İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 13

315
FIKIH FIKIH ( ) İ slâm ibadet ve hukuk ilmi. Sözlükte "bir ş eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, derinlemesine kavramak" mâ- nas ı na gelen fik ı h kelimesi ilim, fehim gibi yak ı n anlaml ı di ğ er kavramlara gö- re daha özel bir anlam ta şı r. Fak ı h de (ço ğ ulu fukahâ) "bir konuyu derinden kav- rayan, ince anlay ış sahibi kimse" demek- tir. Kur'an'da, hadiste ve İ slâm' ı n ilk dö- nemlerinde f ı k ı h kelimesinin kullan ı m ı bu sözlük anlam ı çerçevesinde kalm ış olmakla birlikte, Kur'an ve hadisin İ s- lâm toplumunun iki temel bilgi kayna ğı olmas ı sebebiyle kelime genelde Kur'an ve hadis merkezli dinî bilgiyi ve anlay ı - şı ifade eden kavramlardan biri olarak kullan ı lm ış , İ slâm toplumunda dinî bil- ginin geli ş ip alt ilim dallar ı n ı n olu ş ma- s ı na paralel olarak II. (VIII.) yüzy ı l ı n son- lar ı ndan itibaren İ slâm' ı n ferdî ve içtimaî hayata dair amelî hükümlerini bilmeyi ve bu konuyu inceleyen bir ilim dal ı n ı ifade eden bir terim halini almaya ba ş - lamış t ı r. Kelimenin terim anlamı n ı n net- le ş mesi ise daha ileriki yüzy ı llardad ı r. F ı k ı h kelimesi Kur'ân- ı Kerîm'de yir- mi yerde çe ş itli fiil kal ı plar ı yla geçmek- te olup (bk. M. F. Abdülbâki,  el-Mucem, "fkh" md.) genelde "bir ş eyi iyi ve tam anlamak, kavramak, bir ş eyin hakikati- ni bilmek ve akletmek" gibi anlamlarda kullan ı l ı r. Bu âyetlerden birindeki "fi'd- dîn" kayd ı (et-Tevbe 9/122) kelimeye "dinde derin bilgi sahibi olmak" ş eklin- de biraz daha özel bir anlam kazand ı r- mış t ı r. Hadislerde geçen f ı k ı h kelimesi ve türevlerinin, mutlak olarak kullan ı l- d ığı nda sözlük anlamı çerçevesinde "iyi, do ğ ru ve derinlemesine bilgi ve kavra- y ış " mânas ı na geldi ğ i, "fi'd-dîn" kayd ı yla kullan ı ld ığı nda ise din ve Kur'an konu- sundaki bilginin kastedildi ğ i görülür (bk. Wensinck,  el-Mucem,  "fkh" md.; mese- lâ bk. Buhârî, "' İ lim", 10, 20; Müslim, " İ mâ- re", 175, "Zekât", 98, 100; Ebû Dâvûd, " Şa- lât", 1). Fı k ı h kelimesi, "Kendisinden da- ha anlay ış l ı kimseye f ı k ı h aktaran nice- leri vard ı r" mealindeki hadiste ise (Ebû Dâvûd, "ilim ", 10; Tirmizî, " c İ lim", 7) an- lamaya dayal ı bilgi yan ı nda Kur'an ve Sünnet bilgisi mânas ı n ı da ihtiva etmek- tedir. Ancak daha yayg ı n olarak re'y ve fetva ile birlikte f ı kh ı n "Kitap ve Sün- net'ten ç ı karı lan mâna ve hüküm" kar- şı l ığı nda; ilim, rivayet ve hadisin ise "do ğ - rudan Kitap ve Sünnet" (âyet ve hadis bil- gisi) kar şı l ığı nda kullan ı ld ığı anla şı lmak- tad ı r (Ebû Dâvûd, "Ferâ'iz", 1; tbn Sa'd, I, 346, 348, 350, 357, 368, 375, 378; İ bn Sa'd, Hz. Peygamber hayatta iken ve ölü- münden sonra fetva veren sahabeden bahsederken fetva, f ı kı h ve re'yi aynı an- lamda, ilim kelimesini ise bazan özellik- le âyet ve hadis bilgisi, bazan da her iki grubu içine alan bilgi mânas ı nda kullan- mış t ı r). Bununla birlikte Hz. Peygamber ve ashap devrinde f ı kha göre kazâ ve re'y kelimelerinin daha yayg ı n bir kulla- n ı ma sahip bulundu ğ u, dinî konularda bilgi sahibi olanlara da okur yazarl ı k ve ezberle bilgi aras ı ndaki yak ı n ba ğ sebe- biyle "kurrâ" denildi ğ i, ilmî birikim ve metodolojinin geli ş mesiyle birlikte f ı k- h ı n bir ilim dal ı haline gelip kurrâ keli- mesinin yerini fakih ve âlim kelimele- rinin ald ığı söylenebilir ( İ bn Haldûn, III, 1046). Ana kaynaklardan zihnî çaba ile elde edilen dinî bilgilerin hemen tamam ı na (ki ş inin hak ve yükümlülüklerinin bilgisi- ne) f ı k ı h isminin verilmesi ve bu mâna- da f ı kh ı n terim haline gelmesinin tari- hini Ebû Hanîfe zaman ı na kadar götü- ren kay ı tlar vard ı r ( el-Fı khü'l-ebsat , s. 40). F ı kh ı n bu geni ş anlamı en az ı ndan V. (XI.) yüzy ı la kadar devam etmi ş , bu arada iman ve itikad konusuyla ilgili bil- giler "el-f ı khü'l-ekber, ilmü't-tevhîd, il- m ü usûli'd-dîn" gibi isimlerle an ı lan ay- r ı bir ilim dal ı n ı n; müslüman ı n iyi ve kö- tü huylan, özel hayat ı , sosyal ili ş kileri ve davran ış lar ı yla ilgili hususlar ı n ise ahlâk ve tasavvuf ilim dallar ın ı n konusu haline gelmesinin ard ı ndan f ı k ı h terimi dinin fürûuna (ilmihal ve İ slâm hukuku bilgileri) tahsis edilir olmu ş tur. İ mam Şâ- f ı î'ye nisbet edilen, "F ı k ı h, dinin amelî hükümlerini muayyen delil ve kaynak- lar ı ndan ç ı kararak elde edilen bilgidir" ş eklindeki tarif giderek yayg ı nl ı k kazan- mış t ı r (Hatîb el-Ba ğ dâdî, I, 45; Tehânevî, I, 31). Ba ş ta Ebü'l-Usr el-Pezdevî, Şem- süleimme es-Serahsî, Abdülazîz el-Bu- hârî ve Sadrü şş erîa olmak üzere sonra- ki dönem Hanefî usulcüleri Ebû Hanî- fe'nin tarifini, Ş âfiî usulcüleri de Ş âfiî'- ye nisbet edilen tarifi büyük çapta ko- rumu ş lard ı r. Bununla birlikte aralar ı nda İ mâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî, Fahred- din er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Cemâ- leddin İ bnü'l-Hâcib ve Ebü'l-Berekât en- Nesefî'nin de bulundu ğ u bir grup usul- cü f ı kh ı , " ş er'î delillerden ictihad ve is- tidlal yoluyla elde edilen hükümleri bil- me" ş eklinde tan ı mlayarak, Kur'an ve Sünnet'in aç ı k ifadelerine dayanan ve dinden oldu ğ u zorunlu olarak bilinen ş er'î hükümlerle ( ş eriat) bu ş er'î delillerden istidlâl yoluyla elde edilen görü ş ve hü- kümler aras ı nda bulunan, di ğ er bir ifa- deyle ş er'î hükümlerle bu hükümler et- raf ı nda olu ş an hukuk doktrini aras ı nda mevcut ince farka i ş aret etmek istemi ş- lerdir. Öte yandan Hanefî fakihlerinden İ bnü'l-Hümâm f ı kh ı " ş er'î ahkâmdan ka- tiyet ta şı yanlar ı bilme" ş eklinde tan ı m- lamış t ı r (tarifler hakk ı nda geni ş bilgi için bk. Nizâmeddin Abdülhamîd, s. 11-19). Fı k- h ı n bu farkl ı tan ı mlar ı din, ş eriat, f ı k ı h, ahkâm- ı fer'iyye gibi temel kavramlar aras ı ndaki farkl ı l ı klar ı ve genellik-özel- lik ili ş kisini yak ı ndan etkilemektedir. F ı k ı h dinin fürûuna, amelî hayata ait bilgileri ve hükümleri ihtiva eden ilim dal ı n ı n ad ı olduktan sonra da kapsam ı geni ş kalm ış , ça ğı m ı za kadar ilmihal, hukuk ve hukuk metodolojisi, ekono- mi, siyaset, idare bilimleri ve bu bilim- lerle ilgili kurumlar İ slâmî ilimler say ı - m ı nda f ı k ı h dal ı içinde görülmü ş ve in- celenmi ştir. Fı kı h usulü (usûl-i f ı kı h, usûl-i te ş rî) ad ı yla bilinen ve dünyada ilk defa müslümanlar taraf ı ndan kurulup geli ş - tirilen ilim dal ı , f ı kh ı n usul-fürü ş eklin- deki ikili ayr ı mı içerisinde f ı kh ı n bir alt ilim dal ı n ı te ş kil etmekle birlikte, ba ş - tan beri (günümüze kadar gelen ilk örne- ğ i İ mam Şâfiî'nin  er-Risâle' sidir) ayr ı bir ilim dal ı ş eklinde geli ş ti ğ i ve bu alanda ayr ı bir literatür olu ş tu ğ u için yukar ı da- ki ikili ayr ı m yerine f ı k ı h-usûl-i f ı k ı h ay- r ı m ı yap ı lm ış , bunun sonucu olarak da öteden beri f ı k ı h terimiyle fürû-i f ı k ı h kastedilmi ş tir (bk. FÜRÛ). Bunun yan ı s ı ra fı kh ı n bütünü içinde kalan konular- dan baz ı lar ı, ya e ğ itim ö ğ retim gere ğ i yahut pratik ihtiyaçlar sebebiyle -genel f ı k ı h kitaplar ı içinde de bulunmakla be- raber- ayr ı isimlerle yaz ı lan müstakil kitaplar ı n konusunu te ş kil etmi ş tir. İ da- re, anayasa, vergi ve k ı sm en cezay ı ihti- va eden "el-ahkâmü's-sultâniyye, siyâ- setü' ş - ş er'iyye", devletler hukukunu ele alan "siyer", daha ziyade vergi hukukuy- 1 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Fıkıh-Gelenek Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

Transcript of İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 13

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    1/554

    FIKIH

    F I K I H( )

    slm ibadet ve huk uk ilmi.Szlkte "bir eyi bilmek, iyi ve tam

    anlamak, der in lemesine kavramak" m-nasna gelen fikh kelimesi i l im, fehimgibi yakn anlaml dier kavramlara g-re daha zel bir anlam tar . Fakh de(oulu fukah) "bir konuyu derinden kav-rayan, ince anlay sahibi kimse" demek-tir . Kur'an'da, hadiste ve slm'n i lk d-nem ler inde f k h kel imes in in kul lanmbu sz lk anlam ereves inde ka lmolmakla bir likte, Kur'an ve hadisin s-lm topl um unu n ik i tem el bi lg i kayna o lmas sebebiy le kel ime genelde Kur 'anve hadis merkezli din bilgiyi ve anlay- i fade eden kavramlardan bir i o larakkul lan lm , s lm toplumunda din bi l-ginin geli ip alt i l im dallarnn oluma-sna paralel olarak II. (VIII.) yzyln son-larndan it ibaren slm'n ferd ve it imahayata da ir amel hkmler in i bi lmeyive bu konuyu inceleyen bir i l im dalni fade eden bir ter im ha l in i a lmaya ba-lamtr . Kelimenin terim anlamnn net-lemesi ise daha ileriki yzyllardadr.

