120120

MUKADDÝME

venilir neþri Ali Abdülvâhid Vâfî tarafýn-dan yapýlmýþtýr (ilk baskýsý Kahire 1958;bu neþrin bir deðerlendirmesi için bk. Mu-kaddime, trc. Uludað, tercüme edenin gi-riþi, I, 174-175; yapýlan muhtelif neþir-ler için bk. Abdurrahman Bedevî, s. 265-270).

Mušaddime’nin tamamýna yakýn kýs-mýnýn ilk tercümesi, Pîrîzâde Mehmed Sâ-hib Efendi tarafýndan 1143 (1730-31) yý-lýnda gerçekleþtirilerek I. Mahmud’a tak-dim edilmiþtir. Bu sýrada çok sayýda nüs-hasý incelenip eserin tam bir tercümesi ya-pýlmaya çalýþýlmýþtýr. Ancak mütercim ese-rin ilimlere ayrýlmýþ olan altýncý bölümünütercüme edememiþtir. Bu bölümün ferâ-iz ilmine kadar olan kýsmýný Ýsmâil FerruhEfendi Türkçe’ye çevirmiþ ve bu haliyle ilkneþri yapýldýktan sonra (Bulak 1274; Ýstan-bul 1275) altýncý kitap Ahmed Cevdet Pa-þa tarafýndan yeniden tercüme edilmiþtir(Ýstanbul 1277). Mušaddime’nin dahasonra da Türkçe’ye çevirileri yapýlmýþtýr.Bunlardan en önemlileri Zakir Kadiri Uganile (Mukaddime, I-III, Ankara 1954) Süley-man Uludað’ýn (Mukaddime, I-II, Ýstanbul1982) çevirileridir. Bunlarýn yanýnda TuranDursun (Mukaddime, I-II, Ankara 1989) veHalil Kendir de (Mukaddime, I-II, Ýstanbul2004) eseri tercüme etmiþtir.

Batý’da “kendi türünde herhangi bir yer-de ve zamanda herhangi bir zihin tarafýn-dan yaratýlmýþ en büyük eser” diye taným-lanan (Toynbee, III, 322) Mušaddime’-den iktibaslar ve tercümeler XVIII. yüzyý-lýn son yarýsýnda baþlamýþ ve XIX. yüzyýl-da artarak devam etmiþtir. Ýlk defa Fran-sýzca’ya tam çevirisi Mac-Guckin de Sla-ne tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir (I-III, Pa-ris 1862-1868). Mütercim bu çeviriyi Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi’nin tercüme-siyle karþýlaþtýrarak yaptýðýný belirtmekte-dir (Le Prolégomènes d’Ibn Khaldoun, ter-cüme edenin giriþi, I, s. CXIV). Mušaddi-me’yi daha sonra Vincent Monteil yenidenFransýzca’ya (I-III, Beyrut 1967), Franz Ro-senthal Ýngilizce’ye (I-III, London 1958)tercüme etmiþtir. Bu tercümeden önceCharles Issawi tarafýndan yapýlan seçme-ler An Arab Philosophy of History: Se-lections from the “Prolegomena” of IbnKhaldun of Tunis adýyla neþredildiði gi-bi (London 1950) Rosenthal’in tercüme-sinden N. J. Dawood’un yaptýðý bir ihtisarda defalarca basýlmýþtýr (The Muqaddimah,London 1967, 1978, 1987, 9. bs., Princeton1989). Eserin büyük bir kýsmý AnnemarieSchimmel tarafýndan Almanca’ya çevrile-rek Ibn Chaldun: Ausgewaehlte Ab-schnitte aus der muqaddima ismiyle

