Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

123
anku saya mundhak g€dhe". Sawise nggagas rnangkono, Sang Anilatmaja tqmuli cancut tali-wanda, banjur _wiwit ngrusak wit-witan ing sajrone taman, karo s'esumbar : ,,Endi ras'dksa sing ora trima lan rumangsa woni, mrenea, tandhingana si l'laruti !". 85. HANUA,{AN DIOBONG, NJALARI KOBARE PRAJA ITUCTA. Jalaran diobrak-abrik dening Hanuman, wit-witan ing sajrone taman kang isih ngad6g katon mobat-mabit, kGmbang-k?mbange padha rontog, sarine k6mbang (Indonesia : tepungsarinya) padha kabur, katon mul6k-kum6lun kaya kukus. Keimbang-kembang plasa kang awarna abang padha tiba, satemah njalari ing taman kaya udan g6ni, katone banget ngg6girisi, sumorot kaya g6ni pralaya- kala (ing w6ktu kiyamat). Kidang, menjangan lan kethek kang manggon ing taman iku padha lumayu saparan-paran, amarga w6- di sumurup udan giini. Lagi sapanginang suwene pangobrak-abrike Hanuman, wit- witan ing taman Udyanawana (Asokawana) wis akeh kang rubuh kabarubuh, pang-pange padha s6mpal karapal, suwarane gumuruh pating grubyug pating jr'dthot. Para rasOksa kang njap taman Asoka (Asokawana), amarga saka giris-mirise, padha lumayu asalang-tunjang m6nyang kadhaton, n6dya ngaturi priksa ma- rang gustine. Sapraptane ing kadhaton, manggalaning ras6ksa kang jaga tgman matur mangkene : ,,Sinuwun, Sang Suraripunatha / (Walanda : heer der godenuijanden : Jawa : ratuning mdngsah- ipyn para dewa). Kawuningana, wont€n Mahawanara saklangkung digsura atindak kurang-ajar ngobrak-ubrilz taman Udyanawana. Wiwit rumiyin, dalasan para deu,a kemawon sami ering dhating tsman punika, punapu malih parc manungsa, sami ngoji-aji. Hla hoh sapunika wont€n wanara, jinising hewan asor, inglzang botOn ering, mandar wanuh-warli ngrobasa taman Asokawana. SrOngenge ing wanci tA ngan ge saklangkung bA nt er sumelet soro tipun, nan ging mancwi wontdn ing sanginggilipun tuman paduka puniha soroti- pun laj|ng asr6p sanalika, awit saking eringipun dhetdng taman Udyanawana. Angin prahara sindhung-aliwawzrr ingkang bant€ring sumiyutipun ngglgirisi, ngantos ing ngrika-ngriha kathah uit rt- L26

Transcript of Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Page 1: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

anku saya mundhak g€dhe".

Sawise nggagas rnangkono, Sang Anilatmaja tqmuli cancuttali-wanda, banjur _wiwit ngrusak wit-witan ing sajrone taman,karo s'esumbar : ,,Endi ras'dksa sing ora trima lan rumangsa woni,mrenea, tandhingana si l'laruti !".

85. HANUA,{AN DIOBONG, NJALARI KOBARE

PRAJA ITUCTA.

Jalaran diobrak-abrik dening Hanuman, wit-witan ing sajronetaman kang isih ngad6g katon mobat-mabit, kGmbang-k?mbangepadha rontog, sarine k6mbang (Indonesia : tepungsarinya) padhakabur, katon mul6k-kum6lun kaya kukus. Keimbang-kembang plasakang awarna abang padha tiba, satemah njalari ing taman kayaudan g6ni, katone banget ngg6girisi, sumorot kaya g6ni pralaya-kala (ing w6ktu kiyamat). Kidang, menjangan lan kethek kangmanggon ing taman iku padha lumayu saparan-paran, amarga w6-di sumurup udan giini.

Lagi sapanginang suwene pangobrak-abrike Hanuman, wit-witan ing taman Udyanawana (Asokawana) wis akeh kang rubuhkabarubuh, pang-pange padha s6mpal karapal, suwarane gumuruhpating grubyug pating jr'dthot. Para rasOksa kang njap tamanAsoka (Asokawana), amarga saka giris-mirise, padha lumayuasalang-tunjang m6nyang kadhaton, n6dya ngaturi priksa ma-rang gustine. Sapraptane ing kadhaton, manggalaning ras6ksa kangjaga tgman matur mangkene : ,,Sinuwun, Sang Suraripunatha /(Walanda : heer der godenuijanden : Jawa : ratuning mdngsah-ipyn para dewa). Kawuningana, wont€n Mahawanara saklangkungdigsura atindak kurang-ajar ngobrak-ubrilz taman Udyanawana.Wiwit rumiyin, dalasan para deu,a kemawon sami ering dhatingtsman punika, punapu malih parc manungsa, sami ngoji-aji. Hlahoh sapunika wont€n wanara, jinising hewan asor, inglzang botOnering, mandar wanuh-warli ngrobasa taman Asokawana. SrOngengeing wanci tA ngan ge saklangkung bA nt er sumelet soro tipun, nan gingmancwi wontdn ing sanginggilipun tuman paduka puniha soroti-pun laj|ng asr6p sanalika, awit saking eringipun dhetdng taman

Udyanawana. Angin prahara sindhung-aliwawzrr ingkang bant€ringsumiyutipun ngglgirisi, ngantos ing ngrika-ngriha kathah uit rt-

L26

Page 2: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

bah pating glasah, dumuginipun ing taman paduka, saking eringi-pun, nididipun angin punika lajdng sumilir alon. Bot|n nate won_fin rdmbulan kantha utawi r7mbulan panglong wontOn ing sa-nginggilipun taman parlulea; ing salaminipun, sabin ing wanci da-lu, frmbulan aj6g purnamasidhi madhangi taman Asokawana.Hla kck sapuniiea, iinisipun kewan asor kenmwon, u)anara nistha-dama, haduk wani ngrabasa Asokawana. Sinuw,n, taman padukatomtu badhe sirna, manawi tindakipun u)anara digsura punika di-pun-togahen kemcwon".

Saparipumaning ai:ure ras6ksa kang jaga taman, Dasamukakrodha, pasuryane marbabak abang, tumuli dhawuh wadya ras6k-sa sakothi, ndikakake nyekilTmrajaya sang Maruti. warna-warnasanjatane para rasOksa, ana sing nggawa limpung, parasu, gada,g6ndhewa saj6mparinge, lan liya-liyane. praptane ing t"-an, pururas6kia padha surak mawurahan, suwarane prasasat -rrr6ngt 6,wiyat.

Pawanasuta mangkrak-krodha, m6re-m6re, suwarane pindhasuwaraning m6ndhung kang agawe l6buring jagat ing w6ktu kiya-mat. Dheweke mancolot mGnyang wit katimang ing sacEdhakegapuraning taman, kanthi w6weka-waspada m6thukake mungsuhsing lagi gumrudug maju. Para rasEksa tumuli padha namakakeg6gamane karo tum6nga. Ana sing nj6mparing, ana sing nlorong_ake l6mbi:g, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing-mbandhilnganggo watu sak6bo godhene, lan liyaliyane. Nanging kabeh san-jatane rasEksa ora ana kang nganti ng6nani salirane sang Ivlaruti,mandar padha bali sinab6t ing gada wr6ksa, akeh rasGksa kangk6taton k6taman gdgamane dhewe-.

Ana wit c6ndhana g6dhe adawa, iku dibadhol dening Ha_numan' di6nggo mupuh para ras6ksa. Akeh rasGksa kang k6t6ng-gol mati ngringk6l. Ana sing sumamburat muncrat g6tit tin ut6tI,ana sing tatu w0t6nge nganti m6tu ususe, ana sing putung sikile,ana sing p6pds pupune, ana sing r6muk wangkonge, *u ,irg g"-peng-pendeng sirahe, lan ana sing manculat mripate. Bar6ng su-murup kanca-kancane akeh kang mati, ras6ksa-rasGksa kang isihurip padha lumayu ngg6ndring tan tolih wuri, giris-miris ndulutandange Sang N{aruti.

,, A d h uh sinuwun, Sang Suraripunatha ( ratuning mingsahipundewa), kawuningana ! Wadyabala rasOhsa sopnrongin aging samikasambut ing yuda dening Song Wanaraseta, d1damAhpun-ayuda

127

Page 3: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

sirna ginbpl,oh ing wreksa. Sahing titis-wasisipun wanara anggeni-

iu" io"it is dAdintil sarana gada urihsa, botAn wontAn deda-

)nehpttn raseksa ingkang saged ng,engingi piyantbakipun. Para ra-

sbhsa inghang rumiyin sampun sami misutuur sakti, lumawan wa-

nara sat,unggal boten wonten inglzang xged males rnrawasa- wa-

nara plmapa punika gusti, hadibyanipun kok sakhngkung nge-

dab-edabi".

Midhang6t ature wadya ras6ksa mangkono iku, Sang.Dasa'

rvadana saya muntab panggaiihe, satEmah banjur dhawuh ma-

rang watlyabala sinalir (prajurit p6'pilihan) sabr6Eada, nclikak-

ake'nyirnakake sang Pawanasuta. sing uwis-uwis wadyabala ras6k-

,u p"pilit,,n iku bisa nyapu mungsuh nganti tumpes-tapis tanpa

sisa, a*arga banget wasis marang ulah-g6laring baris, lan l6bda

nandukake sawarnane g6gamaning ayuda' Para warganing praju'

rit sinblir iku pawakane katon kukuh-bakuh tdguh-santosa, wu-

jude nggegirisi. Brengose ketel, warnane ir6ng nggameng, siyunge

papat p-uat u pating crongat lan sumorot prasasat kilat; mripate

amua tur mlolo-mand'elo. Para surawara giris-miris manawa priksa

wadya raseksa kang kaya mangkono wujude. (Surawara = walan-

da : voortreffelijkste der goden = Jawa ; dewa linuwih)'

PraptaneparaprajuritsinOlirras€ksaingtamar^tumulipa-dha namakake-gfuamane kanggo Elrawasa sang Anilatmaja Ana

sing ngldpasake-cakra, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing

n:ainpting, ana sing nlorong lEmbing, ana sing mhandh6m watu

glarri hn-liyaJiyane. Warna-warna carane para ras6ksa.olehe n6-

Iya mrajaya mungsuhe. Nanging kabeh g6gamane raseksa kang

wis lumtipas saka tangane padha kontal kdsingsal kdsab?:t gada-

wr6ksa kang diobat-abitake dening Sang Anilatmaja, mandar akeh

gdlaman kang tibane natoni awake rasbksa kang duwe gGgaman

iku dhewe.

anilatmaja mut6r wit tal g6dhe minanglra sanjata gada-,v6k-

sa, kanggo malds mrau,asa para ras3km. Gada-wrdksa iku wola-

wali diunlha, didnggo mupuh murrgsuh. Sabein dipupuhake sa'

ambalan, rasdksa kang katiban akeh sing sirna, pirang-pirang kang

mati pating j6kangkang utawa njr6babah ndh6pani lernah. Ana ra'

.air"^ri"g-pacan siratre, ana sing r6rruk gulune, ana sing b6dhah

dhadhane, ana sing suwek w6t6nge lan modhol-modhol ususe. Sa'

w6netr raseksa ana sing lumayu dioyak dening Anilatmaja, barang

kecandhak pinupuh g6g6re, arhbruk, nanging banjur bisa tangi ma'

L28

Page 4: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

neh, katon rengkeng-reng}'eng mbrangkang, ngrungkuk nyiJku-kruk. Ana uga raseiksa kang luput saka pamrawasane Sang Ani-latmaja, lumayu nggdndring mulih tanpa tumolih, kagawa sakabangeting giris-mirise marang mungsuhe. Ana raseksa gagah-pra-kosa t6ka awahana kreta, dirada utawa turang€a, n6aya apOputin,nanging banjur sinapu dening Sang Bayrvatmaja sarana gacla-rvrelk-sa, sirna satunggangane. Ana maneh raseksa awahana kreta karomentharrg gdndhewa nedya njemparing Sang pa'wanal,rnaja, nangingdurung rganti lumepas jemparinge, raseksa ikr-r wis mati dijlogidening mungsuhe.

Ing sapatine rasdksa iku, amarga dienfei-ri nganti sawatarasuwene cra ana maneh raseksa sing teka, Hanuman banjur ngu-sak PARIJATHa kang ana ing satengahe'uaman. parijatha iku jinise wit kang endah-peni n'engsemake, wite gedhe tur dhuwur lansumorot pindha ke'ncana. Kang minangka uwohe parijatha awujudanting-anting, gelang, kroncong (g6lang sikil), kelat-bahu, brah-masutra (tali brahma), ali-ali, sumping lan cundhamanik (Indo-nesia : permata ubun-ubun, permata mahkota). Kang minangkagodhonge parijatha yaiku : lungsir (Indonesia : sutera), dewang-ga awarna abang (cindhe), lan jamang padha pating klebet (Indo-nesia : berkibat-kibar, melambai-lambai). Epang-6pange pari-jatha ginub& oncen-oncen mutyara lan sinelut ktincana.

Kocap putrane Sang Rawana kang banget sekti mandragunalan sudira ing rana, apdparab Syaksa, nalika ngrungu pawarta ru.sake taman Asokawana lan sirnane parijatha, muntab bangetatine. Sawise samrikta gegamaning ayuda, Syaksa tumuli mang-kat menyang taman nedya lumawan Wanaraseta, awahana rata.Satekane ing taman, Syaksa mOnthang ge'ndhewa kang wis pina-sangan jemparing Ardhacandra (Walanda : halvemaanvormigeptjl = Jawa : panah kang bedhore awangun satdngah riimbulan),diincengake marang mungsuhe..Jdmparing ngenani dhadhane Ha-numan, nanging ora njalari busiking kulite. Hanuman mal6s,nyempal pang saprangkul gedhene, diiinggo nyawat Syaksa. Na-nging Syaksa endha, satemah mung kretane bae kang kena, rG-muk. Kanthi banget muntabing ati, Syaksa tumuli menthang lang-kap nedya nglepasake jemparing .Sanghararaja (jemparing pamu-nahing satru); nanging durung nganti jemparing iku lumiipas,Syaksa wis njungkel ketdnggel panging kayu sirahe, dadi lan pati-ne.

729

Page 5: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Ing sapatine Syaksa, Sang Baywatmaja nglayang m6nyang

sagara. Amarga rurlangsa sayah awit saka suu'ene pi2i3v1g, dhe-

*Jt" ,'daya ngasokake salira, lan ni:dya adus;.'srtpa-va krasa s6gil'r

awake sarta pulih kakurvatane. Sawise adus, Anilatmaja banjur

wiwit ngobrak-abrik tan-ran maneh karo ngare]-,-ar?p t6kane Ra'

wana ng6toni yuda.

,,llanawa si Rawana hrodha lan banittr ng|toni 1,ucl4 nr6s-

thi daktundhingi. Sirahe arOp dalzpotltol lan clahgatt'a ntdnl'ang

Ilangliarvan, clakcaosahe marang song Rantadeu'a: ntendoh stilea'

r6n aning p ang go lilt e ".

Kocap kang t<aloka ing jagat Sang rajaputra Indrajit, ya pah-

lawan sang ueghananda, putrane sang Rawana kang bang6t sk-ti mandraguna. sawise ngrungu pawarta patine Syaksa, Indrajit

bang6t ngigit-igit atine. Kanthi pratignya ,,ora n6dya mulih, ma'

.ru*u o* bisa ngasorake Wanaraseta", Indrajit ng6toni yuda, ngi-

rid wadyabala kang wis digagala, kehe sabrtlgada. Kretane Indra-

Jit bang-et nggumunake apike, g6dhene lan bantdring lakune, isi

sanjataning aYuda maneka warna.

Sumurup ana barisan ras'dksa teika, Hanuman methukake

karo sdsumb it : ,,Heh para ras1ksa .candhala, majua ! Tandhingana

iki dtttane Sang Ramaclewa. Aja gdnti mara, bar,ngo rnara daktan-

dhingi iien !".

Indrajit sawadyabalane ngudani jamparing marang Anilat-maja. Nanging kabeh j6mparing kang ng6nani Sang }{aruti ora

u"u tung nlto-"ni, p6pindhane kaya gunung waja sinosog ing wr6k-

sa. Amarga saya akeh rasdksa sing ngtubut, muring-muringe Ha-

numan kaya diububi. Dheweke wola-wali nye-mpal panging wrek-

sa, dijojohake marang raseksa kang wani ny6dhaki' Para rasdksa

rumangsa k6bipuhan lumawan Hanuman, amalga tanda-nge bang6t

cukat pindha kiiat, kesit pindha tlaihit. Manarva dipr[p[ki ras6k-

sa, Hanuman mancolct tnenyang epanging wr6ksa; nanging yen

ditututi dheweke tumuli anjiog ing burr,i. saya suwe para ras6l<'

saatinesayarnangkAllanawakesayak6siil'Bar6ngpararas'iksawis katon sayah-lungkrah, prasasat tanpa kr6kat, Anilatmaja tu-

muli ny'dmpal eipanging wr'eksa gi:dhe, dipupuhake marang mung-

suhe, akeh kang palasc.ra. Mangkono carane Anilatmaja wola-wali

mrawasa ras6ksa, nganti mungsuhe iku akeh bang6't kalonge'

130

Page 6: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Rareng sltmurup rusaking wadyabalane, Indrajit jaja-llang

mawinga-winga, enggal ngetap tttrangga, sumtimprtttrg, lakuningkreta prasasat ora ngambah bantala, suwaralle gumerit.

la-ak clorot ! llanuman lin]pasan jemparing derring Indrajit,kena puptrne. Jemparing tumanceh, nanging ditogake hae, oredijabr-rt, minangka cihna yen dheweke prauyata urahalvira (pah-Iarvan agung) kang banget takad (Indorresia : berhati talrah).

lrkiulu kahananing mungsuhe kaya rnangkono, Indrajit saya

ngigit-igit atine. I{anuntan tttnruli linepasan jenrparing Nagapasa(Walanda : slangenstrik = Indonesia : jerat trlai') kang g6dhene

padha karo wit tal, dawane <rra k6na kirrira-kira, siyunge pating

crclngat dawa, nringis katon untune kang landh6pe pindha ba-jra.

Jemparing Nagapasa iku nggubed bahune l:lanuman, njepitiga-igane, nutup prpune tekan ing dhengkule. Mak brug ! Hanu-man tiba ing bantala. Salugune, tibane Hanuman iku ora jalaransirna kasektene dening ginubed ing Nagapasa, ora. Saupama dhe-rveke n'edya t6rus lumawan ing yuda, Nagapasa dikirigake mdsthitatas-rantas dening kasektene Hanuntan. llanuman njararr niba,supaya tumuli bisa ket6mu adu-ar6p karo Fawana.

Sumurup mungsulre kegubed ing Nagapasa lan banjur tiba,Indrajit sau.adyabalane tumuli padha mlayoni kanthi pangigit-igiting ati. Para raseksa iku padha mrawasa Sang N{arutasuta kan-thi cara 11'arna-\varna. Ana sing mbithi, ana kang nendhang, anasing nempang Isp. Nanging pamrawasane para raseksa iku ora anasing agarve busiking kulite Sang I\rarutasuta, pepindhane kayariica rvdsi pinupuh ing palu timah.

Sang }leghananda prentah ngusung Hanuman menyang ngar-sane Sri Raseksapati, supaya Sang Prabu priksa yen kekuwataneNagapasa tanpa timbang.

,,Hah ! Ketheh ala nistha-darna julig-culika, dipateni baerali rttt'is, cliobortg rnengko. Gulune ditigos, getihe diornbe, en-dhsse clidheploh. ll'anara ala dtttane Raghawa ilti gauene nletna-teni, sanq.ian raseksa sing tanpa dosa iya diprajaya".

llangkono kandhane para rasdksa. Karo nguman-uman Ha-numan, raseksa-raseksa iku sadhela-sadhela padha surak mawurah-an, sulr'arane ngumandhang ing tawang.

131

Page 7: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Sapraptane ing kadhaton, Sang Bayusuta diaturake marang

Sang Suraripunatha (Sura = dewa. Ripu = mungsuh' Natha =

ratu-. suraripunatha = Ratuning mungsuhe dela, maksude': Ra-

ivana, basamuka).

,,Sinuwun, hawuningana ! Punilta uttjtLdiptrn \Yanaraseta

ingkang ngobralz-abrik tsntan Asoka (Asokau'ano), .rnbrastharJrijatta tin Katpataru. (Kalpa : iannn. Tartt : wrAhsa' rc'it'

Kalpataru: wit peranganing uripe jagat)"-

Mangkono ature para raseksa kang ngusung Hanuman, sa-

praptane ing kadhaton.

,,Wanara dhustha ' candhala-julig-culika iku patenana !"'

Mangkono ng6ndikane Sang Dasamuka, sau'ise midhanget

ature para rasiiksa.

Sang \Yibhisana ndulu Sang Bayulanaya kegub6d ing jirdt,

bangilt k"amiwelasen, mulane banjur matr-tr trarang kadange lvre-

dha (Rawana) : ,,Dhuh lzalza Prabu Dasawadarn ! llrtgi tuontina

karsa padulea migatosak&r Dharmasastra (kitab sttci). Duta bot'dn

hengiig dipun-prajay a, sanajatt atindak cligatra salru julig-culilta".

Rawana : ,,Wanara ilzi, mangsa iya ltudtr luput ing pati' Ora

hena ora dheweke hudu cliprajaya, sabab kajabo julig-culika, wa'

nara iltu tuis mraiaya rosiksa aheh, lan banget panginane marang

ingsun, nganti wani ngrabasa taman Udyanawana, nyirnahake

I(ilpataru- lan Par.ijatha. Illanaua u)ong diina mdning bae, ana

rnungsuh tika ditogahe bae, rttisthi sirna kab?g.iane"'

,,Yayi Wibhisana ! Geneya sira ngeman tnarang uripe wana'

ra iki ? ! wanara iku rak haldbu iinise hewan. Apa iya keuan leang

abudi candhala, digsura lan siya-kaniyaya, tumindah saw^nang'

wenang, kttdu diuriPi ? !".

Sang Mamti tumr:li mojar, suwarane gandklang n$rmandhang

ing tawang : ,,Heh ratttning ras,ksa ! Tanpa guna rrtltringira iku,

ora pant|s manawa dituiolzake marang wanara. Duta tanpa kanthi,

mung siii thit, dtrcwek i'*prcn, tur ki)gubdcl ing iir7t, tzla kok ar6p

Cipa-teni. Wctak'wanturrc Sang pi:eunjul jayeng prang' tiry{ytdirbe jAnAng ala, mulane ora harsa muring marang liyan, satindak-

tanduke hewan diapura. Ape maneh kang nduta ahu ihi Sung Ra-

madewa kang bang,t luhur ing budi lan tansah m€mayu ayuningjagat, panggalihe ora wdngis lan ora siya'kaniyaya mamng mung

,ih, koli, ing rasa sijngit ngigit-igit. Adoh bang|t sungsate karo

732

Page 8: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

howe kang tansah nguja angltara-murlta, nuruti diirehging atilan ngumbar hAhar|pan".

,,Il'lanawa ltorue hapengin ngalarni raltoyu-bcsrrl.,i, mOnitranaharo Sang Roghawa lan l{apinclro Sugritua. G6dhening /ras6'h_tene Sang Roghuu'a lan Song Kap;nclra pepintlhune kqyo so,.to_dra, ldpasing bucline nyrantbahi bart'ana, mulane 1,en ltowe menti-tran karo priyagung loro iltu mestlti tansal; ngolanti seneng lantunffam-ayi)tn, kalis ing sombekala tansc.h ltarahayon, pittindhonehaya rnawa so/iro Himau'an. Alg,rzrip ihtt ttTotlawa nggedheltaltekama aran nistha, yen nengi)nalte ivtha aran ntaclt,a, clene ,ta-ntane ngg'eclhckna prmitran. (Katta = napslt esn1o.ra. Ai.tha. : rajo-brana, dhuwit).

,,GAdhe bAbathene wong ntAntitran. A.ia gompang nzuring,atintu di sabor-sarelt lan ldmbah ntanah, aja ntelik ttarbeking li-yan. Deui Sinta ofarna bali marang Sang Ramadeua, mdsttti di_tampa hanthi rdnaning panggalih. Kang ltasusra ing 7'cgaf SangLaksmana, rayine Sang Raghuptttra, luhur ing budi lan sudiraing rana, ora bakal l€nggana nlanawa lzoajalt n'tontitran. Irlanawahowe nungkul karananing atis ntarang sang Ramaclewa, ora honoora howe mOsthi tansah kasinungan dharma, kama, artha. (Dhar-ma = panggawe luhur, tttabuhan b€cih)".

,,Sang Raghuttama iku dhanurdhara tanpa tandhing ing ja-gat. Dhanurdhara : lValanda : boogschutter : Jawa : satriva ahlinj€mparing pinunjut). Panjindngane kagungan j\mparing kangpapindhane laaya Kalamrityu (Walanda : de god des Doods :Jawa : deuaning pati). Ya amarga kitaman j6mparing iku leangnjalari patine Tathaka, k[, Yojanabahu (Drighabahu), Kara-Dusana, I\{arica lan Wiradha. Sanajan akeh gegddhuging wadya_balamu sing sirna dening sang Ramadewa, aja njalari kowe tlarberasa sdngit ngigit-igit marang panjOn'dngane, sabab wadyabalamukang dipoteni ileu padha awatak ala, nOdya mrajaya marang SangRamadewa. Pranyata luhur tindake Sang Ramadewa, antargapanjinOngane mbrastha rasikss candhala angkara-murka kangd ad i l-e I 6 thb lzi n g b u m i, g 0 I ah -gA hh ing j ag a t ".

Itlidhangiit t6t6mbungane Sang Bayutanaya sing isine nggung-gUng kaluwihane Sang Raghuttamo, Rawana saya muntab pang-galihe, netrane mrababak abang, polatane nj6nggur6ng m6m6-deni, pangandikane : ,,Hah, bangsat-kZparat monyet digsura ting_gal tata ! Kowe ngahu dadi duta, nanging leabeh pakartimu ora

133

Page 9: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kaya tindake duta. Korue ngrusalt tartnningstut Udyauarvana,nyirnahakg kalpataru /an parijatlta, apaclerte rrlro.io.r'c si 51'aksa

hn rqsAltsa pirang-pirartg. Apa nrurtgliotto iltrt tirtdakirrg cluta ?

Ruhtf pituttlang duta 6ndi kong hotunrt ? !".

,,Kowe nggunggutlg ltaluu'iltorte si Ronta. rtctrtgirtg pattg'gunggungn'tlt ntlt tlg oclh| tlhasor lta bar g e tlt o/;-lrl ft n r'. o ra alandh dsq n

hanyatan. Sanyatane para roseleso hartg cliprajata dertittg si Roilciltu kang akeh-aleeh ras?ksa jirih-ringkih ingah'ingih rvxli g€tih,

sing pantese kudtt diu'elasi. Raseltsa si Yojanabaltu (Drgabahu),hajaba ringtzih, dhewelze ihu cacad jasntoni pincang, hla koh si

Rama nttntala mraiaya. Si Tathaka, iltu asipat u'aclon, raselisi

tur tanpa teantlti, hla holt 1'a clipateni. V'o, battgsat-lteporat ! Ge'

dhe banget closane si Rarna salta panggauene liartg sirturttttg cle-

ning watalte siya-haniy'ayQ, holis ing rasa u'elss, ntrajaya rnal:l-L-

luk hang tanpa daYa".

,,Si \Yiradha rasbhsa hang lumaltu saratlo epeh-epehing ta'ngane tuntapah ing l6nzah, lan dlatttaltaning siliile tunlopah ingwit-ruitan, iltu poncen tealebu pahlaruan. Dheweke ora bakal ka'soran soltpanw pdrang-tandhing lumau:an si Ronta. Olehe osoring yuda lan nganti tunteka ing pati, omarga si \Yiradha clikro-yole dening si Rartta - Laksntona. Si Nlarica, halalte ltaro si Rornaanlorga soho cilihing atine. Pancen utis clacli tcatok-lage1'arte si

l'larica, angger w|nfi murtgstth, enggal-enggol lttrrtat'tr nggenclringsipat-huping, ora u,ani nolih buri, leaya hiclartg sttl?Tltrup ttTocor^t.

Song Bali, sany.atane pancen ora sahti. Saupartm sabtio, hla raltjemparinge si Ranu ora bisa natoni dhadhane tbrus-tembtts ingrualikate. Kajaba saka iktt, si Ranw bisane nibmporing Snng Bali(Sttbali) nganti kdna ihtt rah omarga nglimpe, hla Laong naliltosamana Song Bali lagi perang-tantlhing ltrnmruan aclhine. Alie)ri-paring mungsuh $orano nglimpe, padha bae karo t?7raLL:asa mungsuh hang mbineri logi nendro.. Apa ora asoring asor ? !

Saparipurnaning ngindika,re Sang Dasawadana, Hanuman

kang olehe ngad€g aj6'g mbr6gagah kanthi polatan panggah'ora

owah, ge'nti mojar : ,,Kowe ngarani pakartiku ora lzaya pakartinecluta, anrurgtt aku ngobrak-abrik tarnan Asokawana lan rnroj,tyoraslksa. lYruhanamu ! Altu iki duta kang tinanggdnah ngupaya

lan niimoni DewiSita. Ngobrah'abrik tamanmu ilzu cataning du-ta kang haya aku, sawijining rekadaya supaya kang dakgoleki bi'

L34

Page 10: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

sa lebtintu. Alttt nfajal'c .si Syalisa lan ras?hsa liya-liyane, atnargo

kabeh iltu padlrc nggapgglt altu sairone aleu lagi mbudidaya ngu-

paya dununge l)ewi Sit'.".

,,lllau koue mratelakahe, yen Sang Bali ihu sanyatane ora

saleti. Kowe clokcritani, coba rungohna !" (Caritane Ilanumaning ngisor iki salugune ny6rnoni (Indonesia : rnenvindir) marang

Sang Dasarrr'.rka) :

InA Sawiiini.ng tlina ntb\nAri Sang Bali /ogi masandhya m€'16ngake cipta ntunAmbah marttng Jaruata, clur'ndahan ona rnahltluh

tbka. Illakhlul: ihtt atangan akeh lraya yu)ru, ngrttbeda nnranghang lagi nianungliu puia. (ll'lasandhya: ll/a-lsnda:lret gebed in

de morgenschemering opzeggen : Inclonesia : mengucaphan sein-

bahyang fajar). Ittahitluk candhala lzang nAdya ngrubeda ileu dice-

k?l- deiine Sang Bali, clihempit ing canglelaltan, satAmah dhewe-

tze jOrit-j€rit ai,isambat nyuwun urip, kanthi aprajanii nddya

nungkul lan ngestoleahe sadhatuuhe. Sapa sing durung tau ngru-

ngu bab ihu ?!" (Kang dikar6pake ,,atangan akeh kaya yuyu"iku ora liya ya Sang Dasamuka, amarga manawa pinuju tirvikra-ma, kajaba amustaka 10, ABAHU 20, mulane ap6parab \I'INGSA-ttdafiU, t6g6se ; bahttne rong puluh). Awit saka il?.u, bang|tanggonku asung pamrayoga t?'tarang koue, cli sabar-sat'eh l6ntbah-

manah tindalt-tandulltzu, aia nganti pautlayan karo Sang Rama-

clewa, supaya bisa leasittungan Ltmur darua lan widada dadi Ratuana ing lingtza. Sang Ramadewq luhurna, nyOntbaha nnrangpanj)nlehgane, derui Sita anggAp?n leaya dewamu, aturna bali tna-

rang Sang Ragl-ttrltutra. llanowa horue nganti pasulayan lt'aro

Sang Ramadeu'a, nagara Ldngha mdsthi lAbur-tumpur, howe

sawidyabalamu lzabeh mAsthi sirna-g?mpang tumpes'tapis tan-pa sisa".

Kand.hane Sang Anilatmaja iku sanajan binungkus ing t6.t6mbungan alus lan olehe ngucapake kanthi alon, nanging sura-

sane p6dhes bangdt, nganti agawe njar6m panggalihe Sang Rawa-

na. Awit saka iku Sang Rawana tumuli dhawuh : ,,Heh para ra-

sOhsa ! Supaya aia nginti kAbanjur saya ngandhar-andhar angbn-

dhukur gunAme monyet ilzi, enggal talenana lan qrut-erutdn sing

leOncing, baniur buntute obongOn"'

,,Se^ndika, slnditea /" N'Iangkono ature para rasiiksa karopadha ngad6g, banjur padha mblObdd buntute Hanuman sarana

alang-alang garing, klikaning wit lan barang-barang tipis liya-liyane

135

Page 11: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kang gan,pang mumbe, ditaleni sings6t sarana barang s6mb6t 196-gombalan), Bar6ng pambl6b6de wis rampung, buntute Hanu;nanbanjur-4isiram taila (\\'alanda : sesamolie = Indonesia : minyakbijan). Sawise mangkor-ro, para ras6ksa kang ny6t<Gt suluh ban-jur maju b6bar6ngan. tanpa darbe rasa rv6las padha nyum6d bun-tute Hanuman.

BAl, b6l, b6l ! Buntute Hannman disumOd nganti pirang-pi-rang panggonan.

Bar6ng buntute wis murub, Sang Anilatmaja tumuli tiwikrama. NIak j6ngg6l6g ! sanalika gEclhening awake pindha gunungl\ileru, sat6mah Nagapasa kang nggub6d salirane tatas-rantas dadisatus. Sasirnane Nagapasa, Sang Bayuputra tumuli m6sat-mumbuling g6gana, sanalika banjur ana angin g6dhe sumiyut bang6t ban-t6re, suwarane gurruubug ngg6girisi, njalari mul6k kum6luningl6bu. Jalaran kGtiyup ing sindhung-rirvut bayu-bajra, buntutellanuman kaya ingububan, saya mulad-mulad umbe. Abure Ha-numan katon kaya bumi kobar nglayang ing akasa, g6nine murubmakantar-kantar pindha Kalagni (Walanda : het vuur van eenDoodsgod = Indonesia : api dewa Maut), dumunung ana ing sa-

dhuwure Antahpura (Walanda : vrouwenvertrek = Jawa : kapu-tren) kang tanpa timbang endah-penine. Sawise kaputren kobar,Sang Pawanaputra banjur nglayang-nglayang ing g6gana karo wo-la-wali nibakake g6ni, nganti kabeh suyasa ing kukuban kadhatonLGngka padha k6tiban clahana, ora ana kang kliwatan, kobar b6-bar6ngan. Kadhaton sapandhapane uga kobar, g6nine murub-mulad prasasat sundhul ing wiyat.

Tanpa rasa was-sum6lang, Sang Bayutarurya ndulu mangisor,sumurup para rasGksa padha bingung pating bilulung, para ras6ksipating jlOrit karo mlayu rrrrana-mrene as6sambat, akeh kang padhak6puyuh-puyuh. Ing kabetr keblat prasasat k6b6kan g6ni muiad-mulad pindha tin6mpuh ing l{alamr6tyu (Walanda : de god desDoods = Indonesia : dewa I\{aui). Soroting g6ni p6pindhane kayailate Kalamr'dtyu, kukuse kang mulEk-kumdlun pdpindhane ram-buting sirahe Kalarnr6tyu kang ngombak banyu. Sumurup ka-hanan mangkono iku para ras6ksa-ras6ksi bang6t giris-mirisingatine, padha pating.yl6rit rame.

Puri Tripura katon murub pindha binasmi dening BatharaIswara (Bathara Siwah). Suyasa-suyasa kancana kang saka-sakanepinatik manik-nawa-r6tna padha brastha. Para apsari padha wa-

136

Page 12: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

yang-wuyungan apoyang'paying sumurup ing ng6'ndi-6ndi ana

g6ni. Amarga saka suwene mlayu mrana-mrene, para apsari akeh

kang sayah-lungkrah alake, paclha gondhelan tapihing cethine

karo as6sambat. KaSeh tlaga ing kukuhan kaclhaton L6ngka bam-

binge padha pinatik candrakanta, banyttne katon b6ning nyarong

akinclong-kinclong kaya kaca; nanging saiki bamhinge padha ju-grug, banyune asat ngg6reng kaislrp dening panasing g6ni, lan t6-

ianriuran ing sakub6ngd tlaga pacll-ra garing makingking.

i\{angkonc kaltanane kutha-krajan Ltngka kang kobar dening

dahana

Sawise nggawe kobare kulha-krajan L6ngka, Hanuman so-

rvan Dewi Sita maneh, pamitan, n6dya bali m6nyang I\{alyawan'

86. RA\{A NGIRID WADYAIiALA NIENYANG LBNGKA,

KANDHAG TNG VIIUKIR I\,{AHBNDRA.

Saoncate saka ngarsane Dewi Sita, Sang Bayuputra banjurnapak jttmant&ra, abure mangalor. Ana ing akasa Sang Bayttputratiwikrama, arvake dadi sagunung anakan g6dheng, rikating abttrepadha karo kBclaping cipta. Saka bant6ring abure, njalari anane

angin g6dhe; sindhung-riwut sumiyut agawe kagete para dewakang nalika samana lagi cangkrama ana ing antariksa; samodrakocak mangombak-ombak pinclha kin6bur, agawe giris-miriseiwak-iwak lan para naga.

Lagi sak6dhep netra, abure Sang Anilatmaja wis t6kan ingpapan-padunungane kanca-kancane kang padha ng6nteni ana ingpasisir. Anggada-NilaJambawan padha m6thukake tttmuruneSang Anilatmaja saka g6gana karo ngudarasa : ,,Dheu'eke mOsthioleh gaue".

,,Aku kOtOnrrr Dewi Sita cna ing L?nglta. PonjAnAngane isihsug)ng". tlangkono kandhar-re Hanuman, sawise niyup ing bantala.

Kanthi wola-wali nuduhake j6mparing kang tumanc6p ana

ing pupune, Sang Parvanasuta nyaritakake kabeh kang dialami sa-

jrone ana ing L6ngka. Sajrone ngrungokake caritane Sang Pawa-

nasuta, Anggada-NilaJambawan tansah padha ndomblong, kaga-rva saka bang6ting gumun-ngungune.

137

Page 13: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

,,Wis ayo nd.ang budhal, bah mAnyang It'4alyawan ! M6sthi'ne'ahu sahanca iki diar|p-arip bangit dening Sang raiaputm Ra'mad)wa". Mangkono kandhane Sang Bayuputra ing sarampunging

caritane.

Kanthi gambiraning ati amarga dinuta bisa mrantasi, Hanu-

man sakancane tumuli padha budhal ninggal pasisir. Lakune g&

gancangan kaya dibalangake, ing sadalan<lalan padha r6rasan

mangkene : ,,llfendah suka-r|naning panggalihe Song raiaputroRamadewa, yen nt|ngko diaturi prihsa, manolL'a Deui Sita nyataana ing LAngka".

Kocap kang pinarak ana ing pasanggrahan l''Ialyawan, Sang

Ramadewa lagi imbal wacaha karo Laksmana lan Kapindra Su-

grirva. Pangandikane Sang Ramadewa : ,,Yayi Lahsmana lan Su'griwa ! Kapriye bahal kawusanane prakara iki ?! Dutaningsunkang lurnaku mnngalor, mangulon lan kang nnngetan, ]'arku si

Satabali, Susena /an Winata padha mulih ngl?nthung, ora olehgarue. Illung kari duta kang lumaku mangidul, Hanuman sakanca'

ne kang duntng mulih. X'lanawa Hanuman saksncane uga ora olehgawe,gekbaniurhaPriYe .-.. ".

Durung nganti rampung ng6ndikane Sang rajaputra Ragha-

wa, k6saru sowane Hanuman dumrojog tanpa larapan-

Sumurup Hanuman t6ka lan manjing ing pasanggrahan, pa-

ra wadyabala wanara kang nalika samana lagi pating p6tnang-

krong ana ing wit-witan, padha gumrudug milu lunldbu pasang-

grahan, kapengin ngrungokake ature Hanuman marang Sang Ra-

madewa.

Hanuman maju, ny6dhak marang Sang Ramabhadra, ny6m-bah, banjur ngaturake cudamani lan nawala saka Sang Maithili.(Cudanrani = Walanda : kruinjuweel = lndonesia : permata ubun'ubun, permata rnahkota = Jawa : cundhamanik).

Nalika prikm cundhamanik ag6m6 Sang }4aithili, Sang Na-

rendraputra llatna pdpindhane kaya priksa iiwaning ltOkasih, sana'

lika lipur panggalihe, sirna sungkawane.

,,Auilatmaja duta pinunjul, p6pindhane kaya CII.ITAI\'IANIkang bisa nganakake sawamaning p6penginane wong kang darbepanyuwun". Mangkono pangal6mbanane Sang F:ghuttama. (Cin'

138

Page 14: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

tamani = Walanda : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht= Indonesia : permata yang'dapat mengadakan segala keinginanorang).

Sawise ngiling-ilingi cundhamanik sawatara suwene, Sang

rajaputra Raghawa banjr.u mhukak layang kang saka Sang Maithili,diwaos sinuksmeng wardaya, mangkene unine ;

,,SOmboh kart,ulo honjuk ing pado paCuha Prabu. Illugi wcn-t€na kapar)nging panggalih paduka /rarso nupihsa (maos) s\ratkawula punilta, ittghang ungefipun ntinanglte ciltnc on6nging ma-nah kawula. sahu cundhamanik punika rrLinangka l€lintunipunbadan kawula marale saha mangastuti poda padilta. Wondenesingsim utawi kalpika pOparing padulto, nangangg|p l;aruula hadosnggambarak|n raosing panggalih paduba. Il[anawi ltawula ningalisingsim (ngoko : ali-ali, krama : sdsupe. Pm) p|paring paduhapunika, xnaliha kat6tangi s6dhih-kingkining manah kawula de-ning raos on6ng nawung brangta, amargi sampun lami boftn su'm|rOp paduha". Brangta = branta = \\ialanda : verward, in liefdegloed ontstoken = Indonesia : kusut pikiran, mabuk asmara).

,,Adhuh, Sri Narpati Ramadewa ! Wont)na kapar6ng padu-ha karsa mriltsani tangis kawula, saha s|tya'bateti kawula dhat)ngpadulza. BotOn wont|n sones pOl\nging cipta hawula, ngimungakOndhating paduka. Nantung paduha ingkang kawula hawulani,ngantos dumuginipun manjanma ingkang kaping sapta. Rumiyin(biyen), suglng paduha botdn kapirOng, saha pawartos padukainggih botOn wont1n. Ciptaning manah kauula bot€n wontdn sa-

nes, leajau'i namung tansoh hapengin p7iah, bot|n wontin pr|luni-pun leauula l|stantun g6nng. Itfanjing ing latu murub mangalad-alad utaui sorono njAgur ing santodra ingkang minangha margini'pun pOcating jiwa hau,ula. Kadospundi sag4d lzawula gadhah nta'nah tOguh-xntosa saho gambira, ntanawi tansah nawung sung-kau:a tonpa **anasa ?".

,,Sada-r'o kasAnOngan lan Lzanihmatan ingkang dult runtiyinsampun kauula raosakOn, sapunika bot\n wontin inghang pinang-gih malih. Ing tantan papan lzawula dipun-tawan, hathah sangAt

sAhar inghong nAdhAng m|krok mbabar ganda amrik ntinging,nanging puniho boftn sagOd dados usada panglipuring onOng ka-

wula. Sau'arnining pApiringan ingltang ngr\sApak|n, sadaya oncen-oncen slkar ingkang arum ngambar-ambar, tanpa guna tumrapTxaytula. L'njukan maneka warni ingttang edi-mirasa, bot6n won'

139

Page 15: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

t6n ingkang sag\d kbbAt ing gulu hau'ttls".

,,Sfrrrrruun, tlutL,un sett'tt J llanarci ltart'ulo hapar1ng ngoturipantral'ogi dhat|ng padil:a, satttpLttl ngantos paduka ngl?lontur

;' sttngltarua, supaclos sagdd atci-tnurni panggalifi paduka. Kautttla

sanlpun ntangr/tos p€l0ngins panggalih ltoclulta. -\4/6/onftri' strng-

ltawa punilta bot|n wont|n poedahipun, tortpo girla".

