İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 22

586
İ HVÂN-i SAFÂ İ HVÂN- ı SAFÂ (pliaJI o l ^ l ) Ansiklopedik risâleleriyle tan ı nan felsefe toplulu ğ u. ^ IV. (X.) yüzy ı lda Basra'da ortaya ç ı kmış , dinî, felsefî, siyasî ve ilmî amaçlan olan, faaliyetlerini gizli olarak sürdürmü ş or- ganize bir toplulu ğ un ad ı d ı r. Abbâsî Dev- leti'nin son zamanlar ı na rastlayan, dinî, felsefî ve siyasî çeki şmelerin yayg ı n oldu- ğ u bir dönemde felsefî ve ilmî çal ışmala- r ı , dinî ve ahlâkî gayretleriyle birlik ve be- raberlik, karde ş lik, yard ı mla ş ma ve daya- n ış may ı öne ç ı kararak İ slâm toplumunu fikrî bak ı mdan yeniden derleyip toparla- may ı hedefleyen bu toplulu ğ un tam ad ı Ihvânü's-Safâ ve Hullânü'l-Vefâ ve Ehlü'l- Adi ve Ebnâü'l-Hamd'dir( er-Resâ'il,  I, 21, 47). Bu isim toplulu ğ a bizzat kendilerin- ce verilmi ş tir. Toplulu ğ un kurucular ı n ı n kimler oldu- ğ u, ne zaman ve nerede ortaya ç ı ktı klar ı , faaliyetlerini nerelerde ve hangi tarihle- re kadar sürdürdükleri, İ slâm toplumu- nun hangi kesiminden olduklar ı gibi ko- nular yüzy ı llar boyu tart ışı lmış , hem Do- ğ ulu hem Bat ı l ı ara ş t ı rmac ı lar ı uzun süre me ş gul etmi ş tir. İ hvân- ı Safâ'n ı n risâle- lerinde bile topluluk mensuplar ı n ı n isim- lerinin zikredilmemesi, çal ış malar ı nda gizlili ğ i kendilerine ilke edinmeleri, bi- limsel problemleri tart ış mak üzere belir- li zamanlarda düzenledikleri toplant ı lara (a.g.e.,  IV, 41, 186-188) kendilerinden ol- mayanlar ı n kat ı lamamas ı bu toplulu ğ un gizli bir örgüt oldu ğ u görünümünü ver- mekte, onlar ı n kimlikleri ve dolay ı s ı yla Resû'ilü İ hvâni' ş- Şafâ' ı n yazar ı veya ya- zarlar ı hakk ı ndaki tart ış malar ı n da kay- na ğı n ı olu ş turmaktad ı r. Resâ'ilü İ hvâni' ş- Şalâ' da kendileri belirtmemi ş olmas ı na ra ğ men klasik kay- naklarda bu toplulu ğ un kurucular ı ve ri- sâlelerin müellifi olarak be ş isim zikredil- mektedir. Bunlar Zeyd b. Rifâa, Ebû Sü- leyman Muham med b. Ma' ş er el-Büstîel- Makdisî (el-Mukaddesî), Eb ü'I-Hasan Ali b. Hârûn ez-Zencânî, Ebû Ah med el-Mihri- cânî ve Avfî'dir. Zeyd b. Rifâa ile Avfî d ı- şı ndaki üç isim Ş ehrezûrî'nin  Nüzhetü'l- ervâh' ı nda Ebû Süleyman Muhammed b. Ma' ş er el-Büstî el-Mukaddesî, Ebü'I- Hasan Ali b. Zehrûn er-Reyhânî ve Ebû Ahmed en-Nehrecûrî ş eklinde s ı ralan- maktad ı r. Toplulu ğ un ortaya ç ı k ışı konu- sunda kesin bilgi olmamakla beraber Beyhak ı ve Ş ehrezûrî'nin ifadelerinden, bu be ş ismin gerçek sözleri Makdisî'ye ait olan İ hvân- ı Safâ risâlelerini yazan bilgin- ler grubu oldu ğ u anla şı lmaktad ı r ( Târihu hükemâ'i'l- İ slâm,  s. 36;  Nûzhetü'l-eruâh ve rauzatü'l-efrâh,  II, 20). Bu durum da, Makdisî d ışı ndaki dört ismin topluluktaki fonksiyonunun Makdisî'nin yazd ığı risâ- leleri istinsah edip çe ş itli bölgelere ula ş - t ı rmak, yaz ı m için bilgi toplamak, periyo- dik olarak toplulu ğ un kendine has faali- yetlerini konu ş mak, düzenlenen toplan- t ı lar ı organize etmek vb. faaliyetler ola- bilece ğ i akla gelmektedir. Ancak bunla- r ı n her birinin geni ş kültürlü birer âlim oldu ğ u ve risâlelerin dinden kozmolojiye, psikolojiden metafizi ğ e, astronomiden matemati ğ e kadar ansiklopedik bir ma- hiyet arzetti ğ i dü ş ünülürse risâlelerin, konusunda uzman ki ş iler taraf ı ndan ya- z ı ld ığı tezi kabul edilebilir. Buna göre ko- nular uzmanlar ı taraf ı ndan ele al ın ı p ya- z ı lmış , fakat risâlelere son ş eklini Makdi- sî vermi ş tir. Nitekim külliyata bir bütün olarak bak ı ld ığı nda herhangi bir üslûp fark ı da dikkati çekmez. İ hvân-ı Safâ faaliyetlerine Basra'da ba ş - lamış ve uzun bir müddet burada sürdür- mü ş tür. Ebû Hayyân et-Tevhîdî, toplulu- ğ un kurucusu durumundaki Zeyd b. Ri- fâa'dan geni şçe bahsetmekte ve cemiyet hakk ı nda bilgi vermektedir ( el-Mukâbe- sât,  s. 45-46). Esasen o dönemin Basra's ı İ slâm dünyas ı n ı n önemli bir kültür mer- kezidir. Baz ı son dönem kaynaklar ı İ hvân- ı Safâ'n ı n Ba ğ dat'ta da bir ş ubesi oldu ğ u- nu kaydeder (Öm ered-Desûk i, s. 46-47; De Boer, s. 60). Ancak bu konuda fazla bilgi yoktur. Bir felsefe derne ğ i görünümü ar- zeden toplulu ğ un ş ubeler olu ş turarak ku- rumla ş amam ış olsa bile ülkenin her ya- n ı nda üyelerinin bulunmas ı , böylece her yerde faaliyetlerini sürdürmü ş olmas ı mümkündür. Dönemindeki yönetimden ho ş nutsuz- lu ğ un do ğ urabilece ğ i takip endi ş esiyle çal ış malar ı n ı gizlilik içerisinde sürdüren İ hvân- ı Safâ'n ı n, risâlelerdeki bât ı nî te'- vil ve yorumlar ı ile zaman zaman Ehl-i beyt'in üstünlü ğ ünü vurgulamalar ı , ken- di gruplar ı hakk ı nda " ş îa, ehlü ş îatinâ" gibi ifadeler kullanmalar ı (IV, 145-148) onlar ı n Şiîli ğ i konusundaki kanaatleri des- tekler mahiyettedir. Baz ı ara ş t ı rmac ı lar ve özellikle İ smâilî yazarlar bu kanaati da- ha ileri götürmü ş , İ hvân- ı Safâ risâleleri- nin İ smâilî akîde ile özde ş oldu ğ unu ifade ederek onlar ı "Kur'an'dan sonra Kur'an" ve "bilimin Kur'an' ı " olarak nitelendirmi ş - lerdir (ÂrifTâmir, LI [1957|, s. 139;  İ A.V/2, s. 1120). Bununla beraber İ hvân- ı Safâ'- nı n Şiîli ğ i ve İ smâilîli ğ i tart ış mal ı d ı r. Risâ- lelerde bu nisbetin mevcudiyetine dair yukar ı daki sözler yan ı nda bu iddian ı n ak- sini savunanlara kan ı t olabilecek ifadeler bulmak da mümkündür. Her ş eyden ön- ce İsmâilî yazarlar ı n risâlelere herk esten fazla sahip ç ı kmalar ı ve onlar ı bu bak ış la yorumlamalar ı , sonraki dönemlerde İ h- vân- ı Safâ'n ı n İ smâilî olarak nitelendiril- mesinin önemli sebeplerinden biri olmu ş - tur. Halbuki risâlelerde Ş iîlik zaman za- man ele ş tirilmi ş , Ş iîier'den bir k ı sm ı n ı n bu mezhebin ne oldu ğ unu bilmeden onu sadece bir geçim arac ı yapt ığı , ilim ve Kur'an ö ğ renmeyi terketti ğ i, kabir ziya- retine gere ğ inden fazla önem verdi ğ i ifa- de edilmi ş tir  (er-Resâ%  IV, 147-148). Da- ha da önemlisi İ hvân- ı Safâ, Ş iî mezheb i- nin tem el esaslar ı ndan biri olan "imâm- ı muntazar" anlay ışı n ı da ele ş tirir. Bekle- nen imam ı n, muhaliflerinden korktu ğ u için gizlendi ğ ine inanan kimsenin itikad ı n ı bozuk itikadlar aras ı nda zikreder (a, g.e., IV, 148). Bundan dolay ı İ hvân- ı Safâ'n ı n koyu bir Ş iî- İ smâilî grup oldu ğ unu söyle- mek güç olmakla birlikte bu grubun Şı î- lik'ten etkilenmedi ğ ini ileri sürmek de mümkün de ğ ildir (Netton, II [1980], s. 262). İ hvân- ı Safâ dü ş üncelerini, dinî ve fel- sefî ilimler alan ı nda yazd ı klar ı toplam elli iki risâleden olu ş an  Resû'ilü İ hvâni' ş- Ş afâ' da anlatm ış t ı r. Risâleler, İ slâm dü- ş üncesinin X. yüzy ı ldaki ilmî ve felsefî dü- zeyini ansiklopedik bir yakla şı mla akset- tirdi ğ i için yazarlar ı modern ara ş t ı rmac ı - larca " İ slâm ansiklopedistleri" ş eklinde anı lmış t ı r. Ayr ı ca İ hvân- ı Safâ bu risâleler- deki dü ş üncelerini  er-Risâletü'l-câmi'a adl ı bir risâlede özetlemi ş tir. 1 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : İhvân-ı Safâ-İskit Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

Transcript of İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 22

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    1/585

    HVN-i SAF

    H V N - S A F ( pli aJ I o l ^ l )

    Ansiklopedik risleleriyle tannanfelsefe topluluu. ^IV. (X.) yzylda Ba sra'da ortay a km,

    din, fe lse f , s iyas ve i lm am a l an olan,faal iye t le r in i g iz l i o larak srdrm or-ganize bir topluluun addr . Abb s Dev-le t i 'n in son zamanlar na ras t layan, din ,fe lse f ve s iyas ekimeler in yayg n oldu-u bir d ne m de fe l se f ve i lm al mala-r, din ve ahlk gayretleriy le bir lik ve be-raberlik, kardelik, yardmlama ve daya-nmay ne kararak s lm toplumunuf ikr bakm dan yeniden der ley ip to par la-may hede f leyen bu topluluun tam adIhvn's-Saf ve Hulln'l-Vef ve Ehl'l-Ad i v e Ebn ' l -Hamd 'd i r(er -Res ' i l , I, 21,47) . Bu is im toplulua bizzat kendi le r in-ce verilmitir .

    Topluluun kurucularnn kimler oldu-u, ne zaman ve nered e or taya ktk lar ,faal iye t le r in i nere le rde ve hang i tar ih le -r e kadar srdrdk le r i , s lm top lum u-nun hang i kes iminden olduklar g ib i ko-nular yzyl lar boyu tart lm, hem Do-ulu hem Batl aratrmaclar uzun sremegul e tmi t i r . hvn- Saf 'n n r isle -le r inde bi le topluluk mensuplar nn is im-l er in i n zi k r e d i l m e m e s i , a l m a l a r n d ag iz l i l i i kendi le r ine i lke edinmeler i , b i -l imse l problemler i tar t mak zere be l i r -l i zama nlarda dzenledikle r i toplant lara(a.g.e., IV, 41, 186-188) ken dilerind en ol-mayanlar n kat lamamas bu topluluung i z l i b i r r gt o lduu grnmn v e r -mekte , onlar n kiml ikle r i ve dolay s y laRes'il hvni'-af'n yazar veya ya-zar lar hakkndaki tar t malar n da kay-na n o lu turmaktadr .

    Res'il hvni'-al'da kendi le r ibe l i r tm emi olmas na ram en klas ik kay-naklarda bu topluluun kurucular ve r i-sle lerin mell i f i olarak be is im zikredil-mektedir . Bunlar Zeyd b. Ri fa, Eb S-l e yman M uham med b . Ma ' e r e l -Bs t el -Mak dis (el-Mukaddes), Eb 'I-Hasan Ali b .Hrn ez -Zencn , Eb Ah m ed e l -Mihr i -cn ve Av f 'd i r . Zeyd b. Ri f a i le Av f d - ndaki is im ehrezr 'nin Nzhet'l-ervh' nda Eb S le yman Mu ham me d

    b. Ma ' e r e l -Bs t e l -Mukad des , Eb ' I-Hasan Al i b. Zehrn er -Reyhn ve EbAhmed en-Nehre cr ek l inde s r a lan-maktadr. Topluluun ortaya k konu-s u n d a k e s i n b i l g i o l m a m a k l a b e r a b e rBeyhak ve ehrezr 'n in i fade le r inden,bu be ismin gere k szleri Makdis 'ye aitolan hvn- Saf r isle lerini yazan bilg in-ler grubu olduu anlalmaktadr ( T r i h uhkem'i'l-slm, s. 36; Nzhet'l-eruhve rauzat'l-efrh, I I, 20) . Bu du rum da ,Makdis d ndaki drt ismin topluluktakifonks iyonunun Makdis 'n in yazd r is-le leri ist insah edip eit l i blgelere ula-t rmak , yaz m i in bi lg i toplam ak, per iyo-dik olarak topluluun kendine h as faal i -ye t le r in i konumak, dzenlenen toplan-t lar organize e tmek vb. faal iye t le r o la-bi lece i akla ge lmektedir . Ancak bunla-r n her bir in in geni kltr l birer l imolduu ve r isle lerin dinden kozmolojiye,p s i k o lo j i d en m e t a f i z i e , a s t r o n o m i d e nmatemat i e kadar ans ik loped ik b i r ma-hiye t arze t t i i dnlrse r isle le r in,konusunda uzman ki i le r taraf ndan ya-zld tezi kabul edilebil ir . Buna gre ko-nular uzmanlar taraf nd an e le a l n p ya-zlm, fakat r isle lere son eklini Makdi-s verm itir . Nitek im kll iyata bir btnolarak bak ld nda herhang i b ir s lpfark da dikkat i ekmez .

    hvn- Saf faaliyetlerine Basra'da ba-lam ve uzun bir mddet burada srdr-mtr . Eb Hayyn e t-Tevhd , toplulu-un kurucusu durumundaki Zeyd b. Ri-f a 'dan g en i e bahse tmekte v e c emiy e thakknda bi lg i verm ekted ir (e l - M u k b e -st, s . 45-46). Esasen o dnemin Basra's s lm dnyasnn nemli bir kltr mer-kezidir. Baz son dnem kaynaklar hvn-Saf 'n n Badat ' ta da bir ubes i o lduu-nu kayd eder (m ered-Desk i, s . 46-47; DeBoer, s . 60). Ancak bu konuda fazla bilg iyoktur . Bir fe l se fe derne i grn m ar-zeden topluluun ubeler oluturarak ku-rumlaamam olsa bi le lkenin her ya-nnda yelerinin bulunmas, bylece hery e r d e f a a l i y e t l e r i n i s r d r m o l m a s mmkndr .