    Fkh kelim esi K ur'n- K erm'de yir-mi yerde eit li f i i l kalplaryla gemek-te olup (bk. M. F. Abdlbki, el-Mucem,"fkh" md .) gene lde "bir eyi iyi ve t a manlamak, kavramak, bir eyin hakikat i-ni bi lmek ve akletmek" g ibi anlamlardakullanlr . Bu yetlerden bir indeki "f i 'd-dn" kayd (et-Tevbe 9/122) kelimeye"dinde derin bilgi sahibi olmak" eklin-de biraz daha zel bir anlam kazandr-mtr . Hadislerde geen fkh kelimesive trevlerinin, mutlak olarak kullanl-dnda szlk anlam erevesinde " iyi,doru ve derinlemesine bilgi ve kavra-y" mnasna geldii, "f i 'd-dn" kaydylakul lan ld nda ise din ve Kur 'an konu-sundaki bilginin kastedildii grlr (bk.Wensinck, el-Mucem, "fkh" md .; mese-l bk. Buhr, "'lim", 10, 20; Mslim, "m-re", 175, "Zekt", 98, 100; Eb Dvd, "a-lt", 1). Fkh kelimesi, "Kendisinden da-ha anlayl kimseye fkh aktaran nice-leri vardr" mealindeki hadiste ise (EbDvd , " i l im ", 10; Tirmiz, " clim", 7) an-lama ya dayal bilgi yan nda K ur'an veSnnet bilgisi mnasn da iht iva etmek-tedir. Ancak daha yaygn olarak re'y ve

    fetva ile bir likte fkhn "Kitap ve Sn-net ' ten kar lan m na ve hk m " kar-lnda; ilim, rivayet ve hadisin ise "do-rudan Kitap ve Snnet" (yet ve hadis bil-gisi) karlnda kullanld anlalmak-tadr (Eb Dvd, "Fer'iz" , 1; tbn Sa'd,I, 346, 348, 350, 357, 368, 375, 378; bnSa'd, Hz. Peygamber hayatta iken ve l-mnden sonra fetva veren sahabedenbahsederken fetva, fkh ve re'yi ayn an-lamda, ilim kelimesini ise bazan zellik-le yet ve hadis bilgisi, bazan da her ikigrubu iine alan bilgi mnasnda kullan-mtr) . Bununla bir likte Hz. Peygamberve ashap devr inde f kha gre kaz vere'y kelimelerinin daha yaygn bir kulla-n ma sah ip bu lunduu , d in konu la rdabilgi sahibi olanlara da okur yazarlk veezberle bilgi arasndaki yakn ba sebe-biyle "kurr" denildii, i lm bir ikim vemetodolojinin gelimesiyle bir likte fk-hn bir ilim dal haline gelip kurr keli-mesinin yerini fakih ve lim kelimele-rinin ald sylenebilir (bn Haldn, III,1046).

    Ana kaynaklardan z ihn aba i le eldeedi len din bi lgi lerin hem en tam am n a(kiinin hak ve ykmllklerinin bilgisi-ne) fkh ismin in verilmesi ve bu mn a-da f khn ter im ha l ine gelmes in in tar i-hin i Eb Hanfe zam ann a kada r gt-ren kayt lar vardr (el-Fkh'l-ebsat , s.40). Fkhn bu geni anlam en azndanV. (XI.) yzyla kadar devam etmi, buarada iman ve it ikad konusuyla i lgili bil-giler "el-fkh'l-ekber, i lm't-tevhd, i l-m u sli 'd-dn" gibi is imlerle anlan ay-r bir i l im dalnn; mslmann iyi ve k-t huylan, zel hayat, sosyal i l ikilerive davranlaryla ilgili hususlarn iseahlk ve tasavvuf i l im da l lar n n konusuhal ine gelmes in in ardndan f k h ter imidinin fruna ( i lmihal ve slm hukukubilgileri) tahsis edilir olmutur. mam -f 'ye nisbet edilen, "Fkh, dinin amelhkmler in i muayyen del i l ve kaynak-larndan kararak elde edilen bilgidir"eklindeki tarif giderek yaygnlk kazan-mtr (Hatb el-Badd, I, 45; Tehnev,I, 31). Bata Eb'l-Usr el-Pezdev, em-sl eim me es-Serahs, Abd lazz el-Bu-hr ve Sadrer a o lmak zere sonra-ki dnem Hanef usulcleri Eb Han-fe'nin tarif ini, fi usulcleri de fi '-ye nisbet edilen tarif i byk apta ko-rumulardr . Bu nunla bir likte ara lar nda

    mm'l-Haremeyn el-Cveyn, Fahred-din er-Rz, Seyfeddin el-mid, Cem-leddin bn'l-Hcib ve Eb'l-Berekt en-Nesef 'n in de bulunduu bir grup usul-c fkh, "er' delillerden ictihad ve is-tidlal yoluyla elde edilen hkmleri bil-me" ekl inde tanmlayarak, Kur 'an veSnnet ' in a k i fadeler ine dayanan vedinden olduu zorunlu olarak bilinen er'hkmlerle (eriat) bu er' deli l lerdenist idll yoluyla elde edilen gr ve h-kmler aras nda bulunan, dier bir i fa-deyle er ' hkmler le bu hkmler et-raf nda o luan hukuk doktr in i aras ndamev cut ince farka iaret etme k istemi-lerdir . te yandan Hanef fakihler indenbn ' l-Hm m f kh "er' ahk m dan ka-t iyet ta yanlar bi lme" ekl inde tanm-lamtr (tarifler hakknda geni bilgi iinbk. Nizmeddin Abdlhamd, s. 11-19). Fk-hn bu farkl tanmlar din, eriat , f kh,ahkm- fer ' iyye g ibi temel kavramlararasndaki farkll klar ve genellik-zel-lik i l ikisini yakndan etkilemektedir.

    F kh din in fruna , amel hayata a i tbilgileri ve hkmleri iht iva eden ilimdal n n ad o lduktan sonra da kapsamgeni ka lm , a mza kadar i lmiha l ,hukuk ve hukuk metodolo j is i , ekono-mi, siyaset, idare bilimleri ve bu bilim-lerle ilgili kurumlar slm ilimler say-mnda f k h da l i inde gr lm ve in-celenmitir. Fkh usul (usl-i fkh, usl-iter) adyla bilinen ve dnyada ilk defams lmanlar taraf ndan kurulup gel i-tir i len il im dal, f kh n us ul- fr eklin-deki ikili ayrm ierisinde fkhn bir alti l im daln tekil etmekle bir likte, ba-tan beri (gnmze kadar gelen ilk rne-i mam fi'nin er-Risle'sidir) ayr biri l im dal eklinde gelit ii ve bu alandaayr bir literatr olutuu iin yukarda-ki ikili ayrm yerine fkh-usl-i fkh ay-r m yap lm , bunu n sonucu o larak dateden beri f kh terimiyle fr-i f khkastedilmit ir (bk. FR). Bunun yans ra fkhn b t n i inde ka lan konular-dan baz lar , ya e i t im re t im gere iyahut pratik iht iyalar sebebiyle -genelf k h ki taplar i inde de bulunmakla be-raber- ayr is imlerle yazlan mstakilkitaplarn konusunu tekil etmit ir . da-re, anayasa, vergi ve ksm en cezay iht i-va eden "el-ahkm's-sultniyye, siy-set'-er'iyye", devletler hukukunu elealan "siyer", daha ziyade vergi hukukuy-

    1Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    2/554

    FIKIHla i lgil i olan "hara" ve "emvl" , mirashukukunu ieren " fer iz" , resm ve hu-kuk yazmalar, senetleri vb. belgele-r i konu edinen "rt" , mu ha ke me usulhukukundan bahseden "edeb ' l-kd " ,bir e i t mukayesel i hukuk demek o lan"hi la f" , hukuk felsefes ine tekabl eden"hik me t ' t- ter f" zel k i taplara konuolan bu dallarn balca rnekleridir. XIX.yzyldan it ibaren Bat'nn etkisiyle ka-nunlatrma hareketi balaynca ka-rlan kanunlara paralel olarak fkh i l-minin alt dallar ve konular yeni adlar-la an lmaya ba lanm ve f khn yeni a l tdallar olumutur. "Ahvl'-ahsiy-ye" (ahs ve aile hukuku), "mnkeht-m uf r ek t " (aile hukuku), "uk d ve 11-tizmt" (borlar hukuku), "cinyt" (cezahukuku) , "dstr" veya "nizm' l-hkm"(anayasa hukuku) bu deiimin rnekle-r idir . F kha mut lak anlamda hukuk bi l-g is i , fakihe de hukuku anlam ykle-nip klasik fkh teriminin Trke'de "s-lm hukuku" (ng. Islamic law, Fr. droitmusulm an), Ara pa'd a "el-fkh'l-sl-m" terkipleriyle karlanmas da yineBat hukuk anlaynn etkisiyle oluanbu de i imin sonu lar ndandr .

    Kayna. Fkhn kayna ve fkh a tesireden evreler konusu aratr l rken do-ula gelimeyi ve buna bal olarak fk-hn devrelerini birbir inden ayrmak ge-rekmektedir . Farkl iddia lar bu lunmak-la beraber fkhn douunda, usul ve f-r olarak ortaya knda en nemli vebelirleyici kaynak vahiydir. Kur'n- Ke-rm ve ksmen de hadisler i inde mme-te int ikal eden vahiy insan-Allah, fert-toplum arasndaki i l ikilerin dzenlen-mesinde bir inc i kaynak o lmu , bakatesir ler bu kaynan szgecinden ge-t ikten ve meruiyet vasf n buradan a l-dktan sonra slm hayat etkileyebil-mi t ir . F khn ibadet , hel l-haram ko-nular dnda kalan blmleriyle bunla-ra dayal kurumlarn slm tarihi bo-yunca dier k ltr ve medeniyet lerdenetki lenmi o lmas iht imalden uzak de-ildir , hatta snr tart mal da olsa v-kidir.

    Fkhla dier ada ve douu it iba-r iy le ondan nce teekk l eden hukuk-lar (Roma, Ssn, Chiliye, yahudi hukuk-lar) arasn dak i tesir ko nus und a ayrtez i leri srlm t r. I . Goldziher, A. vonKremer, Sceldon Amos gibi arkiyatla-ra gre " s lm hukuku" mnas nda f -kh Roma hukukundan ikt ibas edi lmi-t ir . s lm hukukunun yahudi hukukun-dan ald ksmlar da aslnda Roma hu-

    kuk una a i t t i r ; bunlar nce yahudi hu-kukuna gemi , buradan da s lm hu-kukuna int ika l etmi t ir . Buna kar baz ms lman mel l i f ler in tez i , s lm hu-kuk unun baka bir huku ktan etkilenme-dii, aksine daha sonraki devirlerde n-ce spanya yoluyla Roma hukukunu (Ab-dlkerim Zeyd n, s. 89) ve Bat d evletle rumumi hukukunu (Muhammed Ham-dullah, s. 55), ardndan da Fransz (Hac-v, I, 14), ngiliz (M. Abdlhd Sirc, III,7-22; John Makdisi, s. 135-146), hatta s-rail hukuklarn (Yaakov Meron, s. 83-117)etkiledii eklindedir. Joseph Schacht,Sholomo Dow Goitein, S. V. Fitzgerald,H. G. Bousquet gibi baz arkiyatlarnda aralarnda bu lund uu ve ounu ms-lm an huk uk tar ih i ler in in o lu turd uunc gruba gre ise s lm hukukudouu it ibariyle orijinaldir , vahye da-yanr , h ibir yabanc hukuktan ikt ibasedilmi deildir . Tesir sonraki dnemle-re a i t o lup daha z iyade kamu hukukualanndadr ve bu da olduka snr ldr .

    kt ibas tezini savunanlarn iddialarylece zetlenebilir : l . Hz. PeygamberDou'da , Roma'nm hkimiyet i a l t ndabulunan Suriye blgesi yoluyla Roma-Bizans hukukunu renme imkn bu l-mu , bu hukuktan a l nt lar yapm t r . 2.Kayseri, stanbul, skenderiye ve Bey-rut ' ta Roma hukukunu reten medre-seler ve bu huk uku uygulayan mahke-meler vard. Ad geen merkezler ms-lmanlarn eline geince Evz ve fig ibi i lk s lm hukukular bu medreseve mahke melerd en Roma hukuk unu -renm i ve s lm hukuk una aktarm lar-dr. 3. Eskiden Romal lar 'n y net im indebulunan b lgelerde Roma hukuku ha l-kn rf ve detine szm ve ayn rfhukuk uygulamalara temel k lan f k h-lar yoluyla slm huk uk un a ge mitir .4. Chil iye ve yahud i-Talm ud huk ukudaha nce Roma hukukundan etki len-dii i in bunlardan ikt ibaslarda bulu-nan s lm hukuku do layl o larak Romahuk uku nu da a lm t r, s . Bu ik i huk ukaras ndaki kar la t rmalar nemli ben-zerlikleri ortaya karmaktadr; bu dasonrakinin ncekinden alnt yaptngs termekted i r .