,, N a I ih a ntA n t as LLt inluto h a ( cl i1t tr n'- cl lt au p ok d tt ). h att' u I a k €k a-

lih sanzi ngalanti sulru-r|na ingkang tanpa upattti ag|ngipttn- Sa-

u,arnining ltasAn\ngan saha haniltmatan bot|n kirartg- DhatOng

caranipttn apOltasihan (lnclonesia : bercurnbtt-ctgrtbuan), podulza

sohlangkung bbda. Dhat|ng katnasastra (Wolanda : leerboeh cler

liefde = Inclonesia : buktt pelajaran percirttaart : Jott'o : loyang

o sn't arogo t t1o ), p a d u ka sa tl1 p tt tl rtt tu t t 1t u n i ".

,,Pangai6ng-ai6ng saha panyuu'rtn ha'rulo. tt'tugi rL'ont?na

napai,ng pactuha liursa ttuttuntin rqu,tth ihg L7ngko, ttlltntpttttgkawula tahsih gdsang. Rquana puniko saklattgkung artgkara'

nturlea, ltolis ing panclant;l nntlya. Satttpt ,t ngatttos podulto tidha'tirlha anclon yttda ltunttrttg clhatdng L0nglt.a, supaclos enggal k0-

gayuh ancas paduka".

,,lllanawi paduka ngrau:ul'ri ltaLuula, boclltt' priltsa pLtttapa

padilea ? Pongalartrun ltauula inghuttg sahlangkrotg ltau:los-arsa

tt,ontin ing towananilttt, rn\ngsah, inghang l:qu'ulo bot?n nru'

ngr|tos ltadospttndi badhe lncladosanipun ing. t?rnbe. Nomungntanah slclhih-htngltin dening kanclltuhan brangta pasugatan ha'

u,ula clhat?ng paduha; botdn uontin sanesiptnt nrulih ingkartgntinanglto pahurnrutan lrangge nfiagekok?n ratult pacluha. Ptt-

tOking nwnah miwah luh inghang sampltrt suntintpan ing ntorongninanglto cil"rnaning onqng lruwula. hatuintbulmn raos susah irtg-

lzong nondhls ing tOl?nging manah. llakat?n puniha u'olti1runkaruula pisati ltalil'att poduha, ialaran padul;a rttituruti patl\'uwLtn

ltawula (natiba haruula nyuwLtn cliltun-c1pAngolt|n ltidang h€n'cana), aLuit saleing liadule tr€sna paciuka dhat|ng hawula. hlanauilruwula ing t|ntbe kapanggih malih kaliyan paduka, sampun

ngantos paduka tansah nglihsanani panyuu'ttn hawula. Kau'ulapunika namung abdi, badhe tansah nOt|pi kuwaiibanipun abdi,ngestokok?n saday a d hawuh p aduka".

Mangkono surasaning layange Dewi Sita. Amarga saka ba-

ng6te kasok t6sna lan on6nge marang Sang Dewi, sajrone maca

740

Page 16: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

makhluk kang nGdh6ng on6ng amarga pisah karo k6kasih, manda-maruta rinasa kaya g6nine Sang Hyang Anangga kang njalari ko-baring ati. (Anangga = Walanda : liefde, eigenlijk : lichaamloos =Indonesia : cinta-asmara, arti sebenarnya : tidak berbadan).

Srdngenge wis surup, awart ginanti w6ngi. Ing ng6ncli-6ndikaton p0t6ng; atine manungsa kang lagi pisalr karo k6kasih iyabanjur milu p0t6ng, amarga ora ana barang l'.ang katon sing bisaasung pangliptu. Awit saka iku, ing wayah bOrrgi on6nging pang-galihe Sang Raghawa marang Sang I\laithili saya ngranuhi. W6ngiiku, Sang Raghawa sare ak6kadhar ana ing sikile gttnung Mahen'dra alemek godhorrg garing, tinur-rggon Laksmana. Nanging rrgantilingsir w6ngi panj6n6ngane ora bisa sare, rasanitrg panggalihe kayawong kinunjara, tansah s6dhih-kingkin dening rlawttng asmara.Kang ginalih ora liya mung Sang l\{aithili; linali-lali datan bisa lali,malah saya katon r-rgalela.

R6mbulan ndhadhari, katon sumunar endah ana ir"rg Uda-yadri (ardi Uclaya) kawistara kaya kapengin sttmttrup sipatingasli Sang Raghawa kang bang6t nggatekake marang karaharjaningjagat. Ing ng6ndi-6ndi katon asri, kagawa saha akehe k6mbangkang nddhGng m6kal mbabar sari, p6pindhane kaya rvanita kangwis ngadi raga nOclya m6thukake t6kane priya kang dikawulani.Nalika maspadakake r6mlrulan, Sang Raghawa kttwur panggalihe,

mulane banjur ng6ndika marang Sang ari mangkene : ,,YayiLalesmana ! )lara waspadahna, apa hae kang hoton sumunar ana

ing gdgana ?! Panduganingsun, kae saniatane Song llyang Anang-ga. lYujude ha-ta panah, Luarnane endah. Illanungsa leang logi nga-

lami sddhih-bingkin amarga pisah haro h|hasih, m?sthi kontahalzdtaman sanjatane Sang Hyang Anangga. Langite padhang sunti-lale tanpa mega, nanging panjOn€nganingsun wola-uqli friksa ki-lat cumlorot kaya jintporinge Sang Hyang Anangga". (A = ora,tanpa, dudu, yen sumambung t6mbung apurwa aksara swara ma-lih : an. Angga = awak. Anangga = tanpa awak, tanpa wujud,maksude: asmara).

Ngnrngu ng6ndikane kadange wr6dha mangkono iku, Lak-smana kang bang6t l6pas ing budi tumuli matur asung panglipur':,,Dhuh Sang u,irotanta Raghuputra, p)pundhen leawula ! Iltugipaduka sampun ngontos k|hjing ngl)lantur panggalih ondng.Paduha puniha minangha pangayomoning jagat. Namung padukaingkang dipun-ajdng-aj|ng dening jagat sag\d mbrastha sadayo

147

Page 17: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Lakune wadyabala wanara rikat kaya dibalangake. Sawisewola-wali r.nunggah gunung dhuwur mudhun jurang-c&ung, na-sak g6gnimtrulan nrajang wadlias-parang, Iakune wadyabala wa-nara t6kan ing gunung X{ahendra. Gunung Xlahendra iku kaha-nane asri kaya ardi N{eru, dumunung ana ing sat6pining samodrangungkang banyu, sajak kaya rumEksa samodra. Amarga ngu-watirake jagat (dharatan) k6bl6bdk banyune samodra, gunungllahendra ngaddg mbrdgagah ana ing sac6dhake pasisir, sat6mahbanyu samodra ora bisa munggah.

Ad6ge gunung N{ahendra, mangisore t6kan ing dhasaringbumi. Saka dhuwure gunung iku, puncake prasasat sundhul arvi-yat. Wit-witan ing gunung Alahendra maneka warna, kabeh mb6-n6ri lagi mbiy6t wohe, nganti 6pang-6pange padha . rantiyung-tum6lung kangsrah ing l6mah, agawe s6n6nging atilrt' para wa-nara.

Ktmbang-kdmbang ing ardi Mahendra katon pating ploloknddhGng m6krok mbabar ganda, p6pindhane kaya para wanudyakang wis ngadi busana ngr6ngga salira, n6dya m6thuk lan asungpasugatan rnarang Sang Raghawa. Amarga saka akehe wit kal-pawr6ksa (kalpataru), s6sotya maneka warna, manuk oceh-oceh-an lan manuk jiwa-jiwa (Indonesia : burung dewata), kahananewukir Mahendra prasasat ora beda karo Kaindran, bang6t asrianglam-lami.

Ana ing lambung gunung Mahendra Sang Raghuttama prik-sa tlaga keb6kan tunjung, p6pindhane tlaga iku kaya asung pi-sungsung tunjung marang panjdn0ngane. Akeh kombang mibdr-ak6kit6r, banjur mencok ngrubung k6mbang tunjung ngalap sari-ne. Ndulu kahanan mangkono iku, kat6tangi on6nge Sang Raghut'tama marang Sang Maithili.

Sang Rama - Laksmana sarta sagung wadyabala tvilnara ngasosawatara suwene ana ing lambung gunung Ivlahendra iring kidul.Saka kcnc, pura L6ngka, kadhatone Rawana, katon lamat-larnat.Pata wanara padha nlawarrg mangidul maspadakake pura Ldng-ka, dituduhi dening Hanuman.

Saka ing lambung gunung Mahendra Sang Ramadewa sawa-dyabalane tumurun mangidul, m6nyang pasisir. Sapraptane ingpasisir, para wanara bang6t suka amarwata suta sumurup aluningsamodra sagunung-g'.rnung anakan g6dhene padha nySmpyokdharatan, suwarane gumuruh rame kaya mbagekake marang ra-

142

Page 18: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

wuhe Sang Raghuttama. Umpluk-urnpluking banyu samodraputih m6mplak warnane, iku p6pindhane k6mbang kang dipi-sungsungake dening alun marang Sang Ramadewa, minangkatandhaning pakurmatan marang panj6nArgane olehe n6dya nyir-nakake l6l6th6king bumi g6lah-g6lahing jagat.

Samodra iku kajaba akeh bang6t iwake g6dhe-crlik mariekawarna, isi s6sotya-manik-nawa r6tna lan candrakanta. (Candra-kanta = Walanda : fabelachtige steen, die in de maneschijn glansten smelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal,rnustahil adanya) yang berkilau dan melcleh dibawah sinar bulan).Samodra k6na dipOpindhakake gunung Himawan (apuncak akeh);alune hang g6dhe-g6ahe p6pindhaning puncak-puncake, sawar-naning s6sotya-manik-nawa-r6tna lan candrakanta minangka 16-

r6nggane. Suraloka (kahyangan) kalah endah karo samodra.

Ing sajrone samodra tin6mu ana gunung kang guwa-guwanedi6nggoni baya lan ula. Makhluk (kewan) warna loro iku pGpin-dhane kaya rum6ksa r6r6ngganing samodra kang awujud sGsotya-manik-nawa-r6tna lan candrakanta. Sawdneh gunung ing sajroningsamodra, ana sing dadi padunungane ula naga kang g6dhene kagila-gila, yaiku kang sok diarani Nagabumi. Ya Nagabumi iku kangminangka pangayomane Pr6thiwi. Waraha (celeng) kang munculeing w6ktu kiyamat, kalah sakti karo Nagabumi.

Kajaba gunung l\Iahendra kang wis kas6but ing dhuwur,ing pasisire samodra ana gunung loro jejef padha gddhene, padhadhuwure, padha bund6ring wujude. Gunung loro iku p6pindhanesusune pr6thiwi. Ing antarane gunung loro iku kanggo dalanilining banyu, iku p6pindhane k6mb6n (tutup susu) kang mlorod.Alun kang wola-wali ndmpuh (ny6mpyok), p6pindhane kayangambung gunung kang ingupamakake susune pr6thiwi iku.

Aluning samodra iku ana kang cilik prasasat mung sal6ng6ng6dhene, lan ana sing g6dhe nganti sagunung anakan dhuwure.Iku p6pindhane uriping manungsa kang ora aj6g kahanane, nga-lami bungah-susah tansah gilir-gumanti. Samodra iku ing s6mukaya asung p6peling marang para manungsa ,,aja tansah nggr8sah-ng6sah samangsa lagi nandhang susah, lan aja awatak ngenak-enakmanawa lagi ngalami urip kapenak".

Manda-maruta (Indonesia : angin sepoi-sepoi basa) sumiliralon, mahanani rasa s6g6r-any6s ny6n6ngake. Nanging tumrap

L43

Page 19: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Iayang. \vaspane Sang Raghawa tansah marall'a!'an mili' tarka-

dl-rang tiba ing fuyu,rel ,"ta"-ul1 akeh tulisane kang ilang' kdbus6k

ing r'*'as1la. &'

,.1rrf i l-ol:smana' nlrenea ! Tulisane layang ihi ana kang

ilang. Tttlungarta irtgsttn, hapril'e unine tttlisatt kang h|busdlt

iki. "X{angkono ng6ndikane Sang R'aghawa karo ngiling-ilingi

nawala.

Laksmana tutnuli maju ny6dhaki Sang Raghawa' Sawise

nrriksani narvala sak6plasan, Laksmana banjur matur : "Kahang'mas Ragltou,a, hawttninp'ana ! Isirtipun s|rat lttrttilta sattlpltn pa-

clul:a waos snc/c1,o. nttb:" wont\n s€ratanipt,t ingltan^g icsl k|bu'

s)k wastrta padnln- Inghang ntinagka panutuping s|rat punika'

haltang trtbolt ttgatttri p,ocluita, learsaa tutttttntp,n tutt'ttlt irrg LGng'

kat'.

Ature Laksmana agawe lfuaning panggalihe Sang Ramade'

,"u. iot"it" pu"jO"a"gu,i. ttuton bingar pasuryane' Sang- llarutimatttr mangkene : ,'dusti, lruluuningana ! tvl|ngsah paduha puni'

lta ltenging dipun-t'.r'paniniot'6" singa, praja t'6nglia p€pindhani'

pi,, *i"u" pandhOtittaning singa' Kdkasih paduha dipun'tawan

iontin ing LOngka' p€piiclnattipun latu mawa m6ngangah1' won'

clene padtika hengin'g clipun-ttpatnekak|n sindhung-rirvut bayu'

;;jt; ;,*rt" ns rgubuii lat'u ntatua punika, sat€ntalt lattt ntawa la'

iAii ,"u",b ntulacl'ntulacl ntbasttti singa dalasan wananipun pi'

san ".

,,Rof i paclulto Sang ltttstunaning a:lu Sri Janahatntaja sa-

lrtnniirrri's ninAn kttng, n-amttng paclulta ingkang tansah gumantung

ing padoning netra' siyang-'Jaltt tansah nTuwun' Jalaran bot|n

harsa rlltal"tar, saliranip-ttn lzurtt-ahirtg' Sanaja^n makat|na' k€ltu'

LLtltnging wadana sah'a nrunising n6tya bot€n suda. Pangui€ng'

ajtngipun Sang llloioint'i, *ugi paclttha harsaa tumunt|n ngirid

wodyabata u)anam ngrabasa praia [6ngka" '

Sarampunging ature Hanur^ran, Sang Raghuputra nolih ma'

rang Kapindra Sugriwa. Sang Kapindra tanggap ing sasmita' nim'

bali kabeh wanara didharvuh: tata-tata' siyaga andon yuda ngta'

;;.; praja L6ngka. Sawise kabeh wanara kumpul' Sang Baywat'

^^i" iarioins ianeo* minangka sasmita budhaling wadyabala.

(N6mbang = Kawi : nabuh)'

1.44

Page 20: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

ingleang adamOl r€tuning bawana' Bot|n mungguh yep ta psnga'

yonmning iagat ngantoi ngtOtantur sungkawa dening kandhuhan

;;""gt"."w\itroriig atur hiwula punilea, ialaran sinurung dening

,ronih sih-tr1sna dhatdng kadang wr;dha, bot6n awit saking pin'

tir hawula' 1

.A'ture Laksmana njalari l6r6ming panggalihe Seng Raghawa'

sat6mah panj6n6ngane banjur bisa sare'

8?. R'\N4A NAIvIPA PASLTV/ITANE WIBHISANA'

I\{ar6ngidinaAnggaraKasih,isihesukwisnraewu-ewuras6k.sa kang lunlguh maUu"fun ana ing bangsal pasewak-an LGngka (ing

p"afr"iLgrrl sin6but : Ngal6ngka), parandene ras6ksa kang t6ka

isih tansah ndlidir bae. Para ras6ksa iku padha s6tya-bakti lan man-

iap pungu*ulane marang gustine; ing dina iku padha seba kang-

;; ;;";" r6naning panggalihe ratune, ya Sang Rawana (Dasa-

il"f.i,- Dasa'rvadan", Du*tyu' Dasasirsa, Dasagriwa' ^Dasawaktra'

\yingsatibahu). Lungguhe para ras6ksa iku miturut popangkatane,

ora worsuh.para rasaksa iku racake padha wasis ulah galaring baris, pin-

t6ral6ladiLannggawesdn6ngekangdikawulani'mulaneorangu-ciwarriolehepadhanindakakektrwajibaneabdikinasih.Cacade,para ras6ksa iku s6nGng agawe r6tuning jagat, arnb6k g6dhag-g6-

ifrig aaigo"g-gunGndhung, kalis ing rasa w6las-asih, digsura wuta

ing"r"Uiritq tapi laku utama, awatak mutatuli siya-kaniyaya,

,a"a.g miko,tehize golongane lh3we, dh6m6n atindak rusuh-sling-

kuh, ruoni ing luPut u'6di ing b|n?r'

NalikaSananaSangNindyamantriPrahasthakangkasusrasurasakti mandraguna, putus ing babagan undhang-undhang lan

paprentahan, Iagi budhal saka dal6m Kapatihan m6nyang panang-

iif"n (paservakan), didherekake para wadyabala kang sawang-

,r**gun" padha iraton s6mbada gagah-prakosa' w6ruh ing ung-

gat -un?guh kang prayoga ditrapake- marang gustine' Wadyabala

i*an"ir." pa6tr -nanastha iku ag6golongan, dhomas (800) ca-

iahfu gQ6dhuge (Indonesia : pemukanya)' gunggung-kumpule

kabehanamayuta.yuta,mulanelakuningbarisendlidirkayailining banjir. *,ataiyan ing L6ngka luwih dening j6mbar agilar-

gilar, pindha samoclra, gapurane kang ngedab-edabi p6pindhaning

145

Page 21: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

karange, Para kawula ras6ksa kang n6dya seba, kang lagi padhaleren ana ing sajaban watangan (panangkilan) kadi mbludagingbanjire kqli kang ora bisa mili. (Watangan = Indonesia ; tempai- meneritna tamu yang akan menghadap raja).

Para prajurit kang n6dya manangkil padha asung pisung-sung man6ka warna marang ratune (Sang Rarvana), ditata anaing sajaban gapura. Barang-barang pisungsung kang awujud mas_picis rajabrana lan peni-peni rajapeni guru-bakal gurudadi, kangelok alangka anane lan aneh-nyleneh wujude ora karulvan kehe,b6basan nganti ngu ndhu ng-undh ung kaya gunung.

Gajah kang galake kagila-gila kang sab6n ana wong nyddhakm6sthi sirna. pinrawasa, iku pisungsunge pahlawan sakti kangl6bda marang Hastisiksa (Walanda : olifantenkennis = Indonesia :

pengetahuan tentang gajah). Ana pahlawan kang sugih pangalamaning babagan jaran, l€bda marang Aswasiksa (Walanda : paarden-kennis = Indonesia : pengetahuan tentang kuda), asung pisung-sung jaran sing bant6ring playune pindha cloroting j6mparing,minangka t6tunggule kabeh jaran titihaning ratune- Ana pahla-wan pinunjul, pisungsunge bang3t ngedab-edabi lan nggfuirisi,yaiku awujud singa, macan lan bruwang pirang-pirang diindhitsaka sapuluh (sabdn ngindhit sapisan kehe 10) tanpa krangkeng,dadi panggawane pisungsung kewan galak wama tOlu iku mungkaya carane nggawa bulus bae. Ana pahlalvan salvatara kang sa-durunge mangkat m6nyang panangkilan, luwih dhisik munggahmGnyang suwarga, ng6pung lan ngrabasa Kaindran. Apa kang ti-n6mu ana ing tamane Bathara Indra, dialap. l,ludhune saka su-wilgfl, para pahlawan iku padha nggawa pisungsung wowohanmaneka uiama sing rasane bang6t nikmat-mirasa prasasat amr6ta.(A = ora. Mr6ta = mati. Amr6ta = banyu kang njalari kalis ing pa-ti, banyu panguripan). Ana uga pahlawan sing asung pisungsyrgparijatha asal saka Suralaya kang wrrjude bang3t endah ngr6s6p-ake. (Parijatha = arane wit kang godhonge, kGmbange lari woheawujud barang-barang kang sarwa endah). Sajrone phra paitlarvanrasOksa iku padha njupuki isen-isening Suralaya, para derrrd pa-dha ndhdlik ora wani mobah-mosik, annrga saka bangiting giris-mirise.

Sawise sawarnane pisungsung disamdktakake kanthi tumataana ing sajaban gapura, para pahlawan banjur manjing ing pasewa-kan (panangkilan), padha lungguh mabukuh ngdnteni miyose ra-

146

Page 22: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

tune. Ora antara suwe Prabu Dasamuka miyos, pinarak ing ratna'

singhasana(Walanda:metedelsteenenversierdetroon=Indo-

""ri" titgh"rutu bertatahkan ratna-mutu-manikam) salirane

awarna ir6ng sumorot pindha Kalam6gha (Indonesia :. dewa lVtaut

yang berwarna hitam, seperti hitamnya mendung)'

Ear6ng Prabu Dasamuka wis pinarak ing dhampar kaprabcn

(singhasanaj, b6dhug tumuli ditabuh, Patih Prabastha enggal-enggal

*u,iiing ing panangkilan. sapraptane ing sajrone panarrgkilan ban-

iur maiu kanthi patrap kang bang6t susila anor-raga' Sawise

ny6mbah, banjur l6nggah turnungkul amarik6lu ana ing ngarsane

Sang Prabu.

Sang Nindyamanbri Prahastha, para nayaka mantribupati

Ian saguig wadyabala wis padha samOkta ana ing panangkilan'

mung i."ri .u.,g WIBHISAI\iA dhewe kang durung sowan' pij6r

maningku puja samadi man6mbah marang Bathara Siwah' n6nu-

wun rahayuning bawana saisine kabeh'

Pamuja samadine Wibhisana bang6t khusuk, panggalihe ora

kalepetan r6r6g6d, polatane katon manis ngr6s6!ake' Hawa-

napsu ala kang ngr6g6di panggalihe sirna, ora kasinungan wa-

tak-wantu ras6ksa.

Saparipurnaning muja-samadi, sadurunge sowan ing panang-

kilan, wiutti*"u luwih dhisik mralokake marak ingkang ibu,'ngab6ktilannyuwunpangestu.Mangkonopadatankangditindak-afe dening WiUtti*ru, saban n6dya ngadani 'pakaryan wigati'

panj6n6"ga-nem6sthingab6ktilannyuwunpangestumaranging-i."rrg b". Luhuring uuaine wibhisana lan pamundhi-mundhine

marang wong-tuwa, pant6s sinudarsana'

Sowane \Yibhisana agawe kar6naning panggalihe ^ingkang

ibu(DewiSukesi).Deningingkangibu.Wibhisanadingandikani-J"u_u"u kang gQayutan karo tata_tontr6ming jagt lan kliruning

tindak-tanduke Sang Rawana

,,Putraningsun kang kasumbaga Wibhisana ! Rungo.kna' ing'

,un n'Adyo mraletakake marang sira bab kang njalari sunghawaning

panggalihingsun. Ingsun bangOt kamiwAhs)n lan ngeman ndulu

karusakaning jagat. SamOn[ho iagat rdtu, sirna tata't1ntrdme,

amarga sahi ktiruning tindake kadangira wrbdha sf Rawana. Ko-

dr;;r, wr1dha iku iaduk adigung-gum1ndhung, mutatuli, amb;k-

siyi murka ngangsa-angsa, kalis ing panggalih w6las-asih. si Ra-

147

Page 23: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

warna h 6na d ip 6 p in dhalaola e WISA ha ng agau' e rCtuning bawana.Elingna lan wenehana pamrayoga, supaya kadaggiro wr€dha ikudarbe watah l6mh,ah-manah sabar-dmna, aja ngOdir-)diralze ka-s|kten lan panguwasane. Sira k\ns ingsun upantoltake A-\IRATAkang bis nguripi isining jagat-traya, sorana ngdndhahahehardaning kamurhane si Rawana. Kajaba saka ihu, hadangirawr)dha si Rawana wenehana pamrayoga, supaJ'a gdle^m mundhi-mundhi marang Sang Raghawa, k?kasihe yaihn Dewi Sita hon|nngaturahe mnrang panj€n)ngane kanthi nguncupake asta (ny€m-bah) stirta minta pangaksama. Mangkono iku bakal dadi usadakang mahanani sdn)ng, tata-tintAm hn rahayuning jagat".

,,Rawana kumawani ngrabaw Suralaya nyikn pam dewa.Tindake hadangira wradha kang agawe song*rene para deu'a ileukdna ingupamak ak e wisa Kalakutha".

,,Sang Raghuttama ilzu p)pindhane Sang H1'ang Iswara (Ba-thara Siwah, Bathara Sangkara). Tartamtu kasoran lsn tumdkaing tiwas si Rawana, manawa lumawan panjiningane, lan rurgaraLdngka bakal sirna tanpa sisa. Ngelingana tantan Asoka (ing pa-dhalangan sin|but taman Argasuka), saiki brastha, wit-witanepadha rubuh kabarubuh tindmpuh wanaro dutane Raghawa.Wanara siji, hajaba bisa njahri sirnane tantan Asoka (Udyana-wana), bisa mrajayo Bhathamantri LAngha pira-pira. lllulane pdng-gak)n bakangira si Rawana, aja nganti leObanjur ngl|lantur lakudursila. Tltduhana rsine Dharmasastra (hitab suci), supaya dhe-weke abudi utama". Bhathamantri = Walanda :militaile hoofden= Indonesia : perwira tinggi).

Mangkono piw6linge Dewi Sukesi marang \Vibhisana, ndi-kakake m6nggak tindake Rawana kang murang marga. Sang'Wi-bhisana ora lGnggana ngestokake dhawuhe ingkang ibu. Ancasepancen n6dya ngelingake marang tindake kadange wr6dha, na-nging ng6nteni dhawuhe rerta.

Saparipurnaning ng6ndikane Dewi Sukesi, Wibhisana nyung-k6mi padane Sang Dewi, banjur madal pasilan, tumuh mangkatm0nyang panangkilan. Pangandikane ingkang ibu (Dewi Sukesi)njalari saya padhanging panggalihe Wibhisana, saya mantdp olehen6dya m6nggak tindake kadange wr6dha.

Sapraptane ing panangkilan, Wibhisana priksa ingkang raka(Bawana) wis pinarak ing singhasana, salirane awarna ir6ng lan

148

Page 24: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

gilap kaya kukus, netrane abang pinciha g6ni mawa, lan tansah

oUut. Uiturut pandmune, sawang-sawungane ingkang raka barrg6t

ngedab-edabi, ora beda karo ula nmwa wisa.

Sang Wibhisana maju ny6dhak, ny6mbah marang Sang Ra-

wana, banjur ldnggah ana ing sac6dhake singhasana.

Amarga -,rris ora ana kang kudu di6nteni, Sang Rawana tumuliwiwit nganclika : ,,Paman Patih Prahastha, para nayaka 'mantri''

bupati lan sugung wadyabala ! sira habeh iku padha surasalttimandraguna, ora wAdi nmngsah yuda, hasudiranirc nisuwuring jagut. Sabdn sna mungsuh kang kumautsni nyAdhahi L€ngka,n$stiti h6na sira sirnakake sairone sak1dhep netra Hla sam|ngkopadha sumurupq ana parangmuka kang bskal tdha ing L€ngha-

Sf Rama wis ana ing ardi l\{ahendra, meh nyabrang samodra, ngi-

rid wadyabala wanara. Biyen, si Rama wis mrajaya pahlawan

rasiksa sawatara. Tathaka - Wirada-Kara-f)usana. padha mati di'prajaya si Rama ana ing madyaning alas. Sanajan mangkonoa,sira padha ora darbe rasrl sdngit ngigit'igit marang si Ranta,

amarga saka lumuhira pasulayan. Mitraningsun Sang Bali laang

bangAt ingsun trisnani uga dipraiaya dening si Raghawa tanpa

dosa. Patine atmajaningsun si Syaksa ora sira belani, lan kobarehutha-krajan lingka dalasn sakadhatone pisan ora agawe mun-tabing atinira. Iku kabeh sababe ora liya, amargd saka lumuhiraporuloyrn. Isih akeh maneh pakartine si Rama kang isi pangina

marang rasAkll;,. Hla saiki, xrehne si Rama sawadyabalane meh

nyabrang samodra n)dya ngrabasa praja LOngka, ingsun mundhutpamrayogo marang sira kabeh, krdnah kapriye kang kudu ditin-dakake (Indonesia : tipu muslihat bagaimana), supaya dhewekeaja nganti tAkan kene. Manawa dheweke mwadyabalane ngantibisa nyabrang lan munggah ing dharatan, mOsthi bakal agawe su-

sah lan karusakan'i.

Saparipurnaning pangandikane gustine, para ras6ksa padha

ngad6g ngr6nggGp sanjataning ayuda. Ana sing nyandhak p6dhang

utarva klervang, ana sing ny6k6l cakta, ana sing ngundha gada, ana

sing ng6mbat-6mbat g6ndhewa, ana sing nyandhak kampak, lan

liya-liyane. Karo ngr6ngg6p sanjataning ayuda, para ras6ksa pa-

dha pating br6ngok as6sumbar maciya-ciya. Patih Prahastha kang

minangka pinituwane para ras6ksa, katon m6n6ng'ant6ng, ora

milu ribut. Akeh rasOksa krodha kang banjur matur marang ratu-ne mangkene : ,,Gusti, punapa pr)lunipun pun Rama sawadya-

L49

Page 25: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

balanipun ndadak dipun-rombag ? ! Ir'l€ngsah poduka punile a sam-pun citha sahlangkung ringhih ingah-ingih tanpa iaya, ron$s-m?mos hados ron luntbu. Rttnil,in,..nhritta ,groboro siraraya tu-mdwoe'Bathara Indra satuadyabalanipttn, poclttha tanpa munclhtttpamrayogi dhatong para kotuula. Hla holt saptrniko, nam,ng ba-dhe kadhatangan mdng*h manungsa auadl,abara wanara, nda-dak dipunrambag rante. Punopo paduka k|hitapan dhat\ng hadi-byan'kanuraganipun para pahrawan raslksa ? ! sanajan srongenge

"pisan, manawi kddah dipun-sirnakakAn, ltau,ula sogon ngimindados wtus saldb|tipun sakodhep netra. l,lanawi rambilan ko-dah dipun-sirnakahan, kawula piyambak sagoh mangsa ngantostdlas tanpa sisa. Manatui pr|ht dipun-ttntal utaui dipun-mannh-mamah ngantos ajur-mumur kados bubur, pundi ingkang padukakarsakahdn, kawula sondika ngl|ksanani. Hla monawi para pahla-wan rasaksa nantung lumatuan Rama lan para wanaro, rah bi"balyr,n,,suwe mij6t wohing ranti,'. lVilanipun, badhe dhatingipun Ramalan para wanara bottn pralu dipun-prihatosak\n, joi'punika sa-nes mingwh inghang awrat sanggenipun. Gusti bot6n prolu tumutnyalirani mangsah yuda, wadyabala paduka sami sogah lan ru-maos hiconggah numpAs R ama sawady abalanip tm,,.

Sarampunging ature para ras6ksa, Wibhisana ng6ndika : ,,Hehpara pahlawan kabeh ! Sira iku padha ngawula marang Sang P:a-bu. Aturira marang sang Prabu dhek mau ileu ntuh ban?r, iir sirakabeh iku pancen digadhang-gadhang saguh nyirnakake mung-suh, mand-ar samangsa prolu kudu rila ngurbanake jiua-raga hang-go kasugdnganing gustinira lan kaslarn\tane nagaia. Naiging su-murupa ! Manarua ora hliru panyurasaleu, mau sang prabu nda-ngu ing babagan ,fl a y a,,, tig1se : cara utawa rekadaya kangprayoga ditindakake. Hla sira wajib padha ngaturi pamrayoga.Mttpakat lan orane marang pamrayoganim, nyumanggahake kar-sane Sang Prabu. Hla rrtk aran aneh-nylendh, yen ptndanguneSang Prabu dhek mnu ilzu sira tanggapi sarona nyoidhok senja_taning ayuda lan s1sumbar maciya-ciya. pancen b\n€r ng€ndikineSang Prabu, trnnawa Song Raghawa nganti prapta ing L?ngha,m|sthi njalari rib€d lan ruwod hang tundone ogawe riasusahan lanharusakan. salagine dutane bae saktine ngedab-edabi. Biyen, na-lihq d.utcne hang rnung stji thil nggawe kobcre kutha-hrajan L6ng-ka, sapa rasAhsa kang wani lumawan ?! para rasdhsa hang ngakusura-sudira sakti mandraguna padha huwirangan, ngilang habeh,padha ndhAfik ora wani mobah-mosih".

150

Page 26: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Akeh lan warna-warna ng6ndikane Wibhisana sing surasane

isi panyeda marang para ras6ksa. Sawise mangkono, panj6n6ngane

banjur nggunggung kas6ktene Sang Raghawa kang tanpa timbang,lan ngalJmbana k6kuwatane wadyabala wanara. Wasanane Wi-bhisana ngelingake aja nganti kadange wr6dha m6mungsuhankaro Sang Raghawa, mandrr ngaturi pamrayoga supaya kadangewr6dha iku nungkul aris sarta ngaturake Dewi Sita marang panj6-n6ngane.

Atur pamrayogane lllibhisana ora didhahar dening SangRalvana, mandar njalari dukane. Saka .bang6ting dukane, SangRavrana ola karsa paring wangsulan marang \Vibhisana.

Bagawan Sumali, yaiku eyarrge Prabu Dasamuka, bar6ngpriksa pamrayogane Wibhisana ora dipraduli, saka bang6te sih-

tr6sna lan bang6ting pangemane marang ingkang wayah, panj6-n6ngane ng6ndika mangkene : ,,Putuningsun Rawana ! Ngguguaparrtroyogane si Wibhisana, i€r cture arinira iku pancen bdn?r.Aja tidha-titlha lan aja ewuh-pakewuh sira nganggo r|mbuge Wi-bhisana, sanajan dheu'eke luwih nom tinimbang sira".

,,ll'ruhanirq, Rawana I Ranwdewa ihu asaniata langhap lanjimporing sing ampuhe hagila-gila. Para raslhsa kang padha luma-LL,on panjAn6ngane, yaileu Tathaka-\Yirada-Kara-f)usana-Marica,ntatine iya anrurga h?taman j|mparing. Panj|n)ngane iku rOsile

ntulus panggalihe, kabeh pangandiha lan tindak-tanduke sar-roo nyata, dudu maya (dudu sulapan). Sumilanging panggalihing-sun. tnanalt,a panjdn€ngane Sang Raghawa i/eu sranane para dewa;nlanungsa sattti kinarya lantaron jalaraning brasthane para rasih-siz; Bathara nganalzake kr)nah alus ora leasatmata, manungs:rawadyabala rvanara kang kasAktene tanpa tandhing. ing iagat.trIanawa panj|n)ngane prapta ing kene lan linawan ing pArang,sira sau,adyabalanira m\sthi sirna-g€mpang. Mulane ngger, pu-tuningsun Rawana ., Siro prayoga nungkula arjs, nydmbaha ma-raig Sang Ragharuo, Dewi Sita aturna marang panj6n6ngane.Wruhanira, panj\n|ngane iku panjanmane Bathara Wisnu".

,,Akeh l1lakon aneh leang ana gigayutane karo BatharaWisnu, kang wis tau ingsun rungu.l\[ungsuhe Bathara Indra kangmisuwur crcn Asura Wr6ta, iku dipraiaya sarana umpluk samo-dra kang kOponjingan hasOktene Bathsra Wisnu. Ing sadurungeditamani umpluk samodra, dheweke dicoba dipraiaya sarana iln-jata bajra: nanging nganti wola-uali binaira dening Bathara Indra,

151

Page 27: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Asura Wr6ta ora gigrig wulune salamba. GOgaman liya-liyane kangditibakake ing salirane rimuk kabeh, ora ano kang agau,e bu-siking kulite. Dening Bathara Indra, irtg wa-tah sandyakala dhe-wehe dibujuk dijak siram ing santodra. Ya ing u'6htu iku patineAsura lVr?ta k€taman umpluk samodra".

,,Kang luwih nggumunake patine Danawaraja Hiranl'a-kasipu. Ing jagat t|t|lu ora ana lzang nyundhul lzas?lztene Dona-waraja Hiranyakasipu. Ka#ktene Song Danarcaraja ihu solea nrt-grahane Bathara Siwah, kang njalari dheweke ors bisa mati de-

ning dewa, danawa, rasAhsa, yaksa, pisaca, manungsa lan deningkewan apa bae. BarAng darbe tzasAkten kang ngedob-edabi, Da-

nawaraja Hiranyakasipu bang)t adigung-gum|ndhung, soya g€-

dhe angkara-murhane, saya siya-kaniyayo watake. Ora ngr4ganimarang para rlsi kaswargan lan para dewa, luwih-luwih mamngpara manungsa bang7t olehe ngina. Awit saka iku para rAsi hnpara dewa padha nyuwun pangayomon marang Bathara Wisnu,amarga panjAningane iku hang minanglza pangal'omaning Triba-wana. PanjAn?ngane ora kasamaran yen Sang Danawaraja ora bi-sa palastra dening dewa, danawa, ras|ksa, yahsa, pisaca, manung-sa lan sato-kewan. Awit saha iku Bathara Wisnu baniur mancalawarna Narasinga. Dudu dewa, dudu manungsa, dudtt keuan,dudu danawa, dudu rasAksa, dudu yaksa lan dudu pisacq nangingsat6ngah manungs:r lan sat6ngah kewan. (Nara : manung*, Luong.

Singa : jinising kewqn galak) Narasinga iku galahe kagila-gila, lon'dhAping kukune kaya baira. \Vasanane Danawaraia Hiranyaka'sipu palastra binAhh dhadhqne dening Narasinga".

,,Mangkono l1lahon aneh-nybneh nggumunake hang uistau ingsun rungu, kang gdgayutan haro Bathara Wisnu".

,,Ngger, putuningsun Rawqna ! Kahancnira sarwt kontityen katandhing karo Sang Raghau,a. Sira kalah wAweka, halohwicahsana karo panj|n\rrgone. Kang sira esthi nrung rnOmungsuhanlan pOp|rangan. Sadguna (Walanda . zesuoudige stontskunsl -Indonesia : ilmu kenegaraan enam mac.ain) sira liru'akake, orasira 6cahake. Sira ora ngelingi kaagungane sih-tr6sna marang li-yan (marartg bibrayan agung utawa masyarahat); uripira oranulad tut a-ccrcning u rip e p ara sarj ar. a-suja na. tind ch ira gr usa-gri$uhdr|p kliru izang njalari asoring kahananira. Sang Raghawa ihuluhur ing budi, pant)s dihawulani lan pinundhi-pundhi, mulanepmyoga srra nungkul ayjrs marang panidnAngane. Nggugu-mituhua

152

Page 28: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

marang r)mbuge Wibhisana, awit pancen mung pamrayoganc

kadanlgira taruia ihu d\dalane sira nAmu -rahayu"' Mangkono

ng6naltunu ingkang eyang Bagawan Sumali marang Prabu Da-

samuka.

Sajrone Bagawan Sumali m6dhar sabda, Kumbakarna nglilir

saka nendra, Ian banjur enggal-enggal manjing ing pananghiian'

Sarampunging pangandikane Bagawan Sumali, Kumbakarna

nyambungi : ,,Kalea Prabu Dasawadana ! Tanpa gma padha ngrdm-

Oug ,,rekidaya" ltcnggo rumOhsa'rchayune praia Lingka, manawa

sii ie;mohi r;mbug b1cik, pamrayogane wong wicaksana kang stt-

gih plngqlaman. pinas" tr;ng"ngo bisa datli adh€rtt,. sorote rOm-

\iii" king anyds bisa dadi panos, nanging panggalihira kangkaku

kaya alu, "bab*on"

ora luntur dening pihrtur lan oraFasah ing w0-

**rh, babar-pisan ora k6na di-ar6p-ar€p bisa tinotbuka kang nia-

lari banjur karsa nampa'rAmbug b^cik. wibhisana sanajan kadang

taruna,'nanging wicaksana, sugih pangalaman lan mumpuni isine

hitab iuci, iulane r)mbuge me^ntds lan pantqs digatekake. Nanging

niio proiu ing simu wdgah nggugu-mituhu r&nbug rahayu' Hla

mangka sing uwis-uwis, sab€n ana bot-repot utawa rubedane praia,

b;sie nonggulongi sarana migunahake pamrayoga utawa iguh'pra'

dhAb Wibhbana. Nanging saiingko, ora ryung rdmbuge Wibhiiana"ir"i ,t*- ii.,ni, iAi*i w1warihe kangi;ng eyang Sumali iya ora

sira 6nggo, paribaxne, ,,ml6bu kuping kiwa, mGtu kuping t6-

ng6n".

,,Kaka Prabu ndhustha Dewi Sita, garwane Sang Raghawa,

ihu laku nbtha. Pasrahna sang Dewi marang Raghawa. Manawa,sira tAtip kapengin m;ngku Dewi Sita, sawise sira balehake lan

wis ditampa dening Raghawa, dak-r|bute Sang Dewi sarana laku

tttama, yaiku sarana kaPrawiran".

Sawise kandha mangkono, Kumbakarna banjur oncat saka

panangkilan, nuli mapan nendra maneh. Bagawan sumali, sawise

prit *- watak-wantune Rawana ora bisa luntur dening pitutur,uga banjur kondur m6nyang padhepokane.

Ing sapungkure Bagawan Sumali lan Kumbakarna, Wibhi-

sana ngaturi pamrayoga maneh marang sang Rawana. Ya atur

pamrayogaBe kang kapindhone iki kang njalari bangat dukane

Ru*a.r". Kagawa saka bang6ting muntabe panggalihe, Rawana

nganti mantala nandhang lan nundhung Wibhisana. (Mriksanana

bab 69 : Wibhisana).

153

Page 29: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Wibhisana pamitan lan ny6mbah marang Rawana, banjurmiyos saka panangkilan, tindak mangalor didherekake para wa-dyabala kang padha s6tya-bakti marang panj6n6ngane. TindakeWibhisana qg6n6r wukir A.fahendra, n6dya suu"ita marang SangRaghawa.

Praptane ing wukir Mahendra, Wibhisana dip6thukake Ha;nurnan. Kanthi dilarapake dening Hanuman, pasuwitane wibhi-sana ditampa b6cik dening Sang Raghuttama.

88. RAMA DHA$TUH WADYABALA WANARANAMBAK SAMODRA.

Kocap Sang rajaputra Rama sarta para wan;ua ana ing pasisiring samodra, padha ndulu mangidul . maspadakake kadhatonLdngka kang katon lamat-lamat. Sang raiaputra bang6t judh6g-putOg panggalihe, rurnaos durung antuk w6wdngan, kapriye bisa_ne t6kan L6ngka (Ngal6ngka) ngliwati samodra. R,_,*urrg*r,",.r-modra kang dadi p6palang, samodra kang ngalang_alangi tindake,samodrq kang njalari. kandhoging laku. B6n6r ng6ndikane sangminulya pandhita wr6dha kang rnratelakake yen rasa on6ng lansih-tresna gampang nuwuhake pamuring-muring utawa a6auta.Sang Raghuputra oneng manggalih k6kasih, duka marang snmo-dra, amarga diangg6p nggawe singsara, njalari ora bisa mbanjuraketindake. Ttrwuhe ddduka kanthi dadakan nglimputi panggalihe,mahanani rasa panas pindha panasing sorote srdngenge se-wu ca-cahe. G6ndhewane tansah ing6mbat€mbat, lOmpaiinge diinc6rg-inc6ngake. Dumadakan gGndhevrane pin6nthang sakal'ange, katonsumorot murub bedhoring j6mparinge.

,,Samocira iki nAdya ingsun tibcni j€mparing,;. I\{angkonong6ndikane Sang Raghawa, kagawa saka put6t<-mfat6king pang_galihe, ora bisa n6mu akal carane nyabrangi samo.lra.

Sajrone Sang Raghawa m6nthang gandhewa, tuwuh gara-gara gora reh kagiri-giri. Bumi gonjang-ganjing, samodra kocakalembakJembak pindha kin0bur, gunung moyag-mayig, isinerasatala padha giris-miris nguwatirake t0kane w6ktu kiyamat.(Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring Lumi).

1,54

Page 30: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Barang jamparing lumapas saka g6ndhewa, cumlorot tiba ing

,u*odtu, sanalika banyune samodra banjur panas pindha umob

mawalikan, ora karuwan kehe isine samodra kan& mati. Iwak'

iwak paus lan baya-baya padha klabakan nglangi mrana-mrene,

ngupaya papan-panggonan kang any6s banyune. Ana.iwak lum'Ua-lurnba mancolot-mancolot lumayu, ana iwak bunt6k kap6t6k

ing wal6d ora bisa m6tu. Ewon, l6ksan, k6then, yutan lan mawur-.

da-wurda kehe iwak kang mati, bangkene padha kurnambang,

njalari r6g6aing sarrlodra. ing kabeh keblat, lor-kidul-wetan-kulonpadha ngganda bacin kaya gandane sarnarabhumi kang k6bak

bangkene prajurit sing padha mati, bang6t njijiki lan ng6n6k-

6n6ti ati. (Samarabhumi = Waianda : slag.reld = Lrdonesia : me-

dan perang).