    Dnemindek i y ne t im den honutsuz-luun dourab i l e c e i t ak ip end i e s i y l ealmalarn g iz l i l ik ieris inde srdrenhvn- Saf 'n n, r islele rdeki bt n te ' -

    v il v e y oru mla r i l e z aman zam an Eh l- ibey t ' in s tnln vurgulamalar , k en-di g ruplar hakknda " a, ehl at in"g ibi i fade le r kul lanmalar ( IV , 145-148)onlarn ilii konusundaki kanaatleri des-tekler mahiye t tedir . Baz ara t rmac larv e zell ikle smil yazarlar bu k anaati da-ha i leri gtrm, hvn- Saf r isle leri-nin smil akde i le zde olduunu ifadeederek onlar "Kur 'an 'dan sonra Kur 'an"ve "bil imin Kur'an'" olarak nite lendirmi-lerdir (rifTmir, LI [1957|, s. 139; A.V/2,s. 1120). Bununla beraber hvn- Saf'-nn ilii ve smillii tartmaldr. Ris-l e l e rde bu n i sbe t in mevcud iy e t ine da i ryukardaki szler yannda bu iddiann ak-sini savunanlara kant olabilecek ifadelerbulmak da mmkndr . Her eyden n-ce smil yazarlarn r isle lere herk estenfazla sahip kmalar ve onlar bu baklayorumlamalar , s onrak i dnemle rde h -vn- Saf'nn smil olarak nite lendiri l-mesinin nemli sebeplerinden bir i olmu-tur . Halbuki r is le le rde i lik zam an za-man e le t i r i lmi , i ie r 'den bir k smnnbu mezhebin ne olduunu bi lmeden onusade ce b i r g e i m arac y ap t , i l im v eKur 'an renmey i te rke t t i i , kabir z iya-re t ine gere inden faz la nem verdi i i fa-de edi lmi t i r (er-Res% IV, 147-148). Da-ha da nemlis i hvn- Saf, i m ezheb i-nin tem e l esas lar ndan biri o lan " im m -muntazar" anlay n da eletir ir . Bekle-nen imamn , mu ha l i f l e r inde n ko rk tuuiin giz lendiine inanan kimsenin it ikadnbozuk i t ikadlar aras nda z ikreder (a ,g.e.,IV, 148). Bundan dolay hvn- Saf'nnkoyu bir i - smi l g rup olduunu sy le -mek g olmakla bir l ikte bu grubun -l i k ' t en e tk i l enmed i in i i l e r i srmek dem mk n d e i ld i r (N e t t on , II [ 1980 ] , s .2 6 2 ) .

    hvn- Saf dncelerini, din ve fe l-sef i l imler alannda yazdklar toplam ell iik i r isleden oluan Res'il hvni'-af'da anlatm tr . Risle ler, s lm d-ncesinin X. yzyldaki i lm ve fe l se f d-zeyini ansiklop edik bir yaklam la ak set-t i rdi i iin yazar lar mode rn ara t rma c -l a r ca " s l m ans ik lop ed i s t l e r i " ek l indeanlmtr. Ayrca hvn- Saf bu risleler-deki dncelerini er-Rislet'l-cmi'aadl bir r islede zetlemitir .

    1Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    2/585

    HVN-i SAFDin ve ahlk kayg lar la or taya kan

    hvn- Saf banaz l , f ik ir ve m ez he pekimelerini g idermeyi, kardelik ve yar-dmlama duygusunu yer le t i rmey i , ken-di le r ine gre yanl bi lg i le r ve bt l d-ncelerle kir let i lmi olan dini, fe lsefe i ley en iden t emiz l emey i hede f l emi t i r (EbHayy n et-Tevhd, s . 46). Bunu ger ekl e-t i r i rken olduka eklekt ik davranm , nyargs z bir yaklamla din, fe l se f ve i lmolmak zere ulaabi ld i i her tr bi lg iy ikullanmtr . Onlar i in dncelerine te-me l o lmada Kur 'an ne kadar neme sa-hipse Tevra t ve ncil de o kadar nem lidir.Din bi lgis inde Hz . Peygam ber ' in veya Hz .Al i 'n in sz ne kadar nem ta yorsa fe l -se fe de Sokrat , Ef ltun ve Aris to 'nun, ma -temat ik ve geometr ide Pisagor 'un ve k-l id 'in , cora fyad a Bat lamyus 'un szn nde nemi o derece byktr . hvn- Sa-f 'n n metaf iz ik a klamalar nda Pisagorve zell ikle Yeni Efltunculuun etkis iniay r c a vurgu lamak g e r ek i r . Ancak ms -lman bir toplumda yaamalar ve ken-di le r in in de ms lman olmas sebebiy leKur 'an 'a v e had is l e r e daha f az la nemvermi le rdir . Mezhep tutkusundan uzakve doru bulduklar her dnceyi kayna- ne olursa olsun alma eil iminde olduk-larn yle belirtmilerdir: "Kard elerimi-z in i l imlerden hibir ine dman olm am a-lar , h ibir k itab hor grm em eler i , me z-heplerd en hibirine n yarg i le bakp ta-assuba dmemeler i gerekir . nk bi-z im gr v e mezheb imiz btn m ezhep-lerin grlerini kapsar ve btn il imlerikuat r " (er-Res1il, IV, 41-4 2).

    hvn- Saf, dnce ler in in eklekt ikyapda olmas nn zorunlu sonucu olarakdnemler inde mevcut her tr bi lg iy i der -leyip deerlendirmi ve bilg i lerini balcadrt kaynaktan aldklarn i fade etmiler-dir. a ) B i lge ve f i lozo f lar taraf nda n yaz l -m matemat ik ve f i z ie dair k i taplar ; b )Tev rat. ncil ve Kur'an gibi kutsal kitaplarve peygamberlere melekler aracl y la in-dir i len sahfe ler; c ) Yldz larn h areketleri,burlarn ks mlar ve mevcut varlklarnekil ler iy le maden, bitki ve hayvanlardanbahseden as t r onom i , j e o l o j i v e bo tan i edair eserler; d) Temiz ve saf insanlara Al-lah'n i lham yoluyla bildirdii i lh kitap-la r (a.g.e., IV, 42) .

    Felsefe Anlay . l e m d e m e v c u t b -tn varlklarn bilg is ini e lde etm eyi kendi-lerine i lke edinen hvn- Saf ( er -Resa ' i l ,1,48), P isagorcu-Ef ltuncu fe ls e fe e i t imianlay na uygun olarak bi lg i ara t rma-s na matemat ikle ba lar . nk hvn- Saf, ma tem at i in insan tevhid bi lg is ine

    ve yaratan ikrara gtrd kanaat in-dedir (er-Rislet'l-cami'a, s. 30).

    Mant k ise fe lse fenin ls ve f i lozo-fun ale t i konumundadr . Fe lse fe , peygam -berlikten sonra insan uralarnn en s-tn olduuna gre fe lse fenin ls vef i l o z o fu n a l e ti o l an mant n da l v ealetlerin en stn olmas gerekir (er-Re-s% 1 ,427) . By lece hvn- S af 'ya g r emant k hem kend i ba na b i r i l im hemde bir i lmin arac olma zell i ine sahiptir .Ay r c a r i s l e l e rde mant k la m ate m at ikarasnda i levleri as ndan bir benzerlikkurulduu grlr . Matemat i in gayes iinsan duyulur eylerden akledil ir lere g-trmek iken mant k f i z ik t en me ta f i z i eg e i t e b i r v as t a r o lnded i r (a.g.e., I,427; er-Rislet'l-cmica, s. 30). Man tk bi-l imlerini "z ihinde tasavvur edilen kavram -lar n an lamlar n b i lmek" ek l inde t a -nmlayan hvn- Saf'nm (e r - R e s % 1,79)mantk bir ikimiyle i lg i l i ayrntya gidildi- inde baz bilg i eksiklikleri tad gr-lr. Mese l Organon'un tertibi konusun-da verdikleri bilg i hataldr. Ayrca "en-ltk" (I . Analit ikler; Ar. e l-kys) ter im ineyanl olarak " iir sanatn bilmek", man-t k kl l iyat na dahi l o lmayan "blt k"(polit ika) terimine de " ispat ve deli l getir-m e (burhan) sanatn bilm ek" eklinde an-lam vermi le rdir (a.g.e., I, 268 ).

    Felse fe anlay n hvn- Saf m istik veahlk baz normlar zerine ina eder. Busebep le fe lse f eye yakla mlar Per ipate t ikanlay tan z iyade Pisagorcu ve Sokrat ikamaca daha yakn grnmektedir. hvn-Saf i in fe ls e fe sad ece hakikat in ara t -r lmas ndan iba re t o larak teor id e kalmaz ;onun kiinin sz ve davranlarn dzen-leme gibi pratik ve ahlk bir boyutu davardr . Teor ik dzeydeki yksek gerek-lerin yakalanmas bir bakma kiinin pra-t ik dz lemdek i konu mu i le yakndan i lg i -l idir. Pratikteki fa zilet teorik gerek ler i inbir zemin oluturmaktadr. Bundan dolayhvn- Saf, fe lse fey i b i lg i -davran b-tnln i fade eden hik met kavramy-la bir letir ir ve ikis ine de ayn anlam ve-ri r (a.g.e., III, 345; er-Rislet'l-cmi% s.475). Bu yaklam n bir sonucu olarak h-vn- Saf, fe lsefe yi Efltuncu bir anlay-la " insann gc lsnde Tanr 'ya ben-zemes i " ekl inde tanmlarken (er-Res'il,I, 225, 339, 427; III, 41, 371, 382) bu nu nlahem zihinde -bilg i plannda- hem pratiktebenzemey i kas t ede r . F i l oz o f i s e "dav ra-nlar gzel, sanat salam (i inin ehli ) ,do ru s z l , gze l ah lk l , d n ce l e r idzgn, amel le r i temiz , b i lg i le r i gerek-i" olarak nite lenir (a.g.e., III, 345, 371 ).

    hvn- Saf'nn fe lsefesi din kayt lar-dan ar nm bir fe l se f e de i ld ir . Onda ta-savvuftaki r iyze te , ne f is e i t imine ben-zer yorucu bir ahlk e i t imin mevcudi-ye t i d ikkat i eker . Ahlk e i t im gerek -l e meden h ikme t kap s n a lmak m m -kn de ild ir . N i tekim ahlk donan mdanyoksun olarak fe lsefe yapma abasn kra-l n huzuruna des tursuz g irmeye benze-tir ler. hvn- Saf'nn fe ls efes i, en yksekama olduu vurgulanan Al lah ' n ahlki le ahlklanmay kendine tem e l prens ipolarak alm , peyga mb er l ik v e vahiy esa-sna dayanan bir fe lsefedir. Onlarn fe lse-fe anlay i le Sokrat ik anlamdaki insanruhunun arnmas arasnda yakn bir i l i-kinin varl gzlenir. u ha lde hvn- Sa-f 'n n anlay na gre fe ls e fe sadece t eo-r ik bir ura de i l Stoac lar 'da d a olduugibi insann ayn zama nda zihin, kalp, ah-lk ve aks iyon dnyas n btny le d-zenleyen kuatc bir dis iplindir.

    Bi lg iAnlay. hvn- Saf'nn dnces is temi insan me rke z alan bir s is temd ir .nsann var o lu gayes i kendini ve lemitanmas, yaratann bilmesi, eyann hik-metini ve hakikatini kavramasdr (a.g.e.,I I I , 155). nsan ancak bunu gerekletire-bi ld i i lde mkemmeldir . Dolay s y laonlar n bu ba lamda sy ledikle r i de e r -demi bi lg iye edeer gren Sokrat d-nce i le parale ll ik arzeder.

    "Tabula Rasa"dan s z eden John Locke '-tan yzy llarca nce hvn- Saf, dou -ta insan zihnini zerine henz herhangibir ey yaz lm am bo bir k da ben ze-tir (a.g .e . , IV, 51). Bu prob lem hvn- Sa-f 'n n epis temoloj is inde nemli b ir nok-tadr. "Allah siz i anneleriniz in karnndanbir ey bi lme z durumd a karm t r " (en -Nah l 16/78) yet i bu konudaki d ayana k-lardr. hvn- Saf insann dou ta n bir-takm bi lg i le r le ge lmed i i , b i lg i ler in son-radan kazan ld kanaat indedir . Sonra-dan kazan lan bu bi lg i le r i e lde e tme yol -lar ise yle aklanmaktadr: Bilg i e ldee tm en in i lk yolu duyulardr . Sonra ak l ,ardndan da burhan ge l i r . Eer insandaduyular o lmasa ne burhanla bi l inebi l i reyleri (mberhent) ne akledil ir ieri (ma-klt) ne de duyulur eylerden (mahsst)herhang i b ir in i b i lme imkn o lmaz . M-kul o lma yan bir ey ze r ine b urha n inaetmek mmkn de i ld ir . nk burhanyalnz akln i lk bilg i lerinden karlm za-rur ncllerin zerine kurulabil ir . Ancakakln i lk bilg i lerinde mevcut eyler duyu-lar yoluy la tek tek n esne lerde n e lde edi l -mi, c ins ve nevilere ait kll kavramlar-dr. On ar n boyundak i bir tah tan n al t ar n boyundakinden daha uzun olduu-

    2Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    3/585

    HVN-i SAFnu bilemeyen bir ocuun btnn par-adan daha byk olduunu bilmesineimkn olmamas bunun en ak kantdr{a.g.e., III, 424-42 5). hvn- Sa f vah iyve ilham da bilgide nemli bir vasta ola-rak gr r (a.g.e., III, 303). Nitekim risle-lerde bu eit bilginin merkezi olan kalpve kalp temizlii zerinde nemle durul-mutur. Onlarn epistem olojisinde nemliyer tutan akl bilgi, tikellere ait deney vesoyutlamalarla ulald iin apriori dem-lemeyecek akldaki ilk bilgilerin oluma-syla balar. nk den ey ncesi olmayanbu bilgiler duyularn alglad eyler ze-rine teker teker dnp bir kanaate va-rarak, sonra da bu kanaati alglanan o e-yin cinsine genelle tirerek oluur. Sz ko-nusu ilk bilgiler rasyonel bilginin esasntekil eder.

    hvn- Saf'nn bilgi retisinde belir-lenen bu yollar, bilgi elde etme srecin-de bir bakma biri dierinin temelini olu-turmaktadr. Aklediiirlerin bilinmesi du-yulurlarn bilinmesini gerekli klar. Bireyin kantlanmas iin onun akledilir ol-mas arttr. Duyulur eyler tabii olarakduyularla, akl kavramlar aklla bilinir veburhan yntemiyle kantlanr. Akl la is-patlanamayan metafizik hakikatler de va-hiy ve ilhamla bilinir. nk akl kapa site,en azndan ilm ve ahlk anlamda eitimret im sre ler inden henz gememiolanlar iin ayn deildir. Bu sebeple szkonusu aamalar kated erke n h er insanretmene ihtiya duyacaktr. Peygam-berler ise btn insanln retm enidir(a.g.e., 111,480).

    Bu bilgi yollan hvn- Saf'ya gre in-san hayatndaki geliim dnemlerinin deifades idir. Duyularla b ilme ocukluk d-nem iyle balar ve ya va yava akl bilgideetkin bir rol stlenir. Ergenlik dnemin-den sonra da insan edindii akl bilgi lernda kyas yap ma imkn bulur. Vahiyve ilham sayesinde ise ruh arnma sonu-cunda olgunlua ermi, bir bakma kl-l nefisle (lem ruhu) birleme, Tanr'danbilgi alma durumundadr (a.g.e., II, 396-397; 111,414-415).

    Metafizik ve Kozm oloji . hvn- Saf'yagre matematik bil imler tabiat bil imleriiin bir basamak, tabiat bilimleri de me-taf izi e g ei iin bir vastadr. Bu ayn za-manda insan zihninin objelerinin de ted-ric olarak ykselm esi anlamna gelir. M e-tafizi in ilk dereces i insann nc e kendinibilmesi, tanmasdr. nk insann ken-dini tanmada n rabbini bilmesine imknyoktur(er-Res% 1,75-76). Rabbini bilm eise bir insan iin en byk gaye, en yce

    mutluluk ve ulv lem le irtibatnda ruhunycelmesi iin en byk etkendir. Bun-dan dolay hvn- Saf'nn metafiziindeTanr'y bilme nemli bir yer tutar.

    "Grnen" (zahir) ve "grnm eyen" (b-tn) diye ikiye ayrd bu lem de hvn-Saf nce gr neni tan maya alr. n-k grnen lem grn meyen in ak de-l i l i , en belirgin rneidir (a.g.e., I, 141).Grnmeyenin iyi kavranabilmesi iin g-rnenin iyi bilinmesi gerekir. B ylece fizi-k varlk bilgide onlar iin ilk unsuru olu-turur. Fizikten d e analoji yoluyla me tafiz ikbilgilere ulalr. Grnr lemde insanaen yakn varlk, bir bakma kavranmasicap eden bu grnr lemin kk birrnei (mikrokozmos) olan insandr. Busebeple nce onun kavranmas gerekir(a.g.e., II, 378-379, 462; IV, 169, 173, 185,198). Dnen v e bilen bir varlk olarak in-san nce kendini tanyacak, sonra ev ren egee rek onu kavrayacak ve btn bunlaronun Tanr anlaynn temelin i oluturupTanr'y daha doru anlamasn salaya-caktr. Bir disiplin olarak m eta fizik zerin-de fazla durmamakla beraber hvn- Sa-f, metafiziin konusunu oluturan ey-lerin duyularla alglanamayan, vehim g-c i le kavranamayan, ancak ger ek delilve burhanlarla insan aklnn kabule zor-land eyler olduunu ifade etmektedir.

    hvn- Saf'nn metafizik anlayndaeklektik bir siste m hkimdir. Onlar varlkve oluu aklarken byk lde Yeni Ef-ltuncu'dur. Sudr teorisi bu aklamannana eksenini oluturur. Eski Hint ve randinlerinden gelen baz etkiler yannda,Tann'nn birliinin, niteliklerinin ve lem -le ilikisinin aklanmasnda zellikle Pisa-gorcu yorumlarn byk tesirinin olduurislelerde aka gzlenm ekted ir (a.g.e. ,III, 3 48-349).

