saka kdncana-.Orotia t<ang aisumurupi Sang Pawanasuta ana ing

rqr.* f."tira-tra3an-t'6t'ik", k6'oncen bangpt manawa kabeh di-

sebutake'

Akeh rasEksa hebat-kuwat nggdgirisi kang diw6ruhi Hanuman'

lan kang arnarga tutu gufut" dieringi bang6t dening Sang Hyang In-

dra. Nanging Sang n'r'i"ti babar-pisan ora ulap marang para- rasbksa

iku. Para ras6ksa k;;;" ing sapinggire dalan kang diliwati dening'd*r *hti padha Eicadhafi, nanging kang dicadhaki'padha ora

ngl6gewa, amarga i"tU rtr*"ti nalita sarnana mancala warna rasGk-

sa.

Lakune Hanuman saya adoh' saya c6dhak karo kadhaton' Du-

madakan Hu.ru-u"-"'""tp omah-mas kang bang6t endah-peni

i*- u""gat asri angtam-lami' Yliku .papan-pTggonane Rawana

ngrasakake k*ik;;;; ao"vu' Ing kono akeh wanudya endah

ing warna X*g *utit "Uf' p6p*ihan (Indonesia : bercumbu+um-

;;";;-I"" -iauiu ;",d r"a*"it""to (walanda-: minn'ekunst' =

Jawa : ngelmu p*g"tlr:*1. Ora kewran Sang Hyang Angga (In-

' 119

. donesia : Dewa cinta) ana ing kono, panahe asmara lan g6ndhewane bang6t mitavani, ora tau t6sah-t6su. p;-;;;;ii. suristvaing warna padha g6nti-g6nti nj6mparing ati nganti aiui-iutut s.ra-na j 6mp arin g- asmara kan g lan dh 6p" f. rgitu_gitu.-

Ana ing sajroning omah mas iku Sang An Jatmaja sumurupRawana Iagi kapati. nendra b6bar6ngan karJ para *urr"ayu endahing wama kang wasis ulah p6pasiha.r] lanaare j6bat-kasturi amrik-minging ngambar -*Tg,. Salirane'[Ru*"rrui pi"af,r-"rai Kela-sa,_mustakane sapuluh. cacahe iku p.pindhaning p"""ut" ; Uahuneg6dhene padha karo.wit_randhu aras,'cacahe rong puluh. (Mulaneap.parab wingsatibahu. pm). Remanl dawa, *rriu.," c*,, uu-g;br6ngose k6t0r lan tansah obah kumitir dening u*teiu nrp*",p6pindhane kaya alase ardi Meru k6t6rak ing angin g6dhe. Kami-t6ngg6ng6n Hanuman sumurup wujude Rawana.

,,Kabeh wanudya padha nendm, nanging Sang Dewi ora ana.Yen Sang Sinta, pandugahu ora sare, amarga tansh manggalihmarang Sang Raghaua". Mangkono gagasane Hanuman.

- ^ ^ Hanuman nglo-kro atine lan bingung pikire, amarga ora bisak6t6mu Sang Maithili. -

,,Baya ana ng6ndi dununge Sang Dewi,,. Mangkono pang_locitane karo lingak-linguk nggoieki.Dumadakan Sang pawanatmaja sumurup wit asoka, k6m_bange anjrah, warnane abang lan endah, dununge kaprdnah ing sa-wetane kadhaton. ya ing kono iku dununge taman L€ngka. Ja-laran akeh kdmbange asoka, taman iku diaraii taman A.;il:Wongkang ana ing sajrone taman iku ora bisa k6tamu" ,"rurr, ,*u:u.,ing mangm r6ndh6ng utawa k6tiga. Iku mula-bukane taman ikudiarani taman Asoka. (A = ora. S;ka = susah. Asoka = ora susah).sang Hyang candranra (r0mbulan), sanajan mb6ne.ri rb-rmbulan

kantha utawa panglong, yen ana ing sadhuwure taman Asoka mOs_thi tar,sah pumamasidh:, saka pru.rtuh" Sang Dasas,uafrioj, tff,u-haraja Dasasya).

,,Pandugaku, fu!-g Maithili ana ing sajrone taman iku,,. Mang-k ono pangudarasan e- Hanuman t rro. r_, gane, ;";; ,Ji", l"ir*rr,mlurnpat saka wit siji m6nyang sij:ne, buntute r."-iiir.-guro.rgolehe miembang-mlembang ing rit"i,.rt"i, wis sawatara suwene, Ha_"lpal ndulu mangisor, sumurup putri lagi _;;;, -t"t.""