J6mparing kang dildpasake dening Sang Raghawa bablas t0-

kan ing rasatala, ng6nani para naga' sat6mah akeh naga kang pa-

lastra. (Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring bu-

mi). Saya suwe kahanane jdmparing iku saya sumorot ak6lap-

k6iap ngedabedabi, naga-naga kang ora mati padha bingung pating

biluiung-. Naga Basuki kang dumunung ing indh6ning bumi (Indo-

nesia : "po.ot

bumi), kang ingalambana kuwat ny6k6l jagat, amarga

kddayan bangating panase j6mparing, katon gum6t6r wel-welan

,*uk". Jalaran para Nagendra padha lumayu kagegeran, samodra

kaya kinocak, alune alembaklembak, bumi o169, puncaking wukirkaton manggut-manggut, gumuruh ngg6girisi suwarane mega ing

langit, titat-ttrattrit maliw6ran pindha soroting Kala (Indonesia :

bagaikan sinar dewa Maut). samodra ngalami karusakan, swarane

puti.rg gi6g6r rame dening polahe para naga kang pating tlosor

ir,*"y,r-*t a padunungut ",

u**ga giris-miris sumurup j6mparing

sumorot k6lap -k6lap n gedab-edabi -

Kocap Sang Hyang Baruna kang nalika samana mb6n6ri lagi

l6nggah ing singhasana s6sotya ana ing madyaning samodra, bang6t

kaget kagarvokan, amarga palGnggahane tansah obah agonjang-ganjing. Priksa para naga padha ribut pating brubut nlosor saparan-

i**, pu"ggalihe Bathara Baruna bangtt was-sum6lang.

,,Apa iagat ardp kiyamat ?!" Mangkono pangudasmarane kan-

ttri panggaiilr, g6t6r. Dumadakan panj6n6ngane priksa j6mparing

clorot-clorot sumorot madhangi nitala ing dhasaring bumi, gu-

mabyaring sorote bangat mbal6rengi, ngluwihi soroting sr6ngenge

155

Page 31: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

satus. Sang Bathara saya was-sum6lang panggalihe, mulane pan-j6n6ngane tumuli j6ngkar saka dhampar pal6nggahane, banjurmiyos ing sajaban banyu. (Nitala = Walanda : naam van een hel =Indonesia : arahing sawijine nraka). Bardng mriksani pasisir lanwukir Mahendra, Bathara Baruna kaget wuninga wanara mal,uta-yuta. Warna-warna solah-bawane wanara, ana sing lagi g6guyonkaro kancane, ana sing lagi r6butan wowohan, ana sing lagi m6-thangkrong ing wit-witan, ana maneh sing lagi ngad& ana ingpdsisir ndulu iwak kang padha sumaput klabak-klabak.

Kajaba priksa para wanara, Bathara Baruna uga priksa SangRaghawa kang nalika samana isih ngasta gdndhewa, jum6n6ng ingsat6pining samodra.

,,We hla ! Dadi Sang Raghowa sing nj€ntparing santodro".Mangkoho pangudasmarane Bathara Baruna karo ny6dhaki SangRaghawa kang nalika samana lagi n6dh6ng-n6dh6nge nrurubpanggalihe, kaya diubqbi d ukane.

Bathara'Baruna jengleeng (Indonesia : berlutut) ana ing lu-mahing banyu samodra, salirane s6mu ngrungkuk mbungkuk,4ydrnbah marang Sang Raghawa, banjur matur : ,,Sinuwun, ka-wilnlngona ! Karsa padulza ng1sat samodra sarona jdntparing paclu-ka, tdmtu wg€d kaliltsanan. Nanging sasantpunipun santodra pu-niha asat, punapa laj|iq kenging dipun-atnbah pora Luanara rni-nangha marginipun dhatAng lingha ? Bot|n sinruuurt, bot4n. Ja-laran sahing lzathahipun wal6d ingkang sahlanghung tdbdt sahasahing hathahipun. barang-barang inghang sahlangltung mbAba-yani, wadya.bala wanara botdn badhe sag€d ngambah dhasaringsamodra. Kawuningana. Sinuwun ! Iitg samodra puniha kathahnwhhluhipun agdng-agdng inghang ngdd nguntal bumi, kathahharangipun ingkang ag6ng-ag0ng saha inggit-inggil tur lunyu, ma-nawi dipun-ambah sagOd njalari clharuuh. Kajawi ltunika sinuwun,mugi paduka kagunganona panggalih w6las dhat)ng para mahhluhisiniputt samodra, sampu,t ngcntos nilaj?ng sami p/jah kddas,6nb dntering jiirn$ aring pcduka".

,,Jagat saisinipun puniha paCuha imgharrg ngwontdnahin,paduka ingkang kagungan, paduka ingkang rumAksa saha padukdinglzang nguwaosi. Puncpu inghang njalari li:utuuring panggclihpaduha, ngantos paduka laj\ng kados k6kilapan dhotAr-g cncasingpanjanma paduka inghang salzlanghung luhur-mw'lya ?! 'Paduteabotdn ngrumaosi bilih panjanmaning Bathara Wisfiu, rnanjanma

156

I

i

Page 32: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

padul?a ing marcapadu kanthi ancas nddya mAmayu ayuning ba'

wana, rumOksa hawiluiinganipun para suci wha mbrastha para

murln-candhala ingleang adamil r)tuning iagat".

,,Sinuwun, nuwun sewu ! Manawi ruontin kapardng paduha

horsa ndhahar otur lzawula, prcyoginipun para Luanara sami lzadha'

uuhana ntindhh r€di nyatunggal sarta ngusungi sela ingkang

agOng-agArry hangge NAMBAK SAI\IODRA punika. Manawi padu-

ka dhawuh!, para Luanara tinttu sag\d nambalt samodra sarana 16-

di saha sela ag)ng-agAng, jalaran para wanara punika sami kAse'

renan kas€hten pacuha. Bumi badhe mumbul (dhasaring sarnodra

daclos mggil), ialaran dipun-urug r?di saha sela d.ening pcra wana'ra. Itlet-aui ngengOti hathahipun uta,Tyubalo Lucnara, samodra pu-niha pOpindhanipun kados lepen ingkang namung sakilan wi-yaripun, t|nttu botin badhe ngantos dangu para Luanara anggeni-purz-nambak santodra punika. Padulea tdnttu sagAd dumugi L|nS'-ka

saha wasananipun ngalami jaya, rndngsah paduka sirna. J€m-paring padulta ingkang ampuhiltun p|pindhanipun kados'Kala-mr6tyu (Walanda : cte god des Doods = Jawa : dewaning pati),baclhe mbrastha paro rasAksa angkara-murha; para wadyabalauanara p|ltindhanipun hados kulauarganipun Sang Kalantaka(Watonda : de god uan de dood : Indonesia : dewa Maut) samitwnut nf irnakalt0n nt6ngsah paduka".

I\,langkono ng6ndikane Sang Hyang Baruna. Amarga carane

ngaturi pamrayoga Sang Hyang Baruna kanthi ngaji-aji, Sang Ra-ghawa bangOt kar6nan ing panggalih, lan dukane tumuli lilih. Pan-j6n6ngane banjur nglOpasake j6mparing panulak, kanggo nggawe

adl'r6me j6mparing dahana kang sumusup ing t6l6nging samodralan rasatala (dhasaring bumi). Sasir6pe j6mparing dahana, para

naga-bumi padha s6n6ng, para makhluk samodra padha g6mbira;

kabeh kang mati dening Saragni padha waluya-jati kaya wingi-nguni. (Saragni = Walanda : pijlvuur =.Jawa : j6mparing dahana).

Sang rajaputra Ramadewa banjur ndhawuhi para wadyabalatvanara, ndikakake ngusung gunung lan watu g6dhe-g6dhe kanggo

nambak samodra. Kanthi gambiraning ati para wanara paqha

mangkat pating b16b6r, lakune ng6n6r gunung. Ana sing manga-

lor, mangulon utawa mangetan, suwarane luwih -dening rarne'amarga parzr wanara olehe tumandang ing gawe karo mdre-m6re,njalari giris-mirise kewan-kewan alasan. Singa-singa kang padha

ndhElik ing guwa akeh kang m6tu, padha lumayu. Kewan-kewan

L57

Page 33: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kang kurang tr6sna nurang anake kang lagi nusu padha lumayungg6ndring sipat kuping, nusup-nusup ing puncaking gunungI'Ianimaya (Walanda : uit juwelen of }.oistallen gevormd = [ndo-nesia : terdiri dari intan dan hablur): Gajah-gajah iung lagi adus

ana ing tlaga, bar6ng ngmngu swarane wanara masinghanada, eng-gal-enggal padha m6ntas ing dharatan, banjur lumayu asalang-tr.in-jang. Jalaran kuwatir k6tunjang gajah, celeng-celeng padha ndhi-siki m6tu saka suclhunge, nuli lumayu m6nyang puncaking gu-

nung.

Sajrone kewan-kewan padha ribut pating brubut lumayu ngu-paya pangayolruln, para wanara padha b6bar6ngan ndhungkarigunung, p6pindhane kaya singa sewu paripaksa ngrabasa gajen'

dra (ratuning gajah), n6dya diprajaya.

Ana pahlawan wanara kang epek-epeke bangGt atossantosapindha bajra, iku minangka sanjata dijojoh-jojohake ing lambunggunung, sadhela bae gunung iku wis tug6l kaya cinakra. Tug6langunung iku banjur digawa mabur, katone ana ing akasa kaya ma-

nuk alap-alap nggondhol ni6mangsan jarahan (oleh-olehane ngr6but saka alap-alap liya). Tugdlan gunung iku katone entheng bae

digawa dening wanara, sinangga ing epek-epeke, kaya kapukpGpindhane.

Ana pahlawan wanara kang kasdktene kagila-gila, lambeningguwa-gunung dikawil sarana epek-epeke. Amarga saka g6dhening

k6kuwatane, gunung iku j6bol k6b6dhol nganti t6kan ing perangan

kang dumunung ing sajroning bumi. Tilas dununge gunung ikuawujud luwangan kang j6rone ngedabedabi, manawa diungakkaton p6t6ng ngg6girisi, ing ngisor katon ana barang kang luwihdening aneh-nyl6neh sumunar mbal6r6ngi, iku culane Sang HyangAnantaboga (naga kang nyangga bumi).

Ana wanara kang n6ndhang watu g6dhe. \fatu iku p6cah,

lan m6tu gdnine, suwarane k6pr.rngu nganti sayoiana dohe, sdru

kaya g6lap ngampar, njalari akeh margasatwa kang tiba kapidhara-

Ana g6mpalaning watu leter ambane sewu dh6pa, iku disa-

watake dening pahlawair rvanara m6nyang g6gana t6kan ing sr6-

ngenge, sat6mah para dewa padha ribut kagegeran.

,,Apa kang haton irdng kaya Asura Rahu hoe ?" I{ang}<ono

ng6ndikane para dewa priksa watu kang disawatake tnau, katopadha samdkta n6dya pindhah m6nyang planit liya. Para wadya-

158

Page 34: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Lala wanara padha ngusung gunung loro-loro, t6lu-t6lu, papat-pa-pat, lima-lima utawa n6n6m-n6n6m b6bar6ngan, katone kayaGarudha nglayang nggawa mabur Bathara Purusottama. (BatharaWisnu).

Ing antarane para pahlawan wanara ana sing uncal-uncalangunung anakan. Wanara sing ana rng ngisor mb6dhol gununganakan, banjur diuncalake mandhuwu: kaya bal, cra r6kasa.lVanara kang ana ing g6gana nampani gunung analian iku, katonprig3l Ian patitis. Pangangg6pe, gunung anakan iku g6dhene mungpadha karo wiji sawi bae.

Ana wanara kang d6d6g-piad6ge g6clhe-dhuvrur tur gaiakekagila-gila, watake bang6t angkulr-sum6ngguh, ora g6lBm ditu-lungi dening wanara liya. Dheweke n6mpuh lambung gunung 96-dhe, wit-witane pinupuh padha rubuh kabarubuh, watu-watunepadha b6lah-p6cah pating glasah. Sawise mangkono, gunung ikubanjur dirangkul, tindake sarwa k6susu agrusa-grusu, kaya patrapepriya nonoman kang ora bisa atindak sareh - pakoleh. Gunung p6-pindhane k6nya (gadis), kaya nangis amarga rinodapaksa (Indo-nesia : diperkosa). Tlaga-tlaga ing gunung iku banyune kocak alem-baklembak, iku p6pindhaning 6luhe k6nya kang rinodapaksa.Angin bant6r kumrusuk lum6bu ing guwa j6ro, iku pGpindhaningnapase gunung kang rinangkul dening wanara. I\ttega ing lambunggunung kabur katiyup ing samirana, iku p6pindhaning pangang-gone k6nya kang mlotrok, satdmah k6nya iku banjur ngl6g6na(wuda).

Sawise para wanara padha ngusung gunung. ditumpuk diun-dhung-undhung karo watu-watu kang g6dhene prasasat sagunung-gunung }{eru, Sang misuwur wanara N a I a, atmajane BatharaI4'iswakarma kang mumpuni ing babagan bangunan iirg kalang-ane para wanara, banjur wiwit ngrakit gunung-gunung lan watu-watu iku diGnggo nambak samodra. Dhisike gunung-gunung kangg€dhe ditibikake ing samodra, dadi gunung-gunung kang g6dheiku dumunung ana ing ngisor. Sawise mangkono, binjur gunung-gunung anakan ditata ana ing sadhuwure gunung sing g6dhe-g6dhe,nuli watu-watu ditata aldlarikan lan sap-sapan. Iku banjur diurugl6mah nganti rata, nuli diurug w6dhi. Sawise kabeh iku krak6t-k6ket, tambak iku k6na diarani wis dadi. Tambak iku katon l6n-c6ng, lumahe tambak (permukaan tambak) rata-, bdcik lan r6sik;watu-watu kang tumemplek ing sauruting pinggiie,'tumempleke

159

Page 35: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kukuh bakuh, warnane gilap kaya watu manila (marmdr), pasirekang awarna irdng sumorot akil6ng-kil6ng. Tambak iku wis sa-m6kta dadi dalan kang b6cik, d6dalane kam6nangan lan kamulyankang bakal kagayuh. Ukurane, diukur miturut ukuran ,,yojana',,dawane mangidule (dohe) ana satus yojana. (L yojana = Bahusas-tra J.F.C. Gericke - T. Roorda : 16.000 elo, sau'6neh ana singngarani 32.000 elo. Sab6n 1 elo = kurang.luwih ? dm). Kahananetambak iku ora ana kang pr6lu dikuwatirake; sanva tOguh-santosa,babar-pisan ora gonjing. Wah ! Nyata pant6s ingaldmbana kurvasis-ane Sang NaIa ing babagan bangunan, bisa nambak samodra.

Sawise Setubandha (Walanda : dambouw = Indonesia : ba-ngunan pengempang) paripuma, pawarta ,,Rama nambak samo-dra" kapiyarsa dening Sang Dasamuka. Panj6ndngane bang6t gu-mun-ngungune, ingatase samodra amba lan j6rone ngg€girisi,kok k6na binudidaya tinambak dening wadyabalane Sang Ragha-wa.

Sang Raghuttama, Laksmana lan Kapindra Sugriwa bang6tkar6nan lan kagawokan mriksani. kahanane Setubandha, padhamangal6mbana marang kaluwihane Sang Nala. Sang Kapindra tu-muli nimbali kabeh wanara, ndikakake padha kumpul lan tata-tata, n6dya budhal mGnyang L6ngka. Sawise sam6kta, wadyabalawanira budhal diirid Sang Raghuttama. Laksmana lan KapindraSugriwa, kang minangka cucuking baris Sang Anilatmaja. Sakaakehe wadyabala wanara, Setubanrlha kang dawane satus yojanakebdkan wanara nganti jdjdl-riy6l tanpa s6la, lran kang isih kari,lagi mangkat saka pasisir tansah ndlidir bae. Kagawa saka g6m-biraning atine meh t6kan ing IGngka, pil& wanara padha ma-singhanada, mdre-m6re luwih dening rame, padha ngajap tumulicampuh yuda. Bar6ng wis t6kan ing pasisire samodra laladan l€ng-ka, Sang Raghawa sawadyabalane padha munggah ing dharatan.Saka ing pasisir, Sang Raghuttama n6rusake tindake didherekakesagung wadyabala wanara t6kan ing g'.rnung STIWELA (Suwelagri.),durnunung ing saBlore kadhaton Gngka. Ya ana ing gunung Su-wela iku Sarrg Raghaua lan para wadyabala wanara olehe masang-grahan.

Suwelagiri iku gunung kang bang6t asri anglam-lami, alase ba-ng6t n6ngs6make, kahanane kaya patarnanune Bqtha;-a Indra. Vta-tu-watune awujud s6sotya-manik lan jum6rut, lambunge gunung(ereng-erenge) slaka gilap, puncake 6mas, kang minangka w6dhine

160

Page 36: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

manik-mutyara, sdsotyane matumpuk-tumpuk kaya ing ardi Me_ru. Kang padha ad6dunung ing ardi Suwela para dewa, paragandharwa fiuru ngidung ing kahyangane Bathara Indra), carana(uga juru ngidung ing kahyangan), para apsari (widadari) lan parakinnara-kinnari (Indonesia : makhluk ajaib), padha nyuling, ngi-dung, ngunekake k6capi utawa cl6gnpung. Wah I asrine gunung Su-wela prasasat madhani sLlwarga.

Guwa-guvrane gunung Suwela amba-arr.ba, ing j6rone jdmbarka.ya alun-alune Bathara Indra, ian padhang-sumunar, amaiga ingkono akeh suryahanta (walanda : soort van edergesteente = Indo-nesia : jinising s6sotya), manili-sphar,ika-candrakanta. (Sphatika =wala-nda : bergkristal = Indonesia : mestika gunung. candrakanta= V'alanda : fabelachtige steen, die in cle maneschijn glanst ensmelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal) yangbersinar dan meleleh dibawah sinar bulan). Ing guwa_guwa ikudadi padunungane para dewata; ana sing lagi nabuh gam6lan sang_gani, ana kang lagi ngarang kidung, ana kang lagi suka_suka pari_suka, ana sing lagi p6pasihan karo k6kasihe (Indonesia : sedangbercumbu-cumbuan), saw6neh ana kang lagi cangkrama.

.Suwelagiri p6pindhane kaya Amarawati tumurun ing marca-pada (Amarawati = kutha-krajane Kaindran). Utawa k6na dip6_pindhakake samodra lan Himawan, ialaran akeh s6sotyane manekawarna, ora beda karo Alakawati (kutha-krajaning kahyangane Ba_thara Kuwera. Pm). Apa.bae kang dipengini dening m"r.,.rgsa,ing Suwelagiri ana, dadi p6pindhane kaya Cintamani (Walanda :edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht = Indonesia : s6-sotya kang bisa minangkani sawarnaning panjaluke manungsa).Kahanane suwelacala (gunung suwela) o^ra kalah endah karokahyangane Bathara Kama.

Tindake Sang Raghawa saya mandhuwur saya kar6nan ingpanggalih, amarga kahanane ardi Suwela saya asri anglam_lami.Wit-witane endah-endah, gilap, wohe mbiy6t bang6t, mat6ng_mat6rig. Ana uga kang lagi nyadham lan kang isih awujud p6ntil,mandar k6mbang-k6mbange kang n6dh6ng m6krok mbabar gan_da iya akeh.

\f it mandara k6mbang-k6mbange katon pating plolok n6-a!6"g m6krok, pdpindhane kaya wanurlya kang wis ngadi busanam6thukake rarvuhe sang B.aghuttama. wit rtewandaru fiinise witpinus, wujude kaya c6mara) asri ngganda wangi, kagawa saka ba-

161

Page 37: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

ng6ting tuwane, rungkad ng6bruki suryakanta kang katone kayatansah kumukus pindha asung pasugatan marang kang lagi prapta(Sang Raghawa): Wit hapurborus ngganda s6dh6p, saka klikaningwite 5n6tu tlutuhe putih tumetes ing suryakanta, satdmah kukusesuryakanta ngganda kaya dupa, p6pindhane kaya mangayubaryanurang rawuhe Sang Raghawa. Ing sapinggire dalan kang diliwatiSang rajaputra akeh wit cdngkeh kang mbGneri k6mbang, p6pin-

dhane kaya wis padha sam6lrba n6dya nyaosi ganda s6dhtp-arumtumrap tutuk (nyaosi mut-mutan kang njalari tutuk ngganda s&

dh6p-arum).'

Ttaga la ng dumunung ing lambung gunung katon amba lanr6sik, banyune katon bdning nyamng kinclong-kinclong, pdpin-

dhane kaya ngar6Par6p rawuhe rajaputra Raghuttama, n6dyadiaturi siram lan ngunjuk. Kudhuping k6mbang trate kang n6dh6ng

med6m, iku pOpindhane tangane tlaga (nguncupake asta) n6dyamangab6kti (ny6mbah) marang Sang raja-putra. Ing sapinggire

tlaga akeh wit tal g6dhe-g6dhe katon tumata jejer-jeje-r k6r6p, wohepadha tiba, iku p6pindhane wit-wit tal iku padha n6psu nyawatigajah-gajah.kang-padha adus ing tlaga kang agawe rusaking k6m-bang trate.

Saya manduwur tindake R,ajaputra Raghawa, saya akeh wit-witan asri ing Suwelagiri kang diwuningani.

,,Mung sapixn iki lzowe dirawuhi dening kang minulya Sang

Raghuttamo". N/tangkono kandhane wit-witan marang kanca-kan-cane. Kabeh wit-witan iku nalika samana lagi padha mangsane

k6mbang, kayata wit punaga, fijuna, k6mbang sr6ngenge, eam-

paka, angsana, k6mbang bakung basantatilaka (Walanda : tilaka-bloem in de lente = Indonesia : bunga tilaka pada musim bunga),lan liya-liyane. Sing ndulu k6mbang maneka warna iku ing s6mu

kasinungan ras, w)di i.ng gOni, g€ni asmara kang murub makantar-kantar, nganti agewe kobaring atine wong kang lagi pisah karok6kasih. Wo, asmara-furc (Indonesia : asmara-cinta) bisa nggawe

sangmraning jagat, l6bda m6nthang langkap kanggo nglEpasakepanah (panaf, asmara) kang agarve giris-mtrise wong i<ang lagi pi'sah karo k6kasih.

Banyu kang m6tu saka watu katon b6ning ar6sik, rasane

(tumamane ing awak) s0g6r lan any6s. Nanging tumrap wongkang n6dh6ng nandhang ondng marang k6kasih, banyu mangkonoiku saya amimbuhi panasing ati. Sawarnaning pambudidaya

ora ana sing bisa nyirip (Indonesia : yang dapat memadamkan)

162

Page 38: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

sadhih-kingkining atine wong kang kataman j6mparing asmara

tang h"ai6pe -kagila-gila. Glara kang amarga k6taman panah

or*iro iku madal tamba, ora ana usada sing bisa marasake. T\r-

mrap wong kang lagi nawung gandrung-wuyung nah6n kung, ka-

wicaksanan ora ndayani apa-apa, sawamaning kagunan tanpa

guna, ora. ana karrg bisa ngilarrgi rasalara'asmara kang wis manjing

I"g tata"ging atlsanubari. Iku kang njalari Sang Raghuputra ba-

,rg-6t ttu*rt g sungkawa, panggalihb tansair kuwur, nganti sur[e ora

ngdndika marang Laksmana.

,,suuelagiri iki bang€t'asri, rneh kabeh papan'panggonan pa-

aha i€ngsO*inn. I'langing ernane kok saiak tunpa rasa isin-wirang

tumurune asmara ana ing kene, ny,bar wiii hang nialari wong kang

lagi pisah haro hahasih kat,tangi on€nging ofi". I\trangkono pangu-

dadmarane Sang Raghawa

Katrongan.pr6lu diwuningani, t6mbang g6'dhe ing Kakawin Ramayana

(Ramayana abasa Jawa-kuna) kang nyandra kaha+ane gunung

ir*eti ana 1 padeswara (1 bait utawa 1 couplet) kang k6r6p

k6prungu dilagokake dhalang ana ing pagdtaran wlyang purwa'

t<anggo-'sulukan path6t *oiyuro iigag utawa di6nggo path6t

*".r]rr* wantah, yaiku kang kas6but ing R'antayana Bab XVI ka-

ca tl1 sloka angka 31, j6n6nge t6mbang Bh ramarawilasifc (t6g6se :

kombang ora t6ntr6m), unine mangkene :

t.:tr::.x:T:'N##fiW'.'#A-:e@iiffiyouqueexr?2\3^-^(--n,A.tSrEDl

ct&- sz 4J2

&v"grurw^s,2 tu7G"e.tDV7d /- -- 4.,J

l,.eb l*-*-,1-r*

nila,TWV w?Ydv'

Page 39: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Sloka-sloka ing sabanjure (sawise sloka angka 81 iku) isihakeh kang nyaritakake kahanane gunung Suu,ela. mangkene -:

K6mbang Surabhi kang n6dh6ng m6kar, gandane ndul6gbang6t. Amarga katiyup manttamanda (angin sumilir alon, Indo-nesia : angin sepoi-sepoi basa) k6mbang iku tansah obah-obah.Akeh kombang kang marani k6mbang surabhi padha mencoklan n6s6p madune. Ndulu kombang-kombang mangkono iku, sayakat6tangi ondnging panggalihe Sang Raghawa marang kGkasihe(Dewi Sita).

Gadhung kang k6mbange n6dhGng m6kar mbabar nggandawangi, katon rumambat nggub6d-mul6d ing wit padhali (padhan-ten), p6pindhane kaya wanita kang ngrangkul sikile guru-lakine,kagawa saka bang6ting sih-trdsnane. Ana wite k€mba ng manguningkang uga nggub6d-mu16d'ing wit padhali, akeh k6mbange klng ti-ba ing bantala, iku pGpindhaning wanita kang nolak pangajahingguru-Iakine kang moyuh rnarang dheweke.

K6mbang m)nur uga n6dh6ng m6kar mbabar ganda, br6mara-br6mara padha katon ora t|nffAm m6ncok lan s6n6ng-s6nGng n6-sdp rnadune kdmbang iku. Ndulu kahanane kombang-kombangkaya mangkono iku, Sang Raghuttama saya bangdt onEnging pang-galihe marang Sang \'taithili.

Sanajan olehe mid6r-mid6r ana ing gunung Suwela ngantisuwe, Sang Ramadewa sawadyabalane durung rumangsa kdsGl,k6slimur ing sdsawangan endah maneka warna. Bar6ng lakune tdkan ing c6dhak puncak, akeh bang6t wit-witan kang nddh6ng mbi-y6t lan mat6ng-mat6ng wohe, nganti 6pang6pange padha manti-yung-tumdlung kangsrah ing l6mah dening kabotan woh. Sumurupwowohan maneka warna kang wis mat6ng-mat0ng, para waru[apadha ribut pating brubut mlayoni karo m0re-m6re, suwaranegumuruh kaya giudtrug in-g nmngsa kasanga, agalve giris-girisekewan-kewan alasan. IVTanuk-manuk padha mabur pating bld-b6.r, kewan g&ihe-g6dhe padha m6tu saka pandh6likane, padhalrrrnayu asalang-tunjang m0 nyan g pun cak gunun g.

. tdg6sipun s?kar Bhramaraw.lasita (pethikan saking s6rat Ramayana Jawi-kina).

Toyanipun (tlaga ing r6di Suwela) baning, (jimbaripun) tlaga (ngilak-itak) kadostangit; bulusipun kumambang, (bundaring badanipun bulus punika) papindhanipun ka-dos bunddring rGmbulan (ingkang^ngl6r6si purnamasidi), Lintang-liniani lingkang an;ratring langit) pSpindhanipun kados s?kar "r-"*.r, sari-saiinipun s6'tr" (t"iorJJ ,'t"p,rrg-sarinya) sumdbar kados mega,

L64

Page 40: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Kagawa saka bang6te k6s6l lan ng6lak-ng6lih, para wanara

bangOt tritr'rt ot"tte padha r6butan lan mangan wowohan' Kang

ora milu r6butan pangan, pGpindhane para sujanma kang darbe

gaguy"t u" sotya-k6ncana, yaiku g6gayuhan luhur' apamb6gan

puruirit" (walanda : het welzijn van anderen beharbigend = Jawa :

nggatekake kaslam6taning liyan)'

89. DEWI SINTA INGAPUSKRAI\4A RAWANA

SARANA AJI KPJ\4AYAN.

Saduruhge nganrlharake apuskramane Rawana sarana aji ka'

mayan, prayoga dipratelaltake dhisik silsilahe Dewi Sinta'

iViturut layang Kanda, Dewi Sinta iku putrane Prabu Dasa'

muka Ratu Ngal6nlka, miyos saka.,garwa Prameswari (Dewi Ka'

nung. Pm). iabang-bayi winadh"ll! kandhaga, banjur dilabuh

ing "narmada, *arana.,e dit6mu kawula l\/tantili dicaosake marang

fr"aUu Janaka. (l\{riksanana bab 71 : Indrajit)' x)'

Miturut Kakawin F,amayana lan layang-layang liya-liyane'

Dewi sinta iku pancen putrane Prabu Janaka Ratu ing }{ithila'mulane Sang Dewi uga apOparab Janaki (t6g6se : putrane Prabu

Janaka) tan-ltaitfrm itag6se : putri Mithila). Iku salaras karo De'

wi Kr6sna kang uga sin6but Dropadi (t6g6se : putrane Prabu

Drupada) lan Phncali (t0g6se : putri Pancala)'

lVondene asal-usule Dewi sinta kaya kang kapratelakake ing

ngisor iki :

*) Carita padhalangan Yogyakarta kang adh8dhasar layang Kanda'

165

Page 41: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

SILSILAH XI DEWI SI}.ITA(Mitumt layang Arjunasasrabahu)

Batharadi Wdja

Batharadi Wfia

a Ratu Man.tili

Wisrawa

Dewi t\rniungbinrt4erre Risi Winru-crndn

Dewi Sukesi kegarwa

p6[q Jrneke RatuMantili

Iava (Ranra Batlawa)

BagawanRavthea

166

Kusa (habu Kusiya)

Dewi Marawa kagarwaBanapati Ratu Alodya

Banapuha Ratu Ayodya

Dewi Raghu (Sukasalya)kagarwa Prabu Dasarats

Page 42: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

?rabu Dasamuka kang bang6t gandrung-gandrung kapirangu

marang newi-Sinta, p6l6nging panggalihe ora liya. mung tansah

tumuju *"*;;-d;;; bewi.-Mung Dewi sinta kang tansah guman-

tun g ing t" r;;"";;; p* ggdin". F anggalihe bangot rudah-ng grdsah -

gorJh-Jng"t-"tI ti* tcntiem' kagawa saka bang6te na$'ung asma'

ra-turida.Hki:ekuwur,orakarsadhahar,prasasatorataubisasar.e. Ora tryu *t"tg Dewi Sinta kang tansah pin6l6ng ing cipta'

Wo!asmara.t..*1"1.,ao',esia:asrnara-cirrta)bangGtagawelara,p€pindhanekayawisakangorak6natinulaksaranaginawefawalindonesia : dengan dibuat tawar)'

Kanthi maksud supaya salirane agawe kayungyune Dewi

Sinta,FrabuO"tu-"ft"ngadibusanasaranaab6borehan'akam-puh endah il"I; ;anurrf 6nlur, marya kalpika (ali-ali) amripat

s€sotya sumorot, lan mawa roronggan liyaliyane kang pating 916-

byar sunare. Sawise mangkono' t*uttu aji kamayane' Prabu Da-

sarruka nganakake p6p6than mustakane Fama - Laksmana Mang-

kono "r*n" pa"i'6t'-6"g""e nandukake apus-krama (Lrdonesja

tipu-muslih"il -*"*g {"*i.Si*u' supaya bisa kapadhan rng sih'

Mulunging ;G;it# Dewi Sinta kang sin6dva' amarga saka

bang6te t<anatrutran brangta marang Sang Dewi'

Sapraptane ing taman Asoka' Prabu Dasamuka n6moni De-

wi Sinta f.aro ""aufrake

mustakane R'ama - Laksmana' pangandika-

ne:

,,Yayi Dewi Janahi, mara waspadahna sirah loro iki ! Ihi rak

simhe si Rama karo Laksmana' ta ? ! Sakarone wis padha tumOha

ing pati. sapi sa*i sing isih sira ar6p.-ar€p bakal sira jaluhi pi-

tulungan uio*o pongoyo^on ?! Sira bangdt mangal€mbana ma-

rang"kas,kt"nn ,i Raghawa, ora ana sing madhani' J,bul nyatane'

dheweke ,i oro siig madhani jirihe lan asoring watake, tandha'

y A h tine,,t-p" -f"taian

ing p6rang' nalika ingsun-tigas janggane"'

Rama-Laksina' tanpa k ,kiwatan, aw ake humur-kumur hay a bu'

bur. Isih triii *rioa godhong lumbu.tinimbang karo hulite si

Rama-Lahsmarur. Mulaie yayi, aia sira g7tuni patine si Rama'

j6r dheweki tnu om madhani kahananingsun. sira kelangan

si Rama, "risiii banjur antuk l€liru ingsun' Ratu agung anyahra-

wati kasusraiiiiosoit oya. para Ratu sura-whti padha giris-miris

marang naszptJn'iissun, st^mah banjur padha nungkul harananing

aris.Dala,g,n"tnu'ulrndtabangOtolehengluhurahemaranging.sun. Nangiig, p'nggolihingsun durung mar|m' rnanawa sira du-

L61

Page 43: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

rung sinunggL-sungga dening para Ratu lan para dewa bdbar^ngankaro ingsun".

,,Dhuh maskwari, hOkosihingsun ! trIanouq sira manut_mi_turut lw nggugu-mituhu marang karsaningann, sanajan Batharisaci m?sthi klahon seba marang sira, para opsari-widadari kangendah ing warna padha a6ladi marang sira,,. (Bathari Soci = pra-meswarine Bathara Indra).

,,Manewe sira kapengin munjung (nyaosi) rajabrana kangawujud apa bae marang Prabu Janaka, m€sthi karakone. Dha-wuha para abdi m|nyang Mithila (ing padhalangan sindbut : J.Ian-tili) nggawa sdsotya-kancano ing sakarsanira lan keuan u)arna-warna, hayata : gajah, jaran,utarak, ntacan, singa, kidang, m6n-jangan lan liya-liyane kang prayoga dipisung-sttngake mara4gPrabu Janaha. Il[onghono uga poftt abd.i dhawuhana nggawa sa_warnaning iwak samodra, kayata : timinggilo (iutah paus), hiyu,lumba-lumba, kakap lan liyaliyane: monawa mitttrut pan\muniraiwak-iwah sing saihi uis ana isih kurang akeh, Bathara Barunadewaning samodra saisine, bakal ingsun undang lan ingsun pren-tahi nggawa kabeh isine samodra m|nyang illithita. Inn aja laliyayi, Prabu Janaka caosana manuk Garudha kang g€dhene kagila-gila ana ing kurungan hancana, Naga gOdhe ana ing sajrone jdn-bangan pinatik sdsotya, ruif parijathq ratnapangkaja sahasrapatralan sawarnane wowohan saka kadewatan". (Ratna = s6sotya.

langkaja, asline katulis : pakaja = kang lair utawa tuwuh ing wa-l6d yaiku trate. Paka = wal6d. Ja = lair. Sahasrapatra = godhong se-wu. Ratnapangkaja sahasraptra = trate sEsotya agodhong sewu).

,,Dhuh yayi Janaki ! Wdlasa rwrang ingsun yayi, tulungamarang ingsun. Ingsun bang|t no,wung sungkawa dening lara asmara. Manut-mituruta marang ingsun yayi, idr apa ing sakarsanirabakai ingsun Eksanani. IVlanawa sira t€tQt puguh lumuh nglanggatikarsani.ngsun, adhuh ! Aluwung matiu bae ingsun, yayi,,.

Mangkonc pambujuke Prabu Dammuka, kagawa saka bangEtegandrung-gandrung kaprangu marang Dewi Sinta.

Sang Janakatmaja (Sinta) kang binujuk n6dya kagarwa, ba_r6ng prikm t6tironing mustakane Sang Ramabhadra, ngira manawakakunge wis seda t6in6nan, rnuliane bangGt nawung sungkawaPanggalihe p6p6s-ngdn6s, 6ntek pangarEp-ar6pe (nglokro), kangkacipta ora liya mung n6dya milu palastra. panj6n6ngane mu-

168

Page 44: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

wun k6lataJara, waspane tansah mili carocosan, salirane panaslan ndhrodhog, wasanane dhawah kapidhara. Bar6ng wis elingpurwa-duksina, Sang Dewi as6sambat ngr6ngih angrdrintih bang6tkawlas-asih, karo nyawang mustakane Sang rajaputra Raghawa.

,,Dhuh-dhuh adhuh Bathara Ramabhadra ! Punapa inghangnjalari seda paduks ? ! Pa(iuka panjanntoning Bathara Purusottarrra(Wisnu), panjanma paduka ing marcapacla leanthi ancas luhur nd-dya m€mayu ayuntng bq,wana. Paduha puni.lta bloharaja sinalttiraiuning jagat, kasudirart lan hadibyan pcduha tanpo timbang.Saklangkung nnokal-andupara yen ta poduka ngantos lzaso:"anIumau,an ras€ksa candhala, j)r rasOksa puniha makhluk inghangbotdn sakti. Kala rumiyiry para Rctu inglzang sarni nglOb\ti sa-yimbara rt,Iithila, sint|n ingkang kasdhtenipun nyunclhul kas)k-ten paduka ?! Namungpaduhainghang ltuwawi m|nthang lang-kap pusaka lttithila. Laj€ng Sang Ri-si Ramabhargawa (parasu-rama, Ramaparasu) ngadhang saha nantang paduka wont)n ingmargi, wasananipun Sang Rdsi kasoran dening padulza".

,,Kala rumiyin, para ltlaharsi ing mad,yaning wana ingkangsami paduka ayomi, sami ng€ndihakahon bilih paduka punitza ing-hang nguwoosi rYiloka (iagat fttiga), amargi pacluka sag6d mbras-tha mdngsahipun jagat, inggih punitza para angltara-*uiko ingkangadamol rdtuning bawana. Paduka pongayomanipun para suci, ingtdmbe wontOn ing jaman halangg1ngan (ing kahyangan) padukabadhe jumdnAng EKACATRA (Ratu mandhiri, Ind.onesia : Ra_ja tunggal), ngayomi saindAnging jagat. para daitya_danawa_ra-sak_sa l€l€thoking bumi gahh-gahhing jagat sami paduka sirnah-akOn. Il,lakaftn pangandikanipun para ltfoharsi, igl*ngkara yenta pangandikanipun punilza dora; milanipun seda paduka nuwuh-akin pangina".

l,Kados ingkang sampun paduka pir€ng, Sang Jathayt),amar-gi leamiwAlasAn dhatdng kawula, hala rumiyin asung- pitrlurgnampuh Rawana saha nucuk bahunipun ngantos tatu awrat mililudira. sanajan dipun-wa6s pinarang candrasa ngantos tugal su-wiwinipun kiwa, Jathayu bot€n pojah. trfilanipun kawula babar-pisan botdn ngintan bilih paduka sag\d hasoran ngantos dumugiing seda lumawan Rawana. Punapa langhap paduka ingkang ke_nging kangge nyirnakahAn THpura sapunika tanpa guna ?!,,.

,,Anggen kawula *gdd sabar-taw|hal ngalami panandhang,jalamn kawula ngAntosi rawuh paduka. Somanghe, msampunipun

169

Page 45: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

paduha seda, botOn wont€n matih ingkang hawula ai6ng11Ang,

i"ii"i' ii*uto 1ntosi;milanipury kqk1nc7nganing tekad hlawula

,i*uig badhe nusul paduka dhatdng Aribawana"'

Mangkoncf,"sambat-s6bute Dewi sinta karo nungkuli mus-

takane Sa=ng Raghawa. Amarga ngira yen Sang R4ghawa wis seda

t6m6nan, Dewi Sinta k6wiyos panguman-umane marang dewa,

ngarani yen dewa iku ora adil.

,,Dhuh Sang Astamurti, dewa ingkang maha luhur ! Kawula

,o"oi dhotAng paduka, jalaran paduha botdn adil, bot€n nggan'

jar dhat€ng titin hskang gadhah t1hbAtun utami, saha bot€n mi'"dana

dhatang ingkang atindah juti. Rawana inghang asor ing budi,

murha ,rndholo, paduha wOnangak4n unggul ing yuda' Kosoh-

wangsulipun Sang Raghuttama inghang sahlangkung luhur ing

budi saha susila, tanwh ngdstokahAn dhatAng piwulang suci

isinipun Manawagarna, paduka damd asor yudanipun Mahatdn

prntho dados ,or4716-yAhfi bitih paduka asih dhatAng fitah ing-

kang bot€n iuiur, ingkang awatih iutig'culiho, tngkang adamZl

r€tintng iagat. (Astamurti : Walandb : de acht uormet\ waarin

Stwa zici openbaan : Indonesia : delapan rncam bentuh penge'

jawantahan Siwah. Manawagama : Walanda : wetboelz uan Manu':

Ind.onesia : kitab huhum karungane Bathara Manu)!'

,,Dhuh ariningsun Lahsmana kang luhur ing budi ! Kamur-

sidani,i,ra tulus'mulus ing tAbnging panggalihira, mulane ing sa'

parane Sang Raghuttama, sira tansh bis tumuntur tut uturl'Nangtng ahi pribadi amarga ora suci, cAmAr bn i6mbAr' ora bisa

ftstari ndkerekahe tindabe kakangmas Ramd"'

,,Heh Prajadhipati Ratnana, piyarsakna handhahu iki ! (Pra'

jadhipati : Walanda : uorst -der uolhen : Indonesia : raianya'ranyit).

Dharmaning wanudya hang haye aku ihi ora liya

*u,ng tansah sdtya mnrang patibratadharma (Walanda: de plicht

uan huweliihstrouw = Indonesia : hewaiiban setia hepada perha-

winan = Jdua : kuwajiban sltya rnarang guru'!ak!)' Awit saha

ihu. heh Dosamuha ! mAnAnga, lan aia maneL'maneh sira handlrc

mbobuith ahu haya dlrch mau. Kowe Ratu sshti anyahrawati,

hasudirunmu ora ona sing madlnni, panguwasdmu ngedab'edabl

Mulane mungguh bang\t yen ta. kowe .rtrylalapa nyawai<v sarT'na

namahake suduhmu (curigamu) ing guluhu. Manawa mangkono'

kowe mdsthi baniur misuwur sinabut titah kang enthengan asung

pitulung, l\labuha.nmu sonlpurna ngebOhi Triloka Manawa howe

1?O

Page 46: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

gdl6m mateni aku _sarana

g€gamanmu, pmnyata kowe Ratu panga_yomaning jagat. Wondene manawa kowe darbe panganggAp gaga_manmu bahal r^gid sawise di€nggo mrajaya oni, p"riyZ7sone ahupatenana sarana binasmi ing g6ni. Apa bae nans ko'-an:ggi mrajayaahu, ora k€na ora ahu mosthi baiar tokan ing "ii&r" priya

_ Ngrungu pangandikane Dewi sinta mangkono i[.:n, prabuDasamuka bangOt gumun-ngungune, pangancliki ne : ,,Apa pr6lu_ne yayi, sim ngantapi-patibrzta (s6tya marang guru-taki) ran ban-jur kapengin palast.ra. be.la-pati marang st Riia ? ! Atuwung t€_ftp_a ldstari urip mukti-wibawa ngrasakike scwa"nnning iitn*otonb€baror,gan haro ingsun, yayi Ingsun iki rak aatu airn'i binatharaing jagat. Kabeh kang_ ingsun s6dya mlsthi t"ioiZ, irig ,ngru,harsakake m€sthi karoksnan. Minawa ingsun t *inii,i', masthiklahon onc Sinta sewu ftha ing Ldngka iairone *i,Oaiip nntro.Muhne yayi, manut-mituruta *oror| ingsun. Gawanin iirahe siRama, buwimgdn, uncalna ing jamban;,.