    Onlarn metafizi inde cevherler cisma-n ve ruhan olmak zere iki grupta ince-lenir. Cisman cevherler duyu organlar ilealglanabilen, ruhan olanlar ise ancak zi-hinde tasavvur edilip akl ve dnme ilekavranabilen varlklardr ki buna "mak-lt lemi" de denir. Gk cisimleri, tabiiunsurlar (drt unsur) ve bu unsurlardanmeydana ge l en var l k la r c i sman ; va roluta Tanr'nn aracsz olarak yarattfaal akl, ondan feye zan e den kll nefis v enihayet ondan sdr olan ilk mad de (el-he-yl el-l) ruhan cev herler dir (a.g.e., III,237, 352;er-Rislet'l-cmfa, s. 374). Bun-lardan her birinin kendin e has ontolo jiknitelikleri mevcu ttur. Tanr ise ne cismanne d e ruhan olarak nitelenebilir. O, tpk1 saysnn tek ya da ift olmayp tek ve

    ift btn saylarn sebebi ve kayna olu-u gibi cisman ve ruhan btn varlkla-r n seb ebidir (er-Res'il, III, 237). O'nunbalangc ve sonu yoktur; fildir, edilgindeildir. stedii zaman istediini yapanve yaratandr (a.g.e., IV, 209 ).

    hvn- Saf'nn ilk seb ep, ilk muk veyaratan (m bd' , muhteri ', mcid) olarakniteledii Tann'nn kend ine has fiili yarat-madr. hvn- Saf bununla, "Sizi topr ak-tan yaratm olmas onun nianlarndan-dr" (er-Rm 30/20) yetinde olduu gibi"mevc ut bir eyden bir ey var etm e" an-lamndaki "halk" deil , Ehl-i snnet ke-lmclan gibi nceden herhangi bir eyolmakszn ve herhangi bir eyi rnek al-makszn "yoktan yaratma" ve "yokluk-tan varlk alanna karma" mnasndaki"ihtir' , ibd" ' v e " cd" kasteder (a.g.e.,II, 127; 111,517; er-Rislet'l-cmfa, s. 481).Ancak yaratmann aslnn Allah'n keremve cme rtl ii, O'nun feyezan (dier var-lklara feyiz yoluyla varlk ver me ) oldu u-nu syleyerek(er -Rislet ' l - cmi 'a, s. 51)yaratm ay fey iz v e sudr ile aklar. Bunagr e Tanr kendine has yaratm a fiiliyle fa-al akl yara tm , ardnda n akln Tanr'danherhangi bir zaman diliminde olmaksznve bir defa da ald varlk, beka, kemal vemkem mellik, fey iz yoluyla -gnein -n havaya aksettirmesi gibi yine bir de-fada* kll ne fs e , ondan i lk madd eye vesonra da dier varlklara gemitir. AklTann'nn bizzat ilediifiil,aracsz olarakyaratt, kendi kelimesi ve kudretiyle varettii ilk varlk, ruhan, basit bir cevher-dir. Akl varlklarn Tanr'ya en yakn ola-ndr. Tanr ona kendi sretini verip onukendinden bir gle teyit edince Tann'nnemrine konum, kudretine mekn olmu-tu r (er-Res'il, IV, 206). Sanat eserlerininmaddeye i l enmeden nce sanatkr nzihninde form halinde bulunmas gibi b-tn varlklarn suretleri de aklda m nde -mitir. Tanr onlar akla fey iz yoluyla ver-mitir. Sudr vetiresinde akl, dier fazi-letlerle berab er bu sretleri de kll ne fseaktarr (er -R i s l e t ' l - c mi% s. 370).

    hvn- Saf'nn "mnfail (edilgin) akl"da dedii kll nefis, lem tasavvurlarn-daki kuatc felekten yeryznn mer-kezine kadar btn lemi ieren "kll -mutlak cisim"le btnlemi lem ruhuniteliindedir. O aynen insan ruhunun b -tn beden e nfuz edip onu ynetm esi gi-bi gleri btn lem e nfuz etmi, He-rakleios'un ve daha sonra da stoa felse -fesinin "logos"unu andran yapsyla zgerei canl, bilkuvve bilen, tabii olaraketkin, basit, ruhan bir cevherd ir (er-Re-s'il, III, 36, 214; er-Risalet'l-cmi% s.

    3Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    4/585

    HVN-i SAF491) . Tanr onu ak ldan sonra , fa ka t ak laracl y la yaratmtr . Akldaki g iz l i su-re t le r ve Tanr fdan ge len fey iz ve faz i le t -le r ona int ikal eder . lk m ad de ve sonranesneler dnyas i le irt ibat onunla sala-nr. Eya onunla var olur ve c is im ken dinegene l b ir dzen kazandracak olan hare-ke t i ondan a l r (er-Rislet'l-cmica, s.491) . Ta nr fd an akl arac l y la m eyd an age ldi inden dolay hem var l k hiyerar i -s indeki dereces i akl n al t ndadr hem defazilet leri kabul akla gre daha eksiktir .Bir yandan akla yne l ip hay r ve f az i le t l edonanrken te yandan i lk ma dde ye yne-lerek bu hayr ve fazilet lerin ona v e sonrada c isman leme ge i in i sa lar (er -Re -s'il, III, 185; er-Rislet'l-cmfa, s. 287).

    Kll nefis Tanr 'dan gelen feyezan aklaracl yla alnca kendinden feye zan ede nilk ey i lk m ad de olur. lk m ad de de n efis-ten ge len sre t le r i zamanla kabul edebi-len, ruhan, basit bir cevherdir. Bu mad-de c i sman z el l i i o lmayan , Ar i s t o 'nun"hy l e" s i gib i t am am en m e ta f i z ik b ir ma-hiyettedir. Onun kabul edebilecei i lk s-re t boyuttur . boyutu al nca m ut lakc is im veya ik inc i ma dd eye dnr . Mut-lak cismin i lk seb eb e uzakl ve sudr ve-t r e s indek i y e rin in ruhan c e vhe r l e rdenok aa olmas dolays y la feyiz buradadurur . Mut lak c is imden ar t k baka bircevher feyezan e tm ez . Bu aam ada ruha-n b i r c e vhe rin mey dan a g e lme s i y e r in ene f is bu mut lak c isme yne l ip ona eki lver ir , kabul edebi ld i i lde onu f az i le t -lerle don atr. Ona verdi i ilk ekil ekillerinen stn olan kre ekl id ir . Onu hare-ketlerin en stn olan kresel hareketlehareke t e g e i r inc e de kuat c f e l ek t enyeryznn m erkez ine kadar on bir fe leko luur (er-Resa% III, 197). Bt n bu koz-mik faal iye t ve fe lekle r in sonraki idares ihe p kll nefsin etk i alan iindedir. hvn -Saf 'n n , gen e l o larak sudr i le ilgi li d-nce ler ind e Plot in ' nEnneadlafmm IV,V ve VI, blmlerinin te lhis i olarak bil inenElcy'dan (Theologia) etkilend ii an-la lmaktadr . Ancak Frb g ib i hvn- Saf da Eslcy'y Arist o'ya ait bil iyor-du (a.g.e., I, 138).

    lem i m adde s i ve ruhu i le yaayan birorga nizm a g ibi gren hvn- Saf 'n n buorgan i zmaya hareke t v e y n v e r e c ek ru -han gleri kabul de bu lem anlay nnbir gere idi r. hvn- Sa f, kll nefs in bu lemde mevcut btn var l k la ra n fuzedebi len g ler ine f ilozof lar n " tabi at " ve" tabi i g le r " dedi ini , d in te rmin oloj idei s e bun lar n ad n n "me l ik e " o lduun usy ler (a.g.e., I I, 123-124). Bu seb ep le d eTanr 'n n bu l emdek i kozmik f aa l i y e t i -4

    ni emr i a l t ndaki me leklere yapt rd n ,O 'nun zt n n kozmik var l k la dorudandoru ya bir mn asebet in in bu lunmad-n i ler i srer ek hem ay st he m a y alt lemin idares inde ve o nlardaki d zeninkorunm as nda kl l ne f is ve onun g le -rinin hkim kl ndn kabul eder (a.g.e.,II, 126-128).

    hvn- Saf c isman lem deki olu sra-s ve dzenini aklarken madenler, bit-ki le r , hayvanlar ve insandan ibare t dr tvar l k tabakas be l i rle r . Bu ayn z am and avar l k alanna ge l i s ras nn i fades idir .Anlan varlk trlerinin her bir inin kendii inde bas i t ten mrekkebe doru bir de -rece lenme olduu g ibi tabakalar aras n-da da bir yaknlk vardr. Mesel hayvan-lar leminin en alt derecesi bitkilerin enstnne, en st derecesi de insan taba-kasnn en alt derecesine yakndr. Dahasonralar bn Miskeveyh, Knalzde Ali veErzurumlu brhim Hakk 'da da grle -cek bu dnceleri sebeb iyle hvn- Saf ,baz aratrmaclar tarafndan Darvvin'inevrimcil ik anlay nn habercis i olarak ni-te lendiri lmitir (Macit Fahri, s . 140). Hal-buki onlarn bura da vurg ulad , Dan/vin-c i anlamda bir evr im de i l sadece tr le rarasndaki dere celen i v e yaknlktr . Tr-den t re ge i sz konusu de i ld ir .

    Ah lk ve Siyaset Felsefesi. hvn-1 Sa-f ahlk anlayn risleler boyunca eitliyerle rde, zell ikle de ahlka ayrlan IX. r i-sled e di le ge t i r i r . Kendi i fade le r ine gr etopluluun kurulu amac ahlkdir (e r -Res'i l , I , 47; I I I , 78; IV, 22-23). nsannzn e i lemi , onda yer le ik me lek e hal i -ne ge lm i ahlk hvn- Saf, " insann herorgannn potan s iye l o larak sahip olduubir f i il veya d avran ya da sanat uzunuzun dnm eden or taya koym as " ek-l inde t an mlar . Mese l c e sur b i r k imsekorkulu anlarda bi le h i dnm eden or-taya at l r . nk cesare t ar t k bir huyolarak onda yerlemitir . Gzel huylarnkarakter yaps nda hen z iy ice yer lem e-mi olduu kimse ler ise bir ey yapacak-lar zaman uzun uzun dnrler. Bunlaryapacaklar i leri ancak bir em ir ve yasak,mjde l eme v e korkutma, v g v e y e r g i ,tevik ve sakndrm a ile yaparlar. Dinlerinbirok ey i emretmes i ya da yasaklama-snn sebebi de baz insanlarn yalnz busaye de iy i l ie yne lm es idir (a.g.e., I, 305-306).

    Erdem li f i il ler i me leklere , kt f i i l ler i d eey tanlara has olarak gren hvn- Saf(a.g.e., IV, 237), ahlk bir aban n so nu tai lm bir kazanma ves i le o laca gr n-ded i r . Ne f s in i t e rb i y e ed ip d in in e mr e t -

    t i i g ibi davranan, sonra da eyann ha-kikatlerini aratrmaya koyulan kimse ar-t k meleklerin i lhamn kabule hazr duru-m a ge lmi t i r . Bu olgunlua ulaan insanon lara g r e "b i lkuvve me lek " o lmu tur ."Bi l f i i l me lek" o labi lmes i i in ruhununbedeninden ayr lmas n beklemes i gere -kir. Ahlk kt, davranlar bozuk, ceha -leti perinlenmi kimselerin nefsi ise "bil-kuvve e y tan " , ne f i s l e r i beden le r in denayrldktan sonra da "bil f i i l eytan" olur.Bunlar srekli eytanlarn vesveselerinemruz kalr lar (a.g.e., IV, 108-110, 120).

    Siyas faaliyetleri hakknda kaynaklardaayrnt l bilg i olmamakla bir l ikte hvn-Saf 'n n Abbs ynet iminden honut ol -ma d anlalmaktadr. Onlar, yaadklardn em de kt k imse le r in y ne t t i i de v -le t in hkimiye t in in sona ermek zere ol -duunu bir ngr olarak vurgulam akta-dr. hvn- Saf'ya gre her devletin birba lang evres i ve ulamak is tedi i b irhed e f vardr . O he de fe ulanca ger i l em eve k m e balar. Halk arasnda ktlkleryayl r , ahlk yozlama yaanr. Bundandolay g baka dev le t le re ge er (a.g.e.,I I I , 172). hvn- Saf salt anlamda siya-se t fe lse fes iy le faz la i lg ilenmem i , an cakmevcu t dev le t ynet im ine bakarak olmas g e r eken i i f ade e tmeye a l m t r . Dev -let bakannn nite l ikleri ve erdemli top-lumun mahiyeti konusundaki etki kayna- ise byk lde Frb 'nin r' eh-li'l-medneti'l-fzla adl eseridir.

    nsan toplumsal bir var l k o larak ka-bul eden hvn- Saf toplum da h uzur v emut luluun sa lanmas , dzenin korun-ma s iin bir devlet bakann zorunlu g-rr. Byle bir toplumda herkesin itaat et-mes i zorunlu olan bakann ise sem bol ikbir yaklamla akl olduunu syler (a.g.e.,IV, 127). Riyset tutkusunun insanda ya-rat l tan mevcut olduunu ifade eden h-vn- Saf insann bu eil imini s iya set fe l-sefesi as ndan nemli bulur. Onlara g rer iyse t gereklemeden s iyase t in anlamk a z a n m a s m m k n d e i l d i r ( a . g .e . , I,314). Riyset iktidara gelme olarak kabuledil irse her insann ncelikle kendini, ken-di arzu ve ihtiraslarn kontrol alt na al-mas zorunludur. Bu iradeli l i i gerekle-t i rmeden, bu bi l in dzey ine ykse lme-d e n s iy a s e t t e a m a c a u l a m a k v e a r z ue d i le n s o nu c u el d e e t m e k m m k n d e -ildir. Zira kendini kontrol ed em eye n b a-kas n da edemez .

    hvn- Saf erdemli devletin ncelikleayn dnce etrafnda toplanan, ayn dinv e mezhepte b i r l e en , k s r ek i me le r -den kanan, birbir inin baars i in yar-

    Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skitAnkara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    5/585

    HVN-i SAFd mlaan b i l g in l e r v e e rdeml i k imse l e r -den olu tuu nu sy le r . By le bir toplu mbtn i lerinde tek vcut olmutur, Allahrzs d nda bir beklentis i yoktu r (a.g.e.,I, 181-182). hvn- Saf'nn abas, bu il-kelerin temelini oluturduu ideal devletigerek le t i rm eye yne l ikt i r. Bu ise m addve m nev o lumlu btn ye tenekler in bir-letir i ldi i devlett ir . Byle bir devletin t e-melini takv, harcn doruluk, atsn ve-f a v e e m a n e t e r i a y e t l e e b e d n i m e t l e r eulama amac o lu turur (a.g.e., IV, 171-172). Frb 'nin ideal devlet bakanndayarat l tan bulunmas gerekt i in i sy le -dii on iki zelliin hvn- Saf'nn risle-lerinde de aynen yer ald grlr (a.g.e.,IV, 129-130).