    slm hukukunun douunu kendi kay-naklarna borlu olduunu, zellikle budnemde baka hukuklardan etki len-medi in i savunanlar n tar ih vka laradayal cevaplar da u ekilde zetlene-bi l i r : l . Hz . Peygamber Roma hukuku-nun yazld dilleri bilmezdi, hatta oku-ma yazmas da yoktu. Sekiz yanda bir

    ocuk iken yapt seyahat dnda Suri-ye'ye yirmi d rt yanda gitm i ve onbe gn kadar ka lm t r . Bu yataki birgence on be gnd e Roma huku kunu nret i lmes i m m k n de i ldir . 2. a ) Js-tinyen 533 ylnda bir emirnme ile Ro-ma, s tanbul ve Beyrut d ndaki med-reseleri kapatmt. Medresesi ak ka-lan yer lerden Roma ms lm anlar n el inehi gemed i , s tanbul ise ancak 1453'tefethedildi. Beyrut medresesi slm fet-hinden ok nce tarihe karmt, b) Ev-z Beyrut 'a, fi de Msr 'a ancak ha-yatlarnn sonlarna doru gidip yerle-t i ler ; s lm huku kun un dou u ve ge-l imes i bundan ok nce gereklemi-t i . c ) s lmiyet gayr i ms l imlere hukukseme hakk verdii ve bu hak sahiple-rince fii len ku llanld (kendi mahkeme-lerinde yarglandklar) i in mahkemeleryoluyla etki iddias da mesnetsiz kal-ma kta dr. Mil d V. yzyla ait olup H z.mer'in Suriye'yi fethinden sonra bura-da yaayan hr ist iyanlarn mahkemele-rinde kanun gibi kullandklar Suriye-Rom a kodu zer inde yap lan mukaye-seli bir aratrma, bu iki hukuk arasn-daki nemli farkll klar ve tesir iht ima-linin uzakln ortaya koymutur (Kavak-, Suriye-Roma Kodu ve islm Hukuku).3. lk fkh limle rinde n h erha ngi bir ininRoma hukukunu bi ld i i ve a l malar n-da bu hu ku ka at f yapt sabit deil-dir . Ms lmanlar n fethet t i i lkelerdeyaayan rf ve detler yoluyla, slm'nam a ve tli ma tn a u ygun snr l bir te-s ir m m k ns e de bunu ya ln zca Rom ahukukuna inhisar et t irmek vkaya uy-g un d m em ek t ed i r ; bu m na da da haz iyade Chil iye huk uku ve ksmen Ss-n hukukundan sz edi lmes i daha ye-rinde olur (Kprl, slm ve Trk Hu-kuk Tarihi,s. 16, 18 vd . ; A,IV, 611-612).Ayr ca bu tes ir bir hukukun zgnl-ne (asliyet) halel getirmez. 4. Talmud yo-luyla tesir iddias tutarszdr; nk Ro-ma- Bizans huk uku I II . yzy ldan sonraTalm ud'd an etki lenm i , bun un aks i v-r i t o lmamt r . Ayr ca Talmud hukukui le fk h aras ndaki cz i ve m uhte me lentesadfi benzerliklere karlk bu ikihukuk aras nda nemli farkl l k lar mev-cut tur . s . Rom a hu kuk u i le s lm huku-ku arasnda ki b enzerlikleri ikt ibas ve is-tifadeye delil saymay engelleyen sistem,kurum ve norm farklar vardr , a ) Romahukuku laik karakterli olup ahslar, e-ya ve kaz b lmler ine ayr lmaktadr .Fkh ise kaynak it ibariyle vahye dayanrve ibdt , mumel t , ukbt k s mlar -

    2Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    3/554

    FIKIHna ayr l r , b) Roma hukukunda peder-ahlie bal ar baba hkimiyeti, ko-ca hkimiyeti, evlt edinme kurumu var-dr ; s lm h ukuk und a bunlar yoktur . Va-kf, f'a, st kardelii, hisbe, ta 'z r ,borcun hava les i g ibi hukuk kurum vetelakki ler f kha m ahsu stur . F kha greerkek birden fazla kadnla evlenebilir ,ta lk kocann hakkdr , mirasta erkekgenellikle kadnn aldnn iki mislinialr , vris mrisin borlarn ykle nm ez(halefiyet yoktur), hukuk ilemlerde e-kil art asgari boyutlara indir ilmit ir .Buraya kadar zetlenen tesir iddialarkonusunda yap lan arat rmalar arki-yat lar n hkm de i t irmes ine sebepolmu , sonu u cmlelerde i fades in ibu l mu tu r : " . .. Bununla bir l ikte s lm' nmlkiyet , akidler ve bor lar hukukununana hatlarn, slm ncesi Araplar 'nnr f hukukunun bir paras n n teki l et-tii sanlmamaldr . Byle bir faraziye-nin dayand dnce, s lm hukukutarihine ait yeni aratrmalar neticesin-de geerli l iini kaybetmitir . slm fkhmevcu t o lan b ir hukuktan dom am ,kendi kendisini yaratmtr" (Schacht, is-lm Hukukuna Giri,s. 18, 118).

    slm hukuku yaps, ierii, kategorive kavramlar it ibariyle dier hukuklara(Roma-Cermen, sosyalist hukuklar, com-mon law) nazaran byk bir orijinallikta r . As l o lan, s lm huk uku nun dierhukuklar ve zellikle kendisi gibi dinmahiyet teki kanonik hukuk kar s ndaortaya koyduu fevkalde orijinal yap-dr . Byle bir kayna bu lunmayan b-tn s is temlere gre s lm hukukununesasta vahye dayanmakta o luu onunen belli bal karakterini oluturur (Da-vid, s. 418, 424; bu konudaki tartmalariin bk. "Fkh", El 2 [ng.|, II, 886-891; "F-kh" , A,IV, 601-608;Hel li'l-kanuni'r-R-m te'run cale'l-fkh; Karaman, islmHukuku, I, 31-35; Goite in, 1/1-4 , s. 57-62; Fitzgerald, XXIX/4, s. 1128-1154).

    zellikleri. Mukayeseli olarak bakld-nda fkhn (slm hukuku) beer hu-kuklara gre bir takm temel farklar vezellikler tad grlr. Bir inci olarakfkh kayna itibariyle ilh olup Kur'n-Kerm'de ve sahih hadislerde ifadesinibu lan vahye dayanmaktadr . Gerek Hz .Peygamber'in gerekse dier limlerin ic-tihadlanna dayanan fkh da ilhamn, l-sn vahiyden a lmaktadr . te yan-dan dier huku klarda huk uk ve ceza meyy idelerin etkisi dny a h ayat i le s-nrl kalrken slm huk uk un da meyyi-

    deler ebed hayata da ta nmaktadr .Ayrca iyi niyetle kanuna itaatin dnye-v sonularna ilve olarak sevab, itaat-sizliin de uhrev sorumluluu ve gna-h vardr ki bu meyyidenin yannda te-vik olarak nemli bir rol stlenmekte-dir . Dnyev ve ma dd me yyidenin yansra sevap ve gnah telakkisi vicdanla-r n e i t i lmes inde, kanuna i taat in aynzamanda bir iman ve kulluk vazifesi ola-rak a lg lanmasnda etki l i o lmaktadr .Fkhta kanun koyucu Allah't r . Kullarnyetkisi, i lh kanunu (hkm) aratr pbulmak, kefetmekt ir . c t ihad, beer inkendinden hkm koymas de i l i lhhkm bulup or taya karmas ekl indeanlalr . Her mctehidin it ihad kendi-sini balamakla bir likte, devlet ve yet-kili merciler i in kanunlatrma ve uy-gulanacak hukuk hkm bel ir leme a -s ndan zengin bir kaynak teki l eder .Fkh kendine has bir tasnife sahiptir .Her hkm ve uygulamada i lh i rade-nin aran l p bu lunmas esas o lduu veilk planda mkellefin tbi olaca din-hukuk hkmn bel ir lenmesi ama edi-ni ldii i in gel ime ve teekkl dn em iitibariyle fkh ilmi, nazariyeler ve kap-sam geni normlar zerine bina edil-meyip her meselenin ayr olarak ele al-np hkme balanmas yolu (kazuist ik,meseleci metot) tercih edilmitir. Bu zel-lik fkhn kuralc ve dogmatik bir yapkazanmasn nlemi, farkl art ve ev-relere gre farkl hk m ve zmle rret i lebi lmes ine imkn vermi t ir . Bu-nunla bir likte meseleci bir metotla ted-vin edilen fkh literatrnde benzer hu-kuk mesele ve hkmlere or tak a kla-m a getir i ldii, varlan zm lerin h uku-k tahl i li yap ld ve huk uk hk mler innazar ve doktriner tart masna gir ildi-i i in fer ' mesele ve hkmlerden fk-hn eitli alt dallaryla ilgili genel h-kmler i ve nazar iyeler i karmak dam m k nd r . Nitekim zel l ikle XX. yz-ylda bu metotla kaleme alnan eserlerinsays bir hayli artmtr (a. bk.). Toplumhayatnn bir ksm ilikilerini de dzen-leyen f khn , de imez i lh hkmler lede ien toplum ar t lar aras nda bakur ma ya ve yeni meseleleri bu ereve-de zmlemeye imkn vermi olmasnntemelinde, her mesele iin balayc birh k m koym ak yerine (bunlar o ldukaazdr) geni ereveli hkmler getir ipzaruret ve kamu yararna riayet edilme-sine frsat vermi ve it ihada geni bira lan brakm o lmas yatmaktadr .

    Fkh ilim dalnn geliim seyrinde, Ro-ma hukuku kaynakl Bat hukuklar n nbenim sedi i ka mu ve zel hu kuk ayr myap lmam o lmakla bir l ikte l i teratr-de, kamu hukuku kavramna yakn o la-rak Allah haklar saylan huk uk alann-dan ve zel huk uk k avramna yakn o la-rak kul haklar say lan hukuk a lanndansz edilir . Ancak fkh tedvin edilirkenbu tasni f esas a l nmam , bunun yer inemslmanlar n amel hayat lar ndaki ih-t iyatan hareket edi lmi , nce ibadet ler( ibdt) , ardndan hak ve bor il ikileri(muamelt) , daha sonra da ceza huku-kuyla (cinyt, ukbt) ilgili bilgilere vehk mle re yer verilmit ir . Vasiyet ve mi-ras hukuku, hak ve bor il ikileri ere-vesine girdii halde insan hayatnn so-nunda gerekli olduu iin fkh kitapla-rnn da sonuna konulmutur. Tasnif ge-nellikle bu ekilde olmakla beraber ba-z mellif lerin farkl yollar tuttuklar vemesel ceza hukuku b lmn sona a l-dklar da olmutur (Karaman, slm Hu-kuku, I, 25-29).

    Tarihesi. F khn douundan gn-mze kadar ge irdi i de ime ve gel i-melerde bazan kiiler ve nesiller, bazanda siyas, sosyal ve kltrel artlar be-lir leyici rol oynamtr . Bundan dolayf khn dnem ler i Hz . Peygam ber , sah-be, Abbsler, Seluklular, M ool isti l-s ndan Mecelle'ye ve Mecelle'den g-n m z e kad arki devirler eklinde bir s-ra lamaya t b i t u tu lmu tu r .

    Hz. Peygamber devri f kh dnemleri-nin en nemlis idir ; nk vahye daya-nan veya vahyin denetimi alt nda ger-ekleen yasama ve uygulama bu d-nem i inde tam am lan m , do lays yla budevir daha sonraki dnemlere de kay-nak ve rnek olmutur. Bu devrin hic-ret ten nce Mekke'de geen ksmndasosyal i l ikilerin dzenlenmesinden okinan, ibadet ve ahlk konular zerin-de durulmu , bir anlamda f k h i in a l tyap o lu turu lmutur . Res l- i Ekrem' intoplum l ider i o larak benimsenip davetedi ldi i Medine'de ise s lm Al lah-fer tilikileri yannda sosyal hayat da dzen-lemeye ynelmi , bir taraf tan ibadet ler ,c ihad, a ile ve miras la , dier tara f tananayasa , ceza , muhakeme usul , mu-mel t , devlet ler aras mnasebet ler leilgili birtakm hkm ve kaideler konul-mu tur . B tn bu hkm ve ka ide leriki ekilde ortaya kyordu, a) lh hk-mn a klanmasn gerekt iren bir o layme yda na geliyor veya soru soruluyor,

    3Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    4/554

    FIKIHbunun zerine ya bir yet nzil oluyoryah ut hk m Hz. Pey gamb er'e bildir i li-yor, o da kendi sz ve slbu ile (sn-net) hkm aklyor, uyguluyordu. Ba-zan vahiy de gelmiyor, Resl-i EkremAllah'n iradesiyle ilgili irfan ve tecr-besine d ayan arak ( ictihad) bir uygulama-da bulunuyor , eer hata ederse Al lahtaraf ndan tashih edi l iyordu. Kur 'n-Kerm'de "yes'elnek" (Senden soruyor-lar) ifadesi on be yerde gemektedir(bk. M. F. Abdlbk, el-Mucem, "se'l"md.) ve bunlarn sekizi f kh konularylailgilidir. ki yerde de "yesteftnek" (Sen-den din hkm aklaman istiyorlar; en-Nis 4/127, 176) ifadesine yer verilmi-tir . Esbb- nzl kitaplarnda vahyingelmes ine ve din hkmn a klanmas-na sebep olan birok rnek hadise zik-redilmektedir. b) Bir olay veya soru bek-lenmeden i lh p landaki yer i ve zamangeldii i in baz hkmler dorudan bil-dir il iyordu. nk slm'n amac yalnz-ca belli bir sosyokltrel dzeydeki top-lumun iht iya lar n kar lamak de i ldi ;s l m iyet hem muha tab o lan t op lumunihtiyalarn karlyor, onlar gelitiriyor,hem de evrensel hk m ve deer ler ge-tir iyordu.