U"_ng6t s6anin kawlasasih, kaya kahanrnl war,rOya kang lagi pi-

I20

sah karo kekasih.

,,Hla ihi Sang Dewi / " N,langkono aloke Hanuman.

Anilatmaja tumungkul ngiling-ilingi Sang Dewi, maspadak-ake sarana ngincangake alise; atine tr6:nyuh ndulu kahanane SangDewi kang katone bangiit mem'blas.

,,SeChih-hingkine wong pisah .karo kekasih". Mangkonopanglocitane I:Ianuman.

Salirane Sang Dewi kuru-aking, igane gegambangan. Uripekinungkung, pdpindhane kaya manuk ingon kang tansah kinurung,panggalihe sedhit -kingkin nawung gandrung. Gelungc rusak lanreg&l gupak lObu, jalaran sarene ana ing ldmah. Pasuryane kesa-putan ing lebu, peplndhane kaya riimbulan purnama kdsaput ingima tipis. Sanajan ing sajrone suyasa kancana disadhiyani kasur-sari kanthil-gadhing, Sang Dewi milaur sare ana ing ldmah. Pang-gaiihe kerep kuwur tinrambul para raseksi kang padha nguman-uman, ngrubeda, atindak murang kasusilan, mleroki, ngagag-agagi.Manawa pinuju rinubung rasdksi kang padha ngaru-biru mangkonoiku, Sang Dewi muwun minp6k-mings6k, panggalihe s6s6t keb6k-an on6ng lan s6dhih-kingkin.

Kocap Sang Dasanana kang bang6t gandrung-wuyung ma-rang Sang Janaki, prapta ing taman Asoka mbujuk Sang Dewi.

,,Yayi Maithili ! K€baniitOn wingis-wOntalanira, tanpa darbewdlas marang ingsun. Panggalihingsun kebdkan rudah-susah, mana-wa sim tansah wdgah nglanggati karsaningsun. O, yayi Dewi !Mung sim lzang tansah gumdntung ing tuntunging panggalihing-sun. Mulane yayi, manut-mituruta marang ingsun. Kabeh kang si-ra karxkahe, janji ora mundhut mudhune rOmbulan bae, misthibisa kaleksanan, jer pancen mung sira kang ingsun kawulani. Ra-ghawa iku ingata.se sira rak mung agawe susah, mulane ora prilusira antdpi. Manawa Raghawa bisa antuk powan sarana ngApuhpasir, sira lagi bisa ngalami raharja-mulya milu dheweke. Mulanetinggalin si Raghawa, ingsun bae ladenana. Apa prelune sira na-

wung sunglzawa ?! Wis ta, aja muwun, tumuli mdninga. Ingsunkang minangka pangayomanira, lan iya ingsun kang minangkausadanira, nflAiipur sungkawanira. Wis ta yayi, tumulia ngadi sa-

lira, adAdununga ing suyosa kancana pinatik manik-nawa-r|tnakang ingsun samiktakahe kanggo sira. Sarea kanthi t7ntrim-ayimana ing jajaningsun".

t2'i,

Sang Janakatmaja babar-pisan ora keguh panggalihe, t6t6p

madhGp-irant6p marang Sang Raghuputra; mun' panj6n6ngane

bae kagg cumithak ing_ panggalihe^. Mulane wangsulane marang

Sang Ddiawadana p6dh6s-w6ngis s6r6ng-sora : ,,Heh bangsat'kA'

parit rasOksa cand.hala si Dasamuka ! Sira ngahu luuih tinimbang

sang Raghuttama ! Yen ta sira padhaa haro sang Raghuttama,

gnrZyo ira ndhustha garwane hanthi nglimpe-nglimpe n€dhtnge-dheweke pinuiu ora ana ? ! Pahartinira iku mratandhani yen salu-

gune sira iku jirih ingah-ingih wdat gitin. Miturut hang wb dak-

|ungu, pahluwan saiati kang wis bisa ngasorake mungsuhe, ta'

w anane diw eneh i k amar dik an ".

,,Apa hang wis sira rungu kang gigayutan karo Seng Raghut'

tama ?i PanienOngane iku dhanurdhara ing iagat' panjanmane

Sang Hyang Purusottama. (Dhanurdhara = satriya ahli ni?mparing' .

Puisottanta : Bathara Wisnu). Ora hAna om, sim mdsthi bekal

mati dening panje'niingane. Sanajan mlayua singidan ing wmodra,

ana ing dhisiring buit nang angel difihani, utawa ana ing gunung

kang ira kdna diunggahi, utawa sanaian saliranira ora kqna ginra-

yorZ ng pancadriya pisan, mangsa wurunga mati dening panii'ningane sira- Saupama sira ngangsi lan nialuk pangayoffnn marang

prabhuttama (Ratu linuwih), ora bakal ana Ratu sakti kang kuitta-

wa lumawan Sang Raghuttama".