    Din Anlay. hvn- Saf dini ruhunar nmas , toplumlar n huzur ve m ut lulu-u i in zorunlu kabul etmektedir. Esasendin duygusu insann f t rat nda mevcut-tur. Bilg i ve k ltr dzeyleri ne olursa ol-sun btn insanlarn bir tehlike veya mu-s ibe t annda Al lah 'a s n p O 'ndan yar-dm is temeler i bunun a k rne idir (e r -Res'il, I II , 233). Dinin Ara pa 'da "bir ce-ma at in bir lidere i taat e tme s i " o larak ta-nmland n i fa de eden hvn- Saf, i ta-atin ancak birtakm em ir ve yasaklarla or-taya kaca n , em ir ve yasa n da baz hkmler le bi l inece ini be l i r t i r . Btnbunlar dinin eriat olarak adlandrlr. n-san gr nen ( z h ir ) b i r bed en le g rn-meyen (bt n ) b ir ne f is ten meydana ge l -dii i in dinin hkmleri de zhir ve b-t n o lmak z ere iki e i t t i r . D inin zhir y nn organ lar la y ap l an ame l l e r , b-t n ynn de kalple rde yer alan inan-lar o lu turur ki d inde as lo lan da budur(a.g.e., III, 486 ).

    hvn- Saf'nn zhir-btn ayr m, in-sanlar din anlay larna ve din tutumla-r na gre s n f landr rken de kar mza kmak tad r . Esasen d in i z ama n zama nbtn bir yaklamla yorumlamalar onla-rn karakterist ik zell i idir. Mesel "Ta-n mlar R i s l e s i "nd e c in , e y tan , me lek ,med g ib i kav ramlar y ayg n an lay tanfark l t an mlan r (a.g.e., III, 388-39 2). h-vn- Saf, insanlar din anlay ve yaaybiimleri as ndan grup alt nda ince-ler. a) Dinin zhiriy le yetinenler; peygam-be r i t asd ik ed ip n am az , o ru , z ek t g ib iibadet le r i g le r i lsnde yer ine ge t i -renler. Bunlar ounluunu kadn ve o-cuk larn o lu turduu avam t e k i l e de r .b ) Avamd an daha s tn o lup or ta t aba-kay o lu turanlar ise dini d er in lem es in eanlam a abas nd a olanlardr . Bunlar tak-l i t le ye t inm ey ip dinin hkm ler i zer inednen, tefs ir ve te 'v i l le i lg i lenip Kur'an

    laf z lar n n anlam lar n ara t ranlard r .Dinin zhiriy le amel ederler, fakat btn-n da anlam aya al rlar, c ) Hem il im hemde am ele n em veren havas . Bunlar i l im-de yetkinlemi, hikmette bell i bir dzeyeu lam, mn ev s e v i y e l er i me l e k l e rd enalnma ve ancak ruhu arnm kimselerinmut ta l i o l ab i l e c e i b t n s r l a ra v k fo lan lard r (a.g.e., I I I, 511-512; er-Risle-t' l-cmPa, s. 510).

    Dinin ahlk hede f in i srekl i n plana karan hvn- Saf, peygam ber le r in a-balarnn hem din hem dnya i lerini d-z e l tm ek , n iha ama lar n n da insan lar k t l k l e r d e n v e d n ya y a g e r e i n d e nfaz la ba lanmaktan kurtar p hire t mut-luluuna ula t rmak olduunu i fade e t -mi t i r (er-Res' t l , 1,211). hvn- Saf p ey-gambe r l e r in d in l e r in in ad , snne t l e r i ,ibadet zamanlar , yer ve bi imler i farkl da olsa hepsinin gayelerinin ayn olduu-nu sy le r . Peygamber le r i "gnl doktor-lar " o larak ni te le r ; onlar n misyonunu,e i t l i zaman ve yer le rde bedenlere r zolan hastalklarn farkl l na gre tedaviyntemleri de farkl olan doktorlarn mis-yonuna benzetir (a.g.e., I I , 141). Pisagor-culuu n a k e tkis iy le hvn- Saf, pey-gambe r l e r in mmet i indek i konumunuondalk say diz is iy le aklar; peygamber-le r1says g ibi, onlara tbi olan ashap veyardm c lar b ir le r , onlar n yolun dan g i -denle r onlar, onlardan sonra gelenle r yz-ler, dah a sonra kiler binler, on binler.. . g i-bidir (a.g .e . ,1,321). hvn- Saf , biraz damis t ik bir tav r la ye le r in i Hz . Nh'uny a p t g e m i y e b i n i p m a d d e d e n i z i n i nda lga lar ndan kur tu lmaya , Hz . b rh imgibi -bir d iz i phe v e ara t rm adan son-ra- kesin inanca sahip olarak mel ek t le-mini seyre , ruhunu btn m nev k irle r-den ar ndrarak Hz . Muhammed g ibi mi ' -r aca ykse lmeye dave t ede r ek f e l s e f t a -v r lar n nebev mode l le re parale l b i im-de i f ade ede r (a.g.e., IV, 18).

    Etkisi. Ansiklopedik r isle leriy le s lmdnce tar ih inde tam bir eklekt is izm r-ne i v e r en hvn- Sa f 'n n d nce l e r ikendi dnem ler ind e ksa srede yay lmve s lm dnyasnn hem d ousunda hembats nda uzun yl lar etkis ini srdrm-tr. Her eyden nce bu risle ler, X. yz-yl s lm dnyasnn bil im ve fe lsefe dze-y ini akse t t i r mes i a s ndan nem lidir . h-vn- Saf, Yeni Ef ltunculuk ve ze l l ik leYeni Pisagorculuun Ms lmanlar tara-f ndan tannmas nda ze l b ir yere sahip-tir . Risle ler ayn yzylda s lm co ra fya -snn Avrupa yakasna (spanya) Eb'l-K-s m Mes leme e i -Mecr t taraf ndan ta n-

    m (bn 'l-Kft, s. 58-59) ve O rtaa La tinskolastis izmi z erind e byk etkileri olanspanya f i lozof lar n n ye t imes ind e nem -li pay ol mu tu r (O'Ieary, s. 89). hvn- Sa-f r isle leri Dou s lm dnyasnda da ge-ni bir alana yaylma imkn bulmu, ay-dnlar zerin de yzyl lar boyunca etkil i ol-mu tur. Bunun e n ak delil i , sonraki yz-yl larda risle lerin tekrar tekrar ist insahedi lmes i v e birok yazm a nshas nn or -taya kmasdr.

    Risle ler bn Sn'nn da dikkatini ek-mi olmaldr. Nitek im Beyhak, bn Sn'-nn babasnn risle leri e l inden drme-di ini , bn Sn 'nn da zaman zaman bueser i ince ledi ini kayd etmek tedir ( T r h uhkem'i'l-Islm, s . 52-53). Anc ak bizza tbn Sn, smil propagandaclarn fe lsefte lk inle r ine kapal o lduunu be l i r tmi t i r(bn Eb Usaybia, s . 438). zell ik le B t-nler ve sm il ler i in r isle ler nem li birkaynak olm u, r isle leri en fazla onlar sa-hiplenmitir. Rislelerin bn Sn'nn eser-leriy le ber ab er 11S0 yl nda Ba dat 'ta ya -klm olmas etkis ini azaltmamtr . Gaz-zl 'nin de hvn- Saf'y tand anlal-maktad r . Gaz z i e l -Mn i f j z 'da hvn ' nf e l s e f ta v r n e l e t i r m e k t e , T a ' l m i y y emezhebinin Pisagor 'un bozuk fe lse fes in-den etkilendiini ve hvn- Saf'nn r isa-le le r inde bu fe lse fen in anlat ld n i fa dee tm ek ted ir (VI I, 46-47,54-55) . bn Ha zm,hvn- Saf 'y y ldz larn bu lem e etkis ikonusundaki dncelerinden dolay irk-le i tha m ed erken (Yahy Hveyd , I , 259)onlarn ayrca Molla Sadra zerine etkileride ince le nm i t i r (S . Ca ' fe r Seccd , IX/3[ 13411, s. 89-96). Rislelerin ansiklopedikn i t e l i k t e o l m a s , k e n d i d n e m l e r i n d e nsonraki ans iklopedik eser le r zer inde ge -ne l b ir e tk ide bu lunmu , z e l o l a rak daahlk gr ler i , sembol ik yorumlar , m a-temat ikse l yakla mlar ve evr im dn-ce le r i sonraki yzy l larda daha faz la i lg ig rm tr .

    Resll hvni -afadl fe lse fekll iyatnn drt c i lt halinde u neir leriyaplm tr : Bom bay (1888), Kah ire (1928),Beyrut (1957) ; ayr ca r i f T mir b e c i l t -l ik bir yaymn gerek letirm itir (Beyrut1995). Res'il hvni'-af'm z e t iolan er-Rislet'l-cmfa tc Res'ilihvni'-af ' v e hulln'l-vef5 nc eCem l Salb (I- I I , Dmak 1948), ardnda nMu s ta fa G l ib (Bey ru t 1974 ) t a ra f n danneredi lmi t i r .

    BBLYOGRAFYA :hvn-Saf,er-Res'll(nT. Butrus el-Bustn),

    Beyrut 1376-77/1957-> Beyrut, ts., 1-1V,tr.yer.;a.mlf. , er-Rislet'l-cmi'a (nr. Mustafa Glib ),

    5Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    6/585

    HVN-i SAFBeyrut 1394/1974, tr.yer.; bn'n-Nedm, el-Fihrist, Kahire 1348, s. 384; Eb Hayyn et-Tev-hd, el-Mukbest [nr.Hasanes-Sendb), Ka-hire 1347, s. 45-5 1; Gazzl,el-Mnkz mine'd-dall {Mecm'at res'ili'l-mm el-Gazzliinde, nr.Ahmedem seddin), Beyrut 1988, VII,46-47, 54-55,'Ali b. Zeyd el-Beyhakj.Trhu h-kema'i'l-sim(n r.Muham med Krd Ali), D -mak 1946, s. 35-37, 52-53; bn'l-Kft, hb-r'l-'ulem', s. 58- 59; bn Eb Usaybia, 'y-n'l-enb', s. 438; Muhammed b. Mahmd e-ehrezr, fizhet'l-ervh ve ravzat'l-efrh(nr. S. Hurid Ahm ed), H aydarbd 1396/1976,II, 20; mer ed-Deski, hvn '-af', |baskyeri yokj 1947;T.J. de Boer, Islmda FelsefeTa-rihice. Yaar Kutluay), Ankara 19 60, s. 58-6 8;Cebbr Abdnnr, hvn'-af', Kahire 1961;Yuhann Kumeyr, hvn'-af', Beyrut 1954;Ali Smen-Ner, Ne'et 'l-fikri'l-felsefi f'l-s-lm. Kahire 1964, II, 374 vd.; Yahy Hveyd.Trhu felsefeti'l-slm f kreti'l-frkyye, Ka -hire 1966,1, 259; Mustafa Glib, F Rihbi h-oni'-af', Beyrut 1969; De Lacy O'leary, is-lm Dncesi ve TarihtekiYeri(trc.Hseyin Yar-daydn-Yaar Kutluay), Ankara 1971, s. 89,105-107; Geo VVidengren, "The Gnostic TechnicalLan guag e in the RasMl Ihwn al- Safa" ' , Ac -tas, Leiden 1971, s. 181-203; Y. Marquet, Laphilosophie des Ihwan as-Safa,Cezayir 1973;a.mlf., "Ushvrn al-afa 5", E l2 (ng ), li, 1071-1076; mer Ferruh, hvn'-afa', Beyrut1981; Ndiye Cemleddin, Felsefet't-terbiyeinde hvni'-af, Kahire 1983; Seyyid Hse-yin Nasr,slm Kozmoloji retilerine Giri(trc.Nazife im an), stanbul 1985, s. 37-111; MacitFahri, slm Felsefesi Tarihi(trc. Kasm Turhan),stanbul 1987, s. 133-146; Mustafa arc, s-lm Dncesinde Ahlk, stanbul 1989 , s.53-72; lgnaz Goldziher, "ber die Benennungder Ichvvn a l-S af " , /si., I(1910), s. 22 -26; M .Casanova, "Une date astronomique dans lesepitres des Ikhwn as-Saf3", JA ( i9 i 5),s. 5-17;Arthur Je ffery, "Eclectisism in islam ", MW ,XII/2 (1922), s. 230-246; Husain F.al-Hamdni, "Ra -s ' i l Ikhw n as-S af ' in the Literatre o f thelsm'll Ta iy ib Da ewa t " , isi., XXV (1939), s .281-300;S. M.Stern, "The A uthorship of theEpistles oftheIkhwn as -Sa f " ,1C,XX (1946),s. 367-372; a.mlf., "Ne w Inform ation About theAutho rs of the Epistles oftheSincere Brethren",IS ,III/4 (1964), s. 405 -428 ;A.L. Tbavvi, "Ikhvvnas-Safa and Their Rasil" , IQ ,II (1955), s. 28-46; a.mlf., "Further Studies on Ikhwn as-Sa-f a ' " , a.e.,XX-XXII (1978), s. 57-67 ; rif Tm ir."Hakikat l i hvni '-af 3 ", el-Merk, LI, Lon-don 1957, s. 129-172; ismail Ragi al-Fruqi, "O nthe Ethics of the Brethren of Purity", MW,L/2(1960), s. 109-121; L/3, s. 1 93-198 ; L/4, s. 252 -258;L1 (1968), s. 18-24; S. Ca'fer Seccd. "Te'-s r- i hvn'-af 3 ve Hamdddin Kirmnder adreddn-i rz", Mecelle-i Dnikede-iEdebiyyt,\X/3, Tahran 1341, s. 89-9 6; lanRichard Netton, "Brotherhood Versus Immate:Ikhwn al-af3and the Ism 'ils", JerusalemStudies in Arabic and islam, I I, Jeru salem1980, s. 253-262; Abbas Hamdni, "The Ar-rangement o f the Ras ' i l lkhwn al-Saf3andthe Problem o f In te rpo la t ions " , JSS, XXIX(1984), s. 97-110; Bernard Lewis, "smailler",A ,V/2,s. 1120. m

    M E N V E R U Y S A L

    H V E - S E L S E(a Ma ^a -v i )

    Allah' zorunluluk altna sokanvcub grnneletirisi iin kullanlansembolik bir rnek.L J

    Eb' l-Hasan e l -E 'ar fnin nce le r i m en-sup olduu Mutez i le mezhebini te rkedipSnnlie gei i, baz kaynaklarda grd- ryalara dayandr l rken baz lar ndasem bol olarak dnlen karde konu-sunda hocas Eb Ali el-Cbb i le yapt mnazaraya ba lanmaktad r . P rob l em,Mu'tezile 'nin adi prensibinin bir sonucuolarak, "Kul iin iyiyi, hatta en iyi olan ya-ra tmak A l l ah 'a v c ip t i r " ek l inde i f adeedilen aslah ve vcb grne tepki ola-rak ortaya konu lmutur. Allah'a hibir e-y in vc ip olmayaca grn benimse-yen E'ar, bunu ispat etmek i in bir "karde mese l e s i " t asar lam v e hocas Eb Al i e l -Cbb 'ye bir i mmin, dier ikfir , ncs de henz ocukken len karde hakkndaki kanaat ini so rmu -tur. Cbb 'nin bir incis inin cen net e, ikin-c is in in cehenneme konulaca , nc-snn ise azaptan kurtulmakla bir l iktecenne te g iremey ece i ekl inde cevap ver -mesi zerine E 'ar nc kardein y-le i t i raz edebi lece ini sy lemi t i r : "Rab-biml Bana mr verseydin de sana imanv e i t a a t e d e r e k ya a s a y d m v e c e n n e t egirseyd im. B enim i in en uygun olan yap-ma n gere kird i" . Cbb, bu it iraz Allah'nsz konusu ocuk i in en uygun olan ya-rat t n , z i ra yaad takdirde s i o lupcehenneme g irece ini sy lemek sure t iy lecevaplamsa da E 'ar bu zmn kf i ro lan kardee uygun dmedi ini hat r lat-m ve kendis inden tatminkr bir cevapalamad n i fade e tmi t i r .

    hve- i se lse mese les i ge ne l o larak E-'ar 'nin Mu'tezile 'y i terkedi sebebi olarakgsterilse de bazlar, E 'ar 'nin bu soru-lar Mu'tezile 'y i terkett ikte n sonra onlarnilh bilg i ve a dale t grlerinin Snn g-r kar sndaki tutars z l n g s te rm ekamacyla ortaya att n i ler i srerler. karde meselesi ounlukla Mu'tezile 'ninaslah prensibiyle irt ibatlandr larak anla-tlr. Halbuki aslah telakkisini Badat Mu'-tez i l le r i benim sey ip Al lah 'a vc ip grr-ken Basra Mu'te z i l le r i bunu vc ip de i lbir i lh lutuf olarak kabul ed erler (b k.AS -LAH ) . Basra Mu'tezil ler i 'nden olan Cb-b 'n in de as lah f ikr in i savunmad na,hat ta onun aleyhine ki tap yazd na dairg r l e r bu lunmaktad r . Ay r c a E 'a r ,