    F khn bu d ne md e temel zel l iivardr: Tedrc, kolaylk ve nesih. Tedrchkmler in zamana yay larak peyder-pey konulmas , bylece hem toplumunhaz r lanmasna h em de yeni hkmle-r in t op lum t a ra f ndan zmsenm es ineimkn verilmesi, sonuta derecelerin veparalarn bir araya getir i lerek teriintamamlanmasdr . Zaman a s ndan ted-rc yirmi yl kap lam tr . H azm, ha-z r lanma , a ama la r ha l inde t amamlan-ma bakmndan namaz , zekt , iki vefaiz yasa, cihad rnekleri i lgi ekicidir .Kolaylk ise yasam ada, kura l koym ada,uygulamada insann tabia t n , yarat l -tan gelen zelliklerini ve iht iyalarngz nne a larak din le muhatab aras -na zo r luk enge l in i koymamak , t ekm leit iminde tabii olan uygulamalar dn-da sevdirme ve kolaylatrmay esas al-maktr . badetlerin gnn ksa saylabi-lecek paralarna dat lmas, insanlarntabii iht iyalarn karlayan nesnelerinmubah klnmas, hastalk, yolculuk, bas-k, yan lma, un ut m a gibi hallerin maze-ret olarak kabul edilmesi ve darda kal-ma ha l in de haramlar n mu ba h ha le gel-mesi nemli kolaylatrma rnekleridir .s lm l imler i aras nda tar t ma konu-su olan nesih de alt rma, kolaylatr-

    ma hikmet ine ba l o larak baz hkm-lerin nce konup sonra kaldr lmas ek-linde gereklemitir . Fkhn usul ve f-r ksmlarnn ayr birer i l im dal olarakincelenmesi, okutulmas, kitaplara gei-r i lmes i daha sonraki dnemlerde ger-eklemi o lmakla beraber gerek usu-ln gerekse frun temelleri Hz. Pey-gam be r devr inde at lm , hat ta esas it i-bariyle tam am lan m tr . Fkhla ilgili h-kmler ya Kur 'n- Ker m yahut Snnettaraf ndan dorudan bi ld ir i lmekte veyabun la r zer inde dnme, ka fa yorma(ictihad : kyas, istidlal), ya hu t da bunlar-dan bir ine dayal it t ifak ( icm) yoluylaint ikal etmektedir. Fkhn bir inci dne-minde bu kaynaklar n i lk ik is i tamam-lanm , dier kaynaklar ve hkm -karma usulleri ise ya kullanlm veya ile-ride kullanlabilecei aklanmtr . yetve hadisler ibadetler, aile hayat, it imahayat , beer mnasebet ler , fer t-top-lum ilikisi, devletler aras ilikiler gi-bi ferd ve it ima hayatn her alanndabazan gene l hk m ve i lkeler , bazan dazel ve ayrntl hkmler koyarak son-raki dnem lere l ve rnek o labi lecekyeterli aklamay getirmi, bu yny-le slm teriinin ats Hz. Peygamberdneminde t amamlanm t r . yet ler ina k ve doru dan h k m get irmes i esasalndnda fkhla i lgili yet says 200civarndadr. Ancak eitli istidll yolla-r y la u la labi len hkmler gz nneal nd nda bu say ar tma ktad r . M eselEb Bekir bn ' l-Arab 'n in Ahkm'l-Kur'n adl eseri f kh h k ml er geti-ren yetlerle i lgili olup eserde yaklak800 yet zerinde duru lmu , bun la rdaneit li hkmler karlmt r (Hacv, I ,26). Fkh kayna olarak snnet Kur'an'naklanmas gereken yetlerini akla-ma kta , te ma s etme di i konularda dol-durulmas gerekli boluklar doldurmak-tadr. Kur'n- Kerm'de genel izgile-riyle anlatlan iman ve slm konular-nn , namaz , oru , hac , zekt g ibi temelibadetlerin vb. hkmlerin geni akla-malar ve uygulama rnekler i snnet inaklama grevinin; f t r sadakas, vit irnamaz, baz cezalar, kadnn hala ve tey-zesinin ikinci e olarak alnmasnn ya-saklanmas, evcil eek etinin haram ol-mas , oru bozmann kefret i g ibi yz-lerce rnek de boluklar doldu rma fonk-siyonunun grld alanlardr . bn Kay-yim el-Cevziyye'nin tesbit ine gre fkhhkmler ine esas teki l eden hadis le-rin says, ayn konudaki farkl veya m-

    kerrer r ivayetler hari tutulursa 500 ci-var ndadr ; bu temel hkmler le i lg i l ihadisleri aklayan, tafsilt veren, kaytve artlar bildiren hadislerin says ise4000 'e u la maktad r ('lm'l-muuak-k'n, II, 245).

    F khn fr ksmndan Mekke dne-mine a i t o lanlar aras nda gus l , abdest ,necset ten tahret , namaz , cuma na-maz gibi nemli ibadetler vardr. Medi-ne dne min in bir inci ylnda hutbe, e zan,nik h, cihad, b elediye niz am i; ikinci y-lnda oru, bayram namazlar, f t r sa-dakas, kurban, zekt, kblenin deit i-r i lmes i, ganimet ler ve taks imi; ncy l nda miras hkmler i , boanma; dr-d nc ylnda yolculuk ta ve tehlikeli du-rumlarda namaz , recm, toprak ikt , te-yemmm, kaz i f cezas , r tnme, evlereizinle girme, hac ve umre; beinci yln-da yamur duas ve namaz , l ; a l t nc ylnda millet ler aras anlamalar, hacve umre yolunda engellenmeyle ilgili h-kmler , iki ve kumar n yasaklanmas ,zhr, vakf, isyan ve haydutluun ceza-s; yedinci ylnda evcil eein, dii vepenesiyle avlanan et oburlarn haramklnmas, z ira ortaklk; sekizinci ylndaMekke'n in kuts l i i ve dokunulmaz l ,ksas, iki satnn ve geici nikhn ya-saklanmas , hukuk kar s nda insanla-rn eit lii, kabir ziyaretine iz in verilme-si; dokuzuncu ylnda plak olarak ta-vaf etmenin yasaklanmas , mlane-,onun cu ylnda insan haklarnn i ln, va-siyet, nesep, nafaka ve borlarla i lgilibaz hkmler, cezann ahslii, faiz ya-sa hkmleri gelmit ir (Karaman,s-lm Hukuk Tarihi,s. 78-104).

    Fkh tarihinin ikinci dnemi, bir kr l-ma noktasyla Hulef-yi Ridn ve Eme-vler eklinde ikiye ayrlmaktadr. Heriki dnemde de sahbe nesli f kh a-sndan belir leyici bir role sahip olmaklaberaber siyaset-fkh i l ikisi bakmn-dan Emev ler devr i h i l fet in sa ltanatadnm o lmas sebebiy le nemli birdnm noktas teki l etmektedir . Hule-f-yi Ridn devri din hayatn, slm'ninsanla getirdii inklbn tekml dev-ridir . Bu dnemde her ey din iin, di-nin amalarn gerekletirmek iindir.Emevler devrinde ise fazilet ve mnevtek m l n yer ini s iyas is t ikrar ve mad-d gel ime a lmaya ba lam , k ltr ka-rmas, saltanatn ve siyas basklarndo urd uu muh alefe t (Havr ic ve a),zell ik le f khn kam u huk uku a lanndayeni d n ce ve teorilere zem in hazr-

    4Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    5/554

    FIKIHlam t r . Hulef-yi R idn dnemindefkhn kaynaklan bakmndan nemli olangelim elerde n bir i vahyin sona erme si,sahbe i t ihadn n Hz . Peygamber 'e ar-z ve tasvibinin alnm as im kn nn or-tadan ka lkm bu lunmas d r. B undanbyle fkh. Kitap ve Snnet'in snr lnaslar ile re'y it ihadna day anm akta-dr. Bu devirde re'yin mnas, Kitap veSnnet ' i n hkmn a k lamad mese-leleri naslarn para para ve btn ola-rak a klamalar na dayanp bunlar ze-r inde dnerek h km e ba lamakt r .Ter im o larak adlar konmamakla bera-ber sonradan ist ihsan, ist islh, rf, k-yas isimlerini alan metotlar da re'y er-evesi iinde kullanlmtr. Birinci veikinci halifeler iht i lf azaltmak, bir liisa la mak ve r iin maksad na isabetiht imal in i ar t t rmak i in bi lhassa kamuhukuku a lannda is t iareye bavurmu-lar, bun un ak sam ama s i in Hz. Osma ndevrine kadar halifeler ra yelerininMedine'den ayr lmas na iz in vermemi-lerdir. ra ict ihadlan ferd ict ihadlar-dan daha kuvvetli ve balayc kabuledilmi, ferd ict ihadlar ise yalnzca sa-hiplerini balam, it ihada gc yet-meyenler iin seeneklerden bir i olmu-tur . Din - i t ima bir kurum o larak mez-hep ekl in i a lmasa da sahbe aras ndabir hayli ict ihad ve hkm farklar, biranla md a mc tehid says kada r mez-hep vardr . Sahbe aras ndaki metot vegr farkll nn balca sebepleri ola-rak, fet ihler ve baka amalarla Medi-ne'den uzakta bulunan ashabn vahiykaynana dayal bilgi eksiklikleri, bukaynaktan elde edilen bilginin farkl an-lalmas, yanlma, unutma, eli ik gibigzken naslarn farkl ekillerde uzla-t r lmas veya hakknda nas bulunma-yan konularda farkl gr ler in benim-senmi olmas gibi hususlar saylabilir(rnekler iin bk. Karaman, islm Huku-kunda ctihad, s. 47-54). Ak sin e id dial arda bu lunmak la beraber sahben in t a-mamn mctehid dereces inde f k h l i-m i o la rak deer lend i rmek mmkn de-ildir . Hatta kendilerinden daha bilgilive zeki olanlara fkh malzemesi tayansahbe i le bu malzemeyi anlayan, yo-rumlaya n ve yeni hk ml er karan sa-hbe 100.000' i akn ashap aras ndaaznl tekil etmektedir (rz, s . 35-36; Gazzl, Menhl, s. 469-470; Syt,er-Red ca/ men a hlede ile'l- zarz, s. 187-190). Verdikleri fetva says ba km nd anashabn fakihleri gruba ayrlmt r .Fetvalarnn says birer byk cilt te-

    kil edecek kadar ok olan sahbler Hz.me r, Ali, bn M es'd , bn me r, bn Ab-bas, Zeyd b. Sbit ve Hz. ie'dir. le-r inde Hz . Eb Bekir , Osman, Eb Ms ,Talha, Zbeyr gibi ahsiyetlerin bulun-duu y irmi kadar sahbn in verdi i fet-valar birer kk kitab dolduracak ha-cimdedir . nc grupta yer a lan 120kadar sahbnin verdii fetvalarn tama-m bir cilde sacak kadardr (bn Hacer,1, 14; Hacv, I, 278).

    Bu dnemde ic t ihadda bu lunurken ,fetva verirken baz kural ve ilkelere ria-yet edilmi, bunlar daha sonraki devir-lerde birok fkhya rnek olmutur, a)Sahbe , vahiy kayna na dan m ada nve onun tasvibine arzetmeden yap la-cak re'y it ihadnn kapsn amtr . Hz.mer'in Eb Ms el-E'ar'ye gnder-di i me ktu p bu k onud a nem li bir ves i-kadr (rz, s. 39-40). b) Sahbler icti-had ve re'y yoluyla vardklar hk mle -r i kes in grmemi , Al lah ve Resul 'nenisbet etmemi , kendi gr ler in i buiki kaynan ak hkmlerinden ayr-ma konusunda t i t iz l ik gstermi lerdir ,c) Henz nazar f kh balamamtr; f k-h i lgilendiren olay ve il iki vuku bulun-caya kadar beklenmekte, amel iht iyaortaya k nca h k m b ulm a abas nagiriilmektedir. d) Belli bir illete ve hik-mete ba l o lduu bi l inen hkmler i l-let ve hikme t in de i t i i sabi t o luncadeit ir i lmi, ayrca kamu dzenini ko-rumak, hak ve ada let i gereklet irmek,zaruret ler i g idermek maksady la baz hkmler in uygulamas askya a l nm-tr . Mellefe-i kulba devletin zekt ge-lir inden pay verilmemesi, bir de fada sy-lenen talkn erkekler iin nleyici veceza tedb ir o lmas bakm ndan ta-lk saylmas, deve fiyatlarnn yksel-mesi sebebiyle diyet miktarn belir le-me de ve d em ed e baz ko laylk lar n ge-tir i lmesi, alk ve kt lk yznden hrsz-lk yapan larn elinin kesilm eme si, esn afve zenaa tkra , kusur lar o lmasa d a iyerlerinde zayi olan mteri mallarnde tme g ibi konularda Hz . mer ' in uy-gulamalar bu t ut um ve yakla mn r-nekleridir . e) kt isad ve it ima art la-rn deimesi sebebiyle aynen uygulan-d takdirde er ia t n ama lamad k-t sonu lar douracak cevaz hkmle-ri ve seenekler uygulanmamtr . Ehl-ikitabn kadnlaryla evlenmenin mene-dilmesi, Suriye ve Irak topraklarnn ga-nimet olarak gazilere dat lmamas, Hz.Osman' n hac mev s iminde Mina 'da dr trek'at l farz namaz yolculuk sebebiyle

    kasredip ik i rek'a t k lmas mmknkenhalk yanl a d r me me k iin dr trek'at klmas i lgi eken rneklerdir, f)Sah bl er baz olay ve ilikileri de Hz.Peygamber ' in benzer i konularda verdi ih km e benzeterek, benzemeyenler i de"iyidir , hayrldr , maslahatt r" diyerekhkme ba lam lardr ; zekt vermeyen-lere kar sava, Kur'n- Kerm'in birmushafta toplanmas, cuma iin d ezanilvesi, fiyatlarn snrlandrlmas bu usul-le konu lmu hkmlerd i r .