Mangkono wangsulane Sang Janaki. Wasanane Sang Dasasya

jumrindng, banjur ngunus candrasa, nuli nudingi Sang Dewi kanthi

netra rnlirik-mand6lik, pangandikane : ,,Heh Janahatmaja ! DiwOweha prayilna, d.ewaning pati dumunung ana ing astaningsun

kanan iki. Manawa sira tot6p puguh-lumuh nglanggati karsaning-

sun, candrasa iki me'sthi tumancAp ing jangganira"'

Sawise ngagag-agdgi candrasa, .Sang Dasawadana banjur kon-

dur m6nyang dhatulaya kanthi lings6ming panggalih'

Ana ras6ksi k|rnbar ing rupa 300 cacahe, didhawuhi dening

Rawana ndikakake nggagiro lan momedeni Sang Janaki. V/arna-

warna carane ras6ksi 300 iku clehe ngaru-bim lan ngagag-Agagr

Saig Dewi.

Ana ras6ksi mursid - su-sila, atrnajane Wibhisana,' j6n0nge

Trijatha. Ras6ksi Tlijatha bangat kamiw6las6n marang Sang Ja-

nakatmaja; dheweke kang awan-bb'ngi rumaksa Sang Dewi ana

il;-t"# Asoka. Nalik; sumurup. ras6ksi 300 Fadha ngg6giro

L22

lan ngancam-ancam sang Dewi, Trijatha bangat mrina. Para ra-

sGksi lku ditudingi lan diuman-uman mangkene : ,,Apa tuiuan'

mu tumindalz maig6ono iku, heh para ras7hsi candhala ing budi !panj,nbngane Sang Dewi iku tanpa dosa, pisah karo kAkasih.

Kowe piano n;dya mraiaya panji)nengane, banget olehmu leaduk

siyc-kiniycya. Sang Dewi iku putri luhttr ing budi, bangpt sdtya'

batzti ing lzahung, pantis dahkawulani. Yen kowe padha nAdya

tumindak sawbnang-wenang marang Sang Dewi, aku mOsihi mbe-

io,if. So*ongro pr{lu, ahu rtla mati luwih dhisik tinimbang pani6-

ndngane".Ngrungu kanclhane Trijatha mangkono iku, sanalilia rasdksi

300 miu bubar pating sl6bar, Sang Dewi tininggal kari'

Ing sapungkure para rasiksi, Sang N{aithili ngendika : ,,YayiTrijathi ! Aja dig|guyu ya, ingsun n€dya nyaritaka.ke kasusahaning

sun. Ponggalihingsun prasasat rdmuk dening ondng (Indonesia :

rindu), sinangsaya dening pepesthening Jawata kang nialari urip-

ingsun ihi tansah k,tula-tula hatall sira ihu isih kenya yayi, ora

nirAti rasaning atine wong pisah karo kAkasih' Mara t;takonay"ayi, fng pgal ttzt rak ora ana titah susah kang madhani susah'

ingsun. [Iripingsun siniksa ing Widhi' ngalami sangsara, ora lza'

siiungan beEja (Indonesia : tidak berbahagia), haya panianmane

*rn{ do* iaan" uripingsun iki, yayi. Adhuh ! Bangdt nnlangsa-

,on{ro* lai susah pttoi koro kOkasih hang n?dhing padhadene

,dnZrg pdpasihan. Mung ana sathithih kang rada bisa agawe li-

purtng panggalihingsun. Miturut carita ing jaman kuna kang ko-'cap iig Weda utawa Purano, ing Parwa (perangane Mahabharata)

tan ing Kanda (perangane carita Ramayana harangane Walmiki)'

p,ip*ihan kang nuwihalze rasa susah ilzu ing tdmbe bisa uga'himpul

^on"i kanthi rasa kaduk s?nAng' Q, yayi Trijatha ! Ma'

no*o irgrun kdtemu maneh karo panidndngane kanthi sugpng

(Indoneita : dalam keadaan hidup), ing mangha padhadene'oninge,

mendah suha-rOnane panggalihingsun' '- - ' "'Kocap Sang Bayutanaya kang n6dh6ng njinggl6ng kahanane

sang l{aithili (putri ing Mithita yaiku Dewi sita), bangiit olehe

nggatekakemarangkabehkangdinululankangrinungu..Pambu-;uke Rawana marang sang Maithili, pangrubedane rasaksi 300

-ur*g sang Dewi lan imbal-wacanane sang Dewi karo Trijatha,

bang6i digatekake dening Sang Baywatmaja. Nalika Rawana nga-

gagi candrasa marang Sang Dewi, meh bae dijlogi lan linawan de-

L23

ning Hanuman- Tujune narika samana Hanuman tumuli keiinganmarang pitutur sing surasane mangkene : ,,;l/urih rahat,uning du-ta, saduntnge nindakahe ltuu:ajibane kang baktt konthi paripurna,httdu bisa nyabarahe prahara liya-li1,ane,'.