    Mu'tez i le g ruplar nn e i t l i gr ler in inaklederken as lah ve vcb ereves ineg iren mese le le re temas e t t i i halde (Ma-klt, s. 250) ihve- i se lseden sz e tme-me ktedir . Erken dev ir E 'ar b iyograf i v eke lm ki taplar nda da bu m ese le bir mal-z em e o larak ku l l an lmamaktad r . Hat be l -Bad d , E 'a r 'n in Trhu Badd'-daki biyograf is inde karde mese les in etemas e tmemi t i r . E 'ar 'n in ke lm g-r le r in i mstaki l b ir k i tapta toplayanbn Frek de onun ba k a s ndan diniben ims eme v e yaama ynnden e it lig ruplara ay rd insanlar n uhrev du-r u m l a r h a k k n d a f i k i r b e y a n e d e r k e n(Mcerred'l-Maklt, s. 144) kardekonusuna de inmemi t i r . Abdlkhir e l -Badd de Cbb i le E 'ar arasnda ge-en f ikr tar t ma lardan sz e t t i i haldeihv e - i s e ls e mese l e s ine y e r v e rmez (el-Fark, s. 110-111,220-223). Gazzl ise Mu'-tezile 'nin salh ve aslah grn eleti-r ip i lh iradenin snr landr lamaya canortaya koyarken karde rneini onla-ra kar kullanmakta, fakat bunlarn kar-de olduklar n be l i r tmemekte ve E 'ar taraf nd an kul lan ld ndan da sz e tm e-mek ted i r . Gaz z l bu mese l e y i f a rk l b i rolay olarak de i l , problemi or taya koyanhayal b ir senaryo olarak grm ekte dir (e l -Iktid, s . 184). Eb' l -Ha san e l -E 'ar vemensuplar hakknda biyograf ik bir esero lan Tebyn kezibi'l-mfter mell i f ibn Askir de E 'ar 'nin Ehl-i sn net 'e ge -i ini Hz. Peygamber'in ryadaki iradnabalarken (s . 38-43) karde meselesinis z konusu e tm emek ted i r .

    hve-i selse meselesini Cbb i le E-'ar 'ye ilk de fa nisbet ede n F ahreddin er -Rz olup olay ondan son ra tarih bir vkaekl inde akta r lm t r . Rz , bu ik i ahs kar karya getirmekle bir l ikte olay E-'ar 'n in me zh ep te n ayr l sebebi o larakda gs term eme ktedir . Onun nakl ine gr eE'ar. hocasndan ayrldktan sonra ara-larndaki soukluk ar tarak deva m e tmi -t i r . B ir gn Cbb 'n in mec l is ine g iz l icegiden E'ar, dinleyic i lerden bir kadndanrica ederek hocaya bu meseleyi sormasnis temi , kadn soruyu sorunca hoca b y-le bir mese ley i b ir kadnn sormas ndanphe lenmi , bu arada E 'ar 'y i grmve durumu anlam t r (Mefthu'l-ayb,XIII, 185). Daha sonra bn Hall ikn, Z ehe -b , Sbk , c , Te f tzn ve Takpr izdeeser le r inde karde mese les ine yer ve -rerek hadiseyi E 'ar 'nin Mu'te zle 'den ay-r l sebeb i olarak gster mile rdir. M u'te -zi le kaynaklarnda ise konu hi yer alma-mtr . yle anlal yor ki ihve-i selse m e-

    6Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    7/585

    HYse les i ba lang ta tar ih b ir o lay olma ye-r ine problemat ik bir rnek olarak or taya km , Rz bunu E 'ar 'n in Cbb 'yekar s tnln tesc i l e tmek ve onunhre t in i ar t t rmak amac y la bir senaryohal ine ge t i rmi t i r .

    BBLYOGRAFYA :E'ar, Maklt (Ritte r), s. 250; bn Frek,Mcerred'l-Maklt, s. 144; Badad, el-Fark(Kevser), s. 110-111, 220-223; a.mlf., Ul'd-dn, stanbul 1346 ~> Beyrut 1 981, s. 130-133 ;Gazzl, el-Iktid f'l-i'tikd(nr. brahim Aghubuku - Hseyin Atay), Ankara 1962, s. 184-185 ; bn Askir, Tebyn kezibi'l-mfteri, s. 38-43; Fahreddin er-Rz, Mefthu'l-ayb, XIII,185; bn Hallikn, Vefeyt,III, 285;Z eheb , A'la-m'n-rbel',XV, 89;Sbk, fab afc t (Tanh),III, 356; Adudddin el-c. el-Mevkf, Kahire,ts. (Mektebet'l-Mtenebb), s. 329; Teftzn,erhu'l-'Ak'id, stanbul 1310 , s. 16; Takpri-zde, Mifthu 's-sacde, Beyrut 1405/1985, II,134; bn'l-lmd, ezert, II, 303; Abdu rrah-man Bedev , Mezhib'l-slmiyyln, Beyrut1979, I, 492-502; W. Montgomery Watt, slmDncesininTeekklDeurUtrc. E. Ruhi F-la l ) , Ankara 1981, s. 380-382; Rosalind W.Gwynne, "Al-]ubba'i, al-Ash'ari, and the threebrothers: The uses of f ct ion" , MW ,LXXV/3-4(1985). s. 13 2-161 ; Avni lhan, "A sl ah ", DM,111,

    4 9 5 - mU M M E H M E T B U L U T

    ( p t p - y l )Mevt arazininmlkiyet veya kullanm hakkn

    kazanma amacyla imarve slah edilmesi anlamndaslm hukuku terimi. ^Szlkte "canlandrmak, dir i ltmek" m-

    nas na ge len ihy, s lm hukukunda sa-hips iz ve i lenm em i (mevt) b ir araz ininml ik olma irades iy le i lenmes i ve imar -n i fad e eden bir te r imdir . Bu imar i lemii in ba zan yal n o larak ihy, ok de f a daihy' l -mevt tabiri kullanlr.

    Mevt araz i ve bunun ihy yoluy la sa-hiplenilmesi, s lm n cesi Araplar arasn-da snr l ekilde de olsa uygulanan v e r-fen d e tannan bir messeseydi . 0 dne m-de ihy, daha ok yam ur sular n topla-yarak ya da sahips iz araz ide kuyu aaraketra fn da bell i bir alann (harim) hayvanc-l k, z iraat veya yerlei m iin ayrlmas, t lve sahips iz topra n i lenerek kul lan la-bi li r durum a ge t i r i lmes i ve sahipleni lme-s i ekl inde oluyor, g denge le r i des tek -ledi i srece bu durum r fen de himayegryordu (CevdAl i , VI I , 152-153) . Me-v t arazilerin ihys ve bu yolla m lkiyeti-n in kazan lmas usul s lm dneminde ,lke corafyasnn da hzl bir ekilde ge-ni lemes i sebebiy le daha da nem kazan-

    m , konu Hz . Peygamber ' in ve Hule f-y iR idn 'in uygulamalar nn nda g ide-rek is t ikrara kavuup hukuk dzenininkoruduu bir messese hal ine ge lmi t i r .Ancak araz i le r in tbi o lduu hukuk s ta-t ve hang i usul le r le m lkiye t a l t na al -n a c a k o n u s u n d a , t o p l u m y a p s n a v eco ra f y aya da ba l o l a rak sl m nces idnemden devral nan g l bir ge lenekmev cut o lmad ndan Res l- i Ekrem d-neminden i t ibaren olay lar n ge l i im sey-r ine ve fe t ih le r sonras or taya kan f i i l durumlara g r e b i r s t r a t e j i i z l enmi t i r .l arazinin stats ve mlkiyetinin ka-zan lmas konusunda ile ri d nem de or ta-ya kan hukuk doktrini de bu pratik vede iken ver i le rden hareket le o lu turul-mu, konu toprak hukukuyla i lg i l i biroktasn i f v e y ak la m da i e r e c ek ek i ldeklasik dn em f k h l i te ratrnde " ihy'l -mevt " ba l a l t nda veya emvl ve ha-ra l i t e ra tr nde ay r n t l b i im de e l eal nm t r . Anc ak araz i hukuku konusun-dak i t e or ik e r e v en in i l e ri d n em le rd ea kl k kazand n ve ta ma mlan abi ld i i -n i , buna b i r az da dnem v e b l g e bak -mnd an hay l i f a rk l uygu lam alara or takbir a klama ge t i rmenin ve bunlar zer i -ne doktr in olu turmann zor luunun yola t n be l i r tm ek gerekir . N i tekim i lk d-nem slm hukukularnn genel yakla-mna gre araz inin s lm dev le t ince e ldeedil i tarz, o zamana kadarki hukuk sta-ts, sahibinin ms lm an olup olm ama s g ibi husus lar ayn zamanda araz inin, buarada l araz inin hukuk s tatsn debe l i rley ici faktr le r o lmakla bir l ikte , me -vt araz inin topra n gene l tasni f i i indehang i kategor iye dahi l o lduu doktr indeye t e r inc e ak de i ld i r . Mese l m esknve kul lan l r topraklara "mire " adn ve -rip s lm lkesinin topraklarn mire vemevt eklinde ikiye ayranlarn yan s ramevt dev le t in mlkiye t indeki veya mu-bah (gayr- i memlke ) araz i s tatsndekitopraklar arasnda sayanlara veya ayr birgrup olarak grenlere de ras t lanr (EbYs uf, s. 64-65; fi, IV, 41; Ksn , VI, 192-193; Ab dul lah Muh tr Ynus, s. 243-252).

    Mevt araz i t ab i r i y l e g ene lde z i r aa t ,y e r l e im , r e t im g ib i b ir ama la hl iha-zrda kullanlmayan, ahs veya kam u m a-l da (metruk araz i) o lmay an, sa hips iz vever ims iz , fakat be l l i b ir emek harcanma-s sonucu yararlanlabil ir nite l ikteki top-raklar kastedil ir . Mevt araziy i belir leme-de topr a n hl ihaz rda t l vaz iye t te bu-lunmas, kullanlmyor ve yararlanlmyorolmas bir inci, sahipsiz olmas ikinci ha-reket noktas dr . Bunun i in de Hz . Pey-ga m be rd en r i v ay e t ed i l en , "d iy y 'l - a r z

    Al lah ve Resul 'nndr , sonra da s iz in-dir " (E b Ysu f, s. 65; Eb Ubeyd, s. 347)hadis inde geen "diyy ' l -arz " tabir i i -lenmemi araz i anlamn da ierecek e -kilde, eski devir lerde sahibi bulunmaklabirl ikte nesil ler inin kesilmesiyle sahipsizkalan ve i le t i lmeyen topraklar ekl indea k lanm {a.g.e., s. 354), ze l l ik le d-mandan e le ge ir i len, ml ik veya z i lyedibil inmeyip hlihazrda kullanlmayan ara-zilerin me v t arazi saylacana dikkat e-ki lmi t i r (Eb Ysu f , s. 65) . Bu araz ininnce tede n ber i t l o lanlar ve sonradanbu ha ie gelen ler eklinde ikiye ayrl p ikin-c i g rubun da fe t ih le e le ge ir i len ve sahi-bi bil inmeyen t l topraklar, s lm dne-minde bir zamanlar i let i lmi ve mlkiye-te konu olmuken sonradan t l kalm ,sahibi de bi l inmeyen topraklar ekl indeiki kategoriye ayrlmas bu anlay n r-nd r (M verd , s . 248; Eb Ya'l, s . 228).Me vt araz in in mlk iy e t a lt nda bu lun-mamas , z e r inden mlk iy e t g e memio lmas g e r ek t i i v e mlk iy e t a l t ndak it o p r a k l a r n i l e n m e m e k l e m e v t h a l eg e l m e y e c e i i f a d e e d i l i r k e n d e m e v taraz i z e r inde de v l e t in mlk iy e t v e t a -sarruf hakknn bulunmay de i l ze lveya tzel ki i lerin mlkiyet ve kullanmal t nda o lmam as , ona bu trden bir aynhakkn taal luk e tmemes i ya da by le birhak sahibinin bi l inmem es i gerek t i i anla-t lmak is tenir . Bu konuda ms i im ve gay-r i m s l im fark da g z e t i lm ez (Muva f f a -kuddin bn Kud me,V,41 7; bnbidn, VI,432) . s lm dneminde bir zamanlar sa-hipl i ve mmur iken sonradan terkedi l ipt l kalan topraklar fakihlerin ounluu-na gr e m ev t araz i s ay lmaz v e ihyyakonu olmaz . Gem i te mlkiye te konu ol-duu bil inmekle bir l ikte hlihazrda ms-lman olsun gayr i ms l im olsun sahibib i l inmeyen t l t oprak lar Eb Han f e ,Eb Ysuf , Ca ' fe r le r ve baz Hanbe l le rmevt sayarken Muhammed b. Hasan e -eybn ms lm anlar n or ta k mal kabuleder . mam f i , Hanbe l le r ' in ounlu-u v e bn H azm son gr e yakn bir iz-g ide olup hem buluntu ( lukata) mal h-kmle r in i de v r e y e s okar hem de de v l e tbakannn bu tr araz i le r i mev t o larakdeil hazine ma l olarak ikt edeb ileceinii fade eder . mam Ml ik 'e at fedi len, dev-let in bu topra klar sahibi bil insin veya b i-l inmesin ihy i in ahslara ikt edebile-ce i gr d e (M verd , s . 238-239) bir- ok kaynakta be l i r t i l d i i g ib i (Muva f f a -kudd in bn Ku d m e , V , 416-417 ; Mu -ha m m ed b . Abd u l lah e l -Hara , VI I , 66-6 7 ) m u t l a k d e i l s a d e c e i h y y o l u y l akazan l p s onra t e rked i lmi t oprak lar la

    7Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    8/585

    HYi lg i l i olmaldr. Kald ki Sahnn ve bir k-s m Ml iki fakihi bu topraklar da m ev tsaym az. Aykr gr ler bir ta ra fa s lmhukukularnn ihy i le, bir ahsn m lkolan topraklarn t l brakld nda tekrarm e v t h a l e g e l m e y e c e i n i s y l e m e l e r i ,hat ta nceden mlk iken hl ihaz rda sa-hibi bil inmeyen topraklarn bile mevt ol-mayacan belirt ip devletin dolayl tasar-rufuna amalar, onlarn arazilerdeki m l-kiye t hakkn muh tem el ih ll le re ve ze l -l ik le gasba kar koruyabi lme gayre t iy lede irt ibatlandr iabil ir . Literatrde de me-v t a raz i t an mlan rken onun yukar daan lan ik i te m e l ze l l i in den , yani kul la-nm ve mlkiyet d oluu unsurlarndanhareket edil ir . Bununla bir l ikte yaklamfarkl l na gre bunlardan bir ine ar l kverildi i de olur. Mesel H ane f ler 'den Ku-dr tanmd a araz inin yarar lan lmyor o l -masna , Ksn ise mlkiyete veya zel birhakka konu o lmamas na vurgu yapar (el-Muhtaar, s . 75 ; B e d V ,VI, 194). Osman -l l a r n s on d nem kanun la t rma lar nayans yan t an m g e r ek dokt r in i g e r ekseuygulam ay kuatc nite liktedir. Buna g -r e mevt araz i b i r k imsen in m lk iy e t v etasarrufu al t nda olmayan, mera, bal ta-l k ve harman yeri g ibi bir blge halknnor tak yarar na tahs is edi lmi yer le r in vey e r l e im b lg e l e r in in d nda ka lan t op-raklardr . lk dn em lerd e m ev t araz ininy e r l e i m b l g e l e r i n e , m m u r a r a z i y e(mir) ve onlarn harimine bell i uzaklktao lmas art pek gnd eme g e lmem i , s a -dece Mlikler, bunlara yakn topraklardaihy i in devlet bakanndan iz in alnma-s n ar t komulardr . Ancak muhteme-len zamanla uygulamada or taya kan ba-z olumsuzluklar nlem e dncesiyle i le-r i d n e m d e m e v t a r a zi n in m i r d e n v ehar imden be l l i uzakl kta olmas gerekl ig r lm eye ba lanm v e an l an uzak lki in de s e s in u lama mas , y ar m saat l ikyry me safe si, 1,5 mil g ibi baz llerbe l i r lenmi t i r ( bn bidn, VI , 431-432;Mecelle, md . 1270;Krn-i Araz, md . 6,103). Buna gre bakasnn mlkiyetininveya nce l ik hakknn bulunduu topra k-lar, insanlarn ortak yararna ayrlm ka-mu mal lan, dev le t ve vak f mal lan, mes-kn mahal le r ve bunlar n mcv ir a lan-lar , dev l e t taraf nda n bir ine ikt edi lmiaraz i le r me vt araz i kabul edi lm ez ve ih-yya konu olm az. hy edilen arazinin ev-resindeki bell i bir alan ihyda bulunannkul lanmna veya nehir , yol g ib i kamuyaait mallarn evresindeki bell i bir alan daum um un is t i fades ine ayr ld i in me vtarazi statsnden ve ihyaya konu olmak-tan karlmtr (bk. HARM).

    hy, mlkiyetin genel ve asl kazanmyollarndan olan ist l ve e l koymann top -rak hukukuna uyar lanm ze l b ir trve arazinin mlkiyet veya intif hakknnkazanlmasnn bil inen en eski usullerin-den bir idir. Mubah mallarn mlkiyeti yasat m , hibe , gasp g ibi mlkiye t nakledic ibir i lemle, ya mirasta olduu gibi halef-ye t yoluyla ya da ml iki o lmayan mu bahmala el koymakla (bk.IHRZ; STL ) e ldeedi lmekte olup mevt araz iy i ihy n-c grupta yer alr . Ancak tanabil ir mu-bah mal lar n m lkiye t i sad ece e l koym aile (ihrz) kazanlab ildi i hald e arazi m l-kiyet i mut lak ihrz anlamnda sa dece i -gal i le kazanla ma yp araziy i k ullanlabilirve verimli hale getirecek nite l ikte bir ihyilemine ihtiya duyulur. te yandan ih-y hukuk mahiyeti it ibariy le miras, taz-min, fa g ibi kanundan d 'an cebr se -beple re g re i rad ve iht iyar ; sat m, hibegibi mlkiyeti nakledici i lem lere g re ku-rucu; ayr ca f i i l ve bir tr em ek say lanmlk iy e t kazan m yo lu v e s ebeb i n i t e l i- inded i r . Me vt araz in in ihy ed i l e r e kmlkiyetinin kazanlmasnn zell ikle fet-hedi len topraklar n imara a lmas , em e-in dllendiri lerek retimin tevik edil-mesi ve kalknmann hzlandr lmas g ibiit ima ve iktisad sonular bulunduu vetarih srete nemli bir rol stlendii desylenebil ir . hy i le i lg i l i hukuk ereveesasen i lk d nem uygu lamalarda n ha re-ke t le o lumaktadr ; fakat klasik dnem f -kh doktrininde hangi tr faaliyetlerin ih-y saylaca, ihynn hukuk sonucu, ihyyoluyla e lde edilen hakkn mah iyeti ve ko-runmas g ibi konularda ayrnt l grle-r in gn dem e ge lm i olmas , bu ilemi for -me l hukuk yny le i s t ik rara v e ob j ek t i fgvence l e r e kavu turma, mu hteme l haksahiple r in in haklar n koruma ve dzen-siz l i i nleme, uygulayc lara yol gster-m e g ibi prat ik bir i leve de sahip olmu-tur. Tanzimat dneminde hazr lanan 1274(1858) tar ih l i Knn-i Arz'de mevtaraziy i ihyya i likin hkm ler de bu zen -gin bir ikimin rndr.