    arkiyatlarn srarl inkrlarna veo lumsuz yorumlama la r na r a me n sonelli yl i inde yaplan aratrmalar, diertemel slm ilimlerinde olduu gibi f -khta da tedVnin Hz. Peygamber devri-ne kadar uzand n or taya koymutur .Geri bugn anlald mnada fkh r i-salelerinin yazm sahbe devrinin son-lar nda ba lam ve Emev ler dnemin-de gelimitir . Ancak bu rislelere vedaha sonraki dnemlerde yaz lacak ki-taplara kaynaklk eden fkh yazlar da-ha nceden balamtr . Fuat Sezgin bugerei ortaya koyan baz nemli rnek-ler tes bit etm itir , a) Him , babas Ur-ve b. Zbeyr'in ok sayda fkh yazma-sna sahip olduunu, bunlarn Harre ola-ynda (63/683) yand n ve babas n nbuna ok z ldn i fade etmi t ir , b)Reslullah'n bir ksm sahbeye yazlt limat verdii veya gnderdii bilin-mek tedir . m er b. Abdlaz z ha l i fe ol-duk tan sonra verg i ve sadaka konula-rnda bir i Resl-i Ekrem'e, dieri Hz.m er 'e a i t o lan iki yaz n n bulun masnem ret t i ; yaz lar bu lununca birer n shakarlmasn istedi ve yazlarn asl Eb Bekir b. M uh am me d b. Am r b. Hazm'-de (Eb Bekir b. Hazm) kald. Am r b . H azmHz. Peygam ber ' in bu yaz s ndan d ahance sz etmiti, c) Enes b. Mlik, Hali-fe Eb Bekir 'den vergi ve zektla i lgilib ir mektup a lm t r , d) Hz . mer ' in to-runu, dedes in in vefat ndan sonra onunmetrkt aras nda hayvanlar n zekt ve vergisiyle ilgili bir yaz bulduklarnbildirmit ir , e) Hz. Ali 'nin o lu bn'l-Hanefiyye, babasnn Hz. Osman'a g-trmesi i in kendisine bir yaz verdiinive burada Hz. Peygamber'in zektla i l-g i li t l imat n n bu lun du un u i fade et-mitir . f) Eski kaynaklarda, Reslullah'nteri* usuln anlatan ve Sa'd b. Ubdetaraf ndan muhafaza edi len bir k i tap-tan bahsedilmektedir, g) Hz. mer'in bi-ri Eb Ms'ya, dieri Muviye'ye hita-ben yazdrd , kazya da ir ik i mektubu

    5Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    6/554

    FIKIHpek ok kaynakta z ikredi lmi ve met in-leri verilmi tir (GAS, 1/3, s. 3-7).

    Beinci Halife Hz. Hasan'n Muviyelehine hilfetten ekilmesiyle balayanve 132 (750) ylna kadar sren Emev-ler devrinde sahbe nesli zamanla hi-rete int ikal etmi ve bunlarn yerini ta-bin nesli almtr . Hz. mer'in Kur'anbilgisini yaygnlatrmak ve ona yabancunsurlarn karmasna engel olmak iinyasaklad hadis r ivayeti, ondan sonrasahb ler in s lm dnyas na da lmala-r ve gitt ikleri yerlerde Hz. Peygamber-den grdklerini ve i itt iklerini naklet-meleri sebebiyle yeniden balad-, buarada eit li maksatlarla hadis uydur-ma olay da ba gsterdi. Hulef-yi R-idn devrinden farkl olarak Emevler '-de bi lhassa kamu hukuku a lannda Ki-tap ve Snnet ' in la f z ve ruhu nda n sap-malar grld gibi (Eb Nuaym, II, 167;Syt,Trhu'l-hulefs. 196; Karaman,slm Hukuk Tarihi, s. 163 vd.) o d n emit ima hayat n n yaayan snnet o lmanitel i i de hayl i aza lm t . Bu durumunyaygnlk kazanm asnn slm'a zarar ve-rece in i d nen sah be ve tbi n Hi-caz'da ve zellikle Medine'de toplana-rak sahih hadisleri derlemeye balad-lar. Ayn mak satl a h erha ngi bir olaynmeydana gelmes in i beklemeden haz rve naz ar f kh hk m leri retildi. Sab-benin yetit irdii tbin nesli mctehid-ler i s tat , muhit ve mlumat farknadayal olarak Hicziyyn (ehl-i hads) veIrkyyn (ehl-i re'y) eklinde iki grubaayrldlar. Byk tbin devrinde bu ikigruptan bir inc is in in imam Sa d b. M-seyyeb, ikincisinin imam brhim en-Neha id i. Ash aptan bn Mes 'd Irak'ag iderek Kfe'ye yer lemi , burada mu-al l iml ik , hkiml ik ve mft lk grevle-rini ifa etmi , Hz. Ali de halife oluncahi l fet merkez i M edine'den Kfe'ye ta-nm t. Hz. Ali buraya int ikal etm ed ennce bn Mes 'd'dan baka Sa 'd b. EbVakks , Am m r b. Ysir , Eb M s el-E'ar, Mugre b. u'be, Enes b. Mlik,Huzeyfe b. Yemn, mrn b. Husayn gi-bi sahbler, Hz. Ali i le bir likte de bnAbbas gibi sahbler gelmilerdir . Irak-llar f kh bunlardan rendikleri ve sn-netin tamamnn bunlar sayesinde Irak'aint ikal ett iine inandklar i in kendile-rini Medine fkhlarna denk saym vebirok konuda onlardan farkl gr leri ler i srm lerdir . Medine'de ise dahaok sayda sahbe vard. Reslullah Hu-neyn Gazvesi'nden dndkten sonra Me-dine'de 12.000 kada r sahb e brakm ,

    bunlar n 10.000' i mr ler in i burada ta-mamlam lar , 2000 kadar da dier s-lm blgelerine dalmlardr . Medine'-de fkh ve hadis bilgisi aktaran asha-bn ileri gelenleri Hz. Eb Bekir, mer,Osman, Ali (Kfe'ye gidinceye kadar), Zeydb. Sbit , ie, mm Seleme, Hafsa, bnmer, bey b. Ka'b, Talha b. Ubeydul-lah, Ab du rra hm an b. Avf, Eb Hreyre-,Msr 'da Zbeyr b. Avvm, Eb Zer el-Gfr, Am r b. s, Abdullah b. Amr; am'-da Muz b. Cebel, Eb'd-Derd, Muvi-ye; Kuzey Afr ika 'da Ukbe b. mir , Mu-viye b. Hudeyc, Eb Lbbe, Ruveyfi ' b.Sbi t ' t i r .

    Her blgenin fkhlar burada bulu-nan sahabeden aldklar bilgiye, bunla-rn ve talebelerinin verdii fetva ve h-kmlere, kendi r f ve det ler ine daya-narak birtakm fkh ist idlal ve ict ihad-la rda bu lun mu ve zama n zam an da d i-er b lge fukahas i le ihti l fa d tk-leri olmutur. Ancak fkh tarihi bak-mndan en nemli gruplama Irak i le(Kfe) Hicaz (Medine) fukahas arasndameydana gelmitir . Fkh ve hadisle i lgilibilgiler Medine'de daha ok olduu iin-dir ki ilk halifelerin snnetini ihya et-me k isteyen m er b. Abd lazz Medine'-de nce kad, sonra vali olan Eb Bekirb. Hazm'e bir tlimat gndererek bu bl-gede yaayan sahb e ve tbi nde n ha-disler toplayp yazarak kendisine gn-dermesini istemitir . Medineliler, kendiblgelerinde yaayan limlerden bir te-yit bu lun mad ka Kfe ve am kaynakl rivayetleri kullanmyor, bunlar delil ola-rak geerli saymyorlard; gerekeleride bu b lgede meydana gelen s iyas olaylar, kargaa ve fitnelerin re'y ve ri-vayetlere olumsuz tesir iydi. Emevler 'insonu ile Abb sler devrinin bala rndaIrak medresesinden ehl-i re'y, Hicazmedresesinden ehl-i eser (ehl-i hads)kacaktr . Hicaz ve Irak gruplar arasn-daki iht i l f daha z iyade muhit ve hoca(bilgi kayna) farkna dayanmakla bir-likte bu iki okul arasnda baz usul fark-lar da bulunmaktadr. Her iki grup Ki-tap, Snne t ve sahb e icmn h k mkayna olarak kullanr . Hicazllar Medi-ne halknn rfne Hz. Peygamber'in ya-ayan snneti diyerek ayr bir deer ve-rir ler, muhit leri gerei hadis malzeme-leri de daha zengindir. Irakllar Medinerfn kaynak o larak kabul etmez ler ,hadis malzemeler i azdr , mevcut ze-r inde daha t i t iz ayklama yapar lar vere'y it ihadna daha fazla yer verir ler.Sahbe fak ih ler in in heme n t amam n n

    Arap o lmas na kar l k tbi n fukah as arasnda ok sayda Arap olmayan kim-se (mevl) vardr. Bu dnemde nem-li merkez lerde f k h i lmini temsi l edenbalca limleri ylece sralamak mm-kndr ; Medine'de Sa d b. Mseyyeb,Urve b. Zbeyr , Kas m b. Muhammed,Hrice b. Zeyd, Eb Bekir b. Abdurrah-ma n, S leyman b. Yesr , Ubeydul lah b.Abdul lah b. Utbe, Eb Bekir b. Hazm,Eb Ca 'fer Muhammed el-Bkr , Reba-trre'y , bn ihb ez-Zhr ; Mekke'deAt b. Eb Rebh, Mchid b. Cebr, kri-me , Sfy n b. Uyeyne,- Basr a'da Hasan-Basr, Muhammed b. r n, Katde b. Di-me; Kfe'de Alkame b. Kays , reyhb. Hr is , Mesrk b. Ecda ' , Abdurrahmanb. Eb Leyl, brhim en-Neha, Ham-m d b . Eb S leyman; am 'da M ekh lb. Eb M s l im, m er b. Abdlaz z , E bdrs el-Havln; Msr'da Leys b. Sa'd.

    Hadisler fkhtan nce yazl kaynak-larda ksmen toplanm o lmakla bera-ber bunlarn belli s istemlere gre tasnifedilmesi f khn tedvninden sonra olmu-tur. Konulara gre sistematik i lk f khkitaplarnn Emevler dneminde (I. [VII.1yzyln so nu nd a ve II. [VIII.| yzyln ba-nda) yazld anlalmaktadr. bn Kay-yim'in verdii bilgiye gre bn ihb ez-Zhr'nin fetvalar cilt te toplanm-tr . Hasan- Basr'nin konulara gre d-zen lenm i fetvalar ise yedi cilt t ir (/c/-m'l-muoakk' n, I , 26). Bu dnemde ya-z l p gnmze kadar gelen dr t k i taptesbit edilmit ir: Sleym b. Kays el-Hi-l l 'n in f k h ki tab , Katde b. D ime 'ninel-M ens iA ' i , Zeyd b. Al i 'n in M en s i-k'l-hac v e dbh ile el-Mecm c ad-l eserleri. Yine bu dnemde yazldkla-r bi l indi i ha lde gnmze kadar gel-meyen kitaplar da uzunca bir liste te-kil edecek kadar fazladr (Sezgin, 1/3,s. 10-26).