Amarga kapengin wuninga c6tha marang Sang \laithili, Ha-numan tumurun saka ing rvit, mudhun ing l6mah. sadurungeny6dhak marang sang Devr'i, Hanuman ngidung sing isine ngan-dharake l6lakone sang Raghawa .rvir+'it pisah karo kOkasihe,onenge marang garwa lan pamuwune ana ing sajroning alas karongupaya kbkasihe.

Priksa Hanuman lan miyarsa kidunge, Der+,i Jana.ki pang-galihe sum6lang lan sanggarungi, pangudasmarane : ,,ll:anara apaihi, nyddhah-ny€dhah haro ngidung, api_api ngriti nnrang tbla-kone Sang rajaputra Ramadewa. pandugantigsun, u,onara ikiora liya mancala warnane si Rarvana, noclia niclat?,ahe apus-hra--ma. Ingsun ya wis ngrungt warta sathithik salza telik rasel.,so.ana tuanara dutane sang Ramadewa, ntlihahake nirnoni ingsun.Nanging ihu rah ujaring pawarta lalauora. Biyen, nalika ingsundhinustha Rawana digawa mabur ntrene, ingsun sun.turup ngli.wati samodra j6mbar- Ing jagat ilei mung ana

-roro sing bisa ngti-

wati Samodra, yaihu dewaning angin Ian Garudha. silil,ane roroihtt,_ora ana sing bisa ngrttuati sarnocrra. rllttrone oonglt n.tohor-nglenghara yen ta wanam seta ihi nyataa cltttane Sonl Raghutta-ma".

- Duta Maruti (atmajane Bathara Maruta yaiku Hanuman) ma_ju lan nye-mbah kanthi patrap kang banget iusila anor_rata, nulisatata lungguh, banjur matur : ,,Gusti, ntttgi sompun higunganp anggalih w as-suma bng. K aw u r a p un ih a p ttn p aw artatmaja,- d inu tadening san_s -rcjaputra Ramacieu,a, nctiiahakan nitipr-i'io kasu_gengan paduka Kawuningana ! Sapuniha reha padu'ka Scng Ra_iaputra adhiidhepok wonttn ingwuhir Malyarvan, hapr6nah irig sa-hidulipun r?ldi R6syarnuka, utoi,i sa\leripurt r0,;i Winthya,..

,,Wont€n Kapindra mitrcnipun raha paduka, pdpa;.abipttnsugriwa, xklangkurtg sahti. punikc ingkong clhau)uh. rriot€ng ha-wula ndihahekan dados dute. sang rajaputro Rarnabhadre mc-ringah€n kagunganipun singsim dhatdng hawula, ndikakah€n nya-osahdn dhatdng paduha sumangga gusti, wontdna kaparingtngpanggalih paduha harsa nampi singsim punika,,.

124

,,Ralio pacluha Sang llantadewa saha rayi paduka SangLakunana badhe tumtrnten rauuh ing Lengka ngirid wadyabalawanaro, rrtrajal,a l?.awana sautadyabalanipLtn. Santangke wadya-balo u,onara :;antputl sorttehta ing yuda, sot?tptu1 sorbntbag boclhenyirnalnkin rnengsah. Aruit salting puniha, .ttrLtlttlta ltau.trtla aturingenktsi kartthi stbaring nanggalih. tansah rumehsas dhatengltasugengan padttlru. Kala wau. naiika puduka nguntan-Ltman punongl?ara-mlrrlcc Itawana, rnanah lmiuuLa salt.langkung uwas. Kohinggih saged segedipun podulta lepat sal:ing panggodhonipun ra-scltsa d h ustlru-candlnla p trn Rawana" .

,,F.irwana u:osananipun tenttu ltolastra dening Sang Ranru-deua ing palagan, jiwaniltun trtitmngha hangge panebusing ciosa-nipun anggenipun ndltustha paduha".