    Mev t araz inin e traf n ta , d iken, a adal lan vb. i le ev irmek , ot lar n yakma k,dikenler in i kaz mak, suya ulamaya n ku-yu kazmak g ibi i lemler araz inin mlki-yetini kazandracak bir ihy faaliyeti ola-rak n i t e l enmemi , ancak " ih t i c r " v e ya" tah r r " ad v e r i l en bu g ib i f aa l i y e t l e r inarazi zerind e yl sr e i le bak alar n-dan nce ihy e tme hakk n kazand ra -ca dnlmtr. Tehcir edilen arazi y l i inde ihy edi lm ezse kam u yara r -n dev le t onu bakalar na ikt edebi l i r

    {Mecelle, md . 1279). Mlkiyetin kazanla-bilmesi i in arazinin ihy olarak nite lene-bilecek ekilde z iraata e lveri l i ve ya rarla-n l ab il ir ha le g e t i r i lmes i g e r ek m ek te v ebu i lem bir bakma menkul eyadaki ih-rz usullerinin dengi bir hukuk deer ta- maktadr . Madenler in i le t i lmes i konu-su bir ihy faaliyeti olarak kabul edilebi-l i rs e de baz y n l e r i y l e " ihy ' l -mevt " -tan ayrlr (bk. MADEN).

    Mlkiyeti kazandrc ihy f i i l inin tan-mnd a f ak ih l e r a ras n da e sasa t aa l lu keden bir gr ayr l bulunmaz. Gene l-d e s u l a m a , ka n a l a m a , e m e y a p m a ,kuyu kazma, arazinin talarn ayklama,batakl kurutma, hububat ekme, aadikme, bina yapma g ibi faal iye t le r araz iihys olarak nite lendiri lmise de (M e c e l -le, md. 1275-1276) bu konuda t ketic i birs ay m yapma y e r ine de i en v e g e l i enzaman i inde s lah ve imar olarak kabuledi lebi lecek her faal iye t in hukuken ihysaylmas gr ar l k kazan mtr . M e -celle'de ihyya "araz iy i z i raa ta e lver i l ihale ge t i rmek" ekl inde s nr l b ir tanmgetir i lmitir (md. 1051).

    hy i leminin m lkiyet veya intif hak-k kazandrc bir ihy olarak kabul edile-bilmesinin ihy eden as ndan nemli birart da bu fiillerin ihy kast ile, baka birdey i le m lkiy e t kas t i le yap lm olma-sdr. Yukarda anlan i lemler esasen ih-y kastnn objektif deli l ler i olarak deertamakla b ir l ikte aksinin ispat m mk n-dr. Bunun iin de m ev t bir arazid e aa diken, kuyu aan veya em e yapan k im-senin bunlar ihy amacyla deil d e insanve hayvanlarn yarar lanmas maksady lahayr (sadaka-i criye) amal yapt belir-lendi inde ar t k bu faal iye t le r o araz ininmlkiye t in i kazandr c b ir i lem olmak-tan kar.

    hy i leminin en bata ge len hukuksonucu bu arazinin mlkiyetinin veya in-ti f hakknn kazanlmasdr. Hz. Peygam-be rd en bu konuda r i v ay e t ed i l en had isfarkl laf z larla da olsa, "Kim l bir araziihy ederse o arazi onundur" eklinde or-t ak b i r an lam i e rmekted i r (el-Muuatta\"A kz y e" , 26; Eb D vd, "Harc", 37; Tir-miz, "Ah k m ", 38; kr. Buhr, "Hars ve 'l-mzra 'a" , 15) . Hadis btn hukukekol-le r ince de l i l o larak al n p ihynn mevtaraz in in mlk iy e t in i kazand r c b i r i -l e m o l d u u o r t a k l a a i f a d e e d i l m e k l ebir l ikte , ihy ileminin mah iye t ine v e e -kil artlarna i l ikin hukuk tartmalarai lve olarak Resl- i Ekrem' in hang i s fat -la by le bir a klama yapt ve bunun la

    8Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    9/585

    HYneyi kastett i i konusunda da fark l g-rler ileri srlmtr.

    Me vt arazinin mlkiyetinin ka zanlma-snda devletin izin veya onaynn alnma-s n n g e r e k i p g e r e k m e d i i v e y a h a n g isafhada gere kt i i konusunda da fak ih lerarasnda farkl grler vardr. Bu grayrlnn bir sebe bi, yukarda zikredilenhadis in Hz. Pey gam ber tara f nd an ne s -fatla sylendiine il ikin farkl yaklam-lardr. l araziyi ihy edenin o arazininmliki olacana dair aklamay, Resl-iEkrem taraf n dan dev let bakan s fa t y-la yaplm bir aklama v e izin ve rm e sa-yanlar ihy iin devlet bakannn izninigerekl i grrken bunu peygamber s fa-t y la yap lm b ir b i ld ir im ( fe tva ) kabuledenler aks i gr savunm utur (Kar-f, s. 97-99). Mesel Eb Han fe 'ye, H ane-f ve Ca ' fer fak ih ler in in ounluuna g-re ihy iin kural olarak devlet bakannnizn i gerek irken m am M lik , sadece mes -kn mahallere yakn blgelerde yaplacakihyda bunu gerekl i grr. Bu fak ih ler ,me vt araz iyi ganim et mal na veya hazi-ne mal na k yas ladk lar g ib i dev let ba-kanndan izin almay ihyda kargaay v ehak ihlllerini nleyici, dzeni salaycbir tedb ir olarak da dnmlerd ir (EbYsuf, s. 64). Hanef ler 'den Eb Ysuf v e m a m M u h a m m e d ' e , f i , Ha n b e l v eZh i r mezhep le r ine g re ihyda dev le -tin izninin batan alnmasna veya son ra-dan eklenmesine ihtiya yoktur. Bunlar,delil olarak ilgil i hadisin mutla k ifade sin-den ve mubah ma l n t eme l lk usu lnedair ilkeden hareket ederler.

    tl topraklarn ziraata elverili hale g e-t ir i lmesine o lan ta lep ve iht iya la d ev le-tin bu konudaki dzenleyici ve te vik edi-ci roln birlikte dee rlend iren slm hu-kukular kamu otoritesinin mevt arazi-leri ihy ve im ar etm ek , uzun sre tl b-rakm ama k kaydyla uygun grd k im-se lere ikt edebi lece i grn de b ir le-mi lerd ir . Bu husus, Hz. Pey ga m be r d-neminden i t ibaren yaygn b ir uygulamakazanan ikt messeses in in mevt ara-zilere uygulan biimi olarak da grle-bilir (bk.KT ). Bu ekilde ikt edilen ara-z i ihy ed i lmedi inde veya ihy sonras uzun sre t l tutu lduunda bu durumhakkn ktye kul lan m o larak grlpkamu otor i tes ine iktdan rc etme veayn yeri baka birine ikt et m e hakk ta-nnmtr. Resl-i Ekre m ve Hulef-yi R-idn dn em inde ikt edilen arazinin ihyedilm ediin de veya yl bo tutuldu un-da ger i a l nd n n rnekler in e rast lan r(a.g.e., s. 65; Eb Ubey d, s. 362-368; bn

    Zencye, il, 643-652).Mecelle (m d. 1279)v e Knn-i A rz ' d e k i dzen leme de buyndedir (md. 103).

    Ayr nt da fark l grler bulunmaklabirlikte doktrinde, l mub ah arazinin ve -ya ihy edilmek zere ikt edilen devletarazisinin usulne uygun tarzd a ihy edi-l ip i le t i lme si hal in de ihy ede nin ze lmlk olaca gr hkimdir. Birinci ileikinci tr arazi arasnda ayrm yapanlarbulunduu gibi zellikle Hz. mer' in uy-gulamalar delil gsterilerek ihy yoluylasadece arazinin kullanm ve iletme (in-t i f ) hakkn n get i i , p lak mlk iyet indev lette ka ld gr de i ler i srlr.B ir gru p Ha nef fak ih i ve Eb Ca ' fer e t-Ts de dahil Ca' ferler ' in ounluu songr ted i r . Osman l ' n n son dnem ka -nunlat rmalar nda dev let in genel izn im ev t arazinin intif hakkn bedelsiz ola-rak kazanabilmek iin yeterli grlm,mlkiyetinin kazaniabilmesi iin zel izina l nmas art get ir i lmit ir . z ins iz ihyedilen mevt arazinin intif hakk tapu-imisil masraflar denmek suretiyle kaza-nlabiiir (Mece l l e ,md.1272; Knr-i Ara-z, md.103).

    hy ile me vt arazinin mlkiyetinin ka-zanlmasna bal olarak ihy edilen ara-zinin evresin deki belli bir alan hukuk ko-rum a altna alnarak harim stats ile ih-y edenin kullanmna tahsis edilir. By-lece ihy edilen topraktan, alan kuyu-dan, kar lan kaynak suyundan, yap lant e s i s t e n h a t t a m e v t a r a z i d e d i k i l e naatan ihyda bulunann gerekt i i e-kilde yararlanabilmesine imkn tannr.

    Fakihlerin bir ksm, me v t araziyi ihyederek mlkiyet veya iletme hakkn ka-zanmay sadece ms lman tebaaya a i tb i r hak o la rak g rrke n Eb H an f e v eAhmed b. Hanbel de dahi l baz l imlerz imm ler in d e ihy yo luyla araz i ik t isapedebilecei grndedir. Baz fakihler,Ar ap yar m adasn da iki d in in b ir aradabulunmayacana il ikin hadisten hare-ketle (Buhr, "Ciz ye", 6; Mslim, "Cihd",63) zimmlerin ancak yarmada dnda ih-y suretiyle arazi mlkiyetine sahip ola-bileceklerini i leri srmlerdir.

    B ir araz i ihy ed i ld ikten ve mlk iyet ikazanldktan sonra terkedilmek suretiy-le tekrar i le t i lmeyen v e ver imsiz b ir top-rak haline gelirse bunun nasl bir staty etbi o laca doktr inde ayr b ir tart makonusudur. slm hukukularnn oun-luuna gr e ihydan sonra terk arazi ze-rindeki mlkiyet hakknn kaybna sebepolur. Mece i ie 'deki dzenleme de bu yn-dedir (md. 1273). Bu ise ihy ile kazanlan

    mlk iyet hakknn kaytsz, artsz v e s-resiz olm ad , ihynn amacyla snrl bu-lunduu anlamn tar. Mlikler mlki-yetin kaybn uzun sre ilgisiz kalnmaksuretiyle arazinin terkedildii karinesinebalamlardr.

    BIBLIYOGRAFYA :Tehnev,Keaf,1,301;el-Muvatta', "Ak z -ye ", 26; Buhr, "Hars ve' l-m z ra'a", 15, "Ciz-ye", 6; Mslim, "Cihd", 63; Eb Dvd, "Ha-ra", 37; Tlrmiz, "A hk m ", 38; Eb Ysuf, el -Harc (nr.Muhibbddinel-Hatb), Bulak 1302,s. 63-67; fi,el-m, IV, 41-4 9; Eb Ubeyd,e l-Emul(nr. M. Hall Herrs), Kahire 1401/1981,s. 347-354, 362-368; bn Zencye, Kitb'l-Emul (nr. kirZb Feyyz), Riyad 1406/1986,

    II, 636-659; Kudr. el-Muhtaar, stanbul 1310,s. 75-76; Mverd , el-Afykm's-sultniyye,Beyrut 1405/1985, s. 231-241, 24 8-249; bnHazm, el-Muhall, Kahire 1389/1969, IX, 91-105; rz, el-Mhezzeb, I, 423 -42 9; Eb Ya'l,el-AI}.km's-sultniyye(nr. M. Hmidel-Fki),Kahire 1357/1938, s. 209-213, 228-2 29; Ks-n, BedaV, VI, 192-197; Muvaffakudd in ibn Ku-d m e , el-Mun, Kahire 1389/1969, V, 416-430; Nevev,R auzat't-tlibin (nr.dil Ahm edAbdlmevcd - Ali Muhammed Muavvaz), Bey-rut 1412/1992, IV, 344-356; Karf, el-lhkm(nr. Abdlfetth Eb Gudde), Halep 1387/1967,s. 97-99; Muhamm ed b. Abdullah el-Hara, er-hu Muhtasar Haiti, Beyrut, ts. (Dru Sdr),VII, 66-78; evkn, Heyl'l-eutr, V, 340-3 41;bn bidn, Redd'l-muhtr (Kahire), VI, 431-437; Mecelle, md. 1051-1052, 1270-1291; K -nn-i Araz, md. 6, 103-106; Ali Haydar, Dre-r'l-hkkm, stanbul 1330, III, 225, 545-5 67;a.mlf., erh-i Cedtd li-Knni'l-arz, stanbul1311, s. 43-47, 361-3 64; Ebl'ul Mardin, Top-rak Hukuku Dersleri, stanbul 1947, s. 89-1 01;Blen t Kprl, "Memleket im izde hya M-essesesin in Geirdii st ihaleler", MuammerRid Seui'e Armaan, stanbul 1956 , s.409-423 ; M. Cevd Man iyye , Fkh'l-lmmCa'fer e-dk, Beyrut 1966, V, 44-56; CevdAli, el-Mufaal, VII, 152-153; M. Eb Zehre, el -Milkiyye ue razariyyet'l-'akd fi'-ert'ati'l-slmiyye, Kahire 1977, s. 123-138; Ali afak.slm Arazi Hukuku ue Tatbikat, stanbul1977, s. 58-75, 168 -194; Muhamm ed b. Ali es-Semh,Mlkiyyet'l-arz f'-erfati'l-lslmiyye,Riyad 1403/1983, s. 117-127; M. Sellm Med-kr, el-bha Hnde'l-uliyyn oe'l-fukah',Beyrut 1984, s. 162-1 78; Vehbe ez-Zhayl, el -Fkh'l-slm oe edilleth, Dmak 1404/1984,V, 549-570; Ziaul Haque, Landlord and Peas-ant in Early slam, Delhi 1985, s. 248-254; Bil-men . Kamus2, VII, 57-5 8, 184-1 97; M. Mehd el-s f , Mlkiyyet'l-arz f'l-lsim, (bask yerive tarihi yok] (Ner-iTevhd), s. 134-192;Abdul-lah Muhtr Ynus, el-Milkiyye fi'-?eri'ati'l-Is-lmiyye ue deurh fl'l-iktidi'l-slmt, sken-deriye 1407/1987, s. 243-252; Ali el-Haff, el -Milkiyye f'-er'ati'l-Islmiyye, Beyrut 1990,s. 301-3 10; Fzl Muhammed Cevd es-Sehln,el-Yed fl'l-fkhi'l-lslmi sebebe n li'l-milkiyye oedelilen 'aleyh, Beyrut 1410/1990, s. 79, 159-197; Y. Linant de Bellefonds, "i hy ' ", F( n g ),I II , 1053-1054; "h y 3 " , Mu.Fl,lV, 33 -39 ; " h -y ' ' l -m ev t " , MuF, I I , 238-251.