    Abbsler devri f khn olgunluk a-dr. Bu hnedan, hilfeti hakk olana ge-ri vermek ve Hulef-yi Ridn devriniihya etmek gibi bir dava ile ikt idara ta-l ip o lduundan, ha l i feler grnte deolsa hem din h em de dnya ilerinde Al-lah res lnn ha l i fes i ve ms lmanla-rn bakan sfat ile davranyorlard. Bu-nun tabi i sonucu o larak din u lems nnsz, f i i l , dnce ve inanlaryla da ya-kndan ilgileniyorlard. Nitekim Eb Ca'-fer el-Mansr s iyaset ine ters d mey en l imlere ihsanlarda bulu nm u , te yan-dan ve rdii grevi kabul etm edi i ve giz-lice muhalefeti destekledii i in Eb Ha-nfe'yi krbalatmtr . Mehd-Billh zn-

    6Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    7/554

    FIKIHdklara kar ok sert davranm, onla-rn takip edilerek cezalandrlmas i inbir da ire kurmutur . Hrnrre d, EbYs uf 'u yarg n n ba na ge t irmi ve ya-nndan hi ayrmamt r . Me' m n Kur '-n- Ker m' in mahlk o lduuna da ir biremirnme karm , mt 'a n ikhn m-nakaa ett irmi, cevazna dair emir -karmaya teebbs etmi t ir . Abbs ler ' inbu tutum lar bi lg i ve uygulama o larakfkh da etkilemitir . Sulama dzeni, ver-giler, kanallar, eitli divanlar vb. bir y-nyle din i lerdi ve bu konuda yapla-cak dzenlemelerin er' esaslara aykro lmamas gerekiyordu. Bu sebeple EbY s u f el-Harc adl eserini kal em e al-m, dier mctehidler de eit li zm-ler ve grler ortaya koymulard. Budnemde f khn gel imes in i ve a lann ngeni lemesini sa layan baka mi l lerde vardr. 1. Sah be devrinde fkh n kay-na olan Kur'an ve Snnet'e tbin dev-r inde sahbe ic t ihadlar ve uygulamala-r , dah a sonraki tebeu ' t-tbi n nes l indeise tbi n ict ihadlar ekle nmitir . 2. Na-zar ve faraz fkh almalar hzlanm-,boama, yemin, adak, zat etme g ibikonularda vuku iht imal i ok uzak me-seleler zer inde durulmu , f ik ir temr in-leri yaplmtr. rakl fakihlerin gelitir-dii bu harekete daha sonra fi ve M-lik fukahas da katlmt r . 3. slm l-kesinin snr lar yeni fet ihlerle alabildi-ine genilemi, birok kavim ya sl-miyet ' i kabul ederek veya ms lm anla-ra tbi o larak k ltr ler in i mmet in or-tak kltrne tamtr . Fkhlar yeniiht iyalara cevap ve zm ararken bukltrleri, rf ve detleri gzden geir-mi ler , k imini red, k imini kabul ederek,kimini de de i t irerek f kha katm lar-dr. 4. limler hac, cihad, i l im gibi mak-satlarla seyahat ederek birbir leriyle g-rme, bilgi ve fikir alveriinde bulun-ma imknn bu lmu lardr . Mesel Re-batrre'y Medine'den rak'a gidip dn-m , Mu ham me d b . Hasan e-eybnMedine'ye giderek mam Mlik'in el-Mu-vatta*n oku mu , fi Medine, I rak veMsr 'a gitmit ir , s. Sahbe ve byk t-bin devrinde grlen ict ihad iht ilf, es-ki sebeplere ek olarak fkh limleri vemeseleler daha da oald ve genile-yen slm dnyasnda rf, det ve iht i-yalar eit lendii i in artarak devametmitir . 6. ct ihad kaps sonuna kadarak olduu gibi ict ihad hrriyeti de tamanlamyla mevcuttur; gc olanlar ict i-had ederek din i anlayp yaamakta , i-tihada kudreti olmayanlar ise mctehid-

    lere tb i olmak tadrlar. D aha nceki d-nemde henz domam bu lunan mez-hepler aa daki sebepler le bu devirdeortaya kmaya balamtr: a) Daha n-ceki mctehidler fkhn btn konularn-da s is temli ic t ihadlar la hkm retme-dikler i ha lde bu dnemin mctehidler ibunu yapmlardr , b) ct ihadlar belli ki-taplarda toplanm ve bunlardan is t i fa-de etmek isteyenler iin ulama kolay-l salanmtr , c) Hicaz ve Irak grup-lar i inden hadis ve re'y okullar do-mu, bu okul lara mensup o lanlar ara-s nda mnakaa ve mnazara lar yap l-mtr . d) Bu tart malar, belli okullaramensup mctehidler in ic t ihad usul ler in is is temli o larak ka leme a lmalar na vebylece f k h usul i lminin d om asnasebep o lmutur . Bu dnemde, "bel l i b irmctehidin kendine mahsus ic t ihad usu-l ve bu usulle elde edilmi fkh hkm-ler i btn" mnas nda mezhepler do-ma ya ba lam olmak la be raber IV. (X.)yzy la kadar ms lman ha lk dr t mez-hebe b l nme di i g ibi f k h mezheple-rinin says da drt deildir . Daha biro-u arasnda Hasan- Basr, Eb Han-fe, Evz, Sfyn es-Sevr, Leys b. Sa'd,Mlik b. Enes, Sfyn b. Uyeyne, five daha sonra shak b. Rhye, Eb Sevr, Ah m ed b. Hanbel, Dvd ez-Z-hir, bn Cerr et-Taber'nin mezheplerimehurdur . Bunlar n her bir in in farkl ict ihad usulleri, buna dayal re'yleri vehkmleri, eit li blgelere yaylm ta-bileri vardr.

    Abbsler devrine girerken fkhlararas nda tar t lagelen, hk m karma-da re'ye ve hadise verilecek yer ve de-er konusuna bal olarak re'yciler veeserciler diye bilinen yeni bir grupla-ma meydana geldi. Her bir inin ar larve mutedilleri ayr ayr deerlendirildi-inde drt ayr gruptan sz edilebilir ,a) Ar re'yciler. Snneti deli l ve hkmkayna olarak kabul etmeyen, deli l ola-rak Kur 'an 'a ve re'ye dayanan bu grupzaman i inde tar ihe kar m ve eserbrakmamtr . Basra Mu'tezilesi veyaHricler i inden kt ta hm in edilenbu grubun gr ve delil lerini mam -f i nakletmi t ir (el-m, VII, 250). b) Mu-tedil re'yciler. Snneti deli l olarak kabuletmekle beraber s hhat in i tesbi t konu-sunda t it iz ller kullanr , hadis r iva-yetinde ekimser davranrlar. Kyas, is-tihsan , mas laha t gibi re'y iinde yer alanusul ve kaynaklar ku l lanmaktan ekin-mezler ; faraz meselelere hkm re-tir ler, statlarn sylediklerinden hare-

    ketle hkm karr lar. bn Eb Leyl,Eb Hanfe, Rebatrre'y, Zfer b. H-zeyl, Evz, Sfyn es-Sevr, Mlik b.Enes , Eb Ysu f , Muhammed b . Hasane-eybn, Osman el-Bett bu grup iin-de yer alm akt ad r, c) Ar eserciler. Re'yit ihadn ve zellikle bunun en nemliksm olan kyas, sah be ve tbi n fet-valarn deli l olarak kabul etmezler. Ba-z Mu'tezile imamlarna da nisbet edi-len bu tutum, bilhassa Zhiriyye adylabi l inen mezhebin imam Dvd ez-Zhi-r ve tbilerine aitt ir , d) Mutedil eserci-ler. Genel olarak hadisiler mutedil eser-cilerdir . Re'y ve kyas red de tme me kleberaber buna nadiren bavurur lar , ha-dislerin yann da s ah be ve tb in fetva-larn da kaynak olarak deerlendirir ler;hibir re'yi hadise tercih etmezler, fara-z meselelerin fkhn da yapmazlar.u 'be b. Haccc , Hammd b. Zeyd, EbAvne el-Vst , bn Leha, Ma'mer b.Rid, Leys b. Sa'd, Sfyn b. Uyeyne,Vekf b. Cerrh, erk b. Abdullah, Fu-dayl b. yz, Ab dulla h b. Mb re k, Yah-y b. Sa d el-Kat tn, Abdrrezzk es-San'n, Eb Dvd et-Taylis, Eb Be-kir b. Eb eybe, Ah me d b. Hanbel vedah a sonraki tab aka dan m eh ur a l thadis kitabnn mellif leri mutedil eser-cilerin ileri gelenleridir (bn Kuteybe, s.219-230; ah Veliyyullah ed-Dihlev,Hc-cetullhi'l-blia, I, 317). Fkh ve mez-hepler tar ih i mel l i f leri me hur mez-he p imam larn , re'y ve eser taraftarla-rndaki ar l k ve it idali gz nne ala-rak farkl grup lara yerletirmilerdir. bnKuteybe, Ah me d b . Hanbe l' in ismini f-kh o larak z ikretmemi , dier ima-m ise re'yciler listesine almtr (el-Ma c-rif,s. 216). M akd is Ahsenut-teksm'-de , muhtem elen t er im lere f a rkl mna-lar vererek bir yerde Ah me d b. H anbel 'if kh deil hadisi olarak zikretmi, bu-na karlk Hanef, Mlik, fi ve Zhi-rler 'i f kh mezhepleri i ine alm, biryerde filer'i ehl-i hads, Hanefler'iehl-i re'y saym, bir baka yerde iseEb Hanfe ve fi 'yi re'yci, bn Hanbelve tbilerini hadisi olarak gste rmi tir(s. 37, 127, 142). eh ristn , m am M lik,fi , Sfy n es-Sevr, Ah m ed b. Ha nbelve Dvd ez-Zhir'nin mensuplarn ehl-ihads , Eb Hanfe ve mensuplar n iseehl-i re'y olarak tesbit etmitir (el-Milel,I, 365-368). bn Haldn'a gre ehl-i Hi-caz eserci ve hadisi, ehl-i Irak ise re'y-cidir. Birincisinin imam Mlik, ikincisi-nin imam Eb Hanfe'dir . fi , Eb Ha-nfe ve Mlik'ten ist ifade ederek bu iki

    7Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    8/554

    FIKIHusul mezcetmitir . Ahmed b. Hanbel isemuhaddist ir-, ancak onun talebesi EbHanfe 'n in ta lebes inden okumu, fayda-lanm ve Hanbel f khn tedvn etmi-t ir (M u k a d d i m e ,111 1046-1050).

    Abbs ler dneminde f khn tedvin inegelince, ksm en h adislerin ve fkhn da-ha nceki devirlerde toplanp yazya ge-irildii bilinmektedir. Bu iki ilim dal d-ndaki btn slm ilimlerinin tedviniAbbs ler dneminde ba lam t r (Sy-t, Trhu'l- hulefs. 261). Bu nla r ara-snda n s nn et, f kh ve fkh usu l i l im-lerinin tedvni bu asrda nemli geli-meler kaydetmitir , a) Snnet. Konula-ra gre snnetin kitaplara geir ilmesibu dnemde gereklet ir i lmi ve dahance bu usule gre yazlm olan fkhkitaplar rnek alnmtr . Hadis dalndamehur o lan a l t k i tabn (Ktb-i Sitte)telif i de bu dnemdedir, b) Fkh. Eme-vler devrinde balayan fkhn tedvni budnemde kemiyet ve keyfiyet olarak zir-veye u lam t r . Abdul lah b. M brek ,Eb Sevr, brhim en-Neha , Ha m m db. Eb Sleyman gibi f kh limlerinintelif ettikleri fkh kitaplar (bn'n-Ne-dm, s. 297-319) gnmze kadar gelme-mise de mam Mlik'in, hadislerle be-raber sah be ve tbi n fetva lar n vekendi ict ihadlarn iht iva eden el-Mu-va f fGM, mam Muhammed ' in el-Meb-st, el-sr gibi kitaplar, Eb Ysuf'unel-Harc' ve m am fi 'nin el-m kl-l iyat zamanmza u lam , zer ler indealmalar yaplm ve defalarca basl-m eserlerdir . Daha sonraki f kh kitap-larna da rnek olan bu eserlerde takipedilen telif s istemi, bir konu (kitab, bab,fasl) i ine giren meseleleri ve bunlarnhkmlerini bir araya getirmek, delil le-rini z ikretmek, farkl ict ihadlara cevapvererek bunlar rtm ekte n ibaret t ir .Fkh kitaplarnda meseleci (kazuistik) birs is temin takip edi lmes i , f khn yaanangnlk hayatla ve problemlerle sk birba i inde o lmas , f kh tar t malar ngn de min i ve s is temat i in i bel ir lemedevka lar n nemli ro lnn bulunmas ,f khn ba lang tan ber i mnfer i t me-selelere getir i len zmler eklinde ge-l imes i , f k h ki taplar n n da ms lman-larn cil ve gncel mesele ve ihtiyala-rna fakihlerin getirdii f kh zm veyakla mlar der lemeyi ama lam o l-mas gibi sebeplerle aklanabilir . Bunabir de her bir f kh meselenin kendinehas art lar i inde ele alnmasnn, ben-zer meseleleri gene l bir ilke ve h km -le zmeye gre daha isabetli ve hak-

    kaniyetli olaca dncesi de ilve edi-lebilir . Bununla bir likte fkhlar, f khmeseleler in in hkmn kar rken da-yandklar, z ihinlerinde tuttuklar kaide-leri, genel hkmleri, f kh (fr) kitap-larnda deil f kh usul ve kavid ki-taplarnda zikretmilerdir , c) Fkh usu-l. Fukaha arasnd aki i lke ve me tot iti-bariyle gr ayrlklar ve bunlarla ilgilitar t malar f khn tedvin inden ok ncemeydana gelmitir . Bu iht ilf ve tart -malar bir yandan karlkl reddiye ki-taplar n n yaz lmas na , te yan dan f k husul i lminin domasna sebep o lmu-tur . Mctehidler , tar t malar ve iht i l fsebepler in i da n kl ktan kur tarmak vebir tem ele o tur t ma k i in kul landklar deli l leri, deli l lerden hkm karma veyorumlama, delil ler eli ir gibi grn-dnde uz la t rma kura l lar n der leyipyazmak durumunda ka lm la r , bu i seusl-i f kh i l im daln oluturmutur.Daha sonraki devirlerde yazlan baz f -kh usul kitaplar da belli bir mctehi-din ict ihadlar i le ortaya koyduu h-kmler incelenerek elde edilen usul ka-idelerinin derlenmesi eklinde yazlm-t r . Eb Ysu f ve mam Mu ham me d ' inusul kon usu nd a da kit ap yazdklar zik-redilmise de (M. Zhid Kevser,Hsn't-tekdt,s. 33; a.mlf., Bulu'l-emn, s. 67)bun la r gnmze u la mam o lup e ldebulun an i lk usul k i tab mam f i 'n inKur 'an ve onun h k m a klama meto-du, ns ih-mensuh, haber-i vhid, k -yas, ist ihsan, snnet ve Kur'an ile i l iki-si, hadislerin gizli kusurlar, icm, icti-had ve iht ilf konularn iht iva eden e r-Risle'sidir . Fkhn fr ve usul tedvnedi l i rken farz , vc ip, me ndu p, snnet ,haram, mekruh, ar t , rkn, i l let , sebepgibi daha nceki dnemlerde tanm vekapsam kes in lik kazan mam birok te-rim yaygn olarak kullanlmaya balan-m, bir ksm terim de dah a ziyade vu-zuh ve kesinlik kazanmtr (bn Kayyim,T lm'l-muvakkidin, I, 40 vd .; ah Veliy-yullah ed-Dihlev,el-Inf,s. 7 vd.).