. Mangkono ng6ndikane Sang Rawana kanthi ngasih_asih ngr6_r6pa, kag.awa saka.bang6te gand"rung_*ry,rng marang Dewi Sinta.{marSa bra kapadh.u" Lg Jif-,, Su"g-nawana banjur kondur anga_dhaton kanthi kagoling panggalih. --J- -'.-'rss

Ing sapungkure. prabu Dasamuka, Dewi sinta ng6ndika ma-rang Tlijatha yen n6dya _manjing dahana, bela-paii ,i"r".,g Su.,gRamabhadra kang wis palastra liuro.r, ing yuda 1.,*u**i'R"*u_na.

Ng6ndikane Sang Dewi mangkono iku agawe h6nyuhing ati_ne Ttijatha.

,,Gusti, sang Mahadewi ! sampun k€s6sa pitados dhat€ngngdndihanipun uwa prabu Dasamika. sint€n mangrotos b,ihpunika namung satunggaling apus-}irama supados paduha har*nglanggati dhatdng karmnipun uwa prabu.'Bab pii*-r'iroyoe,dipun'nyatahakan rumiyin. Kapar\nga hawura nyuwun pamitdhat,ng r6di suwela sowan baps pr;rh, b,aiie ;;;;;; prihsa,punapa y,ktos gusti Sang Naranata Rama sampun palastra, ffni-gas jangganipun dening uwa prabu Dasamuka,'.

Sawise matur mangkono, Tlijatha tumuli mangkat mdnyangardi -Suwela. Sapraptane ing panggonan kang ait_"uju, iriiathamarak sang wibhisana. Bar6ng wis dingdndikan-i t;;b;dii"-"-

171

Page 47: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Laksmana isih sug6ng kanthi waras-wiris s6g6r-bug6r ora kurang

;fi;;; ,t*tt",a iuniuti bali m6nvang taman Asoka' marak De-

wi Sinta maneh.

,,Gusti Mahadewi, kawuningano. I Srf Narendra Ranta talzsih

,usari;;o-"iii t"e ardi sttweli' dipun-adh|p Song Laksntana'

Kapindra Sugriwa, Sang Bayutana)ta saha para pahlau'an ll'anara';;;;;;";";,*".

rOng;anrpun bapa ka:outa boftn tabih katb'nn

para pahla*on *onoli' Para wadyabala wanara sami gladhi ulah

ftridhaning pArang wontOn ing sajawining posanggrahan' sab€'

dhap-sak\dhap k)pirlng swant\nipun. sora masinghanada' ing s€-

mu saiak somr uoi6i iabar, tzapengin .tnmunt|n manguh yuda

;';*;;; *angunl -eiio

ponuioi slsOdhugins uadvabata wa-

nara punika smi ,u'ol-*titi nnndraguna' tdguh'tanggon pratt'ira

ing yuda, ,ono *niiniiiie sltva-baiti dhdteng sang Narpati Ra'

ma. Sad.aya anawin-Ttmaitanipun Sang Narpati Rama dipun-es-

toian€n ianthi tulus'mulusing manah"' bOdhol

,,Satunggal-xtttnggalipun praiurit Luanara lzuwawi mt

kai\ne agOng *rnois;o saniatanlyg avudo' pamb\dholipun kati'

ngal gampit, no*un] -ir,i"'t'

ioda\"1*'t glagah kematuon' lVon-

tdn g*gOdhusirg p''ii't'it *ano'o ingkang mutdr wit salzlanqlzunq

a i"arie : iia iTsi i" -i

o o, rt o, mi na n gk a ga da' Battaspati.( w atanda :

ttoschduiuet, maonesia : ii't* hutin) ingkang dumunung..ing uit

i;;ii"-irlit naaainot. saking airihipun. banaspati puniha ngan-

io,s dhawah kantaha (sumaPut)"'

,,SaiOg-iumlAg kawuta dereng nate.sum|.r\p w!11!.in fnS'

kang kasaktenipun -rott*bong

nir\an hasahtenipun praiurit wa-

nara. Milantpun **iii ngoi'to' -jaduha hagungan pa'nggalih ku-

u)atos, ,ono **p'u"[-"io'"1it ngiA-l-antur sunghawa' Gusti Srina-

rendra Rama *nb"eniig onin! dhatOng rtaduka' ^Kawula kadha-

w uhart t ttmu nta n'' ;;;;;" I ntr iiii, ndihik alz an manggak p aduha,

sampun ngantos "giui""u"tufta'

Atuit sahing punika gusti' sumang'

ga karwa padukalurnunftn surycn saha karsaa mbirat sunghawa

sardtta nglillipur po,iiotin' W\iaa ingkang k|bah-raos suka-wi'

bawa ingatasipun paduka sampun "AhU' minangka gantosipun

w Ah dal naw ung sungk awa'

Midhang6b ature Tlijatha, Dewi Sinta bangOt suk'a amarwata

suta. Panj6nangar," U^"3t" as€saji lan muja samadi' p€langing cip-

ta tumuju marang ungguling yudane Sang Raghawa'

772

Page 48: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

,,Dhuh Song Hutasana (Walanda : offer etend, uuur = yang

memakan saiian, api), Jawata inghang sahlanghung agdng pangu'

waosipun, inggih Song Dewawaktra (W. : mond der goden :mulut dewa). Paduha puniha Bhaktawatsala (W. : uersot op eten: suha sekali rnahan), inggih Bathara Gunawidhi (Jawa : dewc-ning hasaenan. Pm), ingkang nguwaosi r6di, bumi wha ialadri.Padtiiza deaa linangkung Siwagni (Siwa + agni : api). PadukaAstamurti (W. : de aeht uormen, waarin Siwa zich openbaart:delapan macam bent,-tlt pengeiawantalmn Siwu), inggih Dewa'tasakala (Indonesia : dewata dalam segala hcl : Jqwa : dewa-

ning santulzawis), linangkung sal,uirtng hagunan wha sag€d ngu-

uraosi (mcngreh) Triguna (W. : de drie grondeigenschappen :

satu)a, rajah, tamah : tiga watak dassr : satwa : napsu baik. Raiah: napsu ketnginan hati. Tamah : napsu loba, rakus, iahat)- Pa-

duka sahlangkung u€las-asih saha satwika (W. : waarheid-lieuend =

suka akan lzebenaran). Paduka ingkang minangha tuh-ing has6-

n1ngan saha kasaenan. Paduka ingkang murugak|n para titah sa-

mi mangr)tos dhating Aji (W. : heilige schrift:kitab suci) saha

inghang njalari para titah sagOd dumugi fng moksapada (W. :plaats uan uerlossing : tempat kelepasan : Jawa : papan kamuk'san)".

,,Dhuh Dewa, ratuning Tribawana ! Dhuh Sang Dahana !Dhuh Bathara ingkang maha wAhs ! Mugi wontAna kapar?ngpaduka karsa ngtdksanani dhatAng panyuwun kawula. SANGRAMABHADRA PINARENGNA UNGGUL ING YUDA, fttAP-mantdpa sih-tr€sna dhat|ng kawula, saha sagdda kawula pinang-gih matih lzaliyan panjin)nganipun kanthi ngalami suka-wiba-w0.".

Nlangkono panuwune Dewi Sinta

90. NASfiTSA SUKASRANA TaLIKE DASAI\{UKANITIPRIKSA RAI\{A SAV"ADYABALANE.

Kocap habu Dasamuka, wiwit miyarsa pawarta yen Sang

Raghawa sawadyabalane wis masanggrahan ana ing ardi Suwela,panggalihe tansah goreh-rongeh, ora tau t6ntr6m, nguwatirakebakal kasoran yudane. Awit saka iku, panj6n6ngane kapenginnguningani kahanane Sang Raghawa'sawadyabalane, sapira k6-

t73

Page 49: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kuwatane, ana ing ng6ndi dununging karingkihane, lan sarana

,rsiasat" kapriye carane ngasorake yudane. Sawise manggalihras6ksa kang prayoga dinuta minangka t6lik, Sang Rawanatumuli nimbali ras6ksa Sukasrana.

Sukasrana iku pahlawan rasOksa sura-sakti mandragunalan bisa mancala \4,arna. Dheweke didhawuhi dadi t6lik deningSang Rawana, ndikakake manjing lan ndlajahi ardi Suwela nge-

tung cacahe wadyabala wanara, nitipriksa kas6kten lan k6ku-watane, nyumurupi para pahlawan wanara sing lair-batin sOtya

marang Sang Raghawa lan sing ora. Mangkono uga Sang Kapi.raja (Sugriwa) kudu dititipriksa 96tya lan orane marang Sang

Raghawa; apa dheweke bisa uga g6l6m pininta-sraya mrajayaSang Raghawa. Olehe ndherek marang Sang Raghawa, jalaran

mulung saka atine dhewe, apd amarga dip6ksa. Iku kqbei \ududititipriksa dening ras6ksa Sukasrana. Mangkono dhawuhe Sang

Dasawadana.

Sawise matur s6ndika, Suliasrana banjur mangkat m6nyanggunung Suwela.

Sat6kane ing gunung Suwela, sadurunge manjing ing pasang-

grahane Sang Raghawa, Sukasrana mancala warna wanara, mak-sude supaya bisa nindakake dhawuhing gustine kanthi BamPmg,lan ora konangan dening mungsuh. Nanging lagi bae m6ntas man'cala warna wanara, durung nganti nglGksanani.ayahaning gustine,

Sukasrana wis k6priksan dening Wibhisana.

,,Heh Suhasrana ! Ana gawemu apa howe tdka ing ganung

Suwela ?! T|hamu ing hene kanthi mancala warna warnro, ikubangOt nyala-wadi, mracihnani yen howe darbe sddya ala, nddya

laku dursila".

Ngrungu ng6ndikane Wibhisana mangkono iku, Sukasrana

nrdn6ng bae, sak0cap ora mangsllli. Polatane klicutan, jalaran ku-wirangan. Dheweke tumuli dic6k0l dening wanara sawatara, di-sik6p banjur dibancla, nuli disorvanake marang Sang Raghupu-

tra.

Bar6ng priksa wanara pinusara (dibanda), Sang Raghuputraenggal-enggal ndangu marang Wibhisana, paugandikane : ,,YayiWibhisana ! Wanam apa ihu, misahahe tdmAn, pinusara- Apadosane ? ! Bangtt ora rAnane panggalihingsun, prihx wanara di-haniyaya".

\74

Page 50: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Atu6 Wibhisana : ,,Gusti, hawuningana ! Wanara punika sa-nes golonganipun abdi paduha. Salugunipun puniha rasdksa t6liki-pun Sang Dasasya, namanipun Sukasrana. Anggenipun mancalawarni ,Janara, tujuanipun supados gampil nanduhah4n piawoni-pun. Botdn sanes, hawula namung ny€nyadhang dhawuh padulta.Kadospundi kapar|ng paduha, badhe kapatrapan pidana punapapun Sukasrana puniha. TAUV (Indonesia : mata-mata), sampun sa_mA sth inip un d ip u.n-p idana".

Dhawuh-pangandikane Sang Raghawa : ,,yayi Wibhisana !Rasahs ilzu ora k|na diprajaya, mandcr luwaranc, ! Dhewehekudu asung pawarta (iaporan) marang gustine, kabeh hang disu-murupi ana ing Suwelagiri. Enggal uculana bandane, supaya dhe-weke bisa tumuli bali-mulih sowan maneh marang ratune, lapor-ant'.

Mangkono ng6ndikane Srinarendrd Rama. Sawise diuculibandane, rasdksa Sukasrana banjur ny6dhaki Sang Raghuttama,ny6mbah, nuli nyuwun pamit mulih m6nyang Ldngka.

Lakune Sukasrana g6gancangan, atine s6n6ng, amarga orapinidana. Ing batin bangdt mangalGmbana marang trrtr,rri.rg pang-galihe Sang Ramabhadra. Sat6kane ing kadhaton L6ngka, S,rta_srana t6rus marak Sang Rawanadhiraja (Maharaja Rawana), nga-turake kabeh kang disumurupi lan kang dialami ana ing Suwela_giri.

,,Gusti, Sri Maharaja ! Kawuningana, dhawuh paduka sam-pun kawula estohakOn. Kawula Eampun dhat)ng ing pasanggrah-anipun mOngsah paduha Sang Ramabhadra ing rddi Suwela. Ka_wuningana, gusti ! ROdi Suwela punika wiwit sahing ereng-ereng_ipun ngontos dumugi ing ngandhap (ing suhuning r6di) ieb€kanwadyabala tDanara, iijdl-riydl prasasat tanpa sela. Kas€ktenipunpara wannm saklangkung nggAgirisi, sami kuwawi nug)h r6diinghang agdngipun kados ardi Meru. Wont\n wohing pindamAfi-pun wadyabala wanara inghang mhlangkung ngedab-edabi ngan-tos adamil gumun-ngunguning jagat, inggih punika anggenipunndamd tambak-samodra. Para wanara sag€d njalart r6dl dadoshados lepen utawi jurang-cArung, samodra dados kados paredeninggil. Awit uking agAnging kas€htenipun, bot6n wontAn pada-mihn inghang angel utawi awrat tumrap para tranara,,.

,,Sadaya pmjurit u)anara xmi sOtya-bakti kanthi tulusingmanah dhatOng Sang Ramabhadra. Pawanatmala saha Anggadi

L75

Page 51: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

sah langk ung sity a- tuhu saha aj rih -asih dhatAng p ani 6 nO nganipun.

Itlakatbn ..igi pat:a wanata sanes-sanesipun', hadosto : Gawa,

Gawaya,'Ci*o*i, Jambawan, Nala, Nila, Susena, K1sari, Sarabq

Wresba, Indraianu, Kumuda, Darimulza, Gandamadana' Dwiwin'da, Panasa, Bhimawaktra, Tara, Winata, Subodara, KalawaktrqDruma, Satabali, Puthahsa, IVlainda, Druwa, Sadanurdara, Dama

lan Mattahasti. Ingkang kawula s€batak,n punika para manggala

gage-dhuging prajurit wanara inghang hawont;nanipun^ sahlang-

\i"e go-tot nioiin-airini, pOpindhanipun kados Kalamr6tyu (l7o-

lania-: de god des Doods = Indonesia : dewa Maut), polatan lan

t andang- gray ang ipun ngedab-ed ab i, soraning p amOrenipu n ngung'

k uli sw ant|ning g\laP".

.,,Kawula meh lzemawon hapatrapan pidana awrat, dipun-

kisas, jalaran kAcOp\ng. Sang llibhisana ingkang ngancam kawula

makat-dn punika. Nanging Sang Raghawa panggalihipun suci luhur

ing budi, boftn marAngakAn kawula dipun'prajaya Sang Raghawa

inghang dhawuh nggtxngi kawula, gusti"'

,,Gusti, sayiktos k\kiyatanipun wadyabala wanara tanpa tim-

bang"ing jagat, uah malih-sAQa-baktinipun dhatdng Sang Raghu'

putia. xklangkung agOng, ialaran pitados bilih Sang Raghuputra'puniha

panjannwning Bathara wisnu. Awit sahing puniha gustt,-manawi

worntOn haparAng paduka karsa ndhahar atur kawula, ka-

parOnga kawula ngaturi pamrayogi halih warni' Sapisn: wontdna'napaiOng

paduha harsa guyub-ruhun am€mitran haliyan Sang

R ighawi, iup ad o s p ad,uha lO stantun ngalami suh a'w ib aw a' Ka p ing

naun : Karsaa paduha masrahakan Dewi sinta dhatan{ panian€ng-

anipun, iOr Sang Dewi puniha inghang dodos tuk-ing pasulayan'

An'ggen kawula kamipurun cumanthaha ngaturi pamrayogi maka-

tOi punika, supados jaduha sagOd wid.adt mukti-wibawa ium;n;ngMaiaraia i,ng LOngha. Kawuh babar'pisan bot€n gdhah manah

nadya druhaka, j6r kawula puniha abdi poduha ingkang sahlcng-

kung sltya." (Druhaka = Walanda : verraderlijk = Indonesia : ber-

khianat).

Mangkono atur pamrayogane Sukasrana sing surasane m6ng'

gak Sang Rawana aja nganti m6mungsuhan lumawan Sang Ragha'

iva, kagiwa saka bang6ting pangernne marang ratune' Nanging

Sang Rawana kliru hmpa, ature Sukasrana dianggdp pangina,

*rrlure banget dukane, pangandikane i ,,Heh Suhasrana ! Bang'

sat-kOparat,-El6thAhing bumi gAbh'g^lahing iagat- Atimu bangat

t76

Page 52: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

cOm\r bn i€mb\r, ras€hsa jirih-ringkih ingah-ingih wddi gOt*,mulane ganpang giris-miris ntarang mungsuh- Kowe ngatag ing-

sun supaya nunghul aris ntarang si Rama. Wo ! ora idhOp isin ko-

we lturui- Dttdu dewa dudu danawa mungsuh kang t€ln, mung

manungsa nistha-danta awadyabala Luanara. Nanging kagawa salza

alaning watak lan ciiihing atimu, kowe baniu,r enggal-enggalnAdya rnalik tingal, niyot ngawula marang rnttngsuh. Biyen houeniisuwur takad-kuwat sugih k.uwanen, nanging sl;Jhi kowe dadintalt.l'tlult tanpa guna, sirna kasdkfun lan leuuanennTu, tutuuhuatakntu nistha-crlndhala, saguh dadi g€dibaling mungsuh, nildyangayom m.arang si Raina".

,,Heh Sukasrana, minggata ! Ngungsio mcrang mungath,milua si Wibhisana, njaluka pangayoman marang st Ranta".

Ngrungu pangandikane gustine mangkono iku, Sukasrana,kagawa saka bangdting w6dine, enggal-enggal ny6mbah karo ma'tur ngr6r6pa mangkene : ,,Gttsti, ntugi nAbihna sagunging d|duha !Tanpa nyum?r|pi brAs-Gpating atur, kawula kala wau ngaturipamrayogi dhatAng paduka, jalaran sinurung dening raos pangemansaha awit saking s|Ua-baleti kawula dhatAng paduka. Anangingmanawi hapar€ng paduka ngrdsakale€n dumadosipun pArang 16-

r\mpon lumowan &ng Raghawa, lzawula sagah piiah ing madya'ning rana ndhdpani pmja Lingka. Sampun samAsthinipun kawulangurbanah|n jiwa-raga minangka piwal?s kawula dhatAng sih'wi'lax paduka. Kawula s|ndiha nandukakdn sandi-upaya punapa lae-

mawon (Indonesia : tipu-muslihat) dhatdng mAngsah, kanggeng gant p ilalt A n so d ay a in gkang p ad ulz a k ar sakah 6 n ".

Itlidhangdt ature Sukasrana mangkono iku, sanalika larut-mirut dukane Sang Rawana.

91. ANGGADA DINUTA RAI\{A NGANTOP TEKADEDASAI\{UKA.

Kocap Sang rajaputra Rama, ing sapungkure t6lik Sukasrana,panj6n6ngane banjur imbal-wacana karo Kapindra Sugxiwa, Lak-smana, Wibhisana lan Hanuman, ngr6mbug rancangan lan reka-daya kang prayoga ditindakake. P6puntoning r6mbug, luwih dhi-sik Sang Raghawa n6dya matah duta m6nyang kadhaton L6ngka.Anggada kang pinatah dadi duta, ndikakake ngant6p tekade Da'

L71

Page 53: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

samuka, milih dumadine p6rang, apa aluwung nungkul aris masrah-ake Dewi Sinta. Kajapa saka iku, Anggada didhawuhi ngelingakemaralg. Rawana, manawa nganti dumadi pdrang, nagara lfngka(Ngal6iigka) m6sthi dadi karang-abang Rawana sawadyabalanebakal sirna g6mpang.

Anggada bang6t suka amarwatasuta tinangg6nah dadi duta,amarga rumangsa tampa kapracayan g6dhe mka gustine. Kagawasaka bang6ting baktine marang Sang Raghawa, kanthi mantdplan tumdm6n anggone nindakake dhawuhe, tanpa ati tidha-tidha-Sawise sam6kta, Anggada tumuli mangkat m6nyang kadhatonL6ngka, napak jumantara. Abure rikat prasasat kilat, nganti nu-wuhake angin g6dhe ing saind6ngng pura L6ngka. Amarga k6-tamp6k sumiyuting angin g6dhe, dhandhaning umbul-umbul ka-dhaton Ldngka nganti padha putung, l6bu mul6k kumElun njalarip6t6nging kahanan, sat6mah akeh ras6ksa kang padha bingungpating bilulung. Ora antara suwe p6p6t€ng sirna, l6bu mari mu-l6k kum6lun, pratandha Anggada wis niyup ing bantala.

Nalika sarrrzrna Prabu Dasamuka mb6n6ri siniwaka, ingadh6pNindyamantri (Patih), para nayaka, Mantri-bupati lan pam mang-galaning wadyabala. Kanthi dhadhag-tatag tanpa rdringa, Anggadamanjing ing pasewakan dumrojog tanpa larapan. Sawis0 lungguhana ing ngarsane Sang Rawana, Anggada banjur kandha t6rust6rang, suwarane gandhang, kaprungu c6tha dening kang padhaseba : ,,Heh Prabu Dasanana, piyarsahna kandhaku ! Ahu ikiBaliputra, pdparabku Anggada, misuwur ing jagat. Wruhanira !Bathara Raghuputra iku Ratu tng saind€nging jagat. Tdkaku ingkene iki diutus dening panjdndngane, ndikahake nlkahake dha-wuh-timbalane ffnrang sira. Dhawuhe gustiku Nararwta Rama-bhadra, ffmnawa sira kapengin listari urip lan fttAp ngratoni na-gcra L?ngka, supayo nungkul aris nrurang panj€n\ngane. Sircian paru kauulanira kabeh nydmbaha marang gustiku Sang Ra.madewa. Kabeh barang kang g6c)he pangajine ing hadt'ntonirqsuu)srnane se'sotya-rdtna lan peni-peni raja-peni coaEna marunggustiku Sang Ramabhadra, b€bar€ngan karo masrahahe DewiSinta murang panj€ndnglne. Manawa sira ora nungkul aris funthicaos bulu-bAkti, wegoh maninft ah marang panjdndngane, l7ngganamasrahahe Sang Maithili, bilahi m|sthi bakal sira alami Sang Nar-pati Ramabhadra m|sthi bakal nyirnakake sira. Ora bdna ora. sirasawadyabalanira mdsthi bahal tumpAs-tapis tanpa sisa Wruhani-ra ! panj)nAngane Sang Ramabhadra iku pahlawaning jagat kangbang€t kinawasa".

178

Page 54: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

,,Wo, Prabu Rawana ! Watak-wantunira kang ambdk-siya mur-ka-k6thaha mahanani kusut-kuwuring pikiriru, niul*i sira tumin-dak mutatuli g6l6m melik bojoning liyan. ora k6na ora, sira m6s-thi bakal ngundhuh wohing panggawenira. Minangka pitukuningpanggawenira, sira m6sthi bakal sirna dening sanjatane gustikusang Ramabhadra. wrurranira ! J6mparing" gurtiLu iku hebat ka-liwatJiwat, landhCpe _kagila-gila, yaiku kang bakal kanggo ngun-tapake sira m6nyang Yamaloka (iagade Bathara yama = nraka)".

Mangkono kandhane Anggada, asung peling marang SangRawana, supaya aja pisan-pisan rvani lumau,an Sang Raghuputra..

Midhang6t kandrrane Anggada kang bangEt p6dh6s mangkonoiku, pasuryane sang Dasamuka mrababarr abang,.ulir"n" g6t6r wer-welan, kagawa saka bangEting dukane. palarapane nj6ngk6rut,imbane t6pung, netrane mandOng manth6l6ng marang-Anggada,nudingi karo ng6ndika s6r6ng-sora : ,,Bcbo, babo, OaOo t K€theknaruthuk tharuthukan, murang sarale digsura atinggat tata. Wo,Anggada, Anggada ! Kobang?ton asoring wataltmu lan olehmu orawdnth ing isin. Kowe nuduhahe g)dhening tekadmu, amargangrumangssni atmajane Sang Bali, lan ngandhakake kawiryan -hasantikanmu- Kabeh gunommu itzu, kajaba narak sarak uga daclitandha y|kti asoring watak lan tindah-tanduhrnu. Elinga, sapasing mra.iaya sudarmamu ?! Si Ranta ! Dadi, si Ranta mlungsuhesudarmamu. rlanaua kowe kasinungan watsrt pahrawan, i\stnrwani mbelani sudarmamu, mrajaya si Rama. Nanging nyatane,koue ngrilakahe bae nnrang patine sudarntarnu, diiraiba"deninssi Rama. Atimu tanpa sOrile-runtik, mand,ar sm 6an1ui ngayommarang mungsuhe sudarmamu. o, tanpa msa isin-wirang ! Tindak-mu mangkono ilzu rzariwat-liwat g\dhening dosomu, padha baeharo kowe nglahoni dosa ,,gurudroha,, lWalanda :' ie leeraarbeleedigend : Jotua : ngina utawa nydperehatee marang Guru),,.

,,Heh Anggada kang bang\t adigung-gumOndhung ! Apa ing-sun kokira ros|ksa leumpra-humprung mudha_punglung, g6l6tnnggugu-mituhu ujarntu ?! Mendah guyuning jagat, manaia ingsuneh-elu nggltgu lzandharnu, Anggada ! rzou,e tunturi muliha, maturamarang gustimu yen ingsun ora n)dya r|rukunan learo mungsult.Ratumu kon|n enggal mranata gAhring baris, lan kon6n tumuling€toni pArang. Aja n.taneh mung Rama siji rngsun wOdia, sanajananaa Rama sewu cocoft e bAbar€ngan t€ha iig kene, ingsun oroulap".

779

Page 55: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Nlangkono wangsulane Sang Ralvana' sawise ngllman-uman

Anggada.

Sang Baliputra kang ing sakawit lungguh tumuli -ngaddg

mattr6ntli6ng (malang-k6ril;, uanlur mangzuli's6r6ng : "Heh Pro'

buRawana!Bakqtsi-rnanirasau'atlyabalanirodbningSangRa.ghuttama w k katon gaw ang-gou'angan"'

Sawise kandha mangkono, Anggada banjur bali m6nyang Su-

welagiri. Sapraptane ing *pasat'ggruhut'

S"*ula' Anggada t6rus ma-

rak dang Raghuputra, ngaturake sarehing dinuta'

92. SAWISE SA},(OKTA,WADYABALA RASoXSA'WANANA

TUMULI WIWIT CAMPUH YUDA.

Para rasdksa padha dandan ulanganggo kaprajuritan' abdbo-

,.ir"n,-"U.rra*u k6r,"una-s6sotya lan mawa r6r€nggan k6mbang'

ilil padha nyandhak gogamaning ayuda. Ana sing asanjata cu-

,igrl tori, mr*ia, parasu, suligi, n6nggala, trisula lan liya-liyane'

Sl*ire m4ngkono, p15a ras6ksa kang nOdya awahana lceta padha

*u.""g dwaia ing-Iiretane dhewe-dhewe, kang n6dya awahana di-

rada utawa turangga'padha ng6trapi kawaca (Indonesia : baju zi-

rah) ing tunggangane dhewedhewe'

Sawise sam6kta ing sakabehe, Prabu Dasamuka banjur dha-

wuh marang Patih Prihastha, IUahaparswa' Ghathodara' Wiru-

paksa, Wilohitaksa, Yupaksa, Mintragna, Pragasa' Prajangg' Jam-

[rr-arrgti, Asanipraba, Dumraksa, Akampana, Bajramu,sthi' para

,u:up"ti, putrane Sang Rawa"l ylikY Dewantaka' Narantaka'

Trisirah, Trikaya, para putrane Kutnbakarna yhiku Nikumba lan

Kumb a, padha -ndikakakl

ngdtoni p0rang sawadyabalane'

Sarampunge iihawuhe Prabu Dasamttka' minangka tarldha

budhale *uOyoUuto LOngka, slompret-slomprete wadya-bala ra-

s6ksakangmai0ksa.l6ksacacahetumulimunibinarunguniningtumUrr-gong-b6ndhe-beri, swarane gumuruh mavrurahan ngallti

"lJ*f o"r3glng bumi t6kan ing saptapatala (W' = zeven onde'rwe-

;;il;" = tujutr dasar bumi),. iatEmah samodra kocak mawalikan

;i"d;; kindbur, jagat kaya b6lah-balaha' langit kava ng6ndh6long-

ngdndh6longa.

180

Page 56: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Ngrungu unine t6tabuhan maneka warna srng suwarane pra-

sasat suwarane mega ing w6ktu kiyamat, para wadyabala ras6ksa

katon bangot g6mbira, luwih-luwih para pahlawane saya kat€tangi

kasudirane. Para pahlawan iku padha mumpuni marang dhanur-

wedasastra (W. = leerboek der boogschietkunst = Jawa : buku pi-

wulang nj6mparing), kang padha awahana ciirada l6bda marang

hastisiksa (1V. = olifantenkennis = pengetahuan tentang gajah),

kang padha nunggang jaran wasis ing babagan salihotra ( = aswa-

siksa = \\'. paardenkennis = pengetahuan tentang kuda).

Panganggone wadyabala ras6ksa manca warna. Saw6neh ana

sing pangarrggone ,,luar biasa", yaiku panganggo kang diarani

,rswangga", wujude ras€ksa sing manganggo kaya mangkono ban-jur mirib singa, nggdgirisi. Sanajan Bathara Kala pisan, giris-mirisyen ndulu rasOksa sing ngangeo kaya mangkono'

Kang lumaku ana ing ngarGp para ras6ksa sinakti aklambik6re-rv6si (Indonesia : baju zirah besi). Saka akehe wadyabalaraspksa, dalan kang diliwati nganti sQsak, kala-kala lakune barisan

ora bisa maju, satOmah pangg6dhene k6p6ksa wola-wali ngabani

,,I\{laku, mlaku ! ilIaju, maju l" Kang njalari r6ndh6ting lakune,i<ajaba sdsak dalane, akeh ras6ksa sing mandhi sanjata kampak 96'dhe kang dawane nganti 5 dh6pa, ing mangka kampak iku lan-dhOpe kagila-gila.

Para rasGksi bojone pahlawan ras6ksa padha nguntapakelakune wadyabala L6ngka t6kan sajaban w6w6ngkon kadhaton,ing batin bang6t mongkog (Indonesia : merasa bangga) sumurupguru-lakine ng6toni p6rang.

,,Kakangmas, garu-laki kula ! Sumangga kula aturi mangsah

;-uda kantl'ri au'qs lan utaspada, mugi-rnugi jdngandiha sagAd nda-mAl Ehbdtan utami dhatOng gusti saha nagari, unggul ing yuda".

Mangkono kandhane para ras6ksi marang bojone dhewEdhe-we, savuise olehe nguntabake t6kan sajaban w6w6ngkon kadhaton.Nanging akeh uga ras6ksi kang nangis, nalika nguntapake bojonekang n6dya mangsah yuda, luwih-luwih rasEksi kang isih pangant6n

anyar utawa kang lagi nggarbini. Para ras6ksi kang mangkono ikunjalari kun'uring pikire guruJaki.

Para pahlawan rasdksa sing padha ditangisi dening rabine sa-

durunge mangkat pdrang, olehe nglipur rabine mangkene : ,,Yayi,kAhasihku saiati ! Ak-u iki kabbu dadi prajurit. Praiurit maiu p0'rang, iku wis dadi huwajibane. Manawa praiurit wdgah mangsah

181

Page 57: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

yuda, amarga wOdi mati, ing tdmbe manawa mati ntOsthi manjing

rytraka,'ginodhog ing kawah (ing.padhalangan sinAbut hawah Can-

dradimuka)".

,,Wruhanira, yayi / P6rang, ingatase prajttrit. hasombttt ing

madyaning rana apa unggul ing yuda, salugune padha bae, lirepadhadene bakal ngalomi lt.asinAngan. Manauts kqwmbut ing

yuda (mati), munggah ing Aribawana (suwarga hahyangane Ba'

thara Ari); yen unggrl ing yuda antuk kamisuwuran, uripe ing sa'

banjure huncara, sinungga-sungga. Mulane aja susah dahtinggalmangsah yuda lumawan mungsuh. Ingatase titah lzang haya ko-

we, sing wigati g)dhening kasAtyanmu marang guru-laki. Bojokang kurang s,tya, m^sthi balzal pisah kato guru-lakine, lan bakal

kAcbmplung nraka, ora bisa k&Amu guru'lakine ana ing ddlahan'

C\hak-cukupe, nwngkene yayi : Manawa kowA titdp s|tya ma-

rang aku, saupaffn ahu mati ing madyaning rano, ing t|mbe sira

bakal katut munggah suu)arga (manjing ing Aribawana); yen aku

unggul ing yuda, lzowe bakal milu ngrasakake.urip mulya-huncarasinungga-sungga".

Kocap bar6ng Sang Raghuttama miyarsa warta yen Sang

Rawana wis mbudhalake wadyabalane m6nyang pabaratan, pan-jdn6ngane noleh marang Laksmana lan Kapindra Sugriwa. Kang

tinoleh padha tanggap ing sasmita, mulane tumuli nimbali kabeh

wanara, didhawuhi ngumpul. Kang dumunung ana ing ngardp

para wanara kang pinunjul kas6ktene, kang minangka g6g6dhuging

wadyabala, yaiku : Hanuman, Anggada, Susena, Nila, Nala, Jam'bawan, Sahasra, Mainda, Hari, Bhimamuka, Mattahasti, Gaja,

Gawaksa, Winata, Indrajanu, Saraba, Sampati, Satabali, Druwa,Drawidha, Dumra, Tara, Praba, Sabodara, Karalawaktra, Kumu-da, Pralambodara, Wisangkatha, Puthaksi, Wresaba, Kr6sna,

Singhanana, Dariwadana, Gandawadana, Dhanurdara lan Kran-dhana. Ing saburine pala gfu6dhuging wadyabala iku sinambttnganpara wanara mayuta-yuta kehe.

Sawise dingOndikani dening Iaksmana (lan Sang Kapindra),sagung wadyabaia wanara banget g6mbiraning atine, padha m6re'mEre masinghanada lan surak-surak mawrirahan, nuli padha ma-

merake kaluwihane, ndhungkari gunung-gunung anakan, puncakegunung Suwela dij6bol b0bar6ngan. Minangka sanjataning ayuda,

para rvanara padha ndhungkari silatala (watu leter arata) kang

sagunung anakan g6dhene, utawa mb6dhol wr6ksa kang pirang-

182

Page 58: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

pirang prangkul g6dhene. Priksa para wanara padha sam6kta asan-jata silatala lan wr6ksa, Sang Raghawa bangdt kar6'nan.ing pang-salih. Panj6n6ngane m6muja marang satarudra (Rudra satus),nyuwun idi-pangestu.

Ana Astasata manggalastawa, iku arane pujian kanggo rum6k-sa kasarasan, yaiku kanggo rum6ksa Sang Rama nalika isih timur.Pujian Astasata manggalastawa iku g6dhe sawabe (g6dhe dayane),njalari jaya lan panjang yuswa. (Astasata = 800. Manggala_stawa =Walanda : gelukvoorspellende loftuiging = pujian yang menya-takan ramalan bahagia). Pujian iku winatdk (diucapake) deningSang Raghawa, banjur dhawuh budhal wadyabala wanara. Du-madakan burni o169 lan udan g6tih ing saCalan-dalan, mracihnaniyen Sang Raghuttama bakal unggul ing yuda. Dalandalan kangdiambah wadyabala wanara katon ngr6s6pake, ocehe manuk-ma-nuk kaprungu 'n6ngs6make. Sadhela-sadhela katon ana kidanglumayu nyabrang dalan mangiwa. Kajaba iku ana ndaru tiba anaing ngarsane Sang Raghuttama, lan akeh asu-ajag kang mbaungmdthuk panj6n6ngane. Kabeh kang katon lan kang kapiyarsaiku salugune ngalamat b6cik, nanging durung ngyakinake pang-galihe Sang Ramabhadra, mulane panj6n6ngane panggalihe isihtidha-tidha lan ngandhut kuwatir.

Wibhisana kang l6bda ing kawruh ing babagan ngalamat,matur mangkene : ,,Gusti, Sri Narendraputra Raghuttama !Sadaya ngalamat ingkang katingal lan kapiyarsa punika Earwa-sartai *e, bot€n uontdn bab ingkrtng pr€lu dipun-kuwatosak|n.Paduha ttmtu badhe unggul ing yuda, m€ngsah paduka timtubadhe sirna".

Ature Wibhisana agawe l6jaring panggalihe Sang Raghuputralan s6n6nging atine para wanara. Para wadyabala wanara saya orasabar atine, sawise ngrungu ng6ndikane Wibhisana anane ngalamatkang sarwa bAcik, kapengin tumuli n6mpuh mungsuh, ngrabasapara ras6ksa.

Sat6kane ing sapinggire kutha-krajan L6ngka, para wadya-bala wanara padha masinghanada (W. = een krijgsgeschreeuwaanheffen = memulai dengan teriak perjuangan), suwarane prasa-sat man6ngkdr wiyat. Yen cinandra kahanane para wanara ikup6pindhane kaya para Yamakingkara n6dya njabuti nyawanepara ras6ksa Mripate manth6l6ng sumorot, kukune k6ras-akas san-tosa, siyunge katon landhOp mingid-mingid. (Yamakingkara =

183

Page 59: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Walanda : dienaar van den Doodsgod = hamba Dewa Maut).

Barisan wadyabala wanara kang wis tdkan ing pabaratanprasasat tanpa wilangan, sing lagi lumaku utawa lagi mangkatsaka gunung Suwela :isih ndlidir bae ora ana p6dhote, mandarkang lakune lagi t6kan ing tambak samodra utawa kang isih ana inggunung l\{ahendra uga akeh bang6t, malCksaldksa mak6thi-kathi,mayuta-yuta cacahe.

Kapindra Sugriwa wis ding6ndikani dening Sang Ramabha-dra ing babagan kautamane wong p6rang, aja nganti n6mpuhmungsuh luwih dhisik. Ya pangandikane Sang Ramabhadramangkono iku kang njalari Sang Kapindra kasinungan sabar-dra-na ora k6susu kumudu-kudu tumuli ngrabasa praja L6ngk4ngEnteni pan6mpuhe mungsuh. Ananging kagawa saka watak-lvantune wanara kang dhasare pancen ora bisa ngEndhaleni ma-rang adrdnging atine, sadhela bae wis ilang sabar-dranane SangKapindra, banjur m6re-mdre masinghanada, ngajap supaya Sang

Dasamuka tumuli ngdtohi yuda n6mpuh wadyabala wanara. Pa-

ngajape Sang Kapindra iku dianggdp panantang dening Sang Ra-wana, sat6mah panggalihe kang wis isi rasa giris dadi saya miris,ananging giris-mirise iku sinimp6n primp6n, ora ding6ndikakakemarang para kawula L6ngka. Olehe mangkono iku, amarga Sang

Rawana ngelingi sipating Ratu. Kabeh kang njalari ruwEdingpanggalih, rasa giris-miris, kuwatir lan pikir kuwur m6sthi kuduwinadi, para kawula ora kdna ngr6ti.

Bar6ng ngrungu pangajape Sang Kapindra, kang kaloka Sang

I{egananda (Indrajit), t6tunggule para pahlawan ras6ksa tumulingabani wadyabalane supaya wiwit ngrabasa wadyabala wanara-Ajune para ras6ksa karo ngg6ro-ngg6ro, dipOthukake para wanarakaro m6re-m6re luwih dening sora, tandang-grayange katon galak.

ng6l6girisi kaya- Kalantaka (dewaning pati) tumurun ing bumi n&dya njabuti nyawane para ras6ksa.

Campuhe wadyabala wanara lumawan rasdksa ngor6gakejapt. Polahe wadyabala kaya gabah den int&i, njalari mui6k-kum6hming lSbu kang agawe p6t6nging pabaratan, sat6mah kangpadha pErang ora bisa sumurup 6ndi mungsuh Ondi rowang, akehk ang mrawasa /mrajay a kancane dh ewe.

,,Heh wpa ihi ?! Rasihsa opa wanara ?! Aku rasAksa, hlako'we flpa ?! Ahu iya ras?hsa, aja hopil,-tra ! Aku u)anara, nOdya

mrajaya rasiksa. Hla howe wanara apa rasihsa ? !".

184

Page 60: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Mangkono suwara kang kaprungu ing pabaratan, jalaran saka

bang6ting p6t6nge kahanan. Ing saj6g-juml6g durung tau ana pa-prangan kang kaya mangkono ramene. Bantala nganti kaya ng6n-dh6long-ng6ndh6longa kambah para prajurit kang campuh yuda.Suwarane tambur, gong, beri lan kaiasangka, t6mpuk lan nang6tn-preting dirada sarta pamb6ngingehing turangga, apadene s6sum-bare para prajurit kang bisa mrawasa/mrajaya mungsuh, kayamb6lah-mbdlahna langit. Sambate para prajurit kang k6laran de-ning k6taton bangOt ng6r6s-6r6si ati. Ana sing as€sambat pruthul tangane, ana sing mb6ngok puturlg sikiie, ana sing alok p6-

rung kupinge, ana sing s6sambat grumpung irunge, ana sing tulung-tulung pdcah dhadhane utawa b6dhah w6t6nge ian modhol-mociholususe. Warna-warna pisambate para wadyabala kang paciha nan-dhang brana kang sarwa nr6nyuhake. Saka akehe prajurit kangpalastra, ing paprangan prasasat banjir g6tih asarah bangke.

Amarga bantala k6siram ludira, l€bu mari m6l6k kum6lun,sat6mah pabaratan katon padhang sumorot abang. Bar6ng pa-

baratan katon sumilak padhang, pirang-pirang pahlawan ras6ksa

kang nrambul 5'p6u ngudani warastra para wanara, hla mangkagandhewane para pahlawan ras6ksa iku racak-racake g6dhene pa-

dha karo wit tal (saprangkul), g6dhening panahe padha karo witjambe, ambaning bedhore nganti sadh6pa lan landh6pe ngluwihisiyunge Bathara Kala. Awit saka iku, akeh wanara kang s6mpal-kaparapal bahune utarva njungk6l k6t6ngg6l c6ng6le dening j6m-paringe pahlarn'an ras6ksa kang nrambul yuda, pirang-pirang kangpalastra lan kang nandhang tatu abot. Para wanara kang nandhangtatu Entheng padha t6rus lumawan ras6ksa, nanging atine kayasiniksa, amarga lumawan mungsuh karo nandhang lara.

Jalaran sumurup kanca-kancane akeh kang palastra lan kangnandhang brana (tatu), saya suwe tandange para kapibala saya

k6ndho, grfuEt-saute saya kurang, wasanane banjui padha lumayuasalang-tunjang. Bar6ng sumurup wadyabala wanara k6s6s6r, pa-

ra ras6ksa padha surak mawurahan karo ngoyak-oyak mungsuhe.Er-rdi kang k6candhak diprajaya..

Bar6ng nguningani mawirting wadyabala wanara, Hanumankang pinatah dening Kapindra Sugriwa ndikakake nGnangi kasu-dirane kanca-kancane, enggal-enggal ngelingake para wanara kangpadha ngucira ing yuda : ,,Heh kanca'hancaktt para wanara ka-beh ! Kapriye dene kou'e padha mblenjani ianiimu ing ngani ?!

185

Page 61: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Janjimu, kowe nildya nuntpAs msAksa-diytq jSbul saihi katongiris-mirismu ffnrang mungsuh. Apa kowe padha lali, yen p|rdngileu ingatase prajurit dadi didalane antuk kab6gjan lan kamulyaning donya lan ing dOlahan ?! Prajurit hang unggttl ing yuda, uripe

''i'ng sabanjure ana ing donya ngalami bAgja lan ntulya, sinuba-suba dening sapodha-padha, hajen-keriigan sinAbut pahlauan u'i-rotama. Prajurit kang mati ing madyaning rana, antult hamulyonlan lzabdgjan ing dAhhan, munggah suwargo. cliwAnangalze Inan-jing ing Wisnupada (Walanda : gebied, hentel uan Wisnu : Indo-nesia : daerah, kahx*ansane Bathara Wisnu), ntanunggal learo paradewa. Nanging prajurit leang ngucira ing yuda, kang apambdgan

,,wani wirang, wOdi mati", kang tinggal glanggang acolong playunubras-nubras ngungsi urip, yen ta bisaa bstari urip, uripe m|sthiaji godhong jati aking, tur ing ftmbe yen mati ntAsthi k?cAmptungYamani (nratzo). (Jtamane prajurit, mati ana ing ntady'aning pa-prangan. Ala dulune, ffnnalua prajurit mati ana ing paturon ingsajroning omahe dhewe. Mulane, andhAmana pambdgane praiu'rit wirotama ,,w6di wirang, wani mati". Sirnakna ntungsuhrnupara rasAksa nganti tump4s-tapis tanpa sisa".