yayýmlanmýþ (Tübingen 1951), son zaman-larda Matthias Paetzold Buch der Bei-spiele adýyla yine kýsmen tercümesiniyapmýþtýr (Leipzig 1992). Mušaddime ay-rýca Latince, Ýtalyanca, Urduca, Hintçe,Portekizce, Ýbrânîce ve Farsça gibi çoksayýda dile tamamen veya kýsmen tercü-me edilmiþtir (bu tercümelerin bir kýsmý-nýn listesi için bk. Mukaddime, trc. Ulu-dað, tercüme edenin giriþi, I, 175-176).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Ýbn Haldûn, Mušaddimetü Ýbn ƒaldûn (nþr.Ali Abdülvâhid Vâfî), Kahire 1401, I-III; a.mlf., LesProlégomènes d’Ibn Khaldoun (trc. de Slane),Paris 1934, G. Bouthol’ün önsözü, I, s. VII-XXIV;ayrýca bk. tercüme edenin giriþi, I, s. XVII-CXVI;a.mlf., The Muqaddimah (trc. F. Rosenthal), Lon-don 1958, tercüme edenin giriþi, I, s. XXIX-CXV;a.mlf., a.e. (trc. Süleyman Uludað), Ýstanbul 1988,tercüme edenin giriþi, I, 17-195; a.mlf., Ökonomieaus Al-Muqaddima (nþr. ve trc. Daiber v.dðr., ed.K. D. Grüske v.dðr.), Stuttgart 2000; Fahreddin er-Râzî, el-Mebâ¼i¦ü’l-meþrišýyye (nþr. Muhammedel-Mu‘tasým-Billâh el-Baðdâdî), Beyrut 1410/1990, I, 88-89; A. Toynbee, A Study of History:The Growth of Civilizations, New York 1962, III,322; Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, Ýstanbul 1969,s. 157-166; Abdurrahman Bedevî, MüßellefâtüÝbn ƒaldûn, Libya-Tunus 1979, s. 63-283; C.Fleischer, “Royal Authority, Dynastic Cyclismand ‘Ibn Khaldunism’ in Sixteenth Century Ot-toman Letters”, Ibn Khaldun and Islamic Ideo-logy (ed. B. Lawrence), Leiden 1984, s. 46-68;Ahmed Abdüsselâm, MaŹu¹âtü Ýbn ƒaldûn fîmektebâti Türkiye, Tunus 1985; R. Würsch, “Ki-tab al.Ibar”, Grosses Werklexikon der Philosop-hie (ed. Fr. Volpi), Stuttgart 2004, I, 735; J. J.Spengler, “Economic Thought of Islam: Ibn Khal-dun”, Comparative Studies in Society and His-tory, VI/3, Cambridge 1964, s. 268-306; CengizTomar, “Ýbn Haldûn”, DÝA, XX, 9-10.

ÿTahsin Görgün

– —el-MUKADDÝME fi’t-TEVHÎD

(bk. AKAÝDÜ’s-SENÛSÎ).˜ ™

– —el-MUKADDÝMETÜ’l-

ÂCURRÛMÝYYEא��������א+�������� ) )

Ýbn Âcurrûm’un(ö. 723/1323)

Arap gramerine dair muhtasar eseri(bk. ÝBN ÂCURRÛM).

˜ ™

– —el-MUKADDÝMETÜ’l-CEZERÝYYE

( �� א��������א����� )

Ýbnü’l-Cezerî’nin(ö. 833/1429)

tecvid ilmine dair manzum eseri(bk. ÝBNÜ’l-CEZERÎ).

˜ ™

– —MUKADDÝMETÜ’l-EDEB

�������א��� ) )

Zemahþerî (ö. 538/1144) tarafýndanyazýlan sözlük.