    Abbsler 'in son zamanlar i le Seluk-lu lar devr i f khn durak lama dnem idir .Merkez otoritenin sarslmas ve birokslm devletinin kurulmas, bu devletlera ras ndak i dos tane ve hasm ane mna-sebetler, eitli kltrlerin karlkl et-kileiminin meydana gelmesi, hak ve b-tl birok fikir cereyannn, inan ve d-ncen in ortaya kp yaylmas vb. mil-ler , s lm toplumunda dnce ve k l-tr hayatn ve ilm gelimeleri hemolumlu hem de o lumsuz ynden etki le-

    mi o lmakla bir l ikte bu dnemde f k hi lminde tekml graf i in in ykselmes idurmu , hat ta aa ya doru seyretme-ye ba lam t r . Ar t k byk mctehid-ler ve mezh ep im amlar devr in in h r vemutlak it ihad. Kitap ve Snnet kay-naklar ndan hukuk ve din hayata do-rudan zmler ve aydnlk getiren a-lmalar durmu, onun yerini takliti-l ik ruhu a lmaya ba lam , sonu gelmezfaydas z tar t mala r yaygnlam , mez-hep taa ssubu yer lemi ve ict ihad kap-s kapanmtr . Taklit ruhu ve zihniyeti,menf i m nazara ve mnak aa lar la mez-hep taassub u bu devr i karakter ize edenbelli bal hususlardr .

    Taklit ruhu ve zihniyeti. Fkhla me-gul olan limlerle halkn kendilerini, i-t ihad terkederek bel l i b ir mctehideba lanma mecbur iyet inde hissetmeler i ,mc tehid lerin re'y ve ict ihadlarn vahiygibi balayc telakki etmeleri bir tak-lit z ihniyetidir ve bu zihniyet bu dne-min eseridir. Hanef fikhlarndan Eb'l-Hasan el-Kerh'nin u szleri taklit ru-hu ve zihniyetinin tanm gibidir: "Mez-heb im iz in hkmne uymayan her yetya te'vil edilmit ir veya mensuhtur; mu-halif hadisler de byledir; ya te'vil edil-mi , zhir mnalanyla a l nmamt r , ya-hu t da had is mensuhtur " (Risale,s. 84).Bu anlaya gre fkhy balayan yetve hadis ler de i l mezhep imamlar n nszleridir; bir yet veya hadis bu szle-re aykr grnrse imamn sz alna-cak, nas lar buna gre yorumla nacak ve-ya hkmden ka ldr lm say lacakt r .f i mezhebinden mm' l-Haremeyn' inbabas Rknlislm el-Cveyn'nin mez-hep taassubunu terkederek sahih ha-dislere dayal el-Muht adyla bir kita pyazma teebbsnden Ahmed b . Hse-yin el-Beyhak'nin tenkidi zerine vaz-gemesi de ayn zihniyetin bir baka te-zahrdr (Sbk, V, 77-90). Taklit zihni-yetinin yerleip kklemesine sebep olanbalca miller ylece zetlenebilir : a)Yet ikin ta lebe. Her me zhe p im amn niyi yet imi , yaadklar dn em de ha lknsaygsn ve gvenini kazanm renci-leri olmutur. Kendileri de lim olan burencilerin hocalarna kar besledikle-ri ar sayg ve ballk, vazife ve men-faat lerde stadn renc i ler ine verdi incelik daha sonraki rencileri ve hal-k etkilemi, gitt ike taklit z ihniyetininkklemesine zemin hazr lamtr , b) Si-yaset , kaz ve vakf men faat ler i . Men-faat ve mevkilerin belli bir imamn -rencilerine verildii zamanlarda ict ihad

    8Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    9/554

    FIKIHehliyetini elde edenler menfaati tercihederek bu vasflarn aklamamay, ict i-hadlar n imam n me zhep ve usul iin-de yrtmeyi terc ih etmi lerdir . Dahanceki dnemlerde kad lar mctehidlerarasndan seilirken, giderek hukuk is-tikrar iht iyac ar bastndan, ict ihad-lar kitap haline getir i lmi bir mctehi-de bal kadlar tercih edilmeye balan-mtr . Devlet bakanlar i le vezir lerinbelli bir mezhebi i lt izam etmeleri de g-revler in ver i lmes inde bu mezhebe ba l limlere ncelik salyordu. Nitekim Sel-uklu lar daha z iyade Hanef mezhebinitervi etmi lerdir . Eb Ysu f ' tan ber iAbbsler 'in b u me zhe be m eyilleriyle Sel-uklu s iyaset ine uygunluu bu terc ihterol oynam tr . Turu l Bey'in veziri Am-d lm l k el-K ndr'nin E'ar ve fi-ler 'e yapt bask ve zulme son vererekbu mezheplere ba l l imler in memle-ket ler ine dnm esini sa layan Nizml-mlk ' ten sonra f i mezhebi de lke-de hayat hakk elde etmi t ir (iA,X, 403;Sbk, III, 393; bnu1-Esr,X, 31, 209). Do-uda Gaznel i Mahmud, bat da Selhad-dn-i Eyyb fi mezhebi i in ayn im-kn sa lam lardr . Baz vakf menfa-atlerinin belli bir mezhebe bal lim verencilere tahsis edilmesi de taklit ru-hunun yerlemesine sebep olmutur (a -rn, I, 32). c) Tedvn. Mctehidin mez-hebinin tedvn edilerek kitaplara gei-rilmesi ist ifade iin bavurmay kolay-la t rm ve bu gel ime hem o mezhe-bin yaamasna yardmc o lmu hem deyet ienler i tembe l l ie sevketmi t ir .

    M naza ra ve mn aka a lar . Gere ibulma ya ynel ik tar t malar n fayda l o lduu a k o lmakla bir l ikte bu dnem-de fk h a lannda srdr le n tar t ma-larn ama ve saysnda olumsuz geli-meler o lmutur . Gazz l 'ye gre bu d-nem tar t malar n n amac nfuz kazan-mak, bi lg is in i gstermek, mezhebininpropagandas n yapmak, idarec i lere i-r in g rnm ekt i r (hya', II, 49). Tartma-lar ar derecede oalm ve yaygn-lam t r . Bata Irak ve Horasan o lm akzere hibir byk merkez yoktur ki ora-da ik i byk l im aras nda tar t ma ya-plmam olsun (rnekler iin bk. Sbk,V, 12-50, 209-218; bnu 1-Esr,X, 125 vd.).Bu tar t malar , taraf lar her ha lkr-da mezhep gr ler in i benimsemeye vemda faaya mahkm ed iyor , sonu tada grup ve ekoller aras bilgi alveriideta imkns z ha le gel iyordu.

    Mezhep taassubu. Daha nceki d-nemde de bir mctehidin ic t ihad usu-

    l ve bu usule gre kard hkmlermecmu as mnas nd a mezhep ler ve bumezhepler in tbi ler i bu lunmakla bera-ber mezhep t aassubu yoktu , mezhep-ler arasna duvarlar ekilmemiti. Fkhlimleri birbir leriyle grr, karlklis t i fade eder ler , ha lk da gerek t i indebirden faz la mctehidden fayda lanrd .III. (IX.) yzylda n itib aren b alaya n mez-hep taassubu g i t t ike g lendi ve de-ta dmanl a dnt . Taassubun e-it li tezahrleri vard, a) Tefrika, f itneve tahrip. Mezhepleri farkl olanlarn bir-bir i arkas nda namaz k lamayacaklar ,nikhlarnn sahih olmayaca gibi b-lc telakkiler yaylm, Badat, Rey, s-fahan, Merv ehir ler inde f k h mezhep-lerine mensup gruplar birbir leriyle vu-rumular, birok insan ve serveti telefetmilerdir . bn Cerr et-Taber, thtil-ii'l-ukaha adl k i tabnda Ah me d b.Hanbel' in grlerine yer vermedii i inHanbel ler taraf ndan taa tu tu lm u , ve-fat et t i i zaman ancak gece defnedi le-bilmit ir . b) Hatada srar. Taklit , bir e-ye delils iz olarak uyma ve balanma ol-du u nd an kar tarafn delili kuvvetli , i-tihad isabetli de olsa hatada srar edil-mi , "Benim imamm en dorusunu bi-lir" zihniyetinden hareket edilmit ir , c)Muhalif lerin ypratlmas. ma mlara, mez-hep fkhlarna delile dayanarak mu-halefet edenlere hcum edi lmi , bu lun-duklar evrede dlanmalar i in eldengelen yaplmtr, d) IV. (X.) yzyldannce en erefli bir i ve farz- kifye de-recesinde bir ibadet olarak bilinen it i-hada kar klm, bu sfat ve ehliyet-lerini aklayan limlere eziyet edilmi,yeni yetienlerin de cesaretleri kr lm-tr. Bu sebeple IV. (X.) yzyldan itiba-ren "mut lak mstaki l ic t ihad" ndir ha-le gelmi , mezhepte ve meselede ic t i-had birka as r daha devam etmi , g i-derek o da azalm ve yerini koyu takli-de terketmi t ir (Karaman, slm Huku-kunda ctihad, s. 180 vd .; a.mlf., 'sl mTar ih inde Mezheb Kavga la r " , slm'nInda. Gnn Meseleleri,II, 715-721).

    Mezhep imamlar n n mctehid ta le-belerinden sonra balayan bu devirdetedvn hareketini takip edilen usul vegaye bakmndan birka gruba ayrmakgerekir . 1. Mezh ep hk mle r in in usulve dayanaklarn tesbit i in yazlan ki-taplar. ct ihad hareketi duraklaynca y-ryen hayatn iht iyalarn karlamakve ima mla rdan sonra meydan a gelenboluklar doldurabilmek iin "tahrc"diye dah a nceki uyg ulam adan farkl ye-

    ni bir usul icat edilmit ir; bunu yapan-lar (ashb't-tahrc, muharricn), nceimamn ict ihadlarn inceleyerek her birhkmde dayand usul ve i l let i tesbi tetmekte, daha sonra bunu esas a larakemsal hkmler retmektedir ler (ahVeliyyullah ed-Dihlev, el-nf,s. 29 vd.).Eb'l-Hasan el-Kerh ve Debs'nin r i-sleleriyle Cesss, Eb'l-Usr el-Pezde-v , em sleim me es-Serahs 'n in usul vefra dair kitaplar bu maksatla yazl-mtr . mam fi usuln bizzat yazd- i in f i mezhebinde frdan usuledeil tersine bir metodun gelit ii sy-lenebil i r. Ayn f k h dn em inde usuldenhareket eden ve "fi veya kelmclarmeslei" denilen bu usule gre de ki-taplar yazlmtr. Eb'l-Hseyin el-Bas-r'nin el-Mu ctemed, mm' l-Haremeynel-Cveyn'nin el-Burhn, Gazzl 'ninel-Mstai adl usul kitaplar bu t-rn sekin rnekleridir . 2. Tercih amac-na ynel ik eser ler . Mezhep imamlar n nict ihadlar talebeleri tarafndan derle-nip yazlrken birbir ini tutm aya n ve ak-lanmaya muhta bulunan ict ihad ve re'y-lere de yer verilmi, daha sonra yazlaneser lerde ima ma a i t ve mute ber o lan-lar n muteber o lmayanlardan ayrmakiin yaplan almalara "tercih" denil-mi, bu nu n d a rivayet ve dirayet eklin-de ik i tr o lm utur . Rivayet bakmn-dan terc ih, imamn szn nakleden r-vinin (renci fakihin) gvenilirliine greyap lmaktadr . Mesel Hanef ler , mamMuhammed'in kitaplarndan mevsuk ola-rak nakledilenleri tercih etmilerdir . EbHafs el-Kebr, Eb Sleyman el-Czc-n gibi Hanefler 'in r ivayetlerine daya-nan ki taplar bu kabi ldendir ve bunlara"zhir 'r-r ivye" deni lmektedir . Dahazayf r ivayetlerle nakledilenler ise "n-dir'r-rivye" veya "nevdir" adn al-maktadr. fi ler, Reb' b. Sleyman el-Murd 'n in r ivayet in i Mzen ve dierrenci rvilerin rivayetlerine tercih et-milerdir . Mlikler ise bn'l-Ksm'nrivayetini daha salam bulmulardr . Birimamdan nakledi len ve r ivayet ynn-den eit derecede mevsuk olan veya bi-r i imama, dier i y ine mezhebin imamsaylan talebesine ait bulunan iki z t g-rten bir ini Kitap ve Snnet'e, usulebak ara k tercih etm e ii de "diray et yo-luyla tercih "t ir ve bu d ne m de bala-mt r . Bu tr al malar n g n m zd ede kullanlan rnekleri vardr. mam Mu-hammed ' in mevsuk a l t k i t ab n Hk ime-ehd el-Ki adl eserinde zetlemi,Serahs de bunu el-Mebst adl kitabn-