    & ] H A M Z A A K T A N

    9Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    10/585

    HY ULM'd-DN H Y U L M ' d - D N

    ( JJJ I )Gazzli'nin( . 505/1111)bata tasavvuf ve ahlk

    olmak zere fkh, kelm gibi ilimlerebilhassa amalan bakmndanyeni yaklamlar getiren^ nemli eseri. ^

    Gerek i smi g e r e kse k s a nsz ndek ia klamalar , Gazzl i 'n in bu eser i s lmmmet i i in bir s lah projes i n i te l i indekaleme ald n gs termekte , eski ve ye -ni i l im evre le r inde d e gene l l ik le h y ' nbyle bir iddia i le yazld kabul ed ilme k-tedir. Mell if eserin nsz nde, h iret yo-lunun ncler i o lmas gereken l imler iney tann aldatmas na kap lm eki lc i le rolduundan yaknr; bunlarn i l im kavra-mn yozlatrdklarn, i lmi s iyasetilerintaleple r ine uygun olarak ver i len fe tva lar -dan veya ieriks iz ke lm tar t ma lardanya da viz lerin s radan insanlar etk ileyentumturakl konumalar ndan ibare t sa-yarak halk yan l t t k lar n sy le r ; ge re ki l imler in ve se le f - i sl ih nin takip e t t i ih i r e t y o lunun ar t k unutu lduun u g-r e r ek hy' hlmi'd-dn adn verd iiki tab yazmann gerekl i o lduu kanaat i -ne vardn belirt ir (1,2). Dikkatle bakl-d nda eserde, mslmanlarn i ine d-t din -ahlk ve kltre l yoz lamannve bunlar n i t ima ve s iyas yans mala-rnn incelendii anlal r . Klasik kaynak-larda Gazzl 'nin hyh inz iva dn emin -de (1095-1105 ) ka l eme a ld kayded i l -mekted i r . Gaz z l de t ar ih be l i r tmedeneser i bu dn em de yazd k i taplar arasn-da z ikreder (el-Mstaf, i , 3-4). Ma uriceBouyges ki tabn 488-49S (1095-1101) y l -lar arasnda te li f edildi i kanaatindedir(Essai, s. 42).

    Drt c i ltten oluan eserin her c i ldinde"kitb" bal alt nda on konu i lenmi-tir . "Ru b'u'l - ibd t" balkl i lk c i ltte i l im,akaid, temiz l ik, nam az, zekt , oru , hac ,Kur'an t i lveti, z ikir ve dua, v irdler ve ge-celerin ihyas konular e le alnmtr . Bub lmn en neml i z e l l i i , i ba de t l e r inzhir usul ve erkn hakknda bilg i veri l-dikten son ra f kh kitaplarndan farkl ola-rak bunlar n ih ls , hu g ibi me l l i f in"kalbin amelleri" dedii mnev artlary-la ahlk boyut lar zer inde de durulm a-sdr. Bu niteli iyle hy5, s lm kltr ta-rihinde ibadet psikolojis i bakmndan zelbir yere sahipt i r . Yeme ime db , ev l i -l ik , ekonomik hayat , he ll ve haram, l-

    fe t , karde l ik, sohbet ve muaere t d-b ; uz le t , sem ve vecd; emir bi ' l -ma'rfnehiy ani 'I-mnker, maiet db ve Pey-gambe r ' in ah lk na da i r "Rub 'u ' l - dt "bal n tayan II . c i ltte Gazzl 'nin s l-m bir a i le , dev le t , toplum ve ikt isat d-zeninin teor ik tem e l in i or ta ya ko yma yaalt ve bunu byk lde baardgrlm ektedir . Bu mod e ld e as l unsurunailev, itima, iktisad, siyas vb. ilikile-riyle ilgili din ve ahlk bilgisi, bilinci, du-yarl l ve sorumluluk duygusu gelimif e r t l e r o l d u u g r l r . B u g e l i m e n i nsa land fe r t le r in e l indeki dnya haya-tnn kendisi gzel olaca g ibi bu hayathiret mutluluunun da hazr layc s ola-caktr. "Rub'u'l-mhlikt" balkl III. ciltteinsann mn ev, ahlk yn , nefsin ter-biye edi lmes i , yeme ime ve c inse l arzu-larn kontrol alt na alnmas, dil in afetle-r i; gazap, kin ve haset; dnyann anlamve nem i; c imr i l ik ve m al tutkusu; mevkitutkusu ve r iya; kibir, kendini beenmi-lik ve kuru ntu (gurur) konu lar e le aln-mtr . Gazzl bu konular i lerken ahlkve tasavvuf l i te ratrnden geni ldeyarar lanmakla bir l ikte son derece dira-ye t l i ps ikoloj ik ve pedagoj ik tahl i l le r iy lese le f le r in i am t r . Gazzl , kendi dey i -miyle bu ahlk hastalklarn psikolojik v esosyal sebeplerini ve iy i letirme yollarngs ter i rk en h er seviyedeki okuyucusunubir i gz lem e yne l tm ekte , onu kendi ru-hunu tanmaya, ahlk uurunu ve irade-s ini harekete ge irmeye sevketmektedir .Bu c i ld in "Zemm' l - c h v e ' r - r i y " b l -mnde insandaki mevki tutkusunun ps i -koloj ik tem e l le r i ince lenirken or taya ko-nan insan tasav vuru f e l s e f an t r opo lo j ibakm ndan nemlidir. Ayrca bu cildin so-nunda "Zemm' l -urr" ba l a l t nda,dnemin s l m top lumuy la i l g i l i o l a rakgereki ve yararl bir dindarlk e letir is iyap lm t r . "Rub'u ' l -mnc iyt " ba l n t a yan s on b l md e i s e t vbe , s ab r v ekr, hav f ve rec, fakr ve zh d, tevhidve tevekk l, muh abb et, evk, ns ve r z;niye t , ih ls ve s dk; murakabe ve muha-sebe , te fekk r , lm v e hire t hayat ko-nular ince lenmi t i r . Ancak bu ba l k laral t nda dar anlamda tasa vvuf ve ahlkgr ler or taya konmakla ye t in i lmemi ,konunun ze l l i ine gre ince f ikr ve fe l -se f tahl i l le r de yap lm t r . Mese l t v -be, sabr ve kr, tevhid ve tevekk l b-lmler inde yer i ge ldike i rade ve zgr-lk prob l emi ze r ine or taya konan g -r le r me l l i f in fe lse f , ke lm ve tasav-vu f birikimi yannda dehasnn da bir r-

    n saylacak deerdedir. s lm fi lozoflar,Grek fe ls e fes inin btn konu lar na i lg iduyduklar ve bu alanda eserler verdikle-r i halde sana t fe lse fes ini ihmal e tmi le r ,i lk defa Gazzlhy'm IV. cildin de (s. 302-310, 435-448) sanat fe ls e fes ine dair par-l ak t ah l i l l er y ap m , g ze l l i k v e he nkkavramlarn inceleyerek buradan Allah'nvarl n ispata gitmitir .

    hy' culmi'd-dn'in ana blm le-riy le ihtiya duyulduka alt blmlerinden ce konuyla i lg i li y et ve hadisler gene l-l i k l e y orum yap lmadan s r a lanm ; a r -dnd an Hule f-y i R idn i le Abdul lah b.Mes 'd, Se lmn- Fr is , Eb Sleymaned-Drn, Eb'd-Derd, Eb Zer e l-Gf-r, Hasan- Basr, Sfyn es-Sevrg ib i zhdve t akv lar yl a t an n an sah b v e t b i l imler in in; Cneyd- i Badd , Znnnel-Msr, Byezd-i Bistm , Fudayl b. yz,Yahy b. M uz g ibi i lk d nem sf ler in inszleri aktarlmtr . Abdullah b. Mb-rek, Hris e l-Muhsib, Eb Tlib e l-Mek-k , Abdlker m e l -Kueyr g ib i mutasav-vf larn eserleri hy'm t asav vu f konu-lardaki balca kaynaklardr. Gazzl isim-le r in i z ikre tmemekle bir l ikte hvn- Sa-f r isle lerinden, Eb Hayyn et-Tevhd,bn Sn, bn Miskeveyh g ibi f i lozof lar ne s e r l e r ind en d e yarar lanm t r . Y ine i s-m i n i k a y d e t m e m e s i n e r a m e n e n o kfaydaland eser le rden bir i de Rg b e l -s fahn 'n in ez -Zerfa il mek rimi'-e-r ca adl ahlk kitabdr. hy'da yer alanhadislerle i lg i l i tahrc almalar, mell i-f in ba ta Ktb-i Sitte o lmak ze r e enaz y i rmi had is mec mu as nd an i s t i f adee t t i in i g s t e rmekted i r .

    Mell i f in nszdeki hem nakl hem akldeli l lere dayana cana dair vaadine uygunolarak eserd e hem en her konunun anlamve nemiy le i lg i l i naki l le r in ardndan o-unlukla (b ilhassa III ve IV. c i lt ler de) "be -yn hakikati. . ." bal alt nda konununesas ve mahiyeti hakknda baarl ak-lamalar, yorum lar, ince tahli l ler v e te sbit-ler yapl r . Gazzl 'nin f ikr ve fe lsef bir i-k imini , ufkunun geni l i in i ve dehas nyans tmas bakmndan dikkat eken buince lemeler hya ' n o gne kadar yaz l -m olan tasavvuf , ahlk ve baz ynler -den fe lse fe l i te ratrn a t n kant la-yacak nite l iktedir.

    hy'm Trk iye 'de ve Trkiye d ndakiktphan e lerde bulunan yz le rce ta m veksm yazma s i inde en eskis i, m uh tem e-le n Muhtaar'l-hy5 bal n tayan502 (1108-110 9) tar ih li nshadr (Sley -

    1 0Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    11/585

    HY ULM'd-DN

    .tir . M r r l i ^ il if'.Vjf

    'l'i^-s Vv'Ji' f ' vfl ' /V, i f *

    ,/ *

    l a l i f e f f i s ) .^ f> ' i . x .

    Gazzl'nin Ihy'mm en eski nshalarndan biriolan Muhtaar'l-lhy'nilk veson sayfalar (Sleymaniye Ktp., HacMahmud Efendi, nr. 1675)

    maniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr.1675). Eserin IV. cildine ait die r b ir ya z-ma ise 553 (1158) y l nda istinsah edil-mitir (Sieymaniye Ktp., zmir, nr. 2945).Tahran'daki Meclis-i r-y Mill Ktp-hanesi 'nde hy'm IV. cildinin ban dan"Kitb'l-Havf ve'r-rec3" blmnn so-nuna kadar olan ksmn ieren yazma597 (1200) tarihini tamaktadr (eserinyazmalar n n l is te ler i i in bk. Brockel-mann,GAL, I, 422;Suppl., I, 748-749; Ab -durrahman Bedev, s. 98-112). Muhteme-len ilk de fa 1269'da (1 853) Kah ire'de (Bu-lak) baslan ve daha sonra pek okbask-s yaplan eserin h enz ilm bir neri ger-ekle tirilme mitir (baz basklar iin bk.Brockelmann, GAL, I, 422;Suppl., 1,748;Abdurrahman Bedev, s. 112).

    Gazzl 'nin kardei Ahmed el-Gazzltaraf ndanLbb hy'i ^ulmi'd-dnadyla ihtisar edilen esere (Brockelmann,GAL, I, 422;Suppl., 1, 748; Abdu rrahma nBed ev, s. 114) daha sonra da pek ok ih-tisar yazlm olup bunlardan bazlar un-lardr: bn'l-Cevz, Minhc'l-kdn(Muvaf fakuddin bn Kud me e l -Makdis tarafndanMuhtasa.ru Minhci'l-kdna d y l a z e t l e n m i t i r ) ; M u h a m m e d b .

    mer b. Osman el-Belh, c Ayr'l-'ilm vezeyn'l-hilm; Abdlvehhb b. Ali el-Ha-tb el-Mergi, Lbb'l-hy'; Muham-m ed b. Ali b. Ca'fer el-Acln, hy''l-h-y 3(es er zerine yazlm en gzel ihtisarolduu kabul edilir, bk.Kef'z-zunn, I,24). hy', Seyyid Mu ham med Murtazez-Zebd taraf ndan thf 's-sdeti'l-mttak in bi-erhi esrri hy'i hl-mi'd-dn adyla erhe dilmitir (Kahire1311). On ciltten oluan bu erhin bandaGazzl 'yi tantan geni bir giri bulun-ma ktad r ( I , 2-53). Eserin, XIX. yzyldaYsuf Ahmed Sdk (Ebl 'ul Mardin' inbaba s) tarafndan yaplan Siyeru um-mi'l-muvahhidn tercmet v e erhuhyi ulmi'd-dn balkl dok uz ciltlikTrke tercme ve erhi stanbul niver-sitesi Ktphanesi'nde kaytldr (TY, nr.5851-5860).

    Meyyeddd in Muhamm ed e l -Hr iz -m, 620 (1223) ylnda Hindistan Hkm-dar ltutm'n istei zerine hy'm ta -mamn Farsa'ya evirmi, bu evirininbaz ksmlar yaym lanm tr (Tahran 1358h./1979, 1359 h./1980). VII. (XIII.)y zy -la ait dier bir Farsa terc me ile II. cildi-ne ait bir serbes t tercmenin mte rcim-

    leri bil inmemektedir (Abdurrahman Be-dev, s. 119). Eser, i lk defa BostanzdeMe hm ed Efendi (. 1006/1598) tarafndanYenbu'l-yakin f hyi ulmi'd-dnadyla Trke'ye evrilmitir (Sieymani-ye Ktp., Ftih, nr. 2574). Sleyman Tevf kel-Hseyn'nin I. cildin ikinci blmnn(Kitb Kavcidi'l-cak 3id) sonuna kadargetirebildii Trke tercmesi baslm-tr (stanbul 1326-1327).hy'm t amam -n Ah me d S erdarolu (Ankara 1963; stan-bul 1974) ve Ali Arslan Aydn (stanbul1977) Trk e'ye evirm itir. Eser, M. Ah-sen Sddki tarafndan M e z kku'l-'rifnbal altnda Urduca'ya da terc me edil-mitir (Leknev 1331).

    Gazzl'nin eserlerinin Bat dnyasndatannmasn salayan Raimundo Martini1256-1257 yllarnda kaleme ald Expla-natio symboli apostolorum adl eserin-d e hy'a atft a bulunm utur (d'Alverny,s. 131-132). Martini'nin Gazzl'ye nisbetet t i i De Penitentia ( tvb eye dair), Pro-batorium (kant) ve Epistole adamicum( sevg i hakknda) adl eser ler mu hte me -len hy'm ilgili blm leridir. Ma rtini ileayn dn em de yaam olan Sryn-Ya'-kb papaz Eb'l-Ferec bn'l-br fazilet,rezilet, ruh temizlii gibi ahlk konular-n iledii eserlerinde /hy'dan alntlaryapmtr (Wensinck,s. XVI vd.) . MiguelAsin Palacios ayn yazarn hy'dan m i-saller, veciz eler ve i ir ler aktardn dabildirir (L'lslam et l'occident, s. 71).

    hy'm Bat dillerine yaplm ok say-da ksm tercmesi bulunmaktadr. HansBauer, eserin i lk ci ldinin aslnda ms-taki l b ir k i tap o lan "Ki tb Kavld i ' l -'ak'id" balkl ikinci blmn 1922'-de Almanca'ya evirmi, daha sonra IV.cildinden "Kitb'-dk ve'n-niyye ve' l-ihl" blmnn, II . ci ldinden "Kitbdbi'n-nikh"n ikinci babnn ve "Kit-b'l-Hell ve'l-harm"n nc babnnaklamal evirisini yaymlamtr (Halle1916). Eserin ibadetlere dair blm Ed-win E. Calverley tarafndan bir giri veaklamalarla birlikte ngilizce'ye evril-mi tir (M adra s 1925). Dier baz k sm eviri ler unlardr: "Untersuchungen zuGhazzalis Kitab at-T&uba" (trc. SusannaWilzer,Der slam,XXXII, |Beriin 1957i, s.237-309; XXXIII |1957), s. 51-120; XXXIV11959], s. 128-137); ihy' cUlm al-Din:Kitb db al-Ma csha wa Akhlk al-Nubuwwa (trc. L. Zolon dek, Leiden 1963);The Book of Knowledge: The Kitb al-(Ilm (trc. Nabih AminFa ris, Lahore 1962);

    11Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    12/585

    HY ULM'd-DNThe Fourdations of the Articles ofFaith: The Kitb Oav'id al- 'Aq'id( t rc . Nabih Amin Far is , Lahore 1963) ;Mysteries of Almsgiving: The KitbAsrr al-Zekh of ihy3 'Ulm al-Din(trc. Nabih Amin Faris, Beirut 1966); TheM y st er ie s of Purit : The Kitb Asrr al -Tahrah o f al-Ghazli 's ihy3 'Ulmal-Din (trc. N. A. Faris, La ho re 1966); TheRecitation and the Interpretation ofthe Our'n: al-Ghazli 's Theory (trc.MuhammadAbulOuasem, Kuala Lumpur1979 [Kitab d bt tilveti'l-Kuf n'm e -virisi ] ) ; Invocations and Supplications:Kitb al-Adhkr va'd-Dacawt (trc. K.Nakamura, Cambridge 1990,2. bs.) ; TheRemem brance of Death and the After-life: Kitb Dhikr al-Mawt va m Ba c-da h (trc. T.J. Winter, Cambridge 1989);imm Gazzli 's ihy3cUlm id-Din (ih-tisar- trc. Al-Haj Maulana Fazl-ul-Karim,I-IV, Lahore 1971); Temps et prieres:prieres et invications , extraits de l'Ih-ya" "ulm al-din (trc -tant ma, Pierre Cu-perly, Sindba d 1990; di er baz e viri leri in bk. Ma nzoo r-Ab dul W ahe ed Khan,XIII/3, s. 184-190; Y. M. Nawabi, VI, 727-750).