˜ ™

Tefsir, hadis, kelâm, dil ve edebiyat âli-mi Zemahþerî’nin Arapça öðrenmek iste-yen Hârizmþahlar Devleti Hükümdarý At-sýz b. Muhammed için kaleme aldýðý eserArapça kelimelerle kýsa cümlelerden olu-þan bir sözlüktür. Zemahþerî’nin muhte-melen ölümünden birkaç yýl önce yazdýðýMušaddimetü’l-edeb isimler, fiiller, harf-ler, isim çekimi ve fiil çekimi olmak üzerebeþ bölüme ayrýlýr. Ýsimler bölümü eserindörtte birini, fiiller bölümü dörtte üçünüoluþturur. Diðer bölümler ise birkaç say-fadan ibarettir. Ýsimler bölümünde keli-meler konularýna göre sýralanmýþ ve herismin çokluk þekli de kaydedilmiþtir. Bubölüm þu konulardaki kelimeleri içerir: Za-man kavramlarý, gökyüzü, yeryüzü, ma-denler, yollar ve yolculuklar, su ve sulardayaþayan varlýklar, bitkiler, çiçekler, tarým,meyve ve sebzeler, yerleþim birimleri, can-lý varlýklar ve çeþitli soyut kavramlar, dinîterimler, zanaatlar, meslekler ve bunlar-la ilgili aletler, eczahane ve bakkaliye nes-neleri, yemekler, giyim kuþam, sayýlar, atve silâhlar, evcil ve yabani hayvanlar, kuþ-lar, renk isimleri. Zamirler, zarflar, ünlem-ler ve diðer bazý gramer unsurlarý da bubölümde incelenmiþtir. Fiiller bölümünde,fiiller bab denen kalýplara göre az harfli-lerden çok harflilere doðru gruplandýrýl-mýþ, her bab kendi içinde ilgili fiilin harf-lerinin türüne ve Arapça’da uygulanan al-fabetik sýraya göre düzenlenmiþtir. Ayrý-ca her fiilin masdarý ve gerekiyorsa geniþzaman kipi de gösterilmiþtir. Harfler bölü-münde isim ve fiil dýþýnda kalan diðer gra-mer unsurlarýna yer verilmiþ, son iki bö-lümde isim ve fiil çekimleri ele alýnmýþtýr.

Mušaddimetü’l-edeb’de kelime, ibareve kýsa cümlelerden oluþan Arapça met-nin altýnda nüshalarýn çoðunda tercüme-ler bulunmaktadýr. Bunlarýn önemli bir kýs-mý Türkçe (Hârizm Türkçesi), Farsça, ikisiXIV. yüzyýldan itibaren unutulan Ýran diliHârizmce, biri Moðolca satýr altý tercüme-lidir. Eserin müellif nüshasý elde bulunma-dýðýndan bu tercümelerin Zemahþerî’yeait olup olmadýðý bilinmemektedir. J. G.Wetzstein ile onun görüþüne katýlan CarlBrockelmann, Mušaddimetü’l-edeb’iArapça-Farsça sözlük sayarken Zeki Veli-di Togan Türkçe’yi de dikkate alýr. Nuri Yü-ce’nin eserin çeþitli nüshalarý üzerinde yap-

121121

MUKADDÝMETÜ ÝBNÝ’s-SALÂH

týðý araþtýrmalarda þu noktalar öne çýkmak-tadýr: Zemahþerî, eseri Arapça öðrenmekisteyen Atsýz b. Muhammed’e ithaf etti-ðine göre satýr altý tercümelerini de onunana dili olan Türkçe ile vermiþ olmalýdýr.Nitekim eserin en eski nüshalarý Arapçametnin Türkçe veya Türkçe aðýrlýklý tercü-melerini içermektedir. Bu durum, Türkçesatýr altý tercümelerin bizzat müellif tara-fýndan yapýlmýþ olabileceðini düþündür-mektedir. Zemahþerî önsözünde Atsýz’ýnyüce adýnýn her zaman, her yerde ve bü-tün dillerde anýlmasýný istediðini kaydet-mektedir. Burada “bütün diller” ifadesiy-le o devirde ilim dili olan Arapça yanýndaHârizm bölgesinde bilinen Türkçe, Farsçave Hârizmce’yi de kastetmiþ olmalýdýr. Bü-tün bunlar dikkate alýndýðýnda Zemahþe-rî, eðer Mušaddimetü’l-edeb’e Arapça’-nýn dýþýnda bir dille satýr altý tercüme yaz-mýþsa bunun öncelikle Hârizm Türkçesi ileolmasý gerektiði ortaya çýkmaktadýr. An-cak o zamanlarda Hârizm bölgesinde yay-gýn bir dil olan Farsça ile de tercüme ver-miþ olmasý muhtemeldir.