,,Sumangga Song lllahaderui, hauula aturi ngendikahak1n,paciuka badhe weling punapa hemowon dhateng hawula, ingkangkedah hauula aturahen dhoteng Sang rajaputra Ramadetta, mum-pung boten wontin rasehsa ingkang jagi, santpun sami kesah,,.

tr,tidhanget ature llarufi, Sang Itlaithili banget karenan ingpanggalih, pangandikane : ,,.8, Pauanatmaja, majua mrene ! Ba-nget suha-renoning panggalihingsun hb tekan sira. Cundhamaniking-sun rlai aturna marang Sang Ramacleua karo layangingsun, mi-nongha tandhaning onengingsun tnarong panjenringane. Welinging-sun marang sira, ponjenengane aturana pamrayoga supaya karsodhahar lon sare, aja tansah mangun-kung, lan aja nglilantur pang-galih sungltau,a, jt)r ingsun wis uninga karsane. Wis duta, mung ihupiu'dlingingsttn, lan siro ingsun par€ngake mulih".

Hanuman nyedhak Sang Maithili nampani nawala lan cun-dhamanik, banjur nyembah lan pamitan madal pasilan, tumulioncat saka ngarsane Sang Dewi, kanthi te:ntrem-ayem lan lOganingati.

,,Ya manghene iki duta utarna kang pantOs ingaldmbana, bisangrampungi dhawuh-timbalane gusti". Mangkono gagasane Hanu-man, sawise mungkur saka ngarsane Sang Dewi.

,,Sawise kbtAmu Sang Maithili, scilai apa kang prayoga dak-tindakalze, supa)'a banjur misuwur jenengku ?/ Asokawana iki ta-man kang bang|t je'ntbare. Iki dak-obrak-abrihe, wit-witane daksir-nakne. )lanaua ana kang ora trima, nturing, ngigit-igit marangahu, dalz tandhingane. Yen dhewehe mati dening aku, kamisuwur-

125

anku saya mundhak g€dhe".

Sawise nggagas nnngkono, Sang Anilatmaja tqmuli cancuttali-wanda, banjur -wiwit ngrusak wit-witan ing sajrone taman,karo si:sumbar : ,,Endi rasihsa sing ora trima lan rumangsa wani,mrenea, tandhingana si l[aruti !".

85. HANUN{AN DIOBONG, NJALARI KOBARE

PRAJA ITNCXA.

Jalaran diobrak-abrik dening Hanuman, wit-witan ing sajrone

taman kang isih ngadGg katon mobat-mabit, k6mbang-k6mbangepadha rontog, sarine k6mbang (Indonesia : tepungsarinya) padhakabur, katon mul6k-kum6lun kaya kukus. Kembang-kembang plasakang awarna abang padha tiba, satemah njalari ing taman kayaudan g6ni, katone banget ngg6girisi, sumorot kaya gdni pralaya-kala (ing wOktu kiyamat). Kidang, miinjangan lan kethek kangmanggon ing taman iku padha lumayu saparan-paran, amarga w6-di sumurup udan giini.

Lagi sapanginang suwene pangobrak-abrike Hanuman, wit-witan ing taman Udyanawana (Asokawana) wis akeh kang rubuhkabarubuh, pang-pange padha s6mpal karapal, suwarane gumuruhpating grubyug pating jrdthot. Para ras6ksa kang njaga tamanAsoka (Asokawana), amarga'saka giris-mirise, padha lumayuasalang-tunjang mdnyang kadhaton, n6dya ngaturi priksa ma-rang gustine. Sapraptane ing kadhaton, manggalaning rasdksa kangjaga t-aman matur mangkene : ,,Sinuwun, Sang Suraripunatha /(Walanda : heer der godenuijanden : Jawa : ratuning mdngsah-ipyn para dewa). Kawuningana, wont€n Mahawanala saklanghungdigsura atindak kurang-ajar ngobrak-ubrik taman Udyanawana.Wiwit rumiyin, dalason para deu,a kemawon sami ering dhatingtaman punika, punapa malih parc manungsa, sami ngoji-aji. Hlahoh sapunika wont€n wanara, jinising hewan csor, ingkang botOnering, mandar waruth-wani ngrabasa tamnn Asokawana. Sr.ingengeing wanci tAngange saklangleung bAnter sumelet sorotipun, nangingmancwi wontdn ing nnginggilipun taman paduna puniha soroti-pun laj|ng asrip sanalika, awit salzing eringipun dhct€ng taman

Udyanawana. Angin prahara sindhung-aliwawar inghang banfiringsumiyutipun ngg|girisi, ngantos ing ngriha-ngriha hathah wit 16-

126