Ngrungu t0t6mbungane Hanuman mangkono iku, parawanara padha katEtangi kasudirane. Kabeh padha bali m6nyangpabaratan maneh kanthi mandhi wr6ksa gddhe adaw4 utawa mbo-pong watu sagunung anakan g6dhene minangka sanjataning ayuda.Sapraptane ing pabaratan, para wanara padha ngamuk punggungsura tan taha nirbaya nirwikara, pirang-pirang ras6ksa kang matik6pupuh ing gada wr6ksa utawa dibruki rvatu kang g6dhene ka-gila-gila. Nanging ora antara suwe banjur k6tungka tdkane w6ngikang kayadene nyapih nurang kang padha p6rang; wadyabalawanara lan ras6ksa padha bali m6nyang padunungane dhewe-dhe-we.

93. PATINE RASfiKSA PRAJANGGA, PUTHADAKSI, PRA.TAPANAKSI, JAI{BUI\{ALI, MITRAGI'IA, PRAGASA,BAJRAMT]STHI, SYANIKUIVIBHA, WIRUPAKSA, ASA.

NIPRABA.

Esuke ing wayah pl6thet<ing surya, wadyabala wanara lanras6ksa wis padha sam6kta ing yuda. G6g6dhuging wadyabalaras6ksa kang aran PRAJANGGA tumuli mangsah yuda.

186

Page 62: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Prajangga iku prawira ing yuda, sakti mandraguna lan kulinapdrang dharat, tanpa wahana rata,, dirada utawa turangga. Ras6k-sa Prajangga iku t6dhak-turune pahlawan, wujuding pawakaneg6dhedhuwur tur sarwa santosa, bahune atos pindha gada, k6m-pole prasasat bajra lan galake kagila-gila, mulane sing uwis-uwismungsuh kang tin6rrrp'uh mdstiri sirna.

Krodhane ras€ksa Prajangga dipAthukake dening pahlawanwanara aran Sampati. Kapi Samirati iku sudira ing rana lan wisgOdhe lOlabuhane (besar jasanya). Majurre Sang Sampati karongundha gada-wr6ksa kang tanpa tirnbang gSdhene, lakune ulahmaju-mundur. Yen nuju rnundur, gadane wr6ksa kinarya nang-kis sanjataning mungsuhe. I\{anawa pinuju maju, buntute molahkaton luw6s.

Campuhe Sampati lumawan Prajangga bang6t rarne, katonpadha wasise ulah sanjataning ayuda. Sakarone padhadene angonlimpening mungsuhe; n6dya nyidra, nanging aja nganti k6na ci-nidra. Sampati tandange luwih cukat, endhane manawa pinra-wasa luwih rikat. Prajangga waspada, sab6n pinupuh gada-wr6ksalumumpat endha, banjur oyak-oyakan karo mungsuhe, padha-dene angon limpe. Suwe-suwe Prajangga katon sayah thele-thele,wasanane kdlimpe, k6na sinondong gada-wr6ksa nganti kontalsawatara dh6pa dohe. Tibane Prajangga ditututi Sampati, dikdpruksirahe, muncrat g6tih lan ut6ke, njalari patine.

Sapatine Prajangga, pahlawan rasGksa aran PUTHADAKSIkang wis kondhang ing babagan ulah kriclhaning perang, tumuling6toni jurit b6bar6ngan karo ras6ksa Pratapanaksi. Rasdksa loroiku m6mitran sabaya-pati, mripate padhadene sumorot abangmbal0r6ngi, mungsuh kang pinand6ng m6sthi g6s6ng. pirang-pirangwanara kang kobar pating prakitik awake utawa murub rambute,wasanane tumOka ing pati, amarga pinand6ng dening Puthadaksiutawa Pratapanaksi. Bar6ng sumurup kanca-kancane akeh kangkobar awake, para wanara padha giris-miris atine, sat6mah banjurpadha lumayu asalan g-tunjang.

Sumurup rvadyabala wanara o169 kagegeran, pah.lawan wa-nara aran NALA enggal-enggal mangsah yuda n6dya lumawan pu-thadaksi lan Pratapanaksi. Wanara kang n6dya m6thukake ras6ksaloro iku dumadi saka g6ni, mulane ap6parab Nala. (Nala = Wa-landa : vuur = Jawa : g6ni). Kanthi kObat-cukat prasasat kilat,Nala ngoyak Puthadaksi. Bardng k6candhak, Puthadaksi sinik6p,

18?

Page 63: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

tumuli tin6pak mukane, dadi lan patine. sawise mrajaya Puthadak-

si, Nala banjur ngoyak Pratapanaksi kang oncat m6nyang awiyat.

suwe-suwe, Pratapanaksi k6candhak, sikile karo pisan sinik6p de-

ning Nala,'b-anjur disungsang (sirahe ana'ing ngisor), tumuli ditibakake ing bantala, mati padha sanalika.

Bar6ng ana pahlawan ras6ksa kang tEguh-tanggon sudira ing

rana palastra, kang olehe lumawan mungsuh tanpa tidha-tidhamracihnani pahlawan sajati, sanalika suwarga gonjangganjing lan

tumuli m6nga lawange. Para kinnara-kinnari sarta widadara-wida-

dari padha b6bar6ngan mathuk lum6bune pahlawan ing suwarga

karo nggawa pasugatan maneka wama kang sarwa edi-mirasa. (Kin-nara = walanda : mysthisch wezen = Indonesia : makhluk ajaib.

Widyadhara = Walanda : soort van luchtgeest, hemelbewoner =

Indonesia : sejenis rokh angkasa, penghuni langit).

Para dewa lan para r6si kaswargan kang padha mriksani cam-

puhe wanara-rasaksa saka antariksa, kayata sang Tamburu lan-sang

Gotama kang dipangarsani R6si Narada, bang6t suka amar-

watasuta ndulu kang padha abanda yuda. (Tamburu, ing padha-

langan sin'ebut Hyang T6mboro. Gotama, miturut l\rahabharata

kang ap6putra Kr6pi-Krapa, iktt wis asalira dewa. Ivtiturut layang

Arjunasasrabahu : Gotama pandhita ing wukir sukendr4 garwa-

ne widadari asma Dewi windradi, paputra Anjani, Subali lan su-griwa).

Ing sapatine Puthadaksi lan Pratapanaksi, Sang JAMBUI\'IALI

ling pJafrai*gu' sin6but Jambumangli), pahlawan ras6ksa kang

ora tau ngucira ing yuda, enggal-enggal ngdtoni jurit asanjata su-

duk lan tr6tata. Krodhane Jambumali dipathukake dening sang

L{aruti (Hanuman), wasanarre pahlawan rasoksa iku palastra dibruki arga, saciurunge bisa nandukake sanjatane.

Bar6ng sumurup Janrbumali palastra, ras6ksa N{itragna kang

kaloka t6gutr-ti-mUul sudira ing rana tumuli ng6toni yuda asanjata

gada, dipathukake dening sang wibhisana. Nganti suwe wibhisa-na - Mitragna olehe p6rang-tandhing rok-bandawala pati, gada-

ginacla. wasanane Mitragna kdna kacidra, katibarr ga(ane wibhisa-na, sanalika ambruk njr6babah ndh6pani bantala- Sumurup Wi-

bhisana unggul ing yuda, para wanara surak mawurahan"

Ras6ksa Pragasa, pahlawan kang l6bda alaku cidra lan s6pi

irig rasa w6di, ba,'6ng sumurup Mitragna kasambut madyaning rc,rul

"nggut-enggal mangsah y.rdu t *o ngundha dh6ndha, dip6-

1BB

Page 64: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

thukake Kapindra Sugriwa. Sawise dh6ndha-dhinGndha sawatarasuwene, dh6ndhane Sang Kapindra lan Pragasa putung bar6'ng,mulane banjur dumadi p6rang lugasan tanpa g6gaman. Padha

cdngkah-cin6ngkah, jangkah-jinangkah, t6ndhang-tin6ndhang, bi-thi-binithi. Wasanane rihadhane Pragasa k6na binithi dening SangKapindra, sanalika ambruk t6rus palastra. Para dewa lan para

r6si kaswargan kang padha mriksani kang tandhing ayuda saka

akasa, bar6ng wuninga I(apindra Sugriwa bisa ngasorake pahla-

wan rasOksa gagah-prakosa, padha ngucap ,,jaya-jaya" karo nya-wurake k6mbang lan boreh kang ngambar wangi. Ya ntangkonoiku carane para Cewa-r6si ngurmati pahlav,'an unggul ing yuda.Kajaba saka iku, para devra-r6si bang6t olehe ngaji-aji marangprajurit kang mati jalaran lumawan p6rang, amarga mangkonoiku dianggdp patining pahlawan. Ya pakurmatan lan pangaji-ajimangkono iku kang njalari sing tandhing ayuda ora ana kangn6dya ngucira, padha ngant6pi tekad ,,unglgul ing yuda buncarasinuba-suba, mati ing madyaning rana ntunggah suluarga".

Sapatine Pragasa, rasdksa Bajrarnusthi kang murah gruyune

tumuli ng6toni jurit karo ngguyu cukakakan, ing s6mu ras6ksakang wujude kaya Bathara Kala iku sajak ngina marang para wa-nara. Sing uwis-uwis (ing wdktu-wdktu kang wis kapungkur),mungsuh kang nganti k6bithi Bajramusthi ora njaluk banyu, matipadha sanalika. Sumurup ras6ksa kang tandange sajak ngewak-ewakake, kapi IUainda jajabang mawinga-winga. Sawise cancut tali-wanda, kapi IUainda tumuli ngrangsang Bajramusthi kanthi's6r6ngkapati. Ras6ksa iku dic6k6l c6ng6le, banjur diuntir sirahe, pothol.Karo nyangking sirahe mungsuhe, kapi Mainda ng;6blas, kumpulmaneh karo kanca-kancane.

Sang Syanikumbha, pahlawan ras6ksa kang n6dh6ng tuma-runa, bar6ng w6ruh mustakane Bajramusthi dipothol mungsuh,kaya diububi muntabing atine, enggal-enggal m6tu ing pabaratann6dya p6pulih. Krodhane Syanikumbha dipOthukake dening kapiNila. Kagawa saka bangGting pracayane marang g6dhening k6ku-watane, majune kapi Nila n6dya lumawan ras6ksa Syanikumbhatanpa nggawa apa-apa minangka sanjataning ayuda. T6kane kapiNila ing ngar6pe Syanikumbha, mungsuhe iku wis ngundha gada,

tumuli pinupuhake ing anggane Nila. K6taman gadane Syanikum-bha kang g6dhene kagila-gila, kapi Nila tansah panggah mbr6ga-

Sah ora obah, mbdg0g6g m6g6g-m6g6g pindha tugu sinukarta.Sawise wqla-wali panggadane, Syanikumbha k6na sinik6p denin'g

189

Page 65: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kapi Nila, gulune dicakot, Pilhot.Pahlawan ras€ksa sang !f irupaksa kang wis samakta ing yuda

ng6nteni ana ing srijabAn pura L6ngka, bar6ng miyarsa surake wa-

dyabala wanara, ngira yen Syanikumbha kapracondhang ing ma-

dyaning rana, mulane er,ggal-er-rggal lumumpat m6sat m6nyang

madyaning rananggana. Praptane \\'irupaksa dip€thukake Sang

l,atsmana karo ngiwa langkap kang rvis pinasangan warastra. Du-

rung nganti bisa mrawasa murrgsnh, wirupaksa u'is linopasanjAmiaring dening Sang Sumitraputra (Laksmana), k6na dhadhane

i6rus-t6mbus ing rvalikate, ngg6blag ing bantala t6rus palastra

Ing sapatine Wirupaksa, pahlawan ras6ksa kang ap6parab

Asanipraba mangsah yuda, wasanane mati dening kapi Drawidha

Para pahlawan rasaksa kang wis padha palastra iku budhale

saka ing kutha manyang pabaratan diirid dening sang Indrajit'minangfa senapatine. i\lulane sirnane para ,ahlawan iku bangdt

agawe muntabe Sang Rawanaputra (Indrajit), atine kaya mumbmuruba. Awit saka iku, dheweke tumuli ngataP kuda pangiriding

kretane, satamah kuda lumayu sum6mPrung, kretane nyuvrara

gumerit, rodhane prasasat ora ngambah l6mah.

Ana ing sajrone kreta, Indrajit wola-wali ngundha gada di-

agagake marang para wanzlra. Ndulu solah-bawane Indrajit kang

rujut unigung-gum6ndhung mangkono iku, Anggada katon ewa,

n,rlunu *ggui-"nggal mb6dhol wr6ksa kang kagila-gila g6dhene

minangka sanjataning ayuda, banjur m6thukake krodhane sang

Rawanlaputra. Kuda lan kretane Sang rajaputra l,6ngka iku pi-

nupuh ing gada wrOksa. Indrajit endha, mancolot m6nyang sa-

jaban kreta. Amarga k6t6ngg6l gada wr6ksa, jarane Indrajit mati,

kretane r6muk.priksa tandange Anggada kang bang6t kdbat-cukat trongginas-

trampil, Sang Raghuttama, Sang Laksmana lan Sang Kapindrapadha o*.rgu1A-bana lan mangayubagya : ,;Dirglahayu, sang pi'nunjul Baliputra".

Sang Wibhisana mes6m, kagawokan ndulu kaluwihane Ang-

gada; wcndene para wanara, kagawa saka. bangdting s6n6ng€, P4-

iftu tAptok-k6piok sarta surak-surak mawurahan' Ing gdgana,

umyang-gumuruh srrwarane para dewata kang padha ngucap,"To-

yo-joyi', bardng priksa patine jaran lan rGmuking kretane Sang

RawanaPutra.

190

Page 66: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Indrajit ing saj6g-juml6g durung tau kasoran p6rang. SanajanSang Hyang Indra pisan, ora bisa ngasorake yudane Sang Rawa-naputra. Jaran pangiriding kretane Indraj;1 wis g6dhe lElabuhane.Biyen-biyen, sab6n Indrajit mangsah yuda awahana rata, akehmungsuh r6bal-r kasulayah k6tujah dening jarane. IIla kok saiki,mnng amarga pinrawa.sa dening wanara, jarane nganti mati b6ba-r6ngan karo r6muking kretane. Amarga rumangsa nandhang wi-rang, Indrajit tumuli oncat saka pabaratan bal! mOnyang kasa-triyane kanthi pangigit-igiting atine.

94. RA]\{A SA\YADYABALANE XECUEEN.IfrUPANruC

NAGAPASA.

Kocap Sang F.awanaputra Megananda (Indrajit), saya nggards-nandh6s pangigit-igiting atine ngrasakake sirnaning jarane lan 16-muking kretane pinupuh dening mungsuh. Awit saka iku, ing wa-yah b6ngi sarvise s6pi, Indrajit manjing ing padewaharan (Walan-da : tempel = Indonesia : kuil, candi), m6muja j6mparinge Sarpastrapasa (lYalanda : pijl slangenstrik = Indonesia : panah jerat ular).(Sarpa = ula * astra = panah + pasa = jir6t).

Sawise Sarpastrapasa pinuja-mantra, Indrajit banjur mat6ksihir, sanalila salirane banjur dadi cilik bang6t, prasasat ora kasat-mripat, pdpindhane mung sa6ndh6g qmun-amun g6dhene, luwihdening }Ombut tan k€na jinumput. (Endhdg amun-amun = bl6-dug ing awang-awang/ombaking hawa kang katon ing panasan).Amarga saka dayaning mantra-sihir, Indrajit bisa ndulu, ii*grngora kadulu. Saparipurnane nindakake yoga, Indrajit mes6m, ingbatin yakin yen bakal unggul ing yuda. Sawise nydndhak gandhe-wane kang sauwit tal gOdhene (saprangkul), sarta panahe kangadhapur t6tunggule dewaning Nagq Indrajit tumuli mangkatm6nyang pabaratan. Bar6ng wis tdkan ing pabaratan, Indrajitmangkrak-krodha masinghanada, p6tak as6sumbar maciya-ciya,suwarane pindha gludhug ing mangsa kasanga. Bumi o169 gon-jang-ganjing, ing jagat prasasat gara-gara. Amarga suwarane bisaagawe gara-gara iku kang njalari Sang I\regananda (Indrajit) ka-susra ing ing jagat-traya.

Krungu suwara gora-gurnita tanpa mpa (amarga kang nyu-wara ora katon), para wanara padha bingung pating bilulung, pa-

191

Page 67: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

ting jlGrit lumayu saparan-paran, akeh wanara kang tiba tabrakankaro kancane.

Sajrone w4dyabala wana.ra pating jlGrit kagegeran, Indrajitwola-wali hglOpasake j6mparing NAGAPASA diinc6ngake m6nyangpasanggrahan Suwela. Sawise Iumdpas saka g6ndherva, j€mparing-j6mparing NAGAPASA iku padha malih ULA NAGA g6dhe ada-

wa, cangkAme amba ngg6girisi, culane sttmotot m6m6deni, mripatesumunar mbal6r0ngi, wisane tansah sumGmbtu saka cangk6me.Adhuh ! bang6t ngg6g6t6ri r.r'ujude Bhujanggaprayata (Walanda :

voortsluipende slangen, naam van een versmaat = Indonesia : ular'ular yang melata, nama irama syair). [Jla naga gOdheg&lhe ma'lihane j6mparing-j6mparing Nagapasa kang cacahe l6ksan-k6theniku padha nggubOd awake rvadyabala lvanara siji-siji. tarkadhangulia naga siji ana kang nggub6d wanara nganti loro, t6iu utawa lu-wih. Sang rajaputra Rama - Laksmana uga k6gub6d sings6t ulanaga salirane sakojur, wiwit saka pamidhangane nganti t6kan sam-

parane, sat6mah l0sah-lungkrah salirane, sitna k6kuwatane lir li-nolosan bObalunge.

Kang ora k6taman ing panangsayane Nagapasa mung \Vibhi-sana lan Kapindra Sugtiwa. Nanging sakarone ora bisa asung pi-tulung Inarang Sang rajaputra Rama-Laksmana lan para rvadya-bala wanar1 amarga manawa kang kOgub6d ing Nagapasa ana kangn&ya at6tulung ngluwari, panggubEde Nagapasa mandar saya s6-

rdt asings6t. Awit saka iku, nalika samana Sang Kapindra mung

tansah ng6p6l-ng6p6l asta karo ngawOt lathi, kagawa saka bang6t-ing pangigit-igite panggalihe. Arya Wibhisana tum6nga ing akasa

karo ngusap-usap netra, bisa priksa Indrajit kanthi c6tha wela-wela. Panj6n6ngane tumuli ngasta sula (jinising l6mbing), ditlo-rongake m6nyang g6gana.

Sumurup klebating parnane, Indrajit ngg6blas rnulih m6nyangpraja, ngaturi priksa nurang ingkang rama kahanane Sang Raghawasawadyabalane.

,,Kangj1ng rama, huwtLningana ! L'I)ngiah samDun sami pdiahpating glasah, jaiaran h|kiman j|mparing Nagapasa Raghatua-

Lahsmnna saklangkung ringkih ingch-ingih, botdn kasinungan ha'langkungan punapc-p uncpa, b c tdn sakti".

Midhang6t ature Indrajit mangkono iku, Sang Rawana bang6t

suka amarwatasuta. Kanthi suka-sukuring panggalih, panj 6nGngane

k6wiyos pangalOmbanane marang Indrajit mangkene : ,,Wah !pu'traningsun kang asipat anak anung anindita ! Pant)s sira sintbut

192 ,

Page 68: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Prawiralatita". (Prawira = Walanda : groote held = pahlawan b6sar.

Lalita = Walanda : liefelijk, bevallig = manis juita, menyenang-kan).

Kagawa saka suka-r6naning panggalihe Sang Dasawaktra, In-clrajit dirangkul, dikdk6p-k6k6p sarta diarasi mustakane. PanjE-

ndngane pracaya marang g6dhening kas6ktene Sang Megananda,mulane iya pracaya marang kabeh atttre, pracaya bang6t yen Sang

Raghawa sawadyabalarre wis sirna. Kango ngr6gani gddhening 16-

labuhane, Indrajit pinaringan ganjaran maneka warna kang 96-dire bangGt pangajine.

B6ngine, Irrdrajit nganakake bojana-andrawina kanggo para

wadyabalane, kanthi t6tabuhan maneka warna, kanggo meng6tiungguling yudane. Sawarnane pOpanganan kang sarwa edi-mirasa,kabeh kang dipengini dening para wadyabala, sarwa ana tur kabeh-

kabeh sanva akeh, nganti turah-turah. Saw6ngi natas Indrajit sawa-

dyabalane padha ora nendra, tansah padha suka-suka parisuka,ropyan-ropyan aj6jogedan. Sigdg.

Kocap Sang Sri Janakatmaja (Dewi Sita), saka dhawuhe Sang

Dasamuka, Sang Dewi diunggahake ing kreta pinatik s6sotya di-gawa m6nyang sac6dhake pasanggraJ-ran Suwela, supaya wuningakahanane Sang Ragharva sawadyabalane. Maksude, supaya Sang

Dewi 6ntek pangarBp-ar6pe marang Sang Raghawa, lan banjur ma-

nut-miturut ing sakarsane Sang Rawana.

Bar6ng priksa Sang Raghawa ginub6d Nagapasa bang6t sing-s6t lan katone kaya u'is meh palastra, Sang I'{aithili nj6rit t6rusdhawah kantaka gumuling ing jrambahing kreta. Ndulu kahananeSang Dewi kaya mangkono iku, TYijatha njOrit lan nangis k6lara-lara, pikire bingung. Sang Dewi tumuli dibopong, digawa oncatbali m6nyang taman Asoka, disarekake ana ing ratnaparyang\a(Walanda : juweelen rustbank = Indonesia : balai-balai bertatah-kan ratna-mutu-manikam = Jawa : kanthil pinatik manik-nawa-r6tna). Sang Dewi dipulasara dening Trijatha, salirane dioyog-oyog lirih supaya eling, pasuryane kang d6mekane wis krasa any6slan prasasat rvis tanpa bayu diusap-usap, digagap-gagap p6n6ringpanggalihe, dip0t6ki jajane. Amarga salirane Sang Dewi sajak wisrada kaku, saya sora panjdrit Ian panangise Trijatha'

,,Gusti Sang llahadewi, karsaa mrihsani dhaftng lzawula,gustL Kawuh atui eng|t, gusti, dipun sabar-tawOkal panggalihpaduha. Dhuh cleua, dhuh bathara' ! Mugi wontdna kaparing

193

Page 69: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

padulza harsa paring pitulungan dhat€ng Sang Deui; panjdnAngan-ipun kapidhara, padulza Luungu, ltoduha tangeltakOn. Sirnq rdbah-pokah wringin pangayorrwn kawula, ntanaui Sang trlaithili hdla-jAng seda".

Amarga kaget dening panj6rit lan panangise Ttijatha, DewiSita eling purwa-duksina. Astane obah krug0t-krug6t, nangrngnetrane isih m6r6m, ng6ndikane lirih, mung kl6sik-kl6sik : ,,Bahalnglantur lawas s)dhih-hinglzinhu, ffnnawo altu listari urip, mulaneluuih b€cik aku tumuli mati. Apa ta prAlune aku urip, sawise SangSri Noranata Raghowa seda ? Wingi-nguni, telzadku kapengin matisalugune ya wis gddhe, nanging sarehning panjdndngane isih su-g€ng, dak-€nteni rawuhe. Dadi olehku ora tumuli nganyut tutuuh,affnrga isih darbe pangarAp-ar|p ngdfieni panjAn?ngone. Hla sa-mAngko sing paring pangayoturn lan paring tuntunan, Sang AryaRaghuttama, wis ora ana. Saiki, tGtalining urip lzang nggandhengalzu karo panj|ndngane wis pddhot, uriplttt banjur tanpa panga-yoffMn lan tanpa tuntunan. Sapira g1dhening hatr€inanhu n?aranguripku lan gidhening kasdnAngan kang dalz-alqmi, ora satimbangkaro gOdhening rudah-sush lan papa-sangsara kang dahsandhang.Mulane, heh awak, awak ! kowe bdcik matia bae. Heh nyawo,.nyawa ! bAcih tumuli mdtua xka raga hang tansah hOtuta-tulakAtuh iki. Nanging yayi, yayi Trijatha ! Supaya bdcik kawusana-ning patiku, supaya kAtrima olehku bela-pati marang Sang Nara-nata Raghaua, aku nAdya manjing dahana murub. Atuit salea ihuyayi, tumuli cAthika gAni, kanggo mungkasi uriphu".

Ngrungu ng6ndikane Sang Maithili kang sajak wis kanthipanggalih golong-g6ldng-gilig n6dya manjing dahana, Trijattraatine nratab, netrane kum6mb6ng, ature alot pddhot-p6dhot :

,,Adhuh gusti, gusti ! Ifiangke ta manglee gustt, sampun h|s|sakapengin ngimnsi. Kapar€nga kawula nyuwun pamit dhatZngpa"sanggrahon Suwelagtxi sowan bapa kawula, bodhe nyuwun prik-sa hadospundi badhe wasananipu;t bla:npaltan punika. Ilfano.wikapara nyata Sang Naranata Rama bcttdn henging dipun-aj?ng-ajOng sugAngipun, harsa peduku badhe nglalu antaka sarsild rnan-j ing dahana hawula sumanggulwh|n".

,,Mugi ha*^uningana, gusti ! Punapa kemawon inghcngbadhe paduka tindalzahdry dhatOng pundi kemawon tindah padu-ka, kawuh tanwh badhe ndherelz. Aginging sih-trisna saha s€tya-bahti kawula dhatOng yayah-rena sampun dumunung wontdn ingpaduka. Paduka prawwt ronn-ibu hawula, ugi prasasat dewa

194

Page 70: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kau,;rla. Padulia pipindhanipun kados Cintamani saha minangkaroit dununging g€sang luwula. Paduka pdpundhen kawula, ugipangayoman kawula- Awit shing punika, lzawula tansah badhetutttttntur tut-wingking paduha. Sanajan dumugi ing dilah:n pi-san. leoruula wAgah pisah haliyan paduka. Illakatdn ugi, saupamipndultc ngant<ts ngloltt antaha sarana ambyur samodra utawimanjing dalmna, kawula bot4n badhe pitrun kantun". (Cintamani= \ValanCa : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht =Indonesia : permata yang dapat memenuhi segala keinginan orang= Jawa : s6sotya kang bisa minangkarli kabeh p6penginane wong).

Sawise mattu mangkono, Tri;atha banjur nrangkat, mSnyangpasanggrah:tn Srtwela. Sapraptane irlg pasanggrahan, Trijatha t6-rus marak Sang Wibhisana. Sawise ngandharake kahanane SangtrIaithili, Trijatha banjur nyuwun priksa bakal kawusanane SangNaranata Raghuttama, bisa waluyajati lan orane.

Wangsulane Sang Wibhisana : ,,Sumurupa, nini ! SaupamaSrinarendra Roma h|banjur tumdka ing seda amarga k€gub€dNagapasa, ora bisa waluyajati kadi wingi-nguni, Tribawana mds-thi baltal ldbur-turnpur. Mangkono uga manawa panjOninganenganti asor ing yuda lumawan sapa bae. Jagat luwih dening cilakantincit, manalua Sang Naranata Ramabhadra nganti k2na kap1a-jaya dening mungsult. Sumurupa ! PanjAndngane iku panjan-maning Purusottama leang bangAt luhur, kinawasq lan wicaksana,sarta ahli njAmparing hang .tanpa timbang ing saindinging jagat.(Purusottama : lltalanda : hoogste geest, bijnaam uan Wisnu :Indonesia : jirua tertinggi, julukan Wisnu). Di bdcik anggonmurttnt€hsa lan oliladi tnqrang Song Janaki, wasanane ing timbe ko-we m1sthi balzal ngalami s?nAng, mulane aja was-sumAhng atimu.(Janaki : Janakatanaya, Janakatmaja, Janahasuta, Janahaputri :dochter uan Janaka : Jawa : putrane putri Prabu Janalza, yaikuSang Maithili utawo Dewi Sinta). Alang-alangana, aja nganti SangDewi nyiksa mlirane dhewe. Manawa panjOndngane nganti seda(nglalu antaka), Sang Narendra Rama m€sthi banjur ngalami ru-udd panggalihe. Hlq yen Sang Narpati Rama nganti seda, jagatsaisine mOsthi sirna. PanjanAngane iku satuhu kang mAmayuayuning jagat, ya kang nggawe biciking bAbrayan agung utawa ma-

syat'ah.at, mulane doklulttti,ahu ndherek ana ing kene. Wis nini,kou,e tumuli ntuliho, kabeh kandhaku mau protelakna marangSang Deui".

195

Page 71: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Saparipurnaning ng6ndikane Sang Wibhisana, Trijatha ny6m-

bah, banjur pamitan mulih m6nyang taman Asoka (Ing padha-

langan sin6but taman Argasuka). Sapraptane ing taman, kabeh

ngGndikane Sang Wibhisana dipratelakake marang Sang i\Iaithili,satdmah panggalihe Sang Dewi banjur l6jar, pasuryane katon rada

bingar.

Kacarita Sang Raghuttama, amarga saka sings6ting pang-

gubdde Nagapasa, panj6nGngane nganti kapidhara, tan 6ng6t pur-

wa-duksina. Salirane panas lan prasasat r6mak-r6mpu dening sd-

rdting panggub6de Bhujagapasa. (Bhujagapas = Nagapasa = Sar-

papasa = Walanda : slangenstrik, Indonesia : jerat ular)-

Jalaran kasiliran mandamaruta (Walanda : zachte wind =

Indonesia : angin sepoi-sepoi basa), Sang Raghuttama eling punva-

duksina; mangkono uga Sang Laksmana kang gumuling ana ing sa-

c6dhake, iya banjur eling. Nanging, sanajan panggalihe wis eling,

salirane ora bisa obah, amarga panggubae Bhujagapasa babar-

pisan ora ng6ndhoni.

Bar6ng Sang Ramabhadra wis eling, Sang Wibhisana lan Sang

Kapindra tumu li ny Odhalq nyadhong dh awuh-p angandika.

Marang Sang Laksmapa, Sang Ragharva ngGndika : ,,YayiLahsmnna kang luhuring budi lan s,tya-balztine marong hodang

wreclha pantds sinudarsana ! Kanthi l;ga-rilo.ning panggalihira,

sira tansah tumuntur tut-wuri ing saparaningsrot, lan tansah aga-

we sAning sarta mnrAming panggalihingsun. Kabeh kang ingsun

sandhang, panas-pOrih lara-lapa, sira milu ngalami tanpa ngr^su'

la".

,,Dhuh ariningsun Laksmana ! Illungguh bang?t sira dadi'

hadangingsun tarunq. Aiuit saha luhuring budinira, om abot sira

ngurbanake iiwa-raga ktnggo kadangira wrOdha. O, ariningsun !dirung ana plwalAsingsun habAcih-an marang sira, ngAmungake

kasusahan lan hascngsaran bae pawewehingsun marang sira Wo,

kadangtru wr\dha iki murtg arane bae kaltrdnah tuwe, nanging

nyatane ora bisa asung kas,nangan morarTg sira, mandar ulasanane

njclari sfro kasangsaya ginubdd ing Ncgapcsa".

,,Yayi Laksmana ! Sai\g-iuml|g ingsun durung tau prihsa

satriya kang satimbang kcro sira ing babagan g)dhening tekade,

tzosidirane, lzautanwne, sabar-taw|kale, kawicaksanane, gadhe'

ning tOlabuhane, kasusilane, kaprigdlane, m€ndat'm?ntuling pang'

gau-ne hn kasauane. Kabeh wicara lan tindah-tanduhira mracih'

196

Page 72: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

nani manawa sira ihu satuhu hitapriya (Walanda : een uriend uanhet goede : Indonesia : mhabat segala sesuatu yang baik)".

,,O, yayi, kabAcikanira manang ingsun hehe lan warno-warna-ne ora kAna dietung, pdpindhaning gOdhene ngluwihi gunung Ma-laya, suci-murniring habOcihanira (urrarga anggonira gawe h,ab6-cikan s€pi ing pamrih) pdpindhane /aayo c6ndhana, ngganda arury.&iya-bahtinira marang hadang wr€dha (marang ingsun) ora bddaharo s€tya-baktine abdi marang bdndara. Ilzu kang njalori ingsunsaya runiangsa kapotangan g€dhe marang sira. Manawa ingsunprihsa sim sewaha lungguh makidhupuh ana ing ngarsantngsun,suka-rdnaningsun tanpa upama, gddhening panggalihingsun sa-gunung l\'teru".

' ,,Yayi Laksmana ! GAdhene lan warna-warnane utangingsunhabdcikan marcng sira, ora bahal bis sah (ora bahal bisn lunas),manaua ingsun sahuri ing sajrone sewu taun".

Wasananing pangandikane Sang Raghuttama marang Laksma-na, kasEbut ana ing Ramayana abasa Jawakuna bab XXI kaca230 sloka angka 102, surasane mangkene : ,, Janji-kasaguhaning-sun mara,ng sim yayi, manaus ing tdmbe (ingsun lan sira) manjan-ma maneh ing marcapada (Walanda : reincantatie, Indonesia :mengalami perputaran hidup kembali : Jawa : ngalami nyahramanggilingan), sira titdpa dadi kadangingsun, aja pisah karo ing-sun. Nanging sira dadia kang kapr6nah TUWA; ingsun kang ka-prGnah TARUNA, supaya ingsun bisa m.b6kteni sira minanghap iw ab singsun habAcikan marang s ira ".

Banjuring carita, Sang Raghawa ng6'ndika marang Wibhisana :

,,Yayi Wibhisana ! Oncatim wha Ldngha ninggal kadang-hadeyani-

Katrangan.

Karsane Sang Raghawa ing panjanman candhake kapengin dadi kangkaprdnah taruna lan Laksmana kang kapr6nah wr6dha, bisa kalEksanan t6-m6nan. Sawise Rama-Laksmana seda asalira dewa, manjanmane maneh ingmarcapada padhadene dadi putrane Prabu Basudewa Ratu ing Mandura. Ba-ma dadi Krdsna, Laksmana dadi Baladewa. Kr6sna kapr6nah taruna, Baladewakapr6nah wr6dha, mulane pany6bute Kr6sna marang Baladewa ,,Kaha PrabuBaladewa".

19?

Page 73: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

ra kanthi ancas nAdya ngupaya pangoyoman. J€bul antulz panga'yoran kang ngaciwani, pangayoman lzang ora bisa ngayomi. Ingmangkq siTa ihu pancene pantds ingasihary jalaran luhur ing budilan lunawan, wani ing b\nbr u?di ing luput. Sira singsdm ulahkabdcikan lan rahayu ing budi, adoh ing wicara goroh. NanginghabOcihanira ora bisr agawe suka-rAnaning panggalihira, lan orabisa mbrastha sawarnaning panggawe ala-candhala kang dadi m€-

malaning jagad. Marang hadangira wrddha Sang Dasanana siraora trtsna, affnrga saka bang|tira nAng€nake marang parahita" /ra-gana xha kapenginira milu nggawe sAnAnging iagat. (Parahita :Walanda : het welzijn uan anderen behartigend = Indonesia : mem'perhatihan keselamatan/kebahagionn orang lain). Sira om ru--nungsa abot, tanpa rafi ernn lan tanpa ngro,so susah pixh harokadang-kadeyan lan garwa-putra, arnrga xka bangOte anggoniramanggalih Jagaddhita (Walanda : het heil der wereld = Indone'sia : kebahagiaan dunia). Sira mangr€ti yen hasindngan lan ka'nikmatan ing mayapada iki ilange bangAt rihat pindha gdbyaring

hilat". ( Mayapada : alam donya).

,,Anane wong ngupaya pangayorwn, lumrahe supaya bisa

nyirnakahe mungsuh lan didnggo nggayuh hawibawan- Manawa

ancase manghono iku om kallksanan, adate baniur ninggal panga-

yoffnne. Anggonira ngayom marang ingsun ora ana wohe, tanpapakoleh, atutrga wka bangdte papa'sangsaraningsun- Wo, k4paratsi Rama, bangdt asor tanpa pangaii lan tuna ing budi"-

,,Yayi Sugriwa, apadene Pawanasuta lan Anggada ! Ingsunpamit palastra rwrang sira habeh. Aia padha nswung sungkawo,

sira padha maliha m|nyang Kiskindha. Sira wis padha gawe llla-buhan gAdhe ffnrang ingsun. Anggonira ngupaya yayi I\{aithilikanthi nalasah u)unawasa nusuknt'.sup g1gruntbulan nraiang b0-

bondhotan, ngarnbah alas gung liwang'liwung, munggah gunung

tumu,run ing jurang-c|rung tanpa ngelingi r?kasaning laku sartcg1dhening pringga-baya. Sawise yayi Dewi kitAmu finawan Rawana ana ing taman Asoha LAngka, sirc mandor banjur scya wuwuhr\hasa nambak sarrbdra. Sawise kabksanan bisa ftkan ing laiadanpruja LAngka rnffinggrahan ing crdi Suwela' sira lan ffigung wadya'bala wanara padha mangsah yud.a lumnwaiT para rasihsa hanthingAbg hasudiran lan numplah kAhuwatan. G)dhening ldlabuhaniranurang tngsun tanpa pdpindhan. Hta samdngho, sim aia mbadaldhawuhingsun, padha muliha minyang Kishindhq lan tumulimanghata !".

198

Page 74: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Ngrungu ng6ndikane Sang Raghawa mangkono iku, bang6tkar6rantan panggalihe Prabu Sugriwa, waspane tansah ma.rawayanmili.

,,Adhuh gusti, pipundhen kawula ! lltont1na kapar)ng pa-duleo karsa ng?ntosi kauula, sampun hislsa seda. Kau,ula tanschbadhe ndherekak|n paduka, sanajan dumugi ing aOlahan'pimn.Langhung rurniyin kqwula badhe rryirnakak1n m€ngsah padukaManuui kdkiyatanipun me^ngsah langkung agAng tinimbang hasAh-ten tzawula saiadyabala u)anara, kawulu boftn badtte ngundtriyuda. Alt wung p61ah mbrigagah lumawan m7ngsah tinilnbangngucira ing yuda. Sasampunipun kcwulo saha sadaya waciyabalawanara sirna, padulea satuOg mungguh manggalih seda pariuka.Manawi kawula tinilar kantun, liripun padulza seda, kawula l6s-tantun g€sang mukti-wibawa wont|n ing Kiskindha, mendahalokipun jagat angg€nipun sami nacad dhating kawula : ,,Wo,hiparat ! Si Sugtitua pranyata wanara kumprung-kumprd nistha-candhala, om u,ani nglabuhi gusti nganti tumAka ing pati".

,,Awit salzing punika gusti, hihAnc€nganing tekad kawula, bo-fin henging botin, leawula k€dah mbrastha mingsah paduka. Sa-sampunipun mAngsah paduka kawula sapu ngantos sirna g1rapangtanpa sisa, kawula laj€ng badhe ndherekak€n paduka manjing su-warga. Banghenipun Rawana minangka pisungsung kawula dha-tdng paduka. Katuuls botin sag6d pisah't€bih saking pada pa-duka, sonajan ngantos haping pint€n lzemawon panjanma padukaing marcapada".

Sang Raghuttama olehe ngdndikan karo Kapindra Sugriwanganti ing wayah lingsir rv6ngi. Ing w6ktu iku angine sumilir, aga-we tibane bun-bun kang padha tumemplek ing g6godhongan, p6-pindhane kaya 6luhing w6ngi kang milu susah sumurup sangrajaputra Rama-Laksmana ginubEd ing Nagapasa. Ndungkap wa-yah rahina, manuk-manuk padha tangi, suryarane rarne, esthanekaya padha nangis mbelani kang lagi nawung sungkawa. Duma-dakan ing g6gana k6prungu suwarane para rEsigana bang6t rame,ngelingake marang Sang Raghuttama, nggunggung kas6ktene lanmangal6mbana kaprawirane. (R6sigana = Walanda : zienersschaar =Indonesia : rombongan para makhluk awas).

,,Heh ltladhuzudana ! Di sabar-tawihal, budidayandn amrihkal|hsananing sidyanira, aja banjur nglokro manghono. Apa sira

199

Page 75: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

lali, manawa sira ilzu salugune panjanmane Bathara Wisnu ? (lla'dhusudana : Walsnda : Madhu-dooder : Indonesia : pdntbunuhAsura Madhu, pdparabe Bathara Wisnu). Sira iku Wisnu, 1'o Sang

Punrsottamottama (Wqlanda : alld'rhoogste geest, bijnaant uan

Wisnu : Indonesia : jiwa yang sangat tertinggi, iultthan lYisnu).

Sira ngalanii kAbingungan lan panggalih ltuwur, amarga hau'asesa

dening rajoli-tamah. Siro ruis wola-u'ali manjantna ing ntarcaltado-

Panjanmanira sing biyen-biyen, ora ana hang nganti ngalanti ximo-hita (Walanda : uerward, uerbijsterd, bewusteloos, in zinsuerbiis-tering : Indonesia : kalut, kusut, bingang, pingwn, dalam kelzu-

sutan pikiran)".

,,Biyen, kang dhisih dhewe sira manianma dadi mina (iwalz),

banjur manjanma awuiud bulus, nuli manjanma awuiud lvaraha(celeng), sawise iku baniur manjanma awujud Narasingha (ntanung'

sa amustaka singa), baniur manjanma awujud wong cebol (wongbajang), nuli awujud Maharsi Jamadagni, hla manianmanira sing

saiki awujud Rama apdparab Raghawa (ftgdse : putrane DewiRaghu). Panjanmonira ing marcapada ihu tansah leasinungan pom'b€gan parahita (Walanda : het welzijn uan anderen behartigend :Indonesia ; memperhatihan heselamatan/kebahagiaan orang lain).Ing panjanmanira besuh, sira iya m)sthi hasinungan kawicaksanankaya panjanmnnira saiki. (Bestth bakal manianma awuiud Krisna.Pm). Dadi, sira manianma ing marcapada wola-wali, kanthi maujudgonta-ganti. Kandhaku iki Abka-suta tanpa warana: sira ilzu ratu'ning jagad, iiwane sagung dunwdi".

,,Ing antarane kabeh kang mawa sorot, sira ihu pApindhane

Surya $rlngenge), tansah sumunar. Yen ing antarane kitab suci

sira ihu Samaweda. Yen ing antarane para dewa sira ilzu BatharaIndra. Yen ing antarane golongan indria sira ihu ati. Yen ing an-

tarane paru Rudm sira iku Bathara Sangkara (Batharc Siwah). Yen

ing antarcne para yaizsa-rasZksc sira ihu Dhanapa. (Dhanapa =D hanada, D hanad ip a, D hanap a t i, D h ane ndra, D h an e sru ar a, W aisra-u)ana, ihu habeh ftluluhe Buthara Kuwera, dewaning rajabrana

utawa dewaning kasugihan). Yen ing antarane para mcnungsa

sira ihu Puat;tr hang kasusra ing iagad. Yen ing antarane gunung

hang dhuaur-dhuu'ur sira iku Himawan (Himalaya). Yen ing anta'rane sawarnane barang hang isi banyu sira ihu samodra. \'en ingantarane kAhayon utawa wit-witan sira iku urif bodhi (Walanda :

boom der kennis = Indonesia : pohon pengetahuan). Yen ing an'tarane hewan rajahaya sira ihu l6mbu hang bisa minangkani pd-

200

Page 76: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

penginane wong sing ngingu, yaiku L6mbu Nandini. Yen ing an'tarane satoJtewan hang bisa mahawan gdg,ana (kang bisa mabur)sira ihu Wainateya. (Wainateya : putrane Dewi Winata, maksudeyaileu Garudha; padha bae learo tdg|se Kuntheya : putrane l)ewiKunthi, yaihu : Yudhisthira, Bhima, Ariuna). Yen ing antaranekewan-clasan sira ihu singa. Yen ing antarane paru nxga sira ihuAnantabhoga, Yen ing antarane sakabehe ula sira ilau Naga Ba'suki. Yen ing antarane kali leang g€dhe'g€dhe sira llau Jahnawi(b€ngcwan Gangga). Yen ing bab rikating lakune sira iktt p6pin'dhane Pau'ana (ongin). Yen ing antarane para leang addg nagara

sirs ihu Dhatre (Dhatre : Dhota, Dhatar :'Walenda : schepper: Ir';donesia : Tuhan, Penciptu alam semesia). Yen ing antarunearwahe para l1luhur sira ihu Aryama, yaiku arwah pinuniul hangksran Pitriwara (Walanda : uoortreffeliikste de manes : Indone'sia : arwah yang terutama). Yen ing antarane sawarnane sdsaii

sira iktr Japayaga (Walanda : gebedoffer, preueloffer= Indonesia :

sajian pada u,ahtu berkomat-hamit mendoa); lan sira i/au ,,Ong"ing pocapan sarta muiudake aksara ,,a" ing sajrone abiad. Yen

in| anturane Caturasrama (pratapan taarna papat) sira p?pindhaneGrehasthasrama (Walanda : het tiidperk uan hu'isuader : Indone-sia : masa untuh meniadi ltopo^ yaitu menjadi hepala keluarga).