Mušaddimetü’l-edeb’in günümüzeulaþan en eski nüshalarý XIII-XV. yüzyýllaraaittir. Bunlarýn sayýsý yirmiden fazla olupçoðu Hârizm Türkçesi, bazýlarý da Farsçasatýr altý tercümelidir (Mukaddimetü’l-edeb, neþredenin giriþi, s. 9). Daha sonraistinsah edilen nüshalardaki tercümelerise Farsça, Çaðatayca ve Osmanlý Türkçe-si’yledir. Mušaddimetü’l-edeb, yedi nüs-hasýna dayanýlarak ilk defa Arapça-Fars-ça metin ve Arapça-Latince indeksle bir-likte J. G. Wetzstein tarafýndan yayýmlan-mýþtýr (Samachscharii Lexicon arabicumpersicum, I-II, Leipzig 1844-1850). ÝshakHocasý Ahmed Efendi’nin 1117 (1705) yý-lýnda Aksa’l-ereb fî tercemeti’l-Mukad-dimeti’l-edeb adýyla Osmanlý Türkçesi’-ne yaptýðý çeviri bu tarihten 190 yýl sonrabasýlabilmiþtir (I-II, Ýstanbul 1313; bk. AK-SA’l-EREB). A. Fitret’in 1926’da Buhara’daÝbn Sînâ Kütüphanesi’nde rastladýðý Fars-ça, Çaðatayca ve Moðolca tercümeli birnüshayý Nicholas Poppe neþretmiþtir (Mon-gol’skiy slovar’ Mukaddimat al-adab, I-III,Moskova-Leningrad 1938-1939, III. cilt in-deks). Zeki Velidi Togan, Konya’da buldu-ðu Ýran dili Hârizmce satýr altý tercümeliönemli bir nüshayý týpkýbasýmý ile birlikteyayýmlamýþ (Horezmce Tercümeli Muqad-dimat al-adab, Ýstanbul 1951), JohannesBenzing bu nüsha üzerinde çalýþarak Hâ-rizmce, Arapça, Farsça transkripsiyonlumetni Latince ve Almanca çevirisiyle bir-likte neþretmiþtir (Das chwaresmischeSprachmaterial einer Handschrift der Mu-

qaddimat al-adab von Zamaxsarî, Wies-baden 1968). Benzing her iki nüshadakiHârizmce malzemeyi daha sonra bir dizin-de toplamýþtýr: Chwaresmischer Wor-tindex. Mit einer Einleitung von H.Humbach. Herausgegeben von Z. Ta-raf (Wiesbaden 1983). M. Kâzým Ýmâm,Ýran Meclis Kütüphanesi’ndeki yedi nüs-hanýn Arapça metin ve Farsça çevirileriniyayýmlamýþtýr (Pîþrev-i Edeb yâ Mušaddi-metü’l-edeb, I-III, Tahran 1342-1343 hþ./1963-1965).