    Gazzl 'den bahseden hemen btntabakat kitaplarnda hy3 hakknda dabilgi verilmektedir. Ayrca slm dncetarihine, zellikle slm fels efes i, tasavvufve ahlka dair eski ve y eni almalard aeser hakknda mlmata rastlanr. hy'zerine pek ok ilm alma yaplmtr.Miguel Asin Palacios'un Algazel, domat-ica, moral, y ascetica balkl dokto ra te-zi (Madrid 1901) bu alandaki ilk modernalmalardandr. Ayn yazarnla espiri-tualidad de Algazel y su sentido cris-tiano balkl ese ri hy'm baz b lm-lerinin tahlil, tahkik ve nerinden ibareto lup drt c i l t ten meydana ge lmektedir(Madrid 1934, 1935, 1936, 1941). Dieralmalardan bazlar unlardr: S. M.Zvvemer, "Jesut Crist in the hy of Al-Ghazal i " (MW, VII [ 1917], s. 144 -158); L.Massignon, "L e Christ dans les evangilesselon al-Gh azzali" (Op er a M inora iinde,Paris 1969, II, 523-536); Madelain FarahHabib,Islamic Marital Cod e: Prolego-menon to and Translation of al-Ghaz-li 's Book on the Etiquette of Marriagein ihy3 \lmi al-din (dokto ra tezi, Utahniversitesi, 1976,eserde/hy ' n "Ki tbdb i 'n -n ik h" b lmnn ev i r is i deyap lmt r ) ; M.-L. S iauve, L'amour deDieu chez Gazali. Une philosophie del'amour Bagdad au debut d u Xllesiecle (Paris 1986, "Kitb'l-M ahabb e ..."

    blmnn evirisiyle birlikte); MahmdAli Kurra,es-ekfet'r-rhiyye fKi-tabi hy'i culmi'd-dn li'l-Gazzl (Ka-hire 1987; dier baz almalar iinbk.Ab -durrahman B edev, s. 118-122).

    Gazzl'nin en hacimli ve en nemli ese-ri olan hy3 hakknda, "slm'a dair b-tn kitaplar kaybolup sadece hy3 kal-sayd dierlerini aratmazd" eklinde yay-g n b ir kanaat bulunduu i fade edi l i r(Kef'z-zunn, I,23; Ze bd , I, 27). "h-y 1 neredeyse Kur'an gibidir" anlamnagelen bir zdeyiten dahi sz edilir (Gold-ziher, s. 151). Eser zellikle Ku zey Afrika '-daki zeliyye, Yemen'deki Aydersiyyetarikatlarnn mensuplar zerinde derinetkiler brakmtr. Muhibb, bu blg edehy'n baz blmlerini vird olarak oku-yanlarn bulunduunu kaydeder (Hu/a-t'l-eser, III, 69). Buna karlk Ha nb elfa -kihlerinin esere ar eletiri ler yneltt i-i grlmektedir. Henz Gazzl hayattaiken Endls'tehy'm yaklmas ynn-de fetvalar verilmi, bu hkm uyarncaMurb t Hkmdar Ali b. Ysuf b. Tfnbir ara eserin lkesinde okunmasn ya-saklamtr. Gazzl 'nin adalarndanKd yz, bn Eb Rendeka et-Turt veEb Bekir bn' l -Arab eser i i lk tenkitedenlerde ndir. ki yl Gazzl'den r enimgren ve bata hy3 o imak zere bazeserlerini bizzat kendisinden okuyan EbBekir bn'l-Arab,el-Emed'l-ak adleserinde (vr. 122a b ) , var l n mm knolan en gzel eklinin hlihazrdaki du-rumu olduuna dair /hy 3daki grelet i rerek bunun f i lozo f lar taraf ndangerekleri tersyz etmek iin ileri srl-m bir f ik ir o lduunu ve m met in bugrn yanllnda ittifak ettiini sy-ler. Esere en ar eletiriler Eb'l-Ferecbn'l-Cevz tarafndan yneltilmitir. b-n'l-Cevz, el-Muntazam'a v e Telbsbls adl eser inde hy ' tenkit e t t i igibi bu konuda clm'l-ahy3 bi-al-ti'l-hy' adl mstakil bir kitap kale mealmtr. Ayrca Eb Abdullah Ali b. mere l -Mzer 'n in el-Kef ve'l-inb3 cani'l-mtercem bi'l-hy3, Eb'I-Hasan bnSekr'inhy' meyyiti ' l-ahy3 fi'r-reddical Kitbi'l-hy3, Ahm ed b. Muham-med b. Mnrel-skenderrninez-Ziy 3'i-mtel l f te'akku bi'l-hy3 li'l-Gaz-zl balkl birer re ddiy e yazdklar bilin-mekte dir . Takyyddin bn Teymiyye deeserin tevekkle dair blmne reddiyemahiyetinde bir risle yazmsa da (Ab-durrahman Bedev, s. 114) genelde kitabo lumlu bulmutur (Mecm'u feto, VI,54 ). Son dnem l im le r inden Mu sta fa

    Sabri Efendi, 7hyd3daki fikirleri dolaysy-la Gazzl'yi tenkit edenler arasnda yera lmt r (Mevk f'l-'akl ve'l-cilm, I, 266-270). Esere ynelti len en ciddi eletiri-ler hadislerin shhatiyle i lgi l idir. Kitap-ta ok sayda zayf ve uydurma hadis bu-lunduu belirt i lme ktedir . lk de fa Zey-nddin el-Irki hya 3daki hadislerin tah-rci iin byk, orta v e kk hacim de eser hazrlamtr (bu eserler hakknda ge-ni bilgi iin bk.DA, XIX, 118-119). Irki'-nin isnadn bulamad 271 hadis, Mu-ham med Emn es-Sveyd tarafndan el -Mev z't fi'l-hy' ev el-Ftibr f ham -li'l-esfr adl ese rde bir araya getirilmi,bu kitab nereden Ali Rz b. Abdlveh-hb (Dem enh r (M sr] 1414/1993), S-veyd 'nin dikk atinden kaan otuz alt r i-vayeti bu listeye eklemitir.

    fy' savunm ak amacyla da kitaplaryazlmtr. Bunlarn banda bizzat m-ellifin el-ml3 "al iklti (mk ilti)'l-hy3 adl eseri gelir. Gazzl'nin, hy'-daki baz kavramlara ve grlere aklkgetirmek iin kaleme ald eserin bazyazma nshalar el-ml3 cal kefimkilti '1-hy3, el-Ecvibet '1-ms-kite cani 'l-es3ile ti '1-m kile ti '1-m bki-te baln tama kta olup (AbdurrahmanBedev, s. 112) eser hy3 ile birlik te bir-ok defa baslmtr. Bu hususta yazlmdier nemli bir kitap da Feyz-i Kn'-nin el-Mehaccet'l-beyz3 f tehzbi(ihy'ij'l-hy' adl eserid ir (hy' ile buese r aras nda bir karlatrma iin bk. Ab-dlkerm Sr,Mece llet 'l-'ulmi 'l-ins-niyye, II/1-2 11990], s. 13-57). Celleddines-Syt'nin Tedd'l-erkn f "leysefi ' l- imkn ebdaca min m kn" balklrislesiyle Abdlkdir el-Ayders'un Ta c-rf'l-ahy3 bi-fez7ili'l-hy\ da (ihya'ile birlikte birok defa baslm tr) bu hu-susta kayda deer almalardr. hy3-daki sebep-sonu i l ikisine dair gr-l e re yne l t il en e l e t i ri l e r i c evap lam akzere mell i f i bi l inmeyen iki eser dahakalem e alnmtr (Abdurrahman Bedev,s. 113).

    Fahreddin er-Rz 'nin Kitb'n-Nefsve'r-rh ve erhu kuvhm balkleseri, Nasrddn-i Ts'nin Ahlk- N-r'si, bn Haldn'un Mukaddime'si, e-h b ed d in e s - S h r e v e r d ' n i n 'A v r i f ' I -ma'rif i, Me hm ed BirgiVTnin et-Tarka-t'l-Muhammediyye'si g ib i tannmeserler dahil olmak zere sonraki dnem-le rde yaz lm pek ok k i tap ta hy'"ilmi'd-dn'in farkl llerd e etkisi ol-mutur.

    12Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hvn- Saf-skit

    Ankara : TDV, 2000. 22. c. (16, 585 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 22

    13/585

    KBBBLYOGRAFYA :Gazzl, hyI, 1-4; IV, 302-31 0, 435-44 8;a.mlf., el-Mstaf,Bulak 1324,1, 3-4; Eb Be-kir bn'l-Arab, el-Emed'l-ak, Hac SelimAa Ktp., nr. 499, vr .l2 2- b ; bn zr, el-Bey-n'l-murib, s. 59-60; bn Teymiyye, MecmSfet, VI, 54; Zeheb, A'lm'n-nbel', XIX,323, 330-334, 340-346;Yf, Mir't'l-cenn,111, 180;Kef 'z-zunn, I, 23-24; Muhibb, Hu-lat'l-eer, III, 69; Zebd, thaf's-sade, I, 2-53; Mustafa Sabri


İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 19

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 19

Iii - TDV İslam Ansiklopedisi

Iii - TDV İslam Ansiklopedisi

ISLAM DAN PROBLEM MAKRIFAT · makrifat yang karenanya nilai 1 Q.S 8:22 . 2 seseorang ditentukan. Islam menempatkan ilmu pengetahuan pada urutan pertama dan terpenting bagi manusia.

ISLAM DAN PROBLEM MAKRIFAT · makrifat yang karenanya nilai 1 Q.S 8:22 . 2 seseorang ditentukan. Islam menempatkan ilmu pengetahuan pada urutan pertama dan terpenting bagi manusia.

UPUTE U VJERU · 2020. 3. 22. · 7 ISLAM Šta je Islam? Islam je dragovoljna predanost Allahu dželle šānuhu u svakoj misli, osjećanju i poslu. Islam je vjera koju je objavio

UPUTE U VJERU · 2020. 3. 22. · 7 ISLAM Šta je Islam? Islam je dragovoljna predanost Allahu dželle šānuhu u svakoj misli, osjećanju i poslu. Islam je vjera koju je objavio

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 9

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 9

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 27

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 27

li - TDV İslam Ansiklopedisi

li - TDV İslam Ansiklopedisi

PEMBINAAN KEPEMIMPINAN LEMBAGA PENDIDIKAN ISLAM ( L …idr.uin-antasari.ac.id/484/1/Kepemimpinan.pdf · 2015. 7. 22. · 1 PEMBINAAN KEPEMIMPINAN LEMBAGA PENDIDIKAN ISLAM ( L P I

PEMBINAAN KEPEMIMPINAN LEMBAGA PENDIDIKAN ISLAM ( L …idr.uin-antasari.ac.id/484/1/Kepemimpinan.pdf · 2015. 7. 22. · 1 PEMBINAAN KEPEMIMPINAN LEMBAGA PENDIDIKAN ISLAM ( L P I

repository.iaknambon.ac.idrepository.iaknambon.ac.id/media/file/22-11-19-02-18-35... · 2019. 11. 22. · Dalam Pendidikan Agama Islam. (Solusi Alternatif Malik Berbahaya? Yogyakarta:

repository.iaknambon.ac.idrepository.iaknambon.ac.id/media/file/22-11-19-02-18-35... · 2019. 11. 22. · Dalam Pendidikan Agama Islam. (Solusi Alternatif Malik Berbahaya? Yogyakarta:

NALAR ANTI-KAJIAN ISLAM UIN (KRITIK EPISTEMOLOGIS …digilib.uin-suka.ac.id/25589/3/22. Fahruddin Faiz - NALAR ANTI... · kan Islam di Indonesia akhir-akhir ini adalah munculnya tuduhan

NALAR ANTI-KAJIAN ISLAM UIN (KRITIK EPISTEMOLOGIS …digilib.uin-suka.ac.id/25589/3/22. Fahruddin Faiz - NALAR ANTI... · kan Islam di Indonesia akhir-akhir ini adalah munculnya tuduhan

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 15

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 15

24digilib.uinsby.ac.id/10606/3/BAB II.pdf · 22 BAB II INTERNALISASI NILAI-NILAI DEMOKRASI PADA PROSES PEMBELAJARAN PENDIDIKAN AGAMA ISLAM A. Nilai-Nilai Demokrasi dalam Islam 1.

24digilib.uinsby.ac.id/10606/3/BAB II.pdf · 22 BAB II INTERNALISASI NILAI-NILAI DEMOKRASI PADA PROSES PEMBELAJARAN PENDIDIKAN AGAMA ISLAM A. Nilai-Nilai Demokrasi dalam Islam 1.

Islam Ansiklopedisi (MEB) Cilt 03 CA-DVİN (1977) 703s 66 MB

Islam Ansiklopedisi (MEB) Cilt 03 CA-DVİN (1977) 703s 66 MB

JURUSAN SEJARAH PERA][)ABAN ISLAM FAKULTAS ADAB DAN … · 2015-01-22 · jalan yang terang yakni Addin al Islam. Skripsi yang bel:juduI: Sejarah Pe"kembangan Pondok Pesantren Darul

JURUSAN SEJARAH PERA][)ABAN ISLAM FAKULTAS ADAB DAN … · 2015-01-22 · jalan yang terang yakni Addin al Islam. Skripsi yang bel:juduI: Sejarah Pe"kembangan Pondok Pesantren Darul

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 13

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 13

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 1

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 1

KONSEP ISLAM INKLUSIF MENURUT DR. ALWI SHIHAB DAN IMPLIKASINYA TERHADAP PENDIDIKAN ...digilib.uin-suka.ac.id/9147/1/BAB I, IV, DAFTAR PUSTAKA.pdf · 2013. 8. 22. · Islam inklusif

KONSEP ISLAM INKLUSIF MENURUT DR. ALWI SHIHAB DAN IMPLIKASINYA TERHADAP PENDIDIKAN ...digilib.uin-suka.ac.id/9147/1/BAB I, IV, DAFTAR PUSTAKA.pdf · 2013. 8. 22. · Islam inklusif

bidikmisi.unnes.ac.idbidikmisi.unnes.ac.id/wp-content/uploads/… · XLS file · Web view · 2015-09-021102414002 22. 1102414003 22. 1102414007 22. 1102414008 22. 1102414009 22.

bidikmisi.unnes.ac.idbidikmisi.unnes.ac.id/wp-content/uploads/… · XLS file · Web view · 2015-09-021102414002 22. 1102414003 22. 1102414007 22. 1102414008 22. 1102414009 22.

ScanGate document - kebikecdergi.files.wordpress.com · 1 1 Tiürk Diyanet VakÞ Islam Ansiklopedisi, C. 12, s. 138. 12 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Îstanbul 1977, C.4, s. 449. 13 Tiirk

ScanGate document - kebikecdergi.files.wordpress.com · 1 1 Tiürk Diyanet VakÞ Islam Ansiklopedisi, C. 12, s. 138. 12 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Îstanbul 1977, C.4, s. 449. 13 Tiirk

BUKU PEDOMAN - Fakultas Ekonomi dan Bisnis Islam · 2019. 1. 22. · BUKU PEDOMAN PPL/MAGANG EKONOMI ISLAM | 5 KATA PENGANTAR Bismillahirrohmanirrohiim Assalamu’alaikum Wr. Wb.

BUKU PEDOMAN - Fakultas Ekonomi dan Bisnis Islam · 2019. 1. 22. · BUKU PEDOMAN PPL/MAGANG EKONOMI ISLAM | 5 KATA PENGANTAR Bismillahirrohmanirrohiim Assalamu’alaikum Wr. Wb.