Katrangan.

Kang sin6but Caturasrama (pratapancari, 2 Gr6hastha, 3 WanaPrastha, 4

1. Brahmacari. lVong kang wis diwasa, sawise nglakoni pacoban (yen cara

mahasiswa wis ngalami p6rploncoan), banjur ngawula (purohita) ma'rang sawijining brahmina. Manawa wis ditampa purohitane dening brah-mana, diarani brahmacari utawa muride brahmana. Uripe kudu n6t€pipranatan k6nc6ng, kas6n6ngane diwatdsi, mangane dikudokake saranap6priman kang lumrahe diarani ,,bhik". T6mbung ,,bhiksu",t6g6se : mu-ride brahnrana kang mangane saka olehe p6priman.

2. Gr6hastha. Sawise rampung pasinaone, brahmacari banjur kdna omah-omah lan dadi k6pala somah, diarani Gr6hastha. Gr6ha = griha = griya.

Stha = mad6g. Gr6hastha = mad68 k6pala somah). Nindakake b6brayanurip kanthi nglakoni kab6cikan, dh6m6n asung pitulung lan sapanung-galane.

20t

warna papat), yaiku : 1 Brahma-Sanyasin.

Page 77: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Banjure suwara ing langit (pangandikane para R6sigana)mangkene 'i ,,Yen ta ingupanwleake t6mbang, sira ilzu tdmbangGayatri hang pinunjul dhewe, kang dilagolta.ke dening Sang pu_jangga. Yen ing halangqne poro Gajendra (ratttning Sajin) sira ikuscng Airawana (gajah'"ing kaswargan titihane Batiaro'Indra). yening halangane kewan galak sira ilar.r sardura (macan). yen ing ka-langane para pahlawan bangsa wrasni sira iku Kr6sna hang bakatmrajaya daitya Kangsa. Yen ing antarane para panclau,a iira ileup€pindhane Arjuna; Duryodhana hang abudi asor-canciltala kangbahal sira prajaya (lumantar Bhima sarana ginada u€ntise kiwo.Pm)".

,,Mangkono kahananing wujude saliranira anggonira ruola_wali manjanma ing marcapada, beda-bedo wujude, ianging satu_gune ora ana bedane, amarga salugune sira ihu mung siji, nangingkahananira ngdboki (nglimputi) ing Triloka, jar siia rkrr jirvanesagung dumadi".

Kajaba suwara pangal6mbanane para R6sigana marang SangRaghuttama, ing antariksa uga kapiyarsa suwarane para dewa,para siddha (sat6ngah dewa) lan para cararla 0uru ngidung kaswar-gan) kang padha ngucap ,jaya-jaya,, karo nyawurake utkatha (ku-lit kayu kang ngganda wangi), k6mbang sarta boreh saka antariksaing sadhuwure sang Raghusuta. Dening dayaning sabda-pangal6m-banane para R6sigana sarta suwarane para dewa, para iiaata tanpara_ carana kang padha nyabdakake ,jaya - jaya',, dumadakanKag6ndra GARUDHA kang uga sin6bul WainaLya prapta mawaprabawa sindhung-riwut sumiyut, njalari tatas-rantase kabeh Na-gapasa kang nggub6d salirane Sang Rama-Laksmana lan para wa_nara- LGt sakGdhep neha Garudha niyup ing bantala, nyddhak lan

Wanaprastha. Manawa wis tuwa, Gr6hastha sakloron (iarrang-wadon)tinggal kamukten, urip ana ing sajroning alas, diarani Wanaprastha.

Sanyasin. Yen wis ngrasa ny6dhaki patine. Wanaprastha banjur ting-gal kadonyan lan ngumbara ing saparan-paran, n6dya nggayuh kasam-purnaning pati, iku diarani manjing dadi Sanyasin.

,

4.

202

Page 78: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

nydmbah marang sang Faghawa, nuli ngr6siki l6bu kang tumem-

plek ing samparane. Sanalika Sang rajaputra sakarone (Rama-Lak'

smanal-watuyajati, kakuwatane pulih kadi wingi-nguni, sirna l6sah-

lungkrahing salirane. sawise mangkono, Kagandra Garudha banjurpamitan.madal pasilan, nuli mulih mEnyang padununganb'

Para vradya.bala wanara padha pat'ing j6nggelek tangi kanthigdmbiranin g ati, luwih-luwih bar6ng sumurup'Sang Faghuttamawis wAuyaJati, bang6t suka amarwata suta. Para wanara padha

sumurup yen kang asung pitulung r,jalari tatas-rantasing Bhuja'gapasa (Nagapasa) iku Kagdndra Garudha, lan padlta pracaya ma-

iawa praptane Sang Wainateya iku arvi'" saka g6dhenitrg prabawane

Sang B.amadewa.

,,Pranyata panjdn)ngane ihu panjanmaning Bathara Wisnu'

song Ganrdadhwaja manianma awuiud sri Naranata Rama. (Garu-

daihwaia : 1€juluke Bathara Wisnu). Ora pr€lu disum)langake,

habeh m€malaning iagad tan ldl6th0hing bumi mdsthi babql labur-

tumpur dening pani€nOngane". M'angkono kandhane para kapi-

bala.

95. PATTNE DUII{RAKSA LAN AKAIVIPANA.

Ing wayah b6ngi, kagawa saka bang6ting pangigit-igite atinem6ntas ngalami panandhang ginubEd Nagapasa saka panggawene

mungsuh, para kapibala nganti lingsir w6ngi lagi bisa nendra, amar-

g" piiOt puanu nggun6m kapengine tumuli campuh yuda n6dya

namakake piwalds marrng para ras6ksa.

Esuke, sawise sam6kta, wadyabala wanara enggal-enggal

budhal ng6nar kutha-krajan l6ngka. Sat6kane ing sajaban kutha-krajan (Indonesia : ibu n6g6ri), para wanara surak mawurahan,

suwarane n gumandhang in g awang-awan g.

Miyarsa suwara gora-gurnita surake wadyabala wanara, Sang

Dasamuka bang6t k6jot panggalihe. Apa maneh barEng diaturipriksa dening t€lik rasoksa bab tokane barisan wanara, panggalihe

tit gr.rg, pikire kuwur kaworan giris-miris, wola-wali unjal napas

dawa. Wasanane panjdn6ngane dhawuh marang Dumraksa, pah-

lawan rasaksa kang kondhang kaonang-onang g6dhe tekade lan

t6guh-tanggon watake.

Sawise sam6kta, Dumraksa sawadyabalane enggal-enggal bu-

dhal n6dya lumawan barisan wanara. Dumraksa awahana rata

243

Page 79: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kang kagiri-giri g6dhene aran Singhasya, kuda pangiriding kretanearan Wrdkasya, bang6t ngg6girisi. (Singha = Walanda ; leeuw. Asya= mond, gezicht = Indonesia : mulut, roman muka. Singhasya =Jawa : atutuk sinp, arai iinga;.

Lagi bae Dumraksa m6tu saka beteng, dumadakan ana ma-nuk gagak nyambEr-nyamb6r karo muni sora, dwaja kang pinasanging kreta Singhasya kabur kabuncang maruta. Sumurup ngalamatala mangkono iku Dumraksa s6pi ing rasa wddi, amarga atine wisatekad pati.

,,Apa kang dakw1deni ?! Wis samAsthine ahu labuh lara-patimamng gusti, amarga wis lawos aku ginawe muhti. Kabeh kdkar?p-an lan p€penginanhu diparAngahe dening Sang Prabu. Aku diujaing xsdnAnghu, uripku tanxh ngalami mahmur jibar-jibur mubra-mubru blabur mndu, pinaringan sandhangan mawa rdrdnggan s€-sotya-ritna, hasinungan kawibawan, dixdhiyanr apsari malini lu-wih saha sqf. (Malini : Walanda : kransulechtster : Indonesia :pembuat hamngan bunga. Apsari malini : widadari ahli nggubahkdmbang)".

Mangk ono panggraitane Dumraksa.

Campuhe wadyabala wanara lumawan para ras6ksa wadya-balane Dumraksa nganti ngor6gake bumi. Saka akehe wanara lanrasEksa kang campuh yuda, ing pabaratan nganti katon p€t6ngpindha kEsaput ing mGndhung ang6ndhanu, kumitiring p6dhang-klewang lan g6gaman liyaliyane kang diobat-abitake para ras6ksakaton kaya widyutmala (Walanda : kronkelende bliksemlijnen =Indonesia : sinar halilintar yang berkelok-kelok).

Para wanara kaya wuru.pangamuke. Kagawa saka k6nd6lep6rang lan liwunging tandange, akeh wanara kang ora mradulilan ora krasa s0mpal bahune pinrawasa mungsuh. Saw6neh wanaraana- kang meh mrawasa mungsuh, nanging banjur kddhisikan ti-n6mpuh ras6ksa, tiba kalGnggak lan nandhang brana, gdtihe patingdlewer tumetes ing bantala. Pirang-pirang wanara kang nandhangtatu abot k6cubl6s sanjata lancip, kOganthol, k6tiban limpungutawa k0taman dh6ndha, k6pidak-pidak dirada utawa k6tujahturangga.

Sumump kanca-kancane akeh kang nandhang brana (k6ta-ton), para g6g6dhuging wanara enggal-enggal nrambul yuda. Parapahlawan wanara .iku sing akeh-akeh durung tau kEtaman san-

204

Page 80: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

jataning mungsuh. Iranawa pinrawasa mungsuh bisa endha utawanangkis sarana gada wr6ksa, nangiug yen mrawasa ras6ksa m6sthikdna. Akeh ras6ksa kang awake r6mak-r6mpu pinupuh gada wrEk-sa dening pi.rlar,,'an wanara, pirang-pirang kang bahune s6mpal ka-parapal k6tiban watr. gddhe, dadi lan patine. Para pahlawan wana-ra padha liwung tandange, kagalva saka pangigit-igiting atinekelingan nalika padha k6gub0d jir6t Nagapasa awake. Tanpa bisairal6s mrawasa, wadyabala rasEksa k6dh6s6k mundur, linud deningI)ara v.'anara.

Nduiu rusake wadyabala ras6ksa, Durnraksa enggal-enggalng6tap kuda Wr6kasya, sat6mah kuda lumayu sumdmprung, glr-rn6rii ngeclabedabi suwaraning lakune kreta Singhasya, rodhaneprasasat ora ngambah bantala. Ana ing sajroning kreta kang ban't6ring lakune kaya sumiyuting angin, Dumraksa wola-wali ngun-dha gada disawatake marang mungsuhe kang kumawani ny6dhaki.Wadyabala wanara kagegeran, pirang-pirang kang mati k6tibangadane Dumraksa, k6gil6s rodhaning kreta Singhasya utawa k6tu-jah kuda Wr6kasya.

Sumurup mawuting wadyabala wanara, Sang Pawanaputra(Hanuman) enggal-enggal m6thukake krodhane Dumraksa karonggawa watu-it€m kang sagunung anakan g6dhene, diumbul-umbul-ake (kinarya onclang) saka tangan t6ng6n ditampani tangan kiwalan kosok-baline. Ndulu Sang Maruti ng6toni jurit, para wanarabangEt suka amarwatasuta, p6pindhane kaya Mattamayura n6muula. (Mattamayura =.-Walanda : uitgelaten pauwen; naam van eenversmaat = Indonesia : merak-merak yang bersuka-ria; nama ira-ma syair).

Ndulu solahe Hanuman kang tansah ngumbul-umbulake watuit6m karo ny6dhaki kreta Singhasya, Dumraksa babar-pisan oraulap, mandar muntabing atine kaya cliububi. Dheweke tumulimancolot mudhun saka kreta, nggada Sang Anilatmaja sakayange,banjur munggah mdnyang kreta maneh. Amarga kang ginada oragigrig wulune salamba, Dumraksa ewa, mudhun maneh saka kre-ta, nuli nggada Sang Itaruti wola-wali. Nanging kang ginada malahtadhah, tansah panggah mbr6gagah ora obah, mandar nuduhakedhadhane supaya ginada dening Dumraksa. N{aksude Sang l\{arutiolehe njarag supaya ginada dhadhane, ora liya karGben misuwurjdn€nge. Solahe Sang Anilatmaja kang bangOt ngewak-ewakakemangkono iku agawe saya ngigit-igiting 31ins Dumraksa. Pahlawanrasdksa iku agahan munggah m6nyang kreta maneh karo ngobat-

205

Page 81: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

abitake gadane kanggo ngawekani supaya mungsuhe ora bisa ma-l6s mrawasa. Amarga durung ana kalodhangan kanggo mal6s mra-wasa, Sang Pawanaputra banjur api-api mundur, satEmah Dumrak-sa ngira yen mungsuhe ngucira ing yuda. Nanging, dumadakan... mak brabat ! Kanthi cukat prasasat kilat Hanuman ngangs6g ma-ju; watu-it6m kang wis diumbul-umbulake suwe dik6prukakenurang mungsuhe. Dumraksa mancolot endha, mulane mung kre-ta lan jarane bae kang sirna.

Kanthi asanjata gada, Dumraksa t6rus lumarvan yuda, p6rang

dharat. Dheweke kumudu-kudu tumuli ngrampungi Sang lIaruti.Kagawa saka bang6te kumropoking atine, Dumraksa kirig'kirigkaro ngg6rdng, nuli wola-wali nggada Sang N{aruti. Nanging kangginada malah tadhah dhadha.

,,We hla ! Manawa raslhsa iki dak-uia bae ing salzarAp-kar€pe,paprangan iki bakal suwe rampunge".

Sawise nggagas mangkono, Hanuman banjur nyik6p sikilemungsuhe karo pisan. Dumraksa diglandhang, dilarak'larak. Ba-r6ng Hanuman sumurup watu g€dhe, Dumraksa diangkat lan di-sungsang, banjur dig6jrotake ing watu iku. Sirahe Dumraksap6cah, uwange r6muk, ut6ke muncrat, gdtihe sumamburat m6tusaka ing tutuke, dadi lan patine.

Sapatining senapatine, wadyabala ras6ksa padha lumayuasaiang-tunjang, padha ngungsi urip dhewe-dhewe; ana sawatarakang lumayu mGnyang pura, ngaturi priksa patinG Dumraksa ma-rang gustine. I\{iyarsa pawarta mangkono iku, Prabu Dasamuka sa'ya kar0rantan panggalihe, ninging s6dhih-kingkine ora dituduhakemarangsapa bae. Panj6n6ngane banjur dhawuh marang pahlawanras6ksa Akampana ndikakake ng6toni yuda, lan ora dipar6ngakemrilih, manawa ora bisa rr,brastha wadyabala wanara.

,,llfiingsah brastha dening kawula, utawi bauula ingliang sirnedening wadyabale wanara". Nlangkcnb prasdtyane pahlawanAkampana marang ratune.

Sawise nyiimbah nrinangka tandhanrng pangaji-ajine maranggpstine, Akampana mangkat awahana rata ngirid warlyabala ra-

s6ksa mayuta-yuta. Ing sajrouing kretane kang bang6t gSdhe lansantosa isi j6mparing matumpuk-tumpuk lan g6ndhewa sawatara.

G6ndhewane Akampana iku dawane 5 dh6pa, g6dhene saprangkul,taline gdndhewa gddhene padha karo wit jambe.

206

Page 82: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Lagi bae mangkat, bahune Akampana kang kiwa k6dut6n,landumadakan banjur ana angin sindhung-riwut sumiyut, sarta anawong edan ngamuk m6thukake asu ajag pirang-pirang parlhanjdgog b6bar6ngan. I\rangkono kahanane ngalamat ala kang dinuluAkampana. .A.nanging ngalamat ala warna-warna iku onr agaweulaping atine Aka.mpana, kagawa saka adigung-gurn6ndhungingwatake lan amarga saka bang6ting boclhone.

Sat6kane in g pabaratan, Akampana ngudani j6mparin g marangpara wanara. Saka akehe jGmparing kang lum6pas saka g6ndhewaneAkampana, langit nganti kaion p6t6ng kaya k6tutupan jdmparing.Akeh wanara kang tatu arang-lcanjang awake dening j6mparingeAkarrrpana kang lurr6pase saka g6nrihewa mbarubul anarawata.

Sumurup wadyabala wanara akeh kang nandhang brana,Sang Maruti krodha tan sipi, enggal-enggal mb6dhol wit tal g6dhekinarya gada, banjur maju ny6dhaki mungsuhe. Akampana tumu-li ngudani j6mparing marang Sang Anilatmaja, nanging ora anaj6mparinge siji-sijia kang nganti ngGnani salirane pahlawan wanaraiku. Kabeh jEmparinge Akampana bali kabalik tinangkis ing gadawr6ksa dening Sang I\{arutasuta. Karo ngobat-abitake gada wr6ksa,Hanuman nyddhaki Akampana. Bar6ng wis c6dhik, Akampana ji-nojoh ing gada wr6ksa, tiba, nuli pinupuh wola-wali nganti mati.Dhadhane Akampana p6cah, g6tihe muncrat, bahune s6mpal.

Bar6ng Akampana mati, wadyabala rasGksa bubar pating sl6'-bar, binujung-bujung dening para wanara. Saka giris-mirise marangmungsuh, ras0ksa-ras6ksa iku p6pindhane kaya kidang-mGnjangansumurup singa utarva macan, padha lumayu rdbut-dhucung asalangtunjang. Ana rasOksa sawatara kang lumayu m6nyang dhatulaya,ngaturi priksa patine Akampana marang Prabu Dasamuka. NSu-ngu palapurane ras6ksa mangkono iku, Sang F,awana nganti tri-pandurat datan ng6ndika. (Tti pandurat = t6lung k6dheping ne-tra). Panjdn6ngane ngrumangsani bakal ngalami bGbaya g6dhekang ora k6na ditanggulangi. Wingi-nguni, panj6n6ngane bangdtambdk g6dhag-g6dhig ujubriya-kibir, .k6r6p ngungasake kasudiranlan kas6ktene. Nanging saiki, c6p-klak6p ora tau ngdndikakakekaluwihane. Panggalihe goreh-rongeh, ldnggahe ora j6nak. Pan-j6n6ngane j6ngkar saka ratnasinghasana (Walanda : met edel-steenen versierde troon = Indonesia : kursi kerajaan yang berta-tahkan ratna-mutu-manikam), banjur miyos ing sajaban dhatulaya,ing s6mu manggalih ,,sapa kang nddya didhawuhi mangsah yuda,kong sahira bim nyimakake Sang Raghawa sawadyabalane".

207

Page 83: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

PATINE PATIH PRAHASTHA.

Sawise manggalih sawatara suwene milih pahlawan kangndya kadhawuhan nyirnakake Sang Raghawa sadadyabalane, Pra-

bu Dasamuka banjur utusan nimbali PATIH PRAHASTHA. Kan-

thi gugup-gurawalan, Patih Prahastha tumuli sowan ing dhatulaya-

,,Paman Prahastha ! Jingandiha hula aturi ngAdali jurit, ma-

dOg senapalt, nindhihi wadyabala ra*ks pdpilihan inghang sam'pun hasusra t|guh-tanggon sudira ing rana, sugih pangalaman ing'babagan

p1rang, wasis ulah-gAhring bais saha l|bda nandukak€nsawarnining *niata. Pangaidng'aj€ng kula paman, hanthi wadya'bala inghang kawontAnanipun kados makatdn punika, mugi-mugijdngandiha sagdd munghasi paprangan puniha sarana mrajaya pun

Rama sawadyabalanipun". Mangkono ng6ndikane Prabu Dasa-

muka.

Ature Nindyamantri Prahastha : ,,Anak Prabu BuminataLingha ! Miturut pamawas kawula, wiwit dumadosipw papranganprniko, ing s€mu anqk Prabu saiah hagvngan panggalih was-sumd'

lang.' Sadaya kawula saha wadyabala Ldngka sami rum€hsa hasu'gdngan paduka kanthi s|tya saha tulusing manah, sami sagah lab?tjiwa-raga dhat)ng Sri Maharaia, bot)n badhe ngucira ing yuda ang'genipun *mi ndh)pani praia lumawan parangmuha. Sagung wa'

dyabala rasOhsa sampun sami tuwuk nampi h|kucah paduka, mi'lanipun bot\n pr|lu dipun-kuwatosahAn has€tyanipttn; sadaya sa-

mi sumangg€m nindahak|n dhawuh paduha, kakarsahna mangsahyuda sawanci-wanci, s\ndilaa. Milanipun sampun ngantos paduka

ngl|lantur panggalih sungkawa, boftn'botdnipun wadyabah pa'duha ngantos asor ing yuda lumawan pun Rama scwadyabalani-pun".

,,Kawula nyuwun pamit ngddati iurit, ndCya scroh'amukd.hat1ng mAngsah paduha. Kawula prasitya, rila-l1gawa piiah ingmaclyaning rana, ffnnawi ngantos bot€n sag&i nyapu m6ngsah

ingh an g n gr ab osa LO n gh a".

Mangkono ature Patih hahastha. Sadurunge budhal nguidwadyabala m6nyang pabaratan, $ang Patih asung pisungsung ma-

rang para brahmana, para p6ndhita lan para tapa awujud mas-

-picii iajabrana peni-peni rajapeni guru-bakal gurudadi kang kehe

208

96.

Page 84: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

b6basan nganti ngundhung-undhung kaya gunung' Sapari-purnane

asung pisu"ngsung, Patih Prahastha banjur binr6kahan dening para

urrtrirun" irt"-ain*rgtahani,,pandonga slamOt" dening Dang

Iiv""g ;t t""i lp6ndhita), supaya -ngalami sluman-slumun slam6t

"nu irrg madyaning rana kanthi ngalami jaya' Kajaba.saka iku' Pa-

tih prahastha ninuja-mantra dening para trahmana lan para p6n-

clhita ana ing sangar6pe g6ni s6saji' manclar j6mparinge Sang Patih

earta sanjata-sanjata jiyu-tiyut'" uga pinuja-mantra' supaya k6na

cli6nggo mbrastha Sang Raghawa sawadyabalane'

sawise man6mbah rnarang sang Hyang waiswanara,- Patih

Prahastha tumuli budhal sawadyabalane' (Waiswanara = \[1iswa-

nala = Bathara Agni)- Sang Patih nitih kreta kang prasasat sagu-

,"* *iqn gddiene, l6higahe ngddhangkrang' abusana kawaca

sin6puh kancana, cahyane sumunar an6lahi' R6r6ngganing maku-

thane kang awujud kancana-mutyara-s6sotya sarta tapu-tapu

lWur*au : "zeker

hoofdsieraarl = Indonesia : nama perhiasan ke-

pAu) t"-"nar pating gl6byar, p6pindhane kaya sr0ngenge ing pun-

caking ardi UdaYa.

Patih Prahastha katon bang6t g6mbira nguid wadyabala ra-

s6ksa p6pilihan kang prasasat tanpa wilangan kehe' kang inq sl-

dalanialan tansah iurak-surak mawurahan' suwarane gpmumh

pindha suwaraning samodra kindbur' Dwaja-dwaja lan panji-

p*ji"" para wadyabala katon pating klebet pindha aluning sa-

rno&u, sakehing dirada lan kuda p6pindhane kaya iwak lumba-

lumba, sanjata-sanjatu net U p6plnanane kaya iwak hiu ap6-

pul6tan. Dumadakan ana asu-ajag pirang-pirang m6thukake Pa-

ilh prurr*tha lan banjur ngub6ngi kretane karo ngalup sora' nuli

bumi ordg kaya ana iitaft" b6bar6ngan karo udan g6tih' banjur

ana angin sindhung-riwut sumiyut kang njalari putunge dhan-

if,"ni"i dwajane pitifr nanastha. Iku kabeh, ngalamat ala kang

nyasmiiani bakal asorirrg yudane patih Prahastha. Llangrng nga-

lamat warna-warna iku ora agawe gris-mirise Sang Patih kang

k6k6nc6nganing tekacl lan kayakinane mangkene : " Utamane se-

napati mati ing paprangan; matine mati muksa, pinulung Jawata

minjing ing w15,,'1oka, ngalami mulya"'

Bar6ng ndungkap t6kan pabaratan, Patih Prahastha nata ba-

risan wadyabala ras6isa ag6lar Artlrlhacanrlra (awangun sat6ngah

iLrnn"r*i; dene galaring barise wadyabala wanara aran sangkirna

(Walanda : gemengd = Indonesia : bercampur)'

209

Page 85: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Wadyabala rong golongan iku tumuli campuh yuda, pupuh-pinupuh, mrawasa-pinrawasa, padha asilih ungkih g6nti unggulg6nti k6lindhih. Wadyabala rasOksa namakake sanjata maneka.warna; ana sing nyakra, numbak, nggada, mddhang utawa m6rangsaranahlewang, lan liya-liyane. Para wanara ngg6bug utawa nyon-dong sarana gada wr6ksa, ng6pruk sarana watu, mbithi, nyik6plan mbanting, nggraut, nyakot. P6range wadyabala wanara luma-wan para ras6ksa pdpindhane kaya g6gulungane singa lumawanpara ratuning naga, padha galake lan padha sudirane. Para ras6ksakang awake padha b6lang-b6lang lan galak polatane, tandangekaya Bathara Kala, bang6t ngg6girisi. Para wanara mGnang luwihsakti tinimbang piua ras6ksa,luwih k6bat-cukat lan luwih awas lanwaspada, angel k6nane pinrawasa dening mungsuhe. Kosok-balinemanawa wanara rnal6s rnrawasa marang mungsuhe k6na dip6sthek-ake k6nane, pramsat ora tau luput, amarga para ras0ksa kurangk6bat-cukat endhane lan kurang wasis nangkis sanjataning wanarakang awujud watu lan gada wr6ksa. Awit saka iku, akeh bangdtkalonge wadyabala ras6ksa.

Ndulu wadyabala ras6ksa akeh kang palastra, Patih Prahasthajaja-bang mawinga-winga, enggal-enggal ngOtap kuda pangiridinskreta. Sumiyut kaya dibalangake lakuning kretane, suwarane gu-m6rit ngg0girisi. Saka ing sajroning kreta, Patih Prahastha ngl6-pasake j6mparing diinc6ngake marang mungsuhe. I\4barubul anara-wata lum6pasing j6mparinge Sang Prahastha saka g6ndhewa, akehkang ngdnani wanara, pirang-pirang wanara kang palastra utawanandhang brana. Ana sing tompral uwange, ana kang s6mpal ka-parapal bahune, ana sing dhedhel-dhuwel dhadhane, ana kang b6-dhah wdt6nge lan modhol-modhol ususe, ana kang sigar wang-konge, lan ana kang kample-kample tangane. Saya akeh manehwanara karrg palastra lan nandhang brana, barOng Sang hahasthanglEpasake jGmparing sing bisa nak-kumanak, jdmparing sijr bisadadi sattrs utawa luwih, paCha ng6nani mungsuhe. Para wanarasing rnati, bangke-bangkene padha k6bak panah nganti pating cro-ngat kaya landhak kang pinuju njdgrag wulurre.

Bar6ng priksa rusake wadyabala wanara, Sang Piawagarajadhawuh Nila, ndikakake nandhirrgi krodhane Patih Prahastha.(Plawagaraja = Kapindra = ratuning vr'anara yaiku Sugriwa. Plawaga= plawangga; palwaga, prawaga = wanara, kathek).Ta'npa ati ,mhngiu;rnangu, Sang Nila tumuli maju, ngalap gadawit randhu-alas kang saprangkul ge-dhene lan sapuluh dh6pa dawa-

270

Page 86: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

ne, tumuli mr6p6ki Pratrastha kang ora k6ndhat ngudani j6mparing

marang para wanara. Sumurup krodhane dip6thukake dening Nilakaro ngundha gada wr6ksa kang gadhene kagila-gila, Prahastha saya

muntab atine, pangincEnging panj6mparinge ditujokake marang

clheweke. Nanging sanajan prasasat tanpa wilangan cacahing j6m-

pating kang lurn6pas saka gandhe'arane Prahastha, siji bae ora ana

kang nganti nganani salirane Nila, kabeh k6na tinangkis sarana ga-

da wr6ksa. J6mbare pabaratan ngilak-ilak kaya samodra, panah-

panahe Prahastha kang prasasat tanpa wilangan kehe p6pindhaning

banyune, kapi }.lila kang nalika samana raine mangar-mangar

abang-rnbranang papindhane Rodrabahni (Walanda : het vuur van

wildheid = Indonesia : api kebuasan).

Landh6p lan panasing j6mparinge Prahastha kaya gdni kiya-mat; gadane- wr8ksa kapi Nila kang tansah mobat-mabit p6pin-

rlhane udan kang nyiram g6ni kiyamat. Panj6mparinge Prahastha

marang pahlawan Nila nganti ambal kaping s6wu, ing mang-ka sa-

b6n saambalan maatus-atus j6mparing kang lumEpas saka g6ndhe-

wane. Sanajan mangkonoa, siji bae ora ana j6mparing kang ngg6-

pok salirane Nila, saka wasis-titising dheweke olehe nangkis. Ga-

dane wr6ksa tansah kumitir mubOng, saka bant6ring ub6nge ngantikaton kaya tameng bund6r, lan tangane Sang Nila ora k6na diti-teni obahe. \Yah ! pranyata nggumunake kaprig6lane Sang Nilamolahake gacla rvr6ksa.

Saya suwe Prahastha saya k6ndho panjdmparinge, saliranekaton sayah alungkrah. Nanging kapi Nila katon saya gumrdgut

tanclange, mandar saya ny6dhaki mungsuhe. f)umadakan makblas ! Kanthi tandang kang bang6t cukat prasasat kilat, Sang Nilanyand6r Prahasiha, nuli mupuhake gadane wrdksa. Prahastha man-culat oncat saka kreta, mulane mung jarane bae kang mati b6ba-r6ngan karo r6muking kretane. Sanajan jaran lan kretane wis sir-na, Prahastha babar-pisan ora ulap atine, kagawa saka santosaningf

tekade lan g6dhening kasudirane.

Sang Nila - Prahasiha banjur ayun-ayunan, p6rang dharat.Sang Nila asanjata gada wr6ksa, Patih Prahastha asanjata musala.

Nganti su\ye olehe padha pupuh-pinupuh, mrawasa-pinrawasa,nangtng ora ana kang nandhang brana (k6taton). Patih Prahastha

mawa karvaca (\\'alanda : pantser, wapenhemd = Indonesia : baju

zirah = Jawa : klambi k6re) kang ora bisa p6cah pinupuh gada

wr6ksa, mung m6ndat bae. Wondene Sang Nila p6pindhaning

2]-7

Page 87: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

atose awake kaya w6si, ora obah pinupuh mungsuh sarana mu-sala. Sakarone padha t6guh-timbule, padha sudirane. Sajronepupuh-pinupuh mrawasa-pinrawasa, Frahastha bola-bali ngga-r6ng karo ngeeclruAake sikile, Sang Nila wola-wali m6re-m6resora. 'Tarkadhang sakarone padhadene ngangs6g ny6dhaki mung-suhe, tarkadhang ngOdohi, tarkadhang kdkit€r ub6ng-ub6ngan.Saka bantGre olehe ub6ng-ub6ngan, njalari anane angin sumil'ut,sat6mah kleyang-kleyang lan l6bu padha kabur katut milu mu-b6ng, agawe p6t6nging jagat.

Sang NiIa tansah ngangkah lenaning mungsuhe. I\'tanawa pi-nuju ana ing papan dhuwur, dioyak Prahastha, Sang Nila mangisor;yen pinuju ana ing ngisor, dioyak, dheweke mandhuwur; dadibanjur kaya yun-yunan kang munggah-mudhun bant6r. NalikaSang Nila pinuju ana ing dhuwur, dumadakan sumurup u,atu-itEm g6dhe. Kanthi tandang kang bang6t cukat prasasat kilat, wa-tu iku diangkat dik6prukake marang mungsuhe. Sanalika hahas-tha ambruk ing bantala; gulune putung, sirahe p6cah, ut6ke mun-crat, g6tihe sumamburat abang kaya dhatu (gincu).

Bar6ng Patih Prahastha palastra, wadyabala ras6ksa o169kagegeran, padha lumayu r6butdhucung pating bilulung, dioyak-oyak para wanara, kang k6candhak diprajaya.

97. PATINE KUMBAKARNA.

Bar6ng diaturi priksa dening wadya ras6ksa yen Patih Prahas-tha kasambut madyaning rana, Prabu Dasamuka dhAl6g-dhalag,panggalihe jib6g-put6g, nganti sawatara suwene jum6n6ng ana ing

Katrangan.

Miturut layang Arjunasasrabahu, sedane Patih Prahastha dening SangNila, atnarga dikGpmk TUGU - I?ATU malihane widadari Dewi IVINDRADI,garlvane RGsi Gotama. Bar6ng dik6prukake ing dhadhane Patih Prahastha(dening Sang Nila), tugu-u,atu iku badhar dadi widadari Dewi Windradi, ban-jur kondur m6nyang karang Kawidadaren. (Mriksanana jilid II iki angka ?0lan Silsilah Wayang Purwa mawa carita jilid I angka 47 : R6si Gotama).

212

Page 88: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

agapuraning pura tanpa ng6ndika. wasanane panj6nOngane dhawuhmangkene : ,,Heh bocah buta kabeh ! sira padha nggugaha arining-sun si Kumbakarna, dheweke lagi hapati nenclra,;bpindhane kayakabo. atine ka\mputan ing tamah (walanda : duiiternts, uerblin-ding, zinnelijltheid, geestelijhe blindheid, uraatzucht : Indonesia :kegelapan, hesilauan, hawa-ncpsu, buta hati, napsu rakus atau lo_ba).

Para ras6'ksa kang tampa clhawuh padha tumuli mangkat m6_nyang padunungane Kunrbakarna. (iVliturut carita padhalangan ka-satriyane Kumbakerna ing Pangl6burgangsa). Sapraptane ing pa-dunu;rgane Kumbakarna, para rasoksa padha ngunekake t6tabuhanwarna-wzlrna; ana sing nabuh b6dhug, tambur, b6ndhe, gong, beri,ana sing nabuh gam6lan, ana sing nydbul kalasangka (slompret),suwarane bang6t rame binarung gumuruhing surake p*" *.6t *kang pindha suwarane gludhug ing mangsa kasanga. Nanging su-w-ara mangkono iku ora kOprungu dening Kumbakarna, mandarg6^g6dhuging ras6ksa iku saya kapati olehl nendra, pij6r ngorokass6ngguran. sawise tita yen Kumbakarna ora bisa tangi ginugatrsarana gumuruhing suwara, para ras6ksa banjur padha migunakakeakal r+'arna-rvarna, miturut pan6mune dhewe-dhewe. Ana singnggugah Kumbakama sarana ngoyog-oyog awake, ana sing .uru.rinyakot kupinge, ana sing sarana neyoti pupune, ana sing sarananjiwiti bahune. Nanging kabeh iku tanpa gawe,lire ora bisa njalaritangine Kumbakarna.

Sawise ginugah sarana cara kasdbut ing dhuwur iku Kumba_karna ora ta'gi, banjur ana pahrawan ras6ksa sawatara awahanaturangga munggah ing anggane Kumbakarna, dadi g6g6dhugingrasoksa iku diidak-idak turangga sawatara kang tinunlgi.gu.r"pulra pahlar.ran, padha ac6congklangan lan nyirig-nyirig u"u lrrg anu_dhane, suprandene Kumbakarna m6ksa ora nglisik olehe nendra.Kagawa saka bang6ting g6mpunge kang padha nggugah, banjurpadha nuntun gajah 500 diunggahake ing dhadhane. Nanging sana-jan dhadhane diidak dening gajah samono kehe, tttunggutLg ra-stksa kang g6dhening awake sagunung anakan iku m6ksa"6ra tangi,mandar saj'a sora pangoroke, gumuruh ngor6gake bantala.

Para rasdksa kang tinanggEnah nggugah padha rumangsa k6n_tekan akal, mulane banjur padha m6n6ng bae, padha lungguh anaing sac6dhake kang lagi kapati nendra. suwe-suwe xumf,atarnatangi saka kar6pe dhewe, tanpa ginugah. (pa1g.-dhalang sing akehakeh nyaritakake tangine Kumbakarna antirga dinuuut wulu-

2L3

Page 89: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

puhune, yaiku wulu kang dumunung ing j6'mpoling sikile). Sawiseuc6k-uc6k netra sawatara suwene, Kumbakarna tumuli lingak-lingrik noleh kiwa-tdng6n. Bar6ng sumurup ras6ksa pirang-pirang

.padha l6lungguhan ana ing sac6dhake, Kumbakarna at6tanya :

,,Ana gawe parigawe apa ltowe padha mrene ?!".

Wangsulane para ras6ksa : ,,Kawuningana ! Dhat|ngipunparangmuka ing LAngka, Rama sawadyabalanipun, satnpun adomdl'pdp\ph hathah, mandar Sang Patih wrOdha (Patih Prahastha) ing-gih sampun palostra kasambut madyaning rana. Paduka hatim-balan dening raka paduka Sang Sri Naranata, kadhawuhan manjingdhatulaya".

Sawise ngrungu wangsulane para ras6ksa, Kumbakarna banjurraup, nuli manganggo kaprajuritan. Ora antara suwe ana ras6ksi pi-rang-pirang padha nyam6ktakake s6ga lan l6lawuhan maneka war-na, kanggo sarapane kang mdntas tangi nendra. T\rmp6ng g6ane-gadhe pirang-pirang ewu, lGlawuhan saka daging gajah, daging si-nga, daging babi lan k6bo-sapi nganti ngundhung-undhung kayagunung; kabeh iku 6ntek sa6ndh6gan, banjur ngombe pirang-pirangatus guci.

Sal6bare sarapan, Kumbakarna tumuli mangkat mEnyang dha-tulayd, sowan kadange wr6dha (Prabu Dasamuka).

Banjuring caritane mangkene :

Sapraptane ing dhatulaya, Kumbakarna k6temu kadange wr6-dha kang sawang-sawungane bang6t nawung sungkawa, panggalihesajak rada was-sum6lang, pasuryane puc6t, pangandikane alon lan

Kairangan.,-

Kumbakarna yen nendra nganti sewu warsa ranpa nglilir, amarga nalikamratapa ana ing Gokarno (Cohkarna) pinaringan nugraha Cirakalasup+-autawa Cirakalanidra dening Bathara Brahma. Cira = Indonesia : panjang. Kala= waktu. Supta (nidra) = tidur. Cirakalasupta = Cirakalanid'a = tidur waktulama. (Mriksana:ra bab 64). I{angkono caritane, miturut kang kas6but ing bu-ku Uttarakanda.

Miturut carita padhalangan, sababe Kumbakarna bisa mandan b6pa-nganan kang nganti agEgunungan kehe, amarga kasinungan aji GGdhongrn6nga.

214

C

Page 90: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

a lirih :-,,Ariningsun Kumbakarna ! K?bang€tAn anggonira ora mra-duli marang hahanane praja, pii6r ngenak-enak nendra, nganti orangr€tt t|hane mungsuhira, si Rama ngirid wadyabala toanara mayu-ta-yuta. Wrukanira ! lilis akeh g1g)dhuging wadyabala ras|hsa singmati ing madyaning rana. Mintragna, Dumraksa, Wirupaksa, Akam-pana lan Pragaw, kabeh iku pahlawan pinunjul kang surasahti man-draguna, wis padha mati hasambut madyaning rana; mandar pa-man Patih Prahastha iya wis seda ing rananggana. Sailti andil-an-itiiing praja Iirrgta mung kdri sira, yayi. Sira hang mirrangkapangayonutnings'trt, kang kuwuwa nanggulangi parangmuha,ndh€pani praja lingha. Sirnah.na habeh mungsuhira nganti tum-pds-tapis tanpa sisa. Rampungana si Rama, patenana Laksmana-Sugriwa ! GCdhening l|labuhanira marang praia L?ngha lan sih-tr€snanira mamng kadang wrddha (marang ingsun) bahal sayakacihna, sawise sira mbrastha si Rama sawadyabalane. Kasudiran-iro bakal saya hasusra ing jagat, lan asmanira bahal saya kondhanghaonnng-onang. Dasarati (ftgAse atmajane Dasarata yaihu Rama)mZsthi bahal kasomn lumawan sira, j|r sai6g-iuml6g sira tansahngalami jaya. Dalaxn para dewa kasoran lumawan sira, apa manehsi Rama hang bangit ringhih ingah-ingih lan para wanara oraa 16-

bur-tumpur dening sira sajrone sah1dhep netra".

Saparipurnaning ng6ndikane Prabu Dasamuka, Kumbakar-na mangsuli : ,,Kaka Prabu Dasawadana ! Aku ora ngrdti, apa kanglzudu dahprutelakahe marang sira. Aku tumarlgsa wis hintekanakat, h|ntekan frmbug. Pihirhu judhbg-put1g, ora sumurup apakang hudu daktindakahe kanggo rumdksa kasugZngane kaha Prabu.

Biyen wb aheh rimbug bOcih hang bisa'dadi d\dalane rahay'u,nanging kaha Prabu wAgah nggugu-mituhu. Ing mangka sawarnaner|mbug bOcik biyen kae, tujuane mung murih rahayune kakaPrabu dalaxn para kadang-kadeyan, sumrambahe marang parakawula lingha kabeh. Ahehe para pahlawan lhngha hang palgs-tra, sababe ora liya, amargd saha hliruning tindahe kaha Prabu.Natika rimbugan ana ing panangkilan, kaka Prabu babar-pisanora karsa ndhahar atur pamrayoga. Kabeh hang mdnggah kar-sane halia habu dianggdp hliru, diuring-uring, sing atur pamra-yoga cineda. Biyen, arinira si Wtbhisana sing dhisik dhewe nge-tingake marang sira gddhening bibaya hang bakal tumdka, ma-nawa sira w?gah masrahahe Dewi Sinta marang Scng Raghawa.Nanging pOpeling lan pamrayogane Wibhisana ora sira tampa.Eyang Bigawan Sumali uga ng)ndihani marang sira, pangan-

2L5

Page 91: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

dikane iya ora sira gatehahe. Eman bangdt, pituture eyangBagawan tumanduhe marang sira mung fumdbu ing kupingtAigin, mAtu ing kuping hiwa. Sanaian dinnggipa kurang pint|r,kurang libda marang isine sas:rna (buku piwulang), ora patutyen rAmbuge wong-tuwa ora diturut. Wong hang kaya eyangBagawan iku waspada pandulune, prih* marang hasunyatan,mulane pantbs linuhurake, hudu ginugu rCmbuge, diturut pitu-ture. Manawa ngaurip ngremehahe pituture para wrddha, orangrdgani r|mbuge wong wicaksana hang koya si Wibhisana, hlaya haya manghene iki wasanane, nAmu sangsara, ngalami bAbaya,pOpindhane kaya h€l€m ing *modra. Ya manghene iki undhuh'undhuhane ngaurip haduh adigang-gumdndhung, amb€h kuma-wosa, sdpa sira sapa ingsun. Angham'murhanira babar-pixn oraana rnAndhane, p|pindhane hoya aluning samodra ag?galunganmawalihan,. hawa-napsunira pindha ombak alembak-lembak,gAdhening pamuring-muringira haya sinrlhung-riwut bayu-bajra,pOtOnging pihirira pindha m6ndhung ang6ndhanu irlng nggamang,hasaring pangandikamu p1pindhane iurala hiyu, watakira kanghaduh drOngki pApindhane iwak samodra kang mawa wisa, ang'gonira gampang hAtuwuhan raw meri (Indonesia : iri hati) p6-pindhane haya makara galak kang tansah mangap-mangap nOdya

m\mangsa, dh\m|nira ngina marang liyan p?pindhane kaya l6m'pay, galah lan hasaring tindak-tandukira pApindhaning praune,g\dhening hawa-napsumu @Apenginanmu) pApindhane lunasingpral^ kang wis b|jad, ldlabuhanira marang b?brayan agung (masya'rahat) pApindhanne sakaning layar prau hang putung, solah'ba'wanira haya humlebeting layare prau hang wis suwek rowah'raweh, hasAganmu lzaya k6mudhining prau kang kendhang,dharmanira pipindhane momotaning prau hang ilang, sih-trisna'nira marang liyan sirna hdcZmpfung ing gini nralza, mitra-haruhlan rowang-rowangm.u habeh padha awatak siya-haniyaya agawertituning jagad". (Makara = Walanda : zeemonster = Indc,nesia :

jenis naga laut. L6mpay = Walanda : zekere vergiftige slang =Indonesia : jenis ular laut berbisa).