Mušaddimetü’l-edeb’deki HârizmTürkçesi dil malzemesi üzerine A. N. Bo-rovkov, Karl Heinrich Menges, AnaniaszZajaczkowski gibi ilim adamlarý çeþitli ma-kaleler yazmýþtýr (geniþ bilgi için bk. Mu-kaddimetü’l-edeb, neþredenin giriþi, s. 12-14). Hârizm Türkçesi’ni içeren en kapsam-lý yayýmý Nuri Yüce yapmýþ (Mukaddime-tü’l-edeb [Zemahþerî], Hvârizm Türkçesi ileTercümeli Þuþter Nüshasý, Ankara 1988,1993) ve nüshalardaki nâdir kelimelerle il-gili araþtýrmalarýný þu makalelerde ele al-mýþtýr: “Neu festgestellte Wörter und Wort-bedeutungen im Choresmtürkischen (I)”(CAJ, XXVI/3-4 [1982], s. 301-308); “(II)”(Religious and Lay Symbolism in the Al-taic World and Other Papers [Wiesbaden1989], s. 434-442); “(III)” (TM, XX [1997],s. 453-461); “Zemahþerî’nin Mukaddime-tü’l-edeb’inde geçen problemli birkaç ke-lime” (Uluslararasý Türk Dili Kongresi 1988,Ankara 1996, s. 251-254). Mušaddime-tü’l-edeb Arapça, Farsça ve Orta Türkçesöz varlýðý bakýmýndan zengin bir hazineniteliðindedir. Özellikle Mâverâünnehir veçevresindeki Türk lehçelerinin bazý nâdirkelimelerini içermesi önemini daha da art-týrmaktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Zemahþerî, Mukaddimetü’l-edeb (haz. Nuri Yü-ce), Ankara 1988, ayrýca bk. neþredenin giriþi, s.9, 12-14; Keþfü’¾-¾unûn, II, 1798; Serkîs, Mu£-cem, II, 974; Brockelmann, GAL, I, 291; Suppl.,I, 511; N. Poppe, “Eine viersprachige Zamax-šari-Handschrift (I): Das cagataitürkische Sprach-material”, ZDMG, CI (1951), s. 301-332; Zeki Ve-lidi Togan, “Zimahþerî’nin Doðu Türkçesi ile Ter-cümeli Mukaddimetü’l-edeb’i”, TM, XIV (1964),s. 81-92; Nuri Yüce, “ez-Zemahþerî el-Hvârizmî,Hayatý ve Eserleri”, TDED, XXVI (1993), s. 305-309; a.mlf., “Zemahþerî”, ÝA, XIII, 512-513.

ÿNuri Yüce

– —MUKADDÝMETÜ ÝBNÝ’s-SALÂH

�������א��א���[ ) )

Ýbnü’s-Salâh eþ-Þehrezûrî’nin(ö. 643/1245)

usûl-i hadîse dair meþhur eseri.˜ ™

Tam adý Ma£rifetü envâ£i £ilmi’l-¼adî¦olup £Ulûmü’l-¼adî¦ ve Aš½a’l-emel ve’þ-þevš fî £ulûmi ¼adî¦i’r-Resûl diye de bili-nen eserini Ýbnü’s-Salâh, Eþrefiyye Dârül-hadisi’nde hocalýða baþladýðý 630 (1233)yýlýndan itibaren kaleme almaya baþlamýþ,yazdýðý kýsýmlarý talebelerine imlâ etmiþve çalýþmasýný 634’te (1237) tamamlamýþ-týr. Müellif Râmhürmüzî’nin el-Mu¼addi-¦ü’l-fâ½ýl’ýna, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Ma£-rifetü £ulûmi’l-¼adine Hatîb el-Baðdâ-dî’nin baþta el-Kifâye ve el-Câmi£ li-aÅ-lâšý’r-râvî adlý eserleri olmak üzere onunusûl-i hadîsin hemen her konuyla ilgili ki-taplarýna ve diðer usul çalýþmalarýna da-yanarak meydana getirdiði eserinde Hâ-kim en-Nîsâbûrî’nin elli iki bölüm halindeele aldýðý hadis konularýný altmýþ beþe çý-karmýþ ve bu çalýþma yazýldýðý dönemde

Mušaddimetü’l-edeb’in

satýr arasý

Farsça tercümeli

nüshasýnýn

ilk iki sayfasý

(Süleymaniye Ktp.,

Lala Ýsmâil, nr. 674)