-- ;

,,Kajaba saha ihu haha habu, ingatase Ratu, oro ana pang'gawenira hang tumuju hanggo tata-tAntAming jagat, mulane sira,ing t?mbe mOsthi hd&mplung ing nraka. Hardaning panggalihiratansh inguja, para mantri-nayahanira padha xgawe onaring iagat,sdndng midana wong k,ang ora doq. Wong utama hcng pancene

hudu sinungga-sungga, diuman-uman lan diala-ala, dialap raia'

2L6

o

Page 92: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

llbranane. DhdniSn nTarang wong hang s6n6ng marang panggawedudu, sOngit ngigit-igit marang hang abudi rahayu. Wong-wongsuci luhur ing budi kang bAn?re kudu dipund.hi-pundhi, mandarpadha diina, diremehake. Nanging manawa lumawan ipg yuda,para mantri-nayakanira ora kina dt\nd1tahe kaprawirane. Watak-utantune hang alu lan tindah-tanrluke kang murang rlarga, oratau sira ceda, mandar sira milu ngombyongi. Hla saihi wohe ha-beh panggcwenira ala, wis mangsane t?hq. Ora mung sirc dhewehang ngalami cilaha h|tOrah b|baya, nanging uga habeh kadang-hadeyanira sarta para hawula L|ngha. Aja siro. g|tuni lan aia sirasusahahe patine para gAgAdhuging raslksa, sabab salugane sircdhewe sing dadi unclGraning luput, kang dadi tuk-ing kcsang-saran. Amarga sira ora bim ngdndhaleni hawa-napsu nGm warnakang ngrdridhu-nggodha panggalihira, samdngho sira nawung sung-kawa, panggalihira hdduwung, pikirira bingung. Manawa rasa.susah, ati kAduwung lan pihir bingung hObaijur ngr)bda ngambra-ambra, sanajan dewa pisan, mAsthi banjur ngalami kantEdhan,'.

Midhanglt ature Kumbakarna mangkono iku, prabu Dasa-muka krodha tan sipi, pangandikane s6reng-sora karo nudingi :

,,Heh bangsat-kOparat si candhala ing budi ! Aturira marang ing-sun haduh digsuro murang-krama, nArah hasusilan, nggoteki ala-ning liyan, metani kliruning tindakingsun. Manawa sira pancenwani nAdya lumawan ingsun, amuhdn ingsun, aja mung kandhAgana ing pamuring-muing bae. Sira iku sinAbut pahlawan lan ma-hasenapati praja lingka. Ingatase pahlawan, mung has1hten lankaprawiran kang hudu. tansh dipitongtonahe, dudu muluk-mutuking gun\m lan g€dhening suwarane kang dipamerake. Siramdnggah marang karmningsun ? ! Wo, apa siri lagi ngtindur, isihnendra ?!".

Tanpa mangsuli ng6ndikane Prabu Dasamuka, Kumbakamatumuli ngad6g, banjur mak klepat m6tu saka dhatulaya, t6rusmangkat mOnyang pabaratan tanpa wadyabala. Sajrone lumak-sana, Kumbakarna wola-wali ngg6r6ng lan masinghanarta (Wa-landa : een krijgsgeschreeuw aanheffen = Indonesia : memulaidengan t€riak perjuangan), suwarane gumludhug ngumandhanging antariksa, nuwuhake gara-gara gora reh kagiri-giri. Suralayao169 kagegeran, pzra dewa padha bingung pating bilrlung, pur"widadari padha poyang-paying lumayu akontrang-kantring, akehkang nganti k6puyuh-puyfr, kagawa saka bang6ting giris-mirise.Sajrone Kumbakarna lumaksana m6nyang rananggana, bumi gon-

217

Page 93: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

jang-ganjing, ardi Sumeru moyag-mayig, samodra kocak mawa-likan pindha kin6bur, agawe kagete para naga, padha w6weka-was-pada mbokmanawa ana bdbaya tdka.

Kumbakarna kang ing w6ktu iku wis.ngrasuk busana kapra-juritan, mawa klambi k6re (Indonesia : berbaju zirah) sin6puh6mas, sumunar pindha wukir kawlagar (gunung kobar), bang6tmbal6r6ngi, dalasan Sang Hyang Surya kasoran sorote. Yen ingbabagan w6ngis lan galake, Kumbakarna iku p6pindhane kayaSang Hyang Iswara (jdjuluke Bathara Siwah), bang6t ngg6girisi.Yen ing bab g6dhedhuwure prasasat padha karo ardi l\{eru. Ne-trane p6pindhane kaya sr6ngenge ing w6ktu kiyamat, pan:rse

ngedabcdabi. S6sipatane Kumbakarna kaya Kalamr€tyu (Wa-

landa : de god des Doods = Indonesia : Dewa N4aut), ngg6girisibang6t. Bolonganing irunge amba bang6t, katon p6t6ng lan j6rokaya guwa. Napase (amb6kane) k6prungu kumrusuk kaya zu-miyuting sindhung-riwut, nganti njalari putung, pungg6l, sol, ru-buh kabarubuh lan sGmpal kaparapaling wit-witan, sa6mah kewan-kewan g6dhe ing sajroning alas padha pating bradhat luma5ru, ke-wan-kewan cilik padha nan6Ut.

Ngalamat kang katon lan kang kapiyarsa nalika sarnana,kayata : mega ing sadhuwure dalan kang diliwati Kumbakarna ka-ton abang mbranang, udan g6tih kaworan daging lan usus, akehgagak mib6r pating sliw6r karo nyuwara bantEr lan nyambdr-nyam-b&, ndaru-ndaru pating clorot padha tiba, netra lan bahune kiwaKumbakarna k6dut6n. Iku kabeh mracihnani yen Kumbakarnabakal kasambut ing madyaning rana. Nanging sanajan sumurupngalamat ala warna-warna, Kumbakarna babar-pisan ora ulap atine,mandar saya makantar-kantar sEmangate, kaya diububi kasudir-ane.

Sapraptane ing pabaratan, Kumbakarna dikrubut lvanarakang prasasat tanpa wilangan kehe. Ana sing nyik6p kempole, anasing ngpngkul pupune; pirang-pirang wanara kang menek saliraneKumbakarna banjur nrathongkrong ana ing makuthane, utawa anaing pok-ing itur,ge, ana ing godhohing kupinge; maatus-atus wa-nara kang padha ng6nciki pundhake Kumbakarna. Warna-warnacarane para wanara olehe paciha rnrawasa Krrnrbakarna. Ana singmbandh6m watu-it6m sagajah g6dhene, ana sing nyawat saranagunung anakan, ana sing mupuh utawa njojoh sarana gada wr6ksa,ana sing mdnthung, ana sing mbithi dhadha utawa njotos irung,an4 kang ndugang, ana kang n6ndhang, ana sing ndudut-ndudut

218

G

Page 94: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

?

l

kupinge, ana sing nyakot, ana sing nyubl6s-nyubr6s w6t6nge Kum-bakarna sarana kukune_kang randh6p arancip, sawdneh ina singnddya nyukil netrane. Nanging kabeh iku ori ana kang njalari ta-tune Kumbakarna, mandar watu-it6m kang ng6nani sarirane ban-jur p6cah, gunung anakan kang ngg6pok salirane banjur b6ngkah,gada-gada wr6ksa kang kinaryu rrrru-*"iu padha pokah.

sawise para wanara padha mrawasa miturut carane dhewe-dhe*e, I(umbakarna banjur mal6s. Tangane kiwa-t6ng6n Kumba-karna, sikile karc pisan lan tutuke padha nyirnakake ivanara dhe-we-dhewe. Maewrr'-ewu wanara kang dir6m0t-r6rrr6t sarana ta-ngane kiwa-t6'g6n nganti ajur-m?m6t: utawa di6a,-kumba;-;i;p6cah sirahe lan muncrat ut6ke, bangkene banjur disawat-sawatakemangalor-mangidul-mangetan_mangulon utawa mandhuw-rr, pa_ting krosak pating g6d6bug tibane. pirang-pirang wanara kangmati diidak-idak nganti gepeng-pendeng kuwandane. Maatus-atuswanara kang dis6rot dening Kumbakarna kal6bu ing tutuke, ban_

iy.!r::,, (dimangsa tanpa dimamah). Manawa wis karasa **agwetenge, wanara'wanara kang kar6bu ing tutuke ora diuru, mung.dik6mah-k6mah banjur dil6iehake; nariging v.n *ata"g"'kuru."suda wardge iya banjur mangsa wanara maneh. Akeh bang6twanara

-kang sirna binanting Kumbakarna sarana dilandh6sJkeing dh6ngkule, kang sin6mpal-sdmpal bahune, t "rrg

p;;1t "rg_potheng utawa dij6juwing awake, kang dibEdtrrn an"udr,u"e ban-jur dikokop g6tihe, kang disuwek w6t6nge nganti modhor-modhol

ususe, kang dit6kak gulune lan kang dib6thot"buntute.Saya suw_e saya kagila-gila galake Kumbakarna, saya liwung

pangamuke, p6pindhane kaya Kilagni kang g6nine U".** p".rrrun6dya mbrastha sakabehe wanara. iX"tugi I Kd" +

"-glri'= Wa-landa : het vuur van Doodsgod; verdelgend vuur = m"aonesia :api dewa Nlau-t, api yang membinasat<an1. famangsane marangpara wanara p6pindhane kaya Bathara Kala kang ,iung* r"r*o"-bhuta ing w6kasane jaman (ing w6ktu kiyamat)l uj6j;;;;" *u

ing Smasanq akuthah getih lan ut6k, ususe *u.ruo-p6pindhaneBrahmasutra kang min_1ngka r6r6ngganing Mahakala ,ifuru igrau",jagat. (Sarwabhuta = waranda : alre wezens = Indonesia : semuamakhluk. smasana = praats waar lijken verbrand worden; kerkhof= tempat pembakaran mayat, makam. Brahmasutra = brahma-nensnoer = tali brahma).

Amarga grrbras g6titre para wanara kang awarna abang mbra_

2t9

lr- !-*{'-1. "' ''i -

Page 95: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

nang kaya gincu, tutuke Kumbakama kang ambane kagilagilapindha wiwaraning guwa katon nggdgirisi bang6t.

Sumurup tanpa wilangan kehe wanara kang diprajaya deningKumb{<arna Ian kang dimangsa, para wanara kang isih urip pa-dha lumayu bubar asarsaran ngupaya pangungsen (pandh6likan)dhewedhewe. Ana sing munggah ing puncaking gunung, ana singtumurun ing jurang-c6rung, ana sing menek ing wit gddhe adhu-wur kang agodhong ngr6mbuyung. \Vit-wit kang puncake di6ng-go ndh€Iik para wanara padha oyag mobat-mabit, p6pindhanekaya 6moh ngayomi para prajurit kang asor ing budi ngucira ingyuda. Amarga wit-wit kang dilungguhi Gpang-Opange tansah oyagmoyag-mayig, para wanara kang ndh6lik ana ing kono padha go-reh-rongeh atine, mulane wola-rvali padha oncat lumumpat saka6pang siji pindhah m6nyang sijine. Nanging m6nyang ng6ndi baepindhahe, para wanara tansah ngandhut kuwatir lan k6limputaning rasa giris-miris. Saw6neh'wanara ana sing menek lan ndh6likana ing wit aren (Indonesia : pohon enau), awake binungkus ingtsduk, atine Gntr6m-ay6m ora bakal kawruhan mungsuhe. Nangingjalaran awake krasa gat6l dening k6cocog-cocog unusing duk; wa-nara iku suwe-suwe ora b6tah ndh6tik ana ing kono, banjur pin-dhah ndh6lik ana ing liya panggonan. Pirang-pirang wanara kangngungsi m6nyang ardi Suwela, m6nyang Setubandha, mandar akehuga sing pangungsine nganti t6kan ing wukir Mahendra, padha ru-mangsa t6ntr6m ay6m ndh6lik ana ing sajroning guwa, ora rv6dikaro macan utawa singa. Para wanara sing singidan ana ing sat6-ngah-t6ngahe pring ori, padha ordg-usr6g ngupaya dalane m6tuora k6t6mu, sat6mah padha nandhang tatu k6rendhet'rendheting 6ri. Wo ! napsu kapengin urip pranyata mahanani susah ma-rang makhluk kang kaduk s6n6ng marang kanikmataning kado-nyan.

Bar6ng sumurup para wanara bubar padba lumayu saparan-paran ngupaya pandh6likan kaya polarhe waraha (celeng) sumurupsinga, A.nggada enggal+r,ggal ngr:wuh sora, mittrturi para v/anaraalandh6san dharma (piwulang suci), aja nganii kObanjur atindakasor ngucira ing yuda. Sawise digddhekake atine lan dirv6'rvanidening Anggada, kasudirane tumuli tangi, atine muntab kayag6ni diububi. Kabeh padha bali m6nyang pabaratan i-r6dya lumawan yuda nraneh kanthi gumr6g,-rt ora w6di mati.

Sang Nila, Arsabha, Ga.rdamadana, Dhanurdhara, Gawa,

Qawaya, Tara, Krandana, Indrajanu, Satabali, Winata, Dhumara,

220

Page 96: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Gawaksa, Bhimamuka, Mainda, Sarabha, Wr6sabha, Sampati lanf)arimuka, kabeh iku g6g6dhuging wadyabala wanara, padha bd-bar6ngan maju nOdya p6pulih. Ajune ana kang karo mbopong gu-nung, ana kang karo manggul watu g6dhe, di6tutake wanara rucahmayuta-yuta cacahe, padha asanjata gada wr6ksa. Gada-gada wr6k-sa sanjatane para wanara iku tansah obah mobat-nrabit k6tiyup ingangin kang m6tu saka imnge Kumbakarna.

Sat6kane ing pabaratan. para wanara padha b6bar6ngan ng6-byuki Kumbakarna, padha mrawasa kanthi ng6tog k6kuwatan.Ana sirrg ng6bruki gunung, ana sing mbandh6nt watu-it6rn, ana singmupuh gada wr6ksa. Nanging sanajan tin6mpuh lan prnrawasa sa-ka kabeh keblat (Indonesia : diserang dari sega.la jurusan), Kumba-kalna tansah panggah mbr6gagah ora obah, pamrawasane parawanzua ora agawe busiking kulite.

Bar6ng Kumbakarna mal6s mrawasa, tandange pindha diradam6ta, lirvung pangamuke. Akeh bang6t wanara kang pendeng-gepeng diidak-idak, maewu-ewu wanara kang dir6m6t-r6m6t sakapitu-pitu utawa wolu-wolu, lan kang dit6kuk-t6kuk awake utawadir6muk sirahe nganti manculat mripate, pirang-pirang wanarakang kontal k6buncang ing angin kang m6tu saka granane Kum-bakarna,lan ora sathithik wanara kang mati k6tiban upile.

,,Kaya sulung al6bu g6ni". Mangkono p6pindhane kehingpdpati wanara, bangke-bangkene nganti n gundhung-undhung kayagunung. Sumurup kehe wanara kang mati lan kang sirna dimangsaKumbakarna, para wanara kang isih urip padha mundur, lumayungddohi mungsuhe karo nggraita : ,,Duclu raslksa kang sabaeneKumbaharna, nanging Asuraraja tukang ngrampas nyawa".

Bar6ng ndulu wadyabala wanara mawut maneh kaya sadu-runge diw6rvani Anggada, Wibhisana banjur matur marang SangRaghuputra ; ,,Gusti, mugi wontOna kapar|ng paduka harsa mang-galih liwunging pangamukipun Kumbakarna, sampun ngantospaduha togakdn hemawon. Wadyabala u)anara tartamtu badhe sir-na tanpa sisa, manawi Kumbakarna bot?n tumuntdn padulza llpasisanjata. Ro€ksa Kumbakarna punika kasusra pinunjut ing Triba-wana jaya ing yuda. Dalasan Sang Hyang Indra sampun nate ka-soran lumauan pi-vambakipun, mahatdn ugi Bathara Baruna, Ba-thara Waisrawana (Kuwera) saha BathLara Yama. pdpindhaning ha-sAktunipun Kumbakarna kados sindhung-riwut bayu-bajra ingwAkdal htyamat. saltlangkung ngedab-edabi, sirna gdmpang sadayainglzang katrajang".

,r1

Page 97: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Sawise midhang6take ature Wibhisana, Sang Srinaranata Ra-ma banjur dhawuh marang sang wanararaja (sugrina). ndikakakemangsah yuda nanggrrlangi krodhane Kumbakarna. Sang Kapindrakang dhasare kapengin darbe l6labuhan g6dhe, bangdt suka amar-wata suta kadhawuhan" mangsah 5,uda, enggal+nggal 'mb6dholwr6ksa g6ahe satus dhdpa darvane, kang atose prasasat bajra. Ba-naspati (Walanda : boschduivel = Indonesia : iblis hutan) kang anaing wr6ksa iku katut kab6dhol, katon pucOt bang€t, kagarva sakabang6ting giris-mirise. trVr6ksa kang ngedab-edabi iku wujude (p6-pindhane) kaya Nagaraja Taksaka. Oyode p6pindhaning ilate, tam-bine kang amba p6pindhaning tuhrke, klikane p6pindhaning sisike,l6bu kang katut ing oyode wrdksa iku katon kumObul mul6k ku-m6lun, iku p6pindhaning napase Sang Nagaraja (amb€kane) kangmawa wisa. (Nagaraja Taksaka = Naga kang nyakot Prabu Parik6sitRatu Hastina nganti tum6ka ing seda).

Kanthi ng6tog t6naga, Kapindra Sugriwa mupuhake sanjatagada-wr6laa ing anggane Kumbakarna, pOpindhaning pamupuhekaya Garudha mbanting (nyabGtake) naga ing lambung gunung,sadurunge naga iku dimangsa. (Garudha = ratuning manuk titih-ane Bathara Wisnu, iku putrane Maharsi Kasyapa patutan sakaDewi Winata. Sang Garudha iku kar6m mangs naga). Sang Ka-pindra p6pindhane Bathara Indra, gada-wrEksa p6pindhane sanjatabajra, Kumbakarna pdpindhane ardi Meru kang bang6t teguh-santosa, sanajan pinrawasa marambah-rambah tansah panggahmbr6fagah ora obah, malah wr6ksa kang kinarya rnrawasa wasana-ne banjur ajur-mumur. Sang Sugriwa wola-wali mb€dhol wrGksadipupuhake ing anggane Kumbakarna, nanging kang pinupuhora gigrig wulune salamba.

Amarga wola-wali pinupuh gada wr6ksa, sanajan ora krasalara, suwe-suwe Kumbakarna tuwuh muringe, mulane banjurngr6ngg6p kunta landhOp.-Kunta w6si sinOlut kancana kang bo-bote ewon-l6ksan-k6then kilogram. iKrrnta = Walanda : lans,speer, werpspies = Indonesia : seligi, lembing, senjata yang dilem-parkan). L?landh0pe kunta iku pindha bajra, manawa ditlorongakekaton murub pindha siyunge Bathara Kala rikalane njogeri kalomangap kaya n6dya nguntal jagad. Saya gumGbyar mbal6r6ngi su-munare kawaca sin6puh kancana anggon-anggone Kumbakarna'k6taman sorote kunta, p6pindhane kaya ardi Meru kGtaman so'

222

Page 98: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

roting dwadacacata sur]rya (sr6ngenge satus roras) ing wGkasaningjaman (ing w6ktu kiyamat). Kanthi strEng lan w6ngis Kumbakar-na nlorongake kunta iku tumuju marang sang winarawararaja(ratunrng wanara pinunjul yaiku sugriwa). Kanthi tandang kangkaliwat cukat prasasat kilat, Hanuman m6sat ing awiyat, nyautku-nta kang meh tumiba ing lambunge sang Kapindra. i.nr.g".r-ka bangGting g6dhe lan abote, kunta iku pinangku dening sangBayuputra (Hanuman) digawa mabur, wasanane banjur diputung_putung ana. ing antariksa sarana dilandh0sake dh6ngkut". rua,.rl,lekase Hanuman mangkono ikrr para wanara padha iurak mawrr-rahan, kagawa saka s6n6nging atine. Umyang-gurrruruh suwaranepara dewa lan siddhaw.ara ing antariksa, padha mangaldmbanamnrang Sang Maruti (Hanuman) karo ngucapake jaya_jaya. (Sid_dhawara = walanda : voortrefferijkste der siddhas I L:rdonesia :yang terutama diantara para siddha/setengah dewa).

surake para wanara agawc muntabing atine sang kalawira(pahlawan rasGksa yaiku Kumbakarna). saka ngigit-igiiing atine,Kumbakarna nug6l gunung, disawatake marang mungsuhe. Ja_laran kotiban tugGlan gunung, wanararaja sugriwa tibJ kantaka,tan engdt purwa-duksina- sajrone ragi kantaka, sang wanararajadibopong dening Kumbakarna, digawa mlayu.

Sumurup ratune kapidhara dibopong mungsuhe digawa lu-mayu, para wanara kagegeran, padha bingung pating bilulung lu_mayu saparan-paran; atine nglokro, Gntek pangar6p_ar6pe, pidhamesthekake yen sang Kapindra bakar tumGka ing palastra dipra-jaya dening Kumbakama. Nanging nyatane ora mangkono. Ba-r6ng kasiliran samirana, Kapindra sugriwa ering puria-duksina(lrdonesia : sadar kembali, sadar dari pingsan), nanging api_apiisih sumaput, isih 3r6rGm bae. Sajrone api-api -urrg"koio,-SangKapindra nggagas, kapriye carane oncat saka- dhadhining mung-suhe karo [rrawasa. Dumadakan . . . . mak c6g Iprol ! blas ! sang Kapindra nyaut irunging mungsuhe, aiu6ttrotmak prol karo mancal dhadhane, t6ms ,ggautas oncat. Dadi on-cate Sang Kapindra saka ing dhadha karo nggawa irunge mungsuhekang g6dhene pindha canthiking baita.

Kumba-karna kang banjur ngalami cacad jasmani grumpungtanpa imng, wis ora nyipta kapengin urip.

,,Aluwung mati aku, tinimbang urip nandhang wirang grum-pung tanpa irung !".

9<>e

Page 99: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Mangkono kandhane. Awit saka iku, Kumbakarna banjurngamuk-punggung sura tan taha nirbaya nirwikara. Tanpa wi_langan kehe wanara kang diprajaya lan dimanpa.

Hareng priksa Kumbakama raine kuthah ludira lan liwungpangamuke, wibhisana enggal-enggal matur marang sang Raghuttama .' ,,Gusti ! Sayiktos badhe tumpds-tapis tanpa siia wadya_bala wanara, manawi pangamukipun Kumbakarna pad.uha-togaiinkemawon. Awit sahing punika gusti, Kumbakarna prayogi tumun-tdn paduka rampungi".

Tanpa mangsuli ahrr-pamrayogane Wibhisana, Sang Rama-Laksmana tumuli jum6n6ng karo ngiwa rangkap, banjur *r"rarrg-an ngincGngake j6mparing. Kang lum6p* arri"il. sarawara ka-gungane sang Laksmana. (sarawara = walanda : voortreffelijksteder pijlen = Lndonesia : panah terutama, yang terbaik). JalarankBtaman j6mparinge Laksmana, kawacane Kumbakarna rusak,makuthane 6mas tiba lan p6cah, sat6mah saya liwung pangamukgKumbakarna, saya ora w6di mati.

Bar6ng priksa Kumbakama wis tanpa kawaca lan tanpa ma-kutha, Sang Raghuttama tumuli ngl6pasake j6mparing Amoghasanjata kang duk ing nguni kinarya mrajaya rasksa xara, rrisiratrlan-Dusana. (Amogha sanjata = g6gaman kang kasinunlan dayakasGkten sing njalari ora tau ruputLmangsa ditamakake iig mung-suh).

Thal ! Kemp.ole Kumbakarna loro pisan tug6t k6t6ngg6t i6m_paring Amo gha sai-riata.

. Mak t6dh6pr6k ! sasirnaning kempole, Kumbakarna jeng_keng, olehe ngad6g lan lumaku sarana dh6ngkule, bokonge kang_srah l6mah, ewadene durung m6ndha pangamuke. Dheweke tu_rnuli ngundha gada-wEsi kang tanpa p6pindhan gOdhene lan bo-bcin. Nanging lagi bae n6dya nyawatake gada kan[ diundha, Kum-pa_l<arna jin6mparing cangklakane dening SanS Raghawa. ThGl !bahune Kunrbakarna kang t6ngiln tug6l, dadi mun! ka:i bairunekiwa sing isih. sarana tangane kiwa, Kumbakarna -naalot wr6ksasaprangkul g6dhene i<inarya sanjata garla. Nanging sadurunge na-makake gada-wr0ksa, mak thar ! ba.hune kiwa [ug6l k6t6lngg6tj6mparing, sat6mah Kumbakama mung kari awuj"ua g6lnUurrgkaro sirah bae. sanajan ma-ngkonoa, dheweke m6Lsa iiirr'gaat<kahanane. Mripate tanpa kodhep, mlolo-mandOlo sumorot kayag6ni murub, siyunge kumilat-sumirat, tutuke mangap-mangap

224

Page 100: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

nyuwara nggdg6t6ri, p6pindhane kaya bhuta, kubhanda utawaputana,' bang& ngg6giriSi. (Bhuta = Walanda : monster, dae-mon, booze geest = Indonesia : makhluk yang dahsyad, gandarwa-raksasa, ruh jahat. Kubhanda = soort van daemonisch wezen = se-

bangsa gandarwa-raksasa. Putana = een soort van spoken = sebang-sa haniu).

Nalika Kumbakarna mb6n6ri mangap amba. jin6mparing de-rring Sang Raghawa nganti tutuke k6bak j6mparing, sat6mah orabisa nyuwara, itrmuli disusuli j6mparing pamungkas kang am-puhe kagila-gila. laak c6prot ! j6mpa.ring pa.mungkas tumancabing pulung-atine Kumbakarna (l6gokan ing sangisor dhadha kangp6nGr.jantung),. sanalika Mahasenapati L6ngka iku ambruk grrmu-ling ing bantala. Ambruke Kumbakarna ing bantala mahananior€ging bumi, suwarane kaya jugruging puncak gunung kang si-namb6r ing g6lap. Para Jawata ing antariksa, yaiku Bathara Wisnu,Bathara Hara (Siwah), Bathara Yama, Bathara Baruna, BatharaDhanada (Kuwera), lan Bathara Niriti (Dewa Maut) padha surakmawurahan, mangal6mbana kas6ktene Sang Raghuputra. Parar6si kaswargan padha kar6nan ndulu patine t6tungguling ras6ksakang k6r6p nggawe r6tuning bawana, mulane padha nyawurakepuspa saka antariksa karo ngucap ,jaya-jaya". Bumi obah kayamilu bungah, samodra kocak alembak-lembak kaya njoged jalaransaka s6n?nge, kombak-kombuling alune p6pindhane kaya obahingtangane wong kang n6dh6ng suka-suka parisuka.

98. PATINE PARiI PTJ,TRANE DASAtr{I.,IKA LAN PUTRANEKUMBAKARNA.

Prabu Dasamuka, nalika midhang6t yen Kumbakarna kd-sambut madyaning rana, sanalika banjur muwun, kagawa sakabang6te nawung sungkawa. Panggalihe p6pGs, salirane l6m6s lirlinolosan b6balunge, sambat-s6bute : ,,Adhuh ariningsun Kum-bakarna ! Kasiktenira kasusra ing Tribawana, bisa ngasoralee ra-tuning dewa. Babar-pisan ora ngira, manawa siratbisa hasoran lu-mawan si Rama-Inksmana, nganti palastra".

Kanggo ngg6dtrekat<e panggalihe sudarma,,fndrajit prentahmzuang Ttisirah, Narantaka, Tlikaya lan Dewatantaka supayatumuli mangsah yuda nyirnakake Sang Rama-Laksmana sawa-dyabalane. Rajaputra papat iku (Tiisirah, Narantaka, Trikaya,

9rx

Page 101: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Dewatantaka) putrane Prabu Dasamuka, mahaprawira tur n6dh6ng

tumaruna, majune ing rananggana kanthi diayomi rasdksa lorokang bangEt t6guh-tanggon sudira ing yuda, aran Mattaka lan Sa-

maramatta. Sapraptane ing pabaratan, rajaputra papat lan rasEksa

Mattaka sarta Samaramatta padha soroh amuk b6bar6ngan, s€-mah kapibala kagegeran

Sumurup mawuting wadyabala wanara, Anggada enggal-

enggal mb6dhol wrdksa, nuli mrdp6ki mungsuhe. Narantaka pinu-puh wrdksa, mati padha sanalika.

Ndu lu k adan ge p alastra, Trisirah-Tlikaya-Dewatantaka padhap6pulih, b6bar6ngan ngrubut Anggada- Sanajan dikrubut t6lu,Sang Baliputra m6ksa bisa ngendhani pamrawasaning mungsuhe-

Sumurup Balipuha (Anggada) sajak kewran lumawan pahla-

wan ras6ksa t6lu, kapi Nila lan Hanuman tumuli at6tulung mallg-sah yuda b6bar6ngan. Lum6bune Hanuman ing pabaratan dip6-

thukake Dewatantaka, wondene Nila ditanggulangi dening rai6k-sa Samaramattaka. Wasanane Dewatantaka mati dibithi deningMaruti (Hanuman), Samaramattaka sirna dibmki girisr&gga de-

ning kapi Nila. (Girisr0ngga = girisikara = Walanda : berglop =

Indonesia : puncak gunung).Rajaputra Trisirah lan Trikaya (Atikaya) sarta ras6ksa MaL

taka liwung pa4gamuke. Wasanane Ttisirah mati pinupuh gada-

wr6ksa dening Sang Anilatmaja (Hanuman), lan Mattaka sirna de-

ning kapi Saraba.

Kari siji rajaputra Trikaya (Atikaya). Bar6ng sumurup ka-

dange t6lu lan ras6ksa loro kang minangka pangayomane wis pa-

dha palastra, TYikaya ngamuk-punggung sura tan taha nirbayanirwikara, wola-wali ngudani j6mparing marang wadyabala wanara.Krodhane Ttikaya dltanggulangi dening Sang Laksmana. Sakaronepadhadene wasis-titis nj6mparing, ntulane Sang Laksmana - T!i-kaya banjur padha alancaran warastra. (Warastra = parrah). JGnr-

paring-j6mparinge kang m6ntas lum6pas Saka g6ndhewa padhatdmpuk-gathuk utawa gesrekan ana ing akasa, a-keh kahg putungutawa g6s6ng bar6ng.'Ana j6mparing sing aran Sora, MahOndrasa'yaka, isika, Pawakasara lan liya-liyane.. (Mahendrasiyaka = Wa-

ianda : dc pijl vau den grooten Inclra = Irrdonesia : panah Indrayang besar. Pawakasara - Walanda : vuurpijl = Indonesia : panah

api). Wasanane Laksmana ngl6pasake j6mparing pamungkas kang

aran Kamalajastra $urawijaya. Clorot, thal ! Gulune Ttikaya tu-

226

Page 102: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

e6l _k6t6ngg6l j6mparing Kamatajastra Qurawiiaya.= Kamalaja + astra = V/alanda : nijl van Kamalajapanah dari Kamalaja, yaitu dari Bathara Brahma.kemenangan pahlawan.

(Kamalqiastra= Indonesia :

$urawrjaya =

227

Sasirnaning putrane papat lan ras6ksa loro kang minangkapangaj/omane, Prabu Dasarnuka 6ntek pangar6p_ar6pe, nglokropanggalihe. Y/is ngrasa yen bakal kasoran-ing'yuda, ian ngrumang-sani yerr mdsthi bakal ngornasi. put.ane kang-isih urip ,irng karisiri thil, yaiku kang apGparab Inrtrajir utawa l{eghanarl'a.

,,Putraningsun, lndralit ! Mcnawa mungsuh nganti unggttling yuda, ramanira ihi m€sthi paiastru. Nangirry ti,ngeh lamttningsun ngantia asor ing yuda. Ingsun kuwawa lumalwan Fam.asewu cacahe, ingsun r6m|t_r6mAt nganti ajur_mAmOt. Ingsunora rAkasa mbrastha u)anara mayuta-yuta. Aja maneh sing mungas-ipgt manungsa lan wanara, sanajan gunung pisan, jugrug iono*ok0g€pok astaningsun".

,,Wruhanira, Indrajit ! Si Rama ilzu jarene sAngsAm uhh ha_p-andhitan. Nanging y^en ta sin|buta p6ndhita, ahewZne ihu ,,nOn-1113

ant€tu", ! ,,p6ndhita antiga',, putihe mung ing jabta bae, ingJerone aworna kuning. Ing lair katon suci, nanging ,oiugun" abudisiya candhala, sining m|mateni. (Ant€lu: antiga: Anato1i.,,

Saparipumaning pangandikane prabu Dasamuka, Indrajitmatur mangkene : ,,KangjAng rama ! Sampun ngantos padukamangsah yuda. Kawula aturi ldnggah'kemawon wontOn ing dha_tulaya, dhahar-nganjurz kanthi panggarih sakeca. Kawura i.igkangbadhe ny irnnhakdn F.ama-Laksmana iawadyabalanipun,,.

- l'idhang6t kasaguhane Indrajit, prabu Dasamuka sirna sung-kawane lan banjur turvuh maneh pangar6p-ar6p" uut"i ui*

""ggring yuda.

Sadurunge mangkat -mE-1V_anS

pabaratan, ing wayah sanrtya_kala Indrajit nganakake s6saji. Irrangkate m6nyan-g p;;;;, ;16_ngenge wis surup, ing ng6ndi-6ndi wis katon p616ng. Bar6ng naung-kap t6kan ing pabaratan, Indrajit ng6ningakl cinta, ndnuirn ,ru_rang- dewa (?) supaya ,,bisa nrlulu, nanging ora kadulu;', bu.rjr'r,mat6k aji Adr6syatantra, yaiku mantra panglimunan t<ang n;ataribisa ngilang, ora katon ing liyan. Sawise mangkono, marfrit Uan_jur m6nthang langkap ngrEpasake j6mparing' IVimoha"*iru,na-nyang padunungane mungsuh ing pasarrggrahan Suwela. ($/imo-hanastra = wimohana + astra = Watandi: verbijsterenae pi;t :

Page 103: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Indonesia : panah yang dahsyat).

Jalaran k6taman prabawane sanjata l\iimohanastra kang mba-rubul 4narawata lum6pas saka g6ndhewane Indrajit, Sang Ragha-wa sawadyabalane padha k'antaka kaya wis padha palastra, k6ku-watane sirna.

Sawise wuninga Sang Rama-Laksmana lan kabeh \r,anarakantaka, Indrajit tumuli luma5ru mulih, jalaran s'6di konanganingkang paman (Wibhisana) kang ora pasah dening prabau,anesanjata Mohanasara (Wimohan6stra).

,,Dipasanjata" araning aji hang bisa ngasomke dayane Wimo-hanasara (Wimohanastra). Aji iku kadarbe dening \\ribhisana. Na-lika ngrasa kahanane pasanggrahan Suwela bang6t s6pi-sonya, \\'i-bhisana ngira yen mahakalana Indrajit alaku cidra ngl6pasake san-jata Wimohanastra. (Mahakalana = Walanda : groote reus = Indo-nesia : raksasa besar). Avvit saka iku, Wibhisana tumuli ng6ningakecipta mat0k aji Dipasanjata. (Dipa = padhang, sorot, obor). LEtsakEdhep netra, mak byar ! Ing pasanggrahan Survelagiri lan saki-wa-t6ng6ne padhang sumilak, sat6mah Sang Ragharva sawadyaba-lane katon pating glasah ana ing l6mah. Sang Rama-Laksmana di-wungu dening Wibhisana; sawise eling purwaduksina, banjur di-aturi suryan. Kapindra Sugriwa, Sang Marutasuta (Hanuman), Nilalan Anggada uga padha ginugah dening Wibhisana. Sarvise kabelriku padha raup, pandulune bisa pramana, padha bisa sumuruppara wanara kang dununge adoh karo Sang Raghuttama patingglasah ana ing 16mah, prasasat wis padha palastra.

Priksa wadyabala wanara padha kantaka, Sang Raghuttamabang6t tr6nyuh panggalihe. Panj6n6ngane tumuli nimbali Sang

Maruti (Hanuman), didhawuhi m6nyang ing puncake Himagiri(gunung Hima, Himawan, Himalaya) njupuk l4ahosadhamrGta-maya ba-kal diCnggo ngusadani para wanara kang padha kantaka.(Mahosadham.r6tamaya = ma.ha + osadha + amr6ta + ma]'a. Mahesadha = Walanda : voornaam geneesmiddel = Indorresia : obatmanjttr. Arnr6tama},a = Walanda : uit nectar bestaande = Indone-sia : terdiri dari aA penghitiupan = Jawa : dumacii saka banyu pa-ngrripan). MahosadhamrCtamaya kang uga karan Pararr.amahcsa-dhi (Jawa : tamba kang bang6t mustajab) iku awujud t6tuwuhan'rambat kang diarani Mahosadhilata utawa Osadhilata (kang dialapdi6nggo tamba godhonge, ing padhalangan sin6but ,,godhong san-

dilata". Mahosadhi = Walanda : voornaam geneesmiddel, wonder

228

Page 104: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

kruid = Indonesia : obat manjur, tumbuhanlrempah-rempah yangajaib-mengagumkan. Osadhi = obat, Jawa : usada. Lata = Walan-da : slingerplant = Jawa : wit-rambat). Kang kudu diupaya (diju-puk) dening Hanuman, ya kang uga karan I\{r6kjiwani branita-sandhini kang h.rwuh ana ing Himagiri ing papan kang karan Wi-salyakarini. (1\ttr6tajiwani = \r/alanda : dooclen opwekkend = Indo-rresia : membangunkan yang sudah mati. Branitasandhini = wa-landa : gewonden genezen = Ind.nesia : menyembuhkan luka-luka. wisalyakarini = \d/alanda : genezing bewerkend, Dozrm Vdrr €€nkruid = Indonesia : penlrgmSralian penyakit, nama tumbuh_an).

Sang lrarutsuta (Hanuura.) matur s6ndika, tumuli ma,gkatmahawan glgana (mabur). Sat6kane ing puncaking Himagiri, Ha-numan kuwur atine, nganti suwe pij6r lingak-linguk, ora ngr6ti6ndi kang kudu dijupuk, amarga durung ngr6ti kang diarani go_tlhong Osadhilata utawa Mahosadhilata. Wasanane gunung Hima(Himalaya) iku banjur ditug6l, puncake digawa mabur m6nyangpasanggrahan Suwela; sawarnaning wit-witan (t6tuwuhane) oraana kang cicir, katut kEgawa kabeh. Sapraptane ing plataran pa-sanggrahan, godhong Mahosadhilata (Osadhilata, ing padhahnfansin6but- sandilata). dipEthiki dhewe dening sang Raghawa, diw6-ny6t-w6ny6t

-nganti ajur-mumur, banyune ditetesake marang parawanara- Bardng kotetesan banyune r,Iahosadhilata, para wanaratumuli pating j6ngg6l6k padha tangr, rumangsane pian, mEntastangi saka nendra. wanara-wanara sing sawise tangi isih ngantukth6klak-th6kluk, padha didhawuhi ndilat banyune osadhilata,sanalika padha sirna lOsu-lungkrahing awake, pulih k6kuwatane.

Bar6ng kabeh wanara wis waluyajati kadi wingi-nguni, nulipadha dicritani dening wibhisana yen mEntas padha kanLka sakapanggawene mungsuh kang bang6t julig culika. Ngrungu caritaneWibhisana mangkono iku, para wanara padha bang6t pangigit _

igite marang ras6ksa, mulane padha mangkrak-krodiia m6re-m6remasinghanada, kapengin tumuli campuh yuda maneh. Kagawasaka bang6ting pangigit-igite, para wanara padha nggawe kobaringsuyasa'suyasa ing kukuban kraton karo surak-surak mawurah-an.

- Priksa suyasa akeh kang kobar, prabu Dasamuka kaget lang6t6r panggalihe, para ras6ksa padha bingung pating bilulung,Indtajit katon aclum cahyane, puc6t kaya terong dikulub. (Di-kuh-rb = digodhog).

229

Page 105: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Ana g6g6dhuging rasdksa loro sasadulur, aran Kumba lanNikumba, atmajane Kumbakarna, tinangg6nah mangsah jurit de-ning Indrajit. Ras6ksa loro iku wujuding arvake kaya gunung k6m-bar, bang6t g6dhe-dhuwur, ing saj6g-juml6g durung tau ana'kangkuwawa lumawan ing yuda. Majune Kumba lan Nikumba ingrananggana jinangkung ras6ksa lima kang minangka pangayomane,yaiku Kampana, Akampana, Prajanggha, lYilohitaksa lan Dhrva-jaksa. Pan6mpuhe ras6ksa pitu iku kanthi ng6tokake prabarva pa-nas pindha urubing Antahagni mbrastha kapibala. (Antakagni =antaka + agni = Walanda : vuur van de dood = Indonesia : apimaut). Para wanara kang katrajang pating glimpang, agawe giris-mirise wanara liya-liyane. Wadyabala wanara o169 kagegeran,wasanane banjur bubar asar-saran.

Priksa bosah-basihing wadyabala wanara, Sang Ramabhadradhawuh marang Anggada ndikakake mangsah yuda. Sang Bali-putra (Anggada) kang wis sin6ngkakake ing aluhur jinunjung da-di Yuwaraja bang6t dr6dha-bakti marang Sang Ramabhadra, tan-sah ngestokake sadhawuhe. (Yuwaraja = Walanda : kroonprins,mederegent = Indonesia : putera mahkota, raja muda = Jawa :

Pangeranpati, Prabu Anom. Dr6dha-bhakti = Walanda : vast inzijn trouw = Indonesia : t6guh s6tia). Papan paprangan dianggdpkayadene r6ca s6sotya dening Anggada, lan Sang Raghuttamadiangg6p kayadene r6ca sEsotya kang bangEt pinuja-puja ana ingsajrone Parhyangan (Walanda : heiligdom, bedehuis = Indonesia :

tempat suci, tempat bersembahyang).

Ing sakawit, Anggada lumawan rasGksa Akampana. SawiserasGlsa iku palastra, Anggada ngoyak Kampana. Bar6ng k6can-dhak, Kampana disik6p, nuli dibanting ing watu-it€m, mati padhasanalika. Sawise mangkono, Anggada banjur mburu Prajanggha,dibithi nganti pendeng-11epeng irunge lan p6cah uwange, dadi lanpatine. Sasirnane Prajanggha, Anggada banjur m6thukake lao-dhane Dhwajaksa kang manggul dhwaja adharrdhan santosa. f-lhwa-ja dirdbut dening Anggada, dhandhane dipupuhake ing siraheDhwajaksa, njalari patine. (Dhwaja = \.Valanda : vaandel, vlag,banier = Indonesia : panji-panji, tunggul, sebangsa behdera). Ra-s6ksa papat kang diprajaya dening Anggada. Kari siji rasdksa kangrninangka oangayorrrne Kumba larr Nikumba, yaiku kang apii,parab Wilohitaksa, linawan dening kapi Dwiwidha. Wasanane ra-s6ksa Wilohitaksa uga palastra pinupuh gada-wr6lsa dening kapiDwiwidha.

230

Page 106: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Kapi Mainda milu mangsah yuda, lumawan pahlawan Kum'ba, nanging ora kuwawa, amorga tansah diudani warastra. Sumu-rup pamane kang wis kaduk yuswa k6s6s6r i:,g yuda, Anggada

enggalenggal t6tulung, maju karo mbopong puncak gunung di-kGprukake ing siraire si Kumba. Nanging puncak gunung iku ban-jur mbalek tumuju marang Anggada marreh, amarga ditanggulangidening Kumba sarana jin6mparing Praharana - pratipa (jdmparingpanulak kang bisa mahyakake angin g6dhe. Praharana = Walanda :

wapen = Jawa : g6gaman. Pratipa = angin lesus). Puncak gunung

iku ditampani dening Anggada, tumuli ciik6prukake maneh ingsirahe si Kumba. Mangkono wola'wali, puncak gunung iku haya

di6nggo dolanan Anggada - Kumba. Amarga wola-u'ali nampanilan banjur nyawatake maneh puncak gunung iku, suwe-suwe ta-ngane Anggada banjurjimpe, sat6mah saya k6ndho tandange.

Bardng priksa putrane kuwalon saya suda gumr6guting yu-dane, Kapindra Sugtiwa enggal-enggal t6tulung; si Kumba tumulidipr6p6ki, banjur dibithi, mati.

Sumurup kadange palastra, Nikumba muntab-krodha, ngun-dha gada kang g6dhene kagila-gila, disawatake tumuju Sang Ka-pindra. Kanthi k6bat-cukat prasasat alap-alap, gadane Nikumbadisaut dening Sang Anilatmaja (Hanuman), banjur diputung-pu-tung ana ing akasa. Sawise ngrusak gada, Sang Anilatmaja banjurnyaut gulune Nikumba kang gddhene ngluwihi gulu dirada, sirahe

dipuntir nganti pothol. Wo ! bang6t m6m6las patine si Nikum-ba.

Ing sapatine Kumba - Nikumba lan ras6ksrlima kang minang-ka pangayomane, Indrajit tumuli ng6toni jurit, ngirid wadyabalakang l6bda nandukake sawarnaning sanjata. Para rabine Indrajit,widadari pitu kang tanpa timbang sulistyaning warnane, padha

milu mangsah yuda. Kajaba mbuktekake s6tyane marang guru-

laki nganGpi patibrata, Pila widadari iku kapengln tumuli bali-mulih m6nyang Indraloka.(Patibrata = Walanda ; huwelUkstrouw;trouw aan haren echtgenoot = Indonesia : kesetiaan kepada per-kawinan; setia kepada suami).

Para wadyabalane Indrajit iku pidha t6guh-timbul sudiraing rana, ora ana kang g6l6m ngucta ing yuda. Awake padha ma-

wa b6lang-b6lang lan mawawok, sikile bakikul6n. (Wok = Walan-

da : kinbaard = Jawa : jenggot).

237

Page 107: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Campuhe wadyabala wanara lumawan rasdksa agawe giris-mirise para dewa lan r6sigana kang padha ndulu saka antariksa.Tandange para rasdksa kaya dirada m6ta, para wanara kaya ban-theng k6taton, padhadene li'wung panuawasane-. marang mung-suhe. Sanajan sumurup -liinca-kancane akeh kang mati, ora anawanara utawa ras6ksa kang n6dya ngunduri yuda.

- . Amarga kapengin enggal bisa mbrastha mungzuh ngantisirn4 tanpa sisa, Indrajit tumuli ngawaki yuda ngudani jdmparingmarai-rg wadyabala wanara. Krodhane Indrajit dip6thukake Sangtiksmana, satGmah rajaputra loro iku (Indrajit - Laksmana) ban-jur padha ngadu t5zasa alancaran warastra. Sakarone padhadeneahli nj€mparing, padhadene wasis-titis nglGpasake warastra mane-ka warna.

rl-_ .I Laksmana m6nthang g6ndhewa kang wis pinasangan j6m-paxing Bamnastra-salilamaya (Walanda : pijl van Baruna uit waterbestaande = Indonesia : panah Baruna terjadi dari air). Bar6ngBarunastra-salilamaya lum6pas, sanalika pabaratan malih warnadadi sadiodra, wadyabalane Indrajit akeh kang mati k6blabak ingbanyu. Pamal6se Indrajit sarana ngl6pasake Saragni (Sara + agni= Walanda : vuurpijl = Indonesia : panah api). Bar6ng lum6passaka gdndhewa, Saragni murub mangalad-alad prasasat sundhulawiyat.*Amarga sin6s6p dahana, bany,1 kang ngilak-ilak pindhasamodr} wasanane sirna tanpa sisa. Sasirnane ban5ru, Indrajitng!6pasake Asurastra (j6mparing Asura). Sawise lum6pas sakag6ndhewa, Asurastra ng6tokake sanjata maneka warna. Ana musa-la (Walanda : knots = Indonesia : sebangsa gada),parasu (Walan-da : bijl = wadung, kampak), trisula (Walanda : drietand = sen-jata bermata tiga),lvugari (Walanda : werptuig = alat pelempar)lan liyaliyane tanpa wilangan kehe, kabeh padha mawa g6ni kangkagila-gila panase, sat6mah akeh wanara kang mati amarga kobarsandhangane lan rambute.

Laksmana enggal-enggai nyam6ktakake Maheswarasara irrgs6ndh6nging g6ndhewane, yaiku jOmpanng kang k6na di6nggo nu-lak sawamaning sanjatane mrrngsuh. (Maheswarasara = Maheswa-ra + sara = j6mparing saka Bathara Maheswa.ra. Sira = panah. Ma-heswara = jGjuluke Bathara Siwah). BarBng Maheswarasara lum6-pas saka g6ndhewa, maklap ! sirna tanpa sisa sawarnaning sanjata-ne L:drajit kang pinangkane saka j6mparing Asurastra. Sawisemangkono, Indrajit kang nalika samana katon ng6dhangkrangmunggwing rata, jin6mparing Indrasara dening Laksmana. Indra-

232

Page 108: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

jit malumpat-oncat ngendhani, sat6mah mung kreta lan jaranebae sing sirna. Indrajit n6dya mal6s ngudani jEmparing marangmungsuhe, nanging k6dhisikan lin6pasan B.uclrasara dening Lak-smana. Mak th6l ! gulune Indrajit tug0l k6t6ngg6l Rudrasara (i6m-paring kang pinangkane saka Bathara Rudra. Indrasara = j6mparingsaka Bathara Indra). Rabine Indrajit widaclari pitu, kabeh padhabela-pati guru-laki sarana suduk-salfua, n6t6pi patlbraia. Ndulukas6tyane para widadari marang guru-laki, p*, d"*ru lan r6siganaing antariksa bangot suka-r6na, mulane padha nyawurake kom-bang tumiba ing layone

Ing sapatine Indrajit, ing g6gana kaprungu rame suwaranekang padha mangayubagya ,jaya - jaya", n[al6mbana marangLaksmana karo nyawurake puspa.

99. PATINE DASAMUKA.

Nalika midhang6t yen Indrajit kasambut madyaning rana,Prabu Dasamuka bang6t ing pamuwune; panggalihe p6p6s_ng6n6s,sun gkawane n ggar6s-nandh6s t6kan t6l6nging sanubarine. pangar6p-ar6pe bakal bisa lOstari urip wis ora ana; apa maneh pangarEp_ar6p bakal unggul ing yuda, babar-pisan ora ana. p6pindhane uwit,Prabu Dasamuka iku mung kari d6l6ge; 6pang-6pange wis 6ntekditutuhi, godhong-godhonge wis dirontogi, m6sthi bakal tumuliambruk utawa mati. Nganti sawatara suwene prabu Dasamuka pi-j6r^dh6l6gdh6l6g bae, nggagas p6p6sthening uripe. panggalihe ju-dh6g-put6g, pikire bingung.

Dumadakan tuwr.th k6k6nc6npning tekade prabu Dasamukamangkene : ,,Tinimbang mati mringhus, tuwih becik mati mbr€ga-gah. Mendah guyuning jagat, manawa sawise para pahlawan gdgg_Chuging rasiksa sima, ingsun banjur nungkul marang si Rama.ora hana ora ingsun mosthi kudu ngamuk, sanajan wa-sanane nga-/ami samaramarana (Walanda : sneuuelen tn d.en strijd : Indone_sia : gugur didalam peperangan)".

Sawise nggagas mangkono, sirna sungkawane prabu Dasa_muka; panggalihe dadi g6dhe, tuwuh kasudirane, ngant6pi t6kad,,w6di wirang, wani mati"- Panj6n6ngane tumuli -u.rJing ing Qiwa-sabha, yaiku sangtfi oam6l6ngan papan-panggonane Sang dawanamujasamadi, n6nuwun marang dewa. Saparipurnane muja samadi,panj6n6ngane nimbali para Paramagurugraipuru-ugur., * ugra =

233

Page 109: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Walanda : voortreffelijkste leeraar = Indonesia : Guru pinunjul,llahaguru, Dwijawara), didhawuhi as6saji lan ngucapake japa-mantra panulaking b6baya sarta nugrahani r6stu-pangestu marangPrabu Dasamuka, supaya tansah basuki-raharja ana ing madyaningrananggana. Sawise mangkono, sawarnane gamdlan padha dita-buh, kabeh tambur, b6dhug, gubar, b6ndhe lan beri padha di-nnekake, slompret-slompret padha sinEbul, kanggo ngurmati SangDasasya olehe n6dya mangsah yuda. Wasanane para Paramagurugrapadha m6muji ,jaya-jaya" marang Sang Dasawadana. (Dasarva-dana = Dasasya, Dasagriwa, Dasasirsa, Dasawaktra, Dasanana,Wingsatibahu, Rawana, Dasamuka). Sawise asung pisungsungmaneka warna marang para Paramagurugra, Sang Rawana ban-jur ngrasuk busana kaprajuritan, nuli miyos saka dhatulaya-

Para wadyabala kang wis suwe ng6nteni ana ing sajaban dha-tulaya sangk6p sanjataning ayuda, barGng sumurup ratune miyos,enggalcnggal padha tata-baris, tumuli budhal m6nyang pabaratan.Prabu Dasamuka nitih kreta k6ncana kang g6dhene pindha pun-caking ardi NIem, ingurung-urung sagung wadyabala. Dhwaja-dhwaja lan ubar-abir (\\talanda : vlaggetje, wimpel = Indonesia :

bendera kecil, pita hiasan pada puncak bendera) kang ginawapara rasEksa katon pindha wangkawa (Walanda : regenboog =Indonesia : bianglala, pelangi = Jawa : kluwung). G6gamane wa-dyabala ras6ksa maneka warna, kabeh sarwa ngg6girisi; j6mparing-j6mparinge padha mawa wisa, manawa ng6nani (tumamane ingawAk) nuwuhake rasa panaskumranyas.

T6kane wadyabala ras6ksa ing rananggana tumuli campuhkaro wadyabala wanara, padha pupuh-pinupuh mrawasa-pinrawasatanpa darbe rasa w6di. Saka liwunging tandange lan s6r6rrg-w6ngiseolehe padha nuawasa-pinrawasa, bumi nganti kaya ng6ndh6lcng-ng6ndh6longa kambah kang padha pancakara. LEbu mu!6k ku-m6lun agawe p6t6nging pabaratan, sat6nrah kang campuh yuda orawEruh 6ncii rowang 6ndi mungsuh. Wanara lan ras6ksa worsuh,sapa bae kang ana ing sacfihake tumuli dipupuh; 6mbuh wanara6mbuh ras6ksa, pinrawasa.

.,Aku uJanara, aja hopilara !".

,,Aku si Anu, hla howe sapa ?! Aku rasdhsa, ayomana !"Mangkono suwara kang k6r6p kapiyarsa, amarga saka pdt6nge

rananggana. Sambate wadyabala kang nandhang brana warna-walna, ana sing alok s6mpal bahune, putung pupune, buntung

234

Page 110: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

buntute, pruthul tangane, p6cah dhadhane, b6dhah w6t6nge, sa-w6neh ras6ksa ana sing b6ngok-b6ngok as6samhat, amarga k6gubdabuntut wanara gulune.

Wadyabala lvanara lan rasdksa padhadene ngalami karusakang6dhe, a}:eir kang mati, b6bathang pating glinrpang. Jalaran sain-d6nging pabaratan kEsaput rng g6tih, l6hu mari mul6k kum6lun,lan pabaratan dadi padhang. Bar6ng pabaratan padhang, wadya-bala ras6ksa gampang kdtaman j6mparinge Sang Raghuttama. I\[a-atus-atus maewu-ewu mal6ksa-l6ksa kehe rasdksa kang mati deningj6mpalinge Sang Raghuttama kang lumEpase saka g6ndhewa mba-rubul anaravrata. Sumurup kanca-kancane akeh kang mati, pararasdksa kang isih urip buba: pating slEbar ngupaya pangungsendhervedhewe.

Priksa mawuting wadyabala ras6ksa, Prabu Dasamuka tumulindhawuhi Wirupaksa ndikakake pGpulih. Kanthi asanjata limpungarvahana dirada, Wirupaksa mangsah yuda; nanging durung ngantinamakake sanjatane, dheweke mati pinrawasa dening Sang Ka-pindra.

Sapatine \Virupaksa, Dl'.umraksa maju ing rananggana n6dyapdpulih, wasanane ras6ksa iku uga mati dening Sang Kapindra,sinawat ing watu-it6m kang kagiri-giri gEdhene.

Sang l\'{ahodara, g6g6dhuging ras6ksa kang kapengin darbelOlabuhan g6dhe supaya misuwur j6n6nge, manjing ing pabarirtanlan banjur soroh amuk ngobat-abitake gadane kang bing6t 96-dhene. \r.'asanane l/rahodara palastra pinupuh gada-wr6ksa deningAnggada.

Sasirnane ras6ksa tdlu iku, Sang f)asanana enggal-enggal dha-wuh ngdtap kuda pangiriding kreta; kuda lumayu sum6mprung,lakuning kreta prasasat ora ngambah bantala, suwarane gumdritnggdgirisi. Dumadakan ana sindhung-riwut sumiyut b6bar6ngankaro t6kane manuk gagak pating bl6b6r nyamb6r-nyamb6r, mra-cihnani yen Sang Dasawadana bakal asor ing yuda. priksa ngalamatala rong warna iku Sang l)asasya babar-pisan ora ulap panggalihe,mandar kaya diububi kasudirane, saya kagila-gila galake. Ifaewu-ewu wanuua kang mati k6slt6s kretane lan k6tujah jarane.

Bar6ng priksa kahanane Rawana pindha Kalamr6tyu (Wa-landa : de god des Doods = Indonesia : dewa Maut), Sang Ra-ghuttama banjur mangsah yuda karo Rgasta gdndhewa, didherek-

235

Page 111: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

ake Laksmana lan wibhisana. Majune priyagung t6lu iku ing ra-

nanggana pOpindhane kaya Ttipurusa (Walanda : de drie goden :

grahta-Wisnu-Qiwa = Indonesia : kdtiga dewa : Brahma-Wisnu-

Siwah), p6pindhaning murube panggalihe kaya Sang Hyang

TO"'d-,i (f.ri + agni = Walanda : de drie vuren = Indonesia : ketiga

upi)."Uart., priyagung t6lu kang b6bardngan maju, sang amb6k

#4"9r rcngtcaifripa (Ratu L6ngka) ora ng6dhap panggalihe'

amarga rumangsa ora bakal kewran lumawan mungsuh t6lu iku.

Jamparinge Sang Dasanana luwih dening hebat kaliwat-lirvat,

j6mparing Asura t<an"g barAng lum6pas saka gOndhewa banjur ng&

iot ut. slnga, sardula (macin) lan naga kang galake kagila-gila'

iurg n"ghi*" mal6s nglEpasake Agneyastra (Walanda : door Agni

g".Jho.rk", wapen = Indonesia : senjata panah hadiah dari derva

lstti), jGmparing g6ni kang a$awe sirnane sato galak lvarna-warna

t u'"g'prti"g bruUui m6tu saka j6mparinge Sang Rawana'

Sang Dasasya tumuli nglOpasake j6mparing maneh' jEm-paring

kang pin-angkane saka Bathara Rudra, bang6t nggOgirisi' Sawise

i;'Ap;; safa g6ndhewa, j6mparing iku ng6tokake s6njata musala-

irir"fr-matah mul6k ng6b6ki g6gana. Kanggo nangkis sanjata

maneka warna iku, sang Ramabhadra nglapasake Gandharwastra,

sandlika sirna jOmparinge Sang Dasasya kang pinangkane saka

Bathara Rudra.

Sang Dasanana saya riwut tandange' Dumadakan dhan-

dhaning |anji-panjinu pr'rt,.,g, lan l6t sak6dhep netra kretane 16-

*"f., f.'"tit iu" jura"e mati kGtaman j6mparinge Sang Raghawa'

.,u.rging Sang Rawana ora nandhang brana, amarga panj6-n6ngane

man"coiot onlat saka kreta. Kanthi panggalih ngigit-igit, Sang Da-

,u*uaunu ngasta limpung ditlorongake marang mungsuhe' Na-

nging sadurunge ng6nani Sang Raghawa, limpung iku tug6l ana

i;? ;iut" r<at6 n"ge6r J6 mp arin ge Laks m ana' Sava mun tab pan ggalih e

pranu Dasamuka, nyandhak kutrta ingambat-ambat ing asta karo

nguwuh sora : ,,,ftin, Rama ! Ayomana arinira si Lahsmana !

Mongla wurunga muti,Jheweke kdtiban kunta ihi kang pipindhane

na,yi syamogi'o." (Syamogha, salugune araning sanjahane Frabu

Bagadatta Ratu ing Bahlika).

Ora luput pangincdnge Sang Dasasya, kunta ngEnani lam-

bungeLaksmanangantibuhrl,sai6mahrajaputraikukapidharagu.*"ii"g i"g bantala. hiksa Sang Sumitrapuha (Laksmana) kantaka'-S;;

R"ghawa bang6t nawuFrg sungkawa lan ng6mb6ng waspa'

Page 112: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Sang Khpindra nj6rit, para siddha (satGngah dewa) lan para r6siga_na ing antariksa padha tr6nyuh lan kamiw6las6n. Wibhisana enggal-enggal atEtulung, Laksmana dibopong digawa mundur saka paba-ratan; kunta ftang tumancdb ing lambunge dilolos, tatune diusa-dani sarana ditetesi banyune osadhilata; sanalika tatune Laksmanailang, lan dheweke banjur eling purwa-dul<sina.

Sumurup Sang Sumitraputra wis waluyajati, Sang Kapindrala.n sagung wadyaba.la wanara bang6t suka amarwatasuta. SangRaghawa, kagawa saka bangGte suka-r6naning pangealihe, engqal-enggal ny6dhaki sang ari. Laksmana dirangkul, mustakane cliarasi.

Prabu Dasamuka, sawise nglOpasake san3ata kunta ng6naniLaksmana, banjur mundur, ngawe ras6ksa didhawuhi nyam6k_takake kreta kans luwih dening toguh-santosa darasan turangganepisan, kanthi kusir pinunjul kang bang6t l6bda mangreh turangga.Sawise kreta sam€kta, Sang Dasawadana tumuli nitih; kuda kin6tap mlayu sumGmprung, gum6rit lakuning kreta ng6n6r clu-nunge Sang Raghuttama.

Buku Ramayana abasa Jawa-kuna bab XXIV kaca 2TB slokaangka 13 mratelakake mangkorr' :

5"^erlraA* r"'*"^.h e.nA,d^* l""rr'*Aa&

wry a.'Ol/.

237

lrbr,-**irttv+Uf tU,Irytt**

Page 113: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Tdg6se kurang-luwih mangkene :

Was-sum6lang panggalihe Bathara Indra, nguwatirake SangRama bakal asor ing yuda. Kanggo ngawekani (aja nganti Ramakasoran), pani6n6ngane maringi -jGmparing GUHYAWIJAYA,(yaiku) Brahmastra fi6mparing kang pinangkane saka BatharaBrahma) lan kreta-p6rang; ora liya kusir MATALI kang didha-wuhi tansah rumdksa (karahayone Rama). Sang Raghuputramunggah ing kreta-s6sotya endah karo sang ari (Laksmana).

Katrangan.

1. Sang Matali iku dewa, kusire Bathara Indra. Ing carita,,Bagawan Cipta-ning", Arjuna munggah m6nyang Kahyangan (ditimbali Bathara Indra)nitih kreta kaswargan, sing ngusiri kreta iku iya Sang Matali.

2. Sadurunge p6rang-tandhing lumawan Dasamuka, Sang Rama durungkagungan j6mparing GUHYAWIJAYA. Mulane ora b6n6r yen saw6nehdhalang nyaritakake ,,patine Subali jin6mparing GUTilAWIJAYA denrngRama", sabab nalika mrajaya Subali, Rama durung kagungan j6mparingGuwawijaya.

3. T6mbung ,,Guwawijaya" iku salugune kliru, tanpa tEgds; b6n6re,,Guhyawijaya", wondene t6g6se, miturut Oudjavaansch-NederlandscheWoordenlijst door Dr. H.H. Juynbol! : Guhya = te verbergen, geheim,geheimzinnig (untuk disembunyikan, rahasia, dengan diam-diam).Guhyanama.= geheime naam (.nama samaran, Jawa : j6n6ng sOsinglon).Guhydgastra = geheim leerboek (kitab pelajaran yang dirahasiakan).

Dadi, t6mbung, ,,Guhya','ringk6se at6g€s : wadi (w6ra-adi, rahasia).

Wijaya = overwinning, zcgevierend (kamSnangan, kejayaan).

Guhya',vijava = kemenangan (ke.;ayaan) kang winarii, kamGnangan(kejayaan) gaib.

4. Ing carita padhalangan, kreta-p6rang titihane Rama nalika p6rang-iair-dhirrg lumawan Dasamuka, sinEbut kreta Jatisura. Sal6bare p6rang,kreta Jatisura ditinggal ana ing Ngal6ngka rin6ksa Prabu Wibhisana.Pamburine, kreta Jatisura iku rin6ksa Prabu Bisawarna (Dintawilukra-ma), yaiku, putrane .Wjbhisana kang.gumanti jumen6ng Ratu Ngal6ngka,kang wiwit nalika samar--d nagara, Ngal6ngka banjur sinEbut nagaraSINGGELA.

238 .

Page 114: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

Banjuring caritane mangkene :

Bar6ng Sang Raghuputra wis ana ing sajroning kreta kangkinusiran sang }aatali, para dewa lan rOsigana ing antariksa padhanyawurake gandhakusuma (walanda : welriekende bloem = Indo-nesia : bunga yang berbau harum).

sang Raghuputra tumuli alancaran warastra maneh rurnawansang Dasawaktra. Kang rinEpasa-ke dhisik dening sang Raghawaj6mparing Pazupatapasa, yaiku j6mparing ka'g bisa'ng6totrk"sula (walanda : werpspies = rembing) tanpa wilangan kehe rnurCking akasa. Sang Dasawaclana enggalenggal ngl6pasake j6mparingBhujagapasa (walanda : siangenstrik = jerat utar. nnulaga = ular.Pasa = jerat). Sula-sula kang m6tu saka jOmparinge Sang Raghut_tama sirna diuntal ula-ura kang pating brubur m6tu sala Bhuja-gapasa.

Bar6ng priksa sanjatane sirna, Sang Ramabhadra jaja_bangmarvinga-winga, tumuli nglEpasake j6mparing sing m6tune sakag6ndhewa mbarubul a.r*u*it"; ana siji sing ng6nani dhadhanesang Rawana, njalari Ratu L6ngka iku dhawah-kantaka ana ingsajroning kreta. sumurup ratune ambruk kapidhara, kusire eng-gal-enggal mancolot saka kreta t6rus lumayu, nOciya nzupayapangayoman. Nanging, durung sapira dohe playuning kusir, SangRawana eling punvaduksina, jum6n6ng ana ing kreta. Kusir di_u'uh, didhawuhi bali m6nyang kreta. Kagawa saka bang6ting w6-dine marang gustine, kusir tumuli bali, banjur munggah m6nyangkreta maneh.

Ana sanjatane Rarvana kang ampuhe kagila-gila, awujudTtisula (lValanda : drietand = senjata bermata tiga), p6paringeBathara. sanjata Ttisula iku dil6pasake dening surg'ir**"na tu-muju marang Sang Raghawa. Kanggo nanggulangi sanjata Tlisula,Sang Ragharva enggal-enggal ngasta limpung minantran Indra_kulisa (Dimantrani supaya ampuh kaya sanjatane Bathara Indrakang aran Indrakulisa = palu-godam Indra. pm). Bar6ng limpungiktr dil6pasake dening Sang Raghawa, ana ing ai<asa tOmlpuk karoTlisula, wasanane sanjata warna loro iku g6s6ng bar6ng, dadi awukabeh- sawise mangkono, Rama - Rawana banjur ngeiokate i6m-paring__liya-liyane, g6ntig6nti lin6pasake. Ana j6mparing kang diarani Yamastra (pinangkane saka Bathara yama), ivrirclrrm 1ru-ka gandharwa), Barunasbra (saka Bathara Baruna), Guhyakastra

239

Page 115: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

(saka Guhyaka = jinising dewa), Asurastra (panah Asura) lan.liya-Iiyane.

Amarga padhadene ngangs6g-mr6p6ki, dununge Rama - Ra-wana saya c6dhak antarane, tansah padha ub6ng-ub6ngan--kayarodha, utawa kaya sapu sumorot kang pinut6r-put6r. Saka ban-tdre olehe ub6ng-ub6ngan, kang tandhing yuda ora katon c6tha,mung katon bund6r mubdng ak6kalangan, kaya kalangane Ba-thara Yama karo Kalamr6tyu llnaonesia : dewa l\,Iaut) kang pi-nuju k6t6mu, banjur p6rang-tandhing ub6ng-ub6ngan mangunbund6ran.

Kagawa saka bang6ting bant6re kreta-p6rang loro titihaneRama - Rawana olehe tansah ub6ng-ub6ngan, bumi nganti kayaar6p mings6d pindhah panggonan, tansah agonjang-ganjing. SangGirindra (Walanda : de vorst der bergen = rajanya gunung, gelarBathara Siwah) gondhelan puncaking gunung kang kaya ar6pjugrug-jugruga. Suwara kang k6prungu ing w6ktu iku gumuruhpindha gludhug, samodra kocak mawalikan pindha kin6bur. Ingg6gana para dewa lan r6sigana padha gondhelan planit, amargikuwatir tiba k6jungkir sumurup jagat, planit-planit lan liya-liyanepadha gonjangganjing.

Amarga di6nteni nganti suwe Sang Raghuttama ora ngl6pas-ngl6pasake sanjata pamungkas, Sang Matali banjur matur mang-kene : ,,Sinuwun, mugi wOlasa dhat|ng jagat, sampun ngantosjagat saisinipun kAhj|ng risak dening paprangan puniha. Ing simupaduka ngangg€p entheng dhat)ng m|ngsah paduka, botdn mb€-bayani. Sampun makatdn, sinuwun. Prayoginipun pun Raruanatumuntin paduha lipasi sanjata pamungkas. Manawi pun Rawanabot1n enggal-enggal paduka sirnakakAn, sag1d ugi dangu-dangupiyambakipqn manggih apus-kr-ama julig-culika (Indonesia : tipu-muslihat licikJihai) ingkang leenging kangge ngasorak|n paduka.Piy amb alz ip un p unika aw atak c ulika-p o ra cid ro, sagdd nglela-ngle lam|ngsah (Indonesia : menina bobokkan). Scmangsa padulza ka-tingal ueya-p€pelzu, piyambo.kipun lajdng ng*cakah€n apus-hramanlurih unggul ing yuda".

,,Damar inghang meh pOjah jalaran tilas lisahipun, manawidipun-sip?t, hatirrgal muntb sagAbyomn. Mahat|n p€aindhanipunp angamukip un D asamuk a, sahlangku ng mbdbay ani dh at| ng sin ft nhemawon ingkang cAhk kaliyan piyambahipun. Awit saking pu-nika sinuwun, karsaa paduka tumuntdn mungkasi yuda mrajayaRawana, supados ndam)l asr)pipun sadaya inglzang sami nandhang

240

s

Page 116: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

,b1nter. J\mparing GUHYAWIJAYA tumunt8n padulta pigunak-akdn. J|mparing punika tanpa p|pindhan ampuhipun, jalaran du-mados sahing pOdnut ingkang saklangkung alus, hanging waurati-pun prosasat sami kaliyan ardi Windya utawi Himawan. WujudingjOntparing sumorot kados surya. bedhoripun bayu-bajia (Wolanda :oruuteersst<trrn = Indo,rcsia : angin dan petirihalilintar), nr-Ony|p-ipun (utuluning j\ntparing) \laripun (]aruclha, lon Bothara Rtt-dra dumunung ing Dungka - nipun". (Pungka = \/alanda : gleuf =Jav,'a : l6gokan. L6gokaning panah. Pm).

Saparipurnaning ature Sang I\aatali, Sang arya Raghawa tu-lnuli nyam6ktakake jdmparing Guhyawijaya pinasang ing s6n-dh6nging g6ndhewa. L6t sak6dhep netra, mak clorot ! Thal !

Janggane Dasamuka sapuluh pisan tug6l k6t6ngg6l j6mparingGuhyawijaya, tiba ing bantala b6bar6ngan karo ambruke g6m-bunge.

Bar6ng sumurup Dasamuka palastra, para kapibala padha su-rak-surak karo k6plok-k6plok lan jingklak-jingklak, mangalEmbanakadibyane Sang Raghawa. Sanalika banjur ana mandamaruta su-milir (angin sepoi-sepoi basa), jagat dadi tintrim, boreh-wangi su-mawur b6barengan karo tibane agaru (c6ndhana) lan guguladhupa(ukupdupa) kang tansah kumukus. Para suragana (rombongandewa), para R6sigana, para siddha (sat6ngah dewa) lan paramakhluk TAR PAGATA (Walanda : lichaamloos = Indonesia :

tak berbadan) padha as6santi ,jaya-jaya" karo nyawurake k6m-bang saka antariksa.

Sedane habu Dasamuka agawe p6p6s-angl6s lan tr6nyuhingpanggalihe Wibhisana, salirane l6m6s lir linolosarqb6balunge. SakabangGte nawung sungkawa lan tr6nyuhe, prasasat ajur-mumurpanggalihe \4iibhisana, waspane tansah carocosan. Sawise nyawur-ake k6mbang ing s.rmparane sang kaka (Dasamuka), Wibhisanany6mbah, nuli l6nggah ana ing dagane, banjur matur mingkene :

,,Dhuh kakang Dasanana, dhuh kaka Prabu pCpundhen kawula !Ivlugi kar*a paduka mriksani dhatdng hawula, saha kapar|nga pa-duka paring pangaksama dhat|ng kawula ingkang kalis ing panan-dhang, jalaran hawula. sumingkir saking ngarsa paduka saha laj|ngsuwita dhaftng sang PARARTHA - PARAI{ARTHA, inggih sangsarjana-sujana abudi luhur ingkang mdmayu ayuning bawana.(Parartha : Walanda : een anders belang behartigend; het heil uananderen zoekend : memperhatikan hepentingan orang lain; un-

247

Page 117: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

tttlz membahagiakan orang lain- Paramartha Walonda : de

hoogste waarheid = hebenaran yang tertinggi).

,,saklangkung awon, manawi tiyang. tilar kadang ingkanglajOng ngAmpali darjana, inghang tanpa ancas luhur anggenipuntilar kadang; makatdn punika nama atindak durako. Kauulo ngru'maosi darbe kuu'ajibon tumut rum?ksa ayttning batt'ana, ntilani'pun kAncAng tukad kotoula, kOpaksa kCdah pisah haliyan paduka.

Wondene ingkang murugalzOn sttsahing manah ltawula. amargi se-

da paduha sanes seda utami. Seda padttka ingkang makat€n puni'ka, saha sirnanipun para kadang'hadeyan punapadene para uadya-bala, puniha,,undhuh-undhuhaning wohipun pandam6l paduka

wont6n ing donya", inggih inglzang kawastanan ,'karmaphala"(wohing pindsmOl). Paduka tansah nggAga rdmbag ingkang l6pat'rAmbagipun para nayaka mnntri-bupati ingkang sugih pamrih,inghang namung tansah iumurung wha nggunggung (mangaGm-

bana) dhatAng karsa Paduka".Nalika sami wawan-r€mbag wontdn ing pasewalzan, manah

hawula kOcuwan saha g\h, amargi bot)n wont€n pamrayogi uta'mi inglzang padulea tanggapi. Mbolzmanaui anggen paduka botOn

karsa ndhahar atur pamrayogi kawula, jalaran hawula kaprAnah

kadang taruna. Nanging punapaa pangandikanipun eyang Baga'

wan Sumali ugi bot|n paduka praduli. Sabda rahayu, saking pi-

nisApuh ingkang Dbda ing kawruh, boten paduha pituhu'' namungpaduka angg|p kados suwantOning groiogan sewu":

,,sapuniha leanyatan ftrAsing pangintdn-intin hawula, bi'lih tiyang inghang namung tansah tumindalz sakai€ngipun pi-y amb alz, sirna h arahay onip u n, uasananip un lai6 ng ngalami P ATI-- PATAKA. (Pataka : Walanda : misdaad, zonde, misdadig,

uerderf, ueruloekt : Indonesia : keiahatan, dosa, iahat, lzehan-

curan, terkututt. Pati-pataka : mati terkutuk karena berdosa be-

sar). Adhuh hcha Prabu, haha Prabu ! Makat€n hawont)nan pa'tluka, sahlangkung agdng cacad paduha".

Mangkono samba",-s6bute Wibhisana.

Ndulu Wibhisana kang wis sawatara suwene pij6r rnaca-

udrasa (muwun) katon nalangsa k6ranta-ranta, Sang Raghuttamakamiw6las6n, mulane oanjur uglOlipur mangkcne : ,, Yoyi W'iblti'

sana ! Wis ta, biratAn sunghawanira. Aia sira susahake patine Sang

Da:asya, j|r patine hadangira wr1dha iku mati utama. Dhewekepantls ingal|mbans, amarga ing nguni rlfs mbangun tapa, mulane

242

qa

Page 118: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

hasusra cakrawartting jagat. (calzrawartti = walanda : wererdheer-scher = yang memerintah jagat, raja dunia). Dheweke aran matiutama, amarga ora ngtcira ing yuda. Sing mpa mati ngamuk ingmadyaning rana, matine sin€but moksatmak a. (Moksa + atmaka :Walanda : wien.s ziel uerlost wordt : helepasan jiwa, yang jiwanyamengala;ni kebebasan). Dadi, patine Sang Dasawadana kol)bupatinirtg pahlawan, mulane aja sira susahake. wondene sira, sa-mdngho gumantia jumAn|ng Ratu, amarga prabawaning kaagung-anira suci-murni. Nagara L|ngka pulihna ran ayomana; sira pantossiniwaha para rasoksa. udinon supa),a pera durjana padha mra-tobat, bima padha kasinungan.ati w€ning pincha kaca (partgilon),ngSlilut piwulang suci, ngrungkdbi agama,,.

Katrangan.

Kas6but ana ing layang Lagu Jawi jilid Iv, dhawuhe sang Raghuttamamarang lYibhisana kamot ing t6mban-g gddhe patrasuratma lampah 1?, p6-dhotan 4 - 6 - 7, laras pelog path6t n6nGm. Mangkene.;

243

Page 119: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

a,Q

rg,

clt s, arr)

,-,-'8.&j'E.juijj7*\'0 n'wB a7*\r0 ,t, uy -- ry|f

?.1. @ s. e & o:ii,i [email protected], eO n\ ,W, eO7 $/,

tfie e ?EFGTsazi-sa 2.1

-

rts-tg? \ OaO ng E? /rO?\/d

oiiti, liila ls *tfi sEs 3:

rr-rr-J \d u

-

.r.653 e, L z^4 tr tr r. t

n-a, cD * "i'3 TN'; nV

q, alt n0 yg ttt, €] Nt \ /.u

L, lz E-. Tt 6

AA 6 53- z.t, -ri sE sre

43 56

;

Ery

,si ns? "0

e-0 U\ "0 H7

oil.i FlEesT U@ @q c frla+--A ?a, ern un dt- tr

$t

2,1clnq7,

-19,'t{,

L trz, 3 4 t 5 7{a g"i.iE.iffies-r.t" 3 Vr:i o D*-rotn q, ,7r7 G?.1. tr5 rFE 3 E iiiTsEEi tr

-_rJ \__

o-23

anl,do & E Y.:m s&ffiieprrr.

n2eSrterFi f!1L?,!93

AJ,

Page 120: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

BUKU PELAJARAN BAHASA JAWA.

t Buku-buku baru Penerbitan C.V. ,,CITRA JAYA" yang telah dinyata-

" v kan lulus oleh Tim Peneiiri Kanwil Departemen P dan K Propinsi Jawa Ji-mur, menurut Surat No.: 516/1 04. liC 16 80 - tanggal 1 Agustus 1980- adalah sebagai berikut:

ItJlemetri Basa Jawi iilid l. (S. Padmosoekotjo)

Memetri Easa Jawi iilid ll. (S. Padnroscekotio)

Mernetri Basa Jawr iilid lll. (S. Padmosoekotio)

Untuk SMP, SPG RP l'350,-

Burat Sari iilid | (S. Prawirodiharcijo)

Burat Sari iilid ll (S. Prawirodihardio)

Untuk sPG RP 750,-

Silsilah Wayang Purwa iilid l. (S. Padmosoekotio)

Untuk SMP, SPG RP 1.500,-Silsilah V/ayang Purwa jilid ll. (S' Padmosoekotio)

Untuk SMP, SPG Rp 1.500,-

Silsilah Wayang Purwa iilid lll. (S. Padmosoekotio)

Untuk SMP, SPG Rp '1.750,-

Silsilah Wayang Purwa lilid lV. (S. Padmosoekotio)

Untuk SMP, SPG Rp '1.500,-

Urip Baharia (M. Samoed Sastrowardoyo)

Untuk SD, SMP . BP 300,-

Pepali Kiageng &lo (R.M. Soetardi Soeryohoedoyo)

Untuk SPG RP 650,-

Bisa dibeli di Toko-toko buku di Surabaya,

atau langsung kePada PenerbitnYa:

C.V. "CITRA JAYA"Jl. Penghela 2 (atas)

Telpun: 41 169 - 25974

Surabaya.

Page 121: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

MINGGoN ,,lfapa T8aya"

\'lanawa panjenengan kagungan kawigaten marang bab-babkang gegayutan karo kabudayan lan kagunan Jawa kang adi lu- I

hung, panggonane ora ana maneh kajaba kalawarti ,,Jaya Baya"sing jenenge wis kondhang wiwit taun 1945. Ora ngemungakekabudayan lan kagunan kuna tinggalane para leluhur lan para pu-jangga kang wis kasusra, nanging kalebu uga kadubayan, lan ka-gur"ran Jawa anyar kang wis kalarasake karo kamajuaning jaman.

Kajaba saka iku panjenengan iya saged maos andharan-andharan kang gegayutan karo prakara pulitik, ekonomi, lan ka-wruh-kawruh liyane kang dibeber kanthi cetha lan gampang di-ngerteni. Isih katambahan maneh waosan-waosan panglipur wu-yung kayadene : crita - cekak, crita sarnbung-sinambung, crita- gambar lan sapanunggalane.'

Cekake isine pepak, mentes lan mirasa.

Metu saben dina Minggu, kandele 52 kaca, mawa samakrinen gga gambar manca-warna.

Regane langganan sesasi mung Rp 1. l(X).- '

Mundhuta dadi langganan saiki uga.

T.U. Jaya BayaJln. Penghela 2 ( atas ),

Kotakpos - 25O,Surabaya.

Ify'

t-

a

I.

Page 122: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

3BABAD TANAH JAWI

Agar supaya Kesusastraan claerah clapat dikenal dan di-rrikmati seluruh bangsa, yang beiarti jtrga menrpererat kesatu-an dan persatuan buclaya Nasional, Dr. Soervito Santoso ber-kenan menyuguhkan Babad Tanah Jawi dalam bahasa Indo-nesia.

Berisi cerita rakyat muiai jaman kerajaan Galuh, Peja-jaran, Jakarta, L{ajapahit, Pajang, Petrgging, Demak sampaike jaman lUataram..

Babad Tanah Jawi memang br-tltan sejarah dalam artiyang lazim, tetapi juga bukan sekedar legenda atau dongeng-an belaka. Barangkali benar apa yang tertulis dalam Ensiklo-pedia Indonesia (Van Hoeve, Bandung 1953) bahwa babad

"melukiskan cara pandangan-pandangan bangsa Jawa terha-dap sejarahnya di waktu lamPau".

.Yang jelas, babad merupakan sttatu karya sastra Jawayang tinggi nilainya. Tidak sedikit episode-episode dari BabadTanah Jawi telah diangkat ke pentas teater tradisional Jawakarena keindahan dan nilai-nilai dramatik ceriteranya.

Versi oseli Babad Tanah./au.,i tertulis dengan huruf Jawarlalam bentuk.puisi mocopat. Kini karya besar tersebut dice-ritakan kembali dalam Rahasa Indonesia huruf Latin oleh se-

orang ahli Kesusastraan Jawa, Dr. Soewito Santosa.

Kalau anda ingin mengenal kearifan, kebijakan dan ke-adiluhung-an Jawa, bacalah buku ini.

Ukuran buku : L4 X 72 cm, tebal : 282 halaman, cetakoffset, kertas HVS. Harga Rp 2.500,-.

.--*---lj

Page 123: Silsilah wayang purwa mawa carita jilid 2 2

DAFTAR KAPUSTAKAN ( BIBLIOGRAFIE ).ctcaRau pANGRIpTANIPUN BUKU "SILSILAH wAYANG

PURWA MA\IA CARITA'"

1. Ramayana abasa Jawi-kina - 6-p, Yogisrvara ?

2. Uttarakanda abasa Jarvi-kina3. Hariwangsa abasa Jawi-kina - Q-o" Panuluh.4. Bharatayuddha abasa Jawi-kina - Empu S6dah.

5. Tantu Pangg6taran6. Adiparwa abasa Jau'i-kina - Parwa I ing lVlahabharata-

7. Sabhaparwa abasa Jawi-kina - Parwa II ing tr{ahabhirata-8. Wirataparwa abasa Jawi-kina - Panva IV ing lvlahabharata-

9. Ud-yogaparwa abasa Jawi-kina - Parwa V ing Mahalha14ta.10. Bhismaparwa abasa Jawi-kina - Parwa VI ing Mahabharata'

11 . Asramawasanaparwa abasa Jawi kina - Parwa XV ing Mahabharata.

irz. Mosalaparwa abasa Jawi-kina - Parwa XVI ing Mahabharata'

13. Prastanikaparwa abasa Jarvi-kina - Parwa XVII ing Mahabharata.

74. Swargarohanapan/yaJawi-kina -ParwaXVIIIingMahabharata15. Mahabharata mawa sastra Jawi - R. Ng- Djajapoespita.16. Mahabharata abasa Indonesia - Njoman S. Pendit.17. Mahabharata (kalawarti) Pakampalan Theosofi surakarta.18. Bhagawadgita abasa Indonesia - oleh ,,Romo".19. Kalawarti Padhalangan H,B.S. - Himpunan Budaya Surakarta20. Kalawarti Padhalangan Panjangmas - Yogyakarta-21. S6rat Rama - R. Ng.Yasadipura I.

22. S6rat Bratayuda - R. Ng. Yasadipura I'29. Sdrat Lokapala - R. Ng. Yasadipura II'24. S6rat Dewaruci - R. Ng. Yasadipura II.25. S6rat Wiwahajarwa - R. Ng- Yasadipura II'26. S6rat Pustakaraja - R. Ng- Ranggawarsita'

27. S&at Paramayoga - R. Ng. Ranggawarsita'

28. S6rat Bratayuda jarwa s6kar I\{acapat - R. Ng. Ranggawarsita'

29. SSrat Wedhapurwaka R. Ng. Ranggawarsita'

30. S6rat Mintaraga gancaran - Dr. M. Priyohutomo'31. S6rat Arjunasasrabahu ( 6 jilid ) - R. Ng. Sindoesastra'

32. S6rat Partakrama - *. NH: Sindoesastra.

33. S6rat Sumbadralarttng - R- Ng- Sindoesash;a.g4. S6rat Srikandhi maguru manah - R. Ng- Sindoesastra'

35. S6rat .Iagalabilawa - K.P.A. Koescemadilaga'

36. S6rat S6mar njantur K.P.A. Koesoemadilaga'

37. S6'rat Pr6giwa - R.M. Sasradiwirya'

38 S6rat Abirranyukerem - IVi' Soekir'ig. S6rat tuntunan natah lan nyungging ringgit - R. Bagoes Soelardi'

;0. S6rat f"prrttakan Jawi - Prof. Dr' R' Ng' Poerbatjaraki

t,

t

*r.*