    9Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    10/554

    FIKIHda erh ve ikmal etmitir . mam Mlik'inmezhebinin esaslarn iht iva eden el-Mdevvenet'l-kbr'y bn Eb Zeydel-Kayrevn ve Eb Sad el-Berzi yu-karda aklanan usul kullanarak iht i-sar etmilerdir . fi ler 'den Eb shake-rz'nin el-Mhezzeb'\, Gazzl'-nin el-Bast, el-Vast ve el-Vecz adlkitaplar da ayn trn rnekleridir . 3.Mezhep savunmasna ynel ik ki taplar .Mezheplerin farkl hkmlerini bir ki-tapta toplayp mukayese ederek bir so-nuca varmak isteyen fakihler, "hilaf"adyla bilinen yeni bir f kh bilim dalmeydana get irmi lerdir . Bunlar da ik igruba ayrlr . Bir inci grubun amac ken-di mezhebini savunmak, dier mezhep-lerin delil lerini rtmektir; yukardazikredilen kitaplar bu trn de rnekle-ri saylabilir-, ayrca Debs'nin bu ko-nudaki eseri i lk hilf kitab olarak kay-dedilmitir (zmirli smail Hakk, s. 4 vd.).kinci grubun gayesi ise slm'n genelolarak balayc ve muteber delil lerin-den ha rek et ederek fkhlarn iht i lfett ikleri hkmleri incelemek ve isabet-li olan belir lemeye almaktr . bn Ce-rr et-Taber'nin htilf'l-fukah3 adlkitab byle bir eserdir. bn Rd'n B i-dyet'l-mctehid, Muv affakudd in bnKud m e ' n i n el-Mur, bn Hazm 'n el-Muhall adl eserleri ksme n de olsa butercih almalarna rnek olarak zikre-dilebilir.

    Bu f k h dneminde adl iye teki l t ve kanunla t rma konular nda da nem ligel imeler o lm utur . Abbs ler devr in inbirinci dneminde (846-946) giderek ic-t ihad hareket i duraklam , mezheplerdomu ve kad lar hkmler in i bu mez-heplerden bir ine gre -mesel Irak ' taHanef, Suriye ve Marib'de Mlik, M-sr 'da fi mezhebine gre- vermiler-dir . Mahkemeye kadnn ba l bu lundu-u mezhep d ndan bir i bavurduun-da kad o dava iin davacnn mezhebin-den bir nib tayin etmitir . Kadlarn g-rev ve yetkileri genilemi, daha ncemeden ve ceza dava lara bakan kad larart k vakflar, vesyet, emniyet, beledi-ye ileri, darbhne, hazine ileriyle demegul o lmu lardr . Hem duruma ya-zya geirildii, hem de yazl belgele-re nem verilmeye baland i in fk-ha "rt" ve "sicillt" gibi kavramlarve messeseler g irmi t ir . Abbs ler ' inikinci dneminde (946-1258), bilhassa iBveyh ler ' in Badat 'a hkim o lduklar z am and a kad lk mak amna neml i b ir

    meb la denerek gelinebi lmi , bun unsonucu o larak dava larda taraf lardanmahkeme harc alnmtr . Seluklular 'nhkimiyet b lges inde kaz , genel hat la-r y la Abbs ler ' in i lk dn em inde o lduugibi Hanef ve ksmen f i mezhebinegre yr t lm t r . er' mahkem ele-r in yannda k am u dzenin i bozan veyasiyas yn bul una n sulara ba kan r-f mahkemeler in kuru lmas da bu d-nemd edir . Ayr ca ordu mensu plar n ner' davalarna bakan kazaskerlik ku-rumu da faaliyete geir ilmit ir (Hasanbrhim H asan Ali brhim H asan, s.273-290, 294; A,X, 400; Uzunarl, s.21, 132).

    Seluklular 'n, Uygurlar ve Hazarlar '-da mevcut din ve dnya ilerini birbir in-den ayran bir devlet telakkisini i lk de-fa s lm leminde uyguladklar , kamumenfaa t in i ko rumak i in d in hukukunnazar ve dar kalplarn terkett ikleri id-dias (Kprl, TT KBelleten, 11/5-6, s. 41vd. ; Kafesolu, TD ,XV/20, s. 178, 182-183;A ,VI, 185-186; X, 390) bilgi eksi kliin eve aceleye gelmi bir genellemeye da-yanmaktadr. Bu iddiaya delil olarak ha-lifelerin dnya ilerine kart r lmama-s, eriata aykr vergiler ve cezalar, ba-z Trk r f ve det ler in in uygulanmasve asker ikt gibi bir ksm toprak ta-sarruflar i leri srlmse de halifelerindnya ilerine kart r lmamas onlarnikt idars z l k lar ndan kaynaklanm o lupgrnte ha l i feye ba l bu lunan su l-tanlar n uyguladklar hukuk da s lmhukukudur . Kamu menfaa t in i ko rumakiin -buna ters der gibi grnen- nas-larn askya alnmas, f kh hkmleri-nin terkedi lmes i , Hz . m er za man nda nit ibaren yine fkh iinde yer alan mas-lahat ve zaruret prensipleri erevesin-de gerekletir i lmit ir . slm'n kesinhkmlerine aykr olmayan rf ve det-ler in uygulanmas Hz . Peygamber 'denberi cr olmutur. kt usul yine ka-mu yarar prensibine bal olarak Hz.mer devr inde ba lam t r ; Nizml-mlk'n yapt da bunun bir eidi olanasker ikt uygulamasdr . eriat n be-lirledii su ve cezalar dnda kalan su-lar iin belli cezalarn verilmesi ta'zr ala-nna girer ve bu uygulama slm'n l'l-emre tand yetkiye dayanmaktadr(Karaman, slm Hukuk Tarihi,s. 261 vd.).B ir ferdin , top lum un, devlet in h erhangibir uygulam as, niyet ve beyan eklin-de s lm' terketmeye dayanmad vemeru iyetini -zorlam a yoru mlarl a da ol-

    sa- dinden a ld mddete la ik ve dind o lu tan, er ia t n terkedi lmes indensz edilmesi doru deildir .

    Mool is t i ls ndan Mecei ie 'ye kadarsren dnem f khn ger i leme a dr .Hukuk i lmi ve kurumlar n n gel imes in-de onu uygulayan ynet im ve devlet inrol nemlidir . Abbas ve Seluklu hki-miyetine son veren Moollar, lhanl H-kmdar Gazan Han'a kadar (1295-1304)devleti Cengiz yasasna gre idare et-miler, halk ahs ve din i lerinde ser-best brakmlardr. Halk ve fkhlar bel-li mezheplere smsk sarlm, bunlarmer savunma arac o larak kul lanm-lar, itihada ve mezhepler aras iletii-me kaplarn kapamlardr . Daha nce-ki dn em lerd e seyahatler yoluyla fakih-ler arasnda kurulan balar ve il ikilerbu devirde zayflam, her mezhep f-khs kendi kabuuna ekilmit ir . Mc-tehidlerin ve talebelerinin fakih yetit i-ren ki taplar n n okunmas terkedi lmi ,onlarn yerine hazr hkm ve bilgilerideli ls iz , tahli ls iz ve tart masz nakle-den ki taplar okunur o lmutur . Medre-selerde bell i zam an i inde f khn b tnkonularn okutabilmek iin balat lanihtisar ve metin yazarl giderek bir sa-nat eklini alm, bilmece haline gelenmetinlere bu defa erhler ve hiyeleryazma gere i hs l o lmutur . t ihadnzm get iren sndr lnce yr-yen hayatn iht iyalar amatan uzak,ekle bal yorumlar ve hilelerle (hiyel vemehric) karlanm, bu da fkhn msl-man hayatn kuatma kabiliyetini olum-suz etkilemitir. Msr Abbsleri ve Mem-lkle r devr inde b ir ara Msr, Suriye, Ye-men gibi blgelerde ictihad hareketi can-lanr gibi olmu, ancak tevik grecekyerde bask ve hcuma mruz ka ld n-dan yaygnlk kazanamamtr . VI. (XII.)yzyln ortalarn dan it ibaren Kuzey Af-rika'da ve zellikle Fas evresinde dev-let eliyle bir ictihad hareketi balatl-m , fakat baar l o lamamt r . Muvah-h id Hkmda r Abd lm 'm in e l-Km '-nin tasarlad, olunun ve zellikle to-runu Eb Ysuf el-Mansr 'un yrt t- bu hareketin sebebi, Zhir iyye mez-hebine mensup bulunan ynet imin ha l-kn Mlik f kh kitaplarna ma hk m ola-rak ana kaynaklarla alkalarnn kesil-mi olduunu grmeleridir . Fkhlaryeniden ana kaynaklara dndrebi lmekiin Mlik f kh kitaplarnn o ku tulm asyasaklanm, ele geir ilenler yaklm,bunlarn yerine on hadis kitabnn (K-

    10Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    11/554

    FIKIHtb-iS'tte'nin bn Mce 'nin es-Sneni d-ndaki bei, el-MuuattaBeyhakI ve D-rekutn'nin es-Snen'leri, Bezzr ve bnEb eybe'nin el-Msned'leri) ihtiva etti- i hadis ler konular na gre der lenerekyazdr lm , ret im ve uygulamann bukaynaklardan yap lmas emredi lmi , ba-arl olanlara mkfatlar verilmit ir .Ancak bu hareket in arkas nda bir Zhi-r iyye tem ay ln n bulunm as , bask ya-plmas ve ynetimin d eimesinde n son-ra yeni yneticilerin eskilere ait her e-yi y km a ve de i t irme arzu lar hareke-ti baarsz klmtr (Hacv, II, 170-173).Bu dnemde, Gazan Han'dan nceki Mo-ol hkimiyet i d nda ka lan zamanlar-da slm lkesinin hkimiyet blgele-r inde er ia t uygulanm t r . Genel o larakkamu hukuku a lannda s lm esas larve hkmler erevesinin dna klma-dan r f , det ve kanunnm eler , zel hu-ku k alann da ise fkh ve fetva kitaplargereken yerlerde kanun gibi kullanlm-tr . Akkoyunlular, Memlkler ve AnadoluBeylikleri 'nden int ikal eden kanunlar bu-lunmak la beraber (A,VI, 194) derlen mien eski t ip ik kanunn melerde n gnm -ze gelenler Osmanllar'a aittir (Akgndz,bk. bibi.) . Bu kanunnmeler de Seluk-lu lar devr indeki uygulamalarda o lduugibi ma s laha t , zaruret ve l ' I-emre ve-r i len yetkiye dayan larak h az r lanm veyrr le konmutur . J . Schacht ' n daiaret ett ii gibi kanunnmeler, "hkm-ler ine kar gelmemek ve mer ' iyete ha-lel ve rme me k artyla din hu kuk un nok-sanlarn doldurmaya alan formel ka-nunlardr " (A,VII, 148). Kadla r ta' zr ce-za lar , top rak hu kuk u g ibi konulardabu kanu nnm elere , kamu ve zel huku-ku n die r alanlarnd a ise fkh ve fetvakitaplar na gre h k m vermi lerdir .Kad lar n hkmde tbi o lacaklar mez-hep, kullanabilecekleri f kh ve fetva ki-tapla r ile bun lard a bu lun an iht ilfl h-kmlerde tercih usul i lgili eserlerde("edeb'l-kd" , " cukdu resmi ' l-mft " ,"edeb ' l-mft ve' l-kd" ) a klanm ,baz zamanlarda bu konuyla ilgili fer-manlar da karlmt r (Ebssud Efen-di, s. 49-53).

    Mece i Je 'den gnmze kadar devameden dnem f kh n uyanma , can lanma ,kanunlama adr . Cemleddn-i Efg-n ve tbilerinin balatt uyan ve kal-knma hareket in in programnda i t iha-dn nemli bir yeri vardr. Programa g-re yeni bir slm dnyas k urulu rken ih-t iya duyulan zmler ve mevzuat , biryan dan eit li fkh m ezhe plerin e ait ic-

    tihadlardan tercihler yaplarak, te yan-dan gerektii yerlerde ict ihad edilerekortaya konacaktr (Subh Mahmesn, s.246 vd.). Fkhta ic tihad ve tercih hare-ket i Osmanl lkes inde Mecei ie 'n in ted-vnin i etki leyememi , bu kanun Hanef mezhebinin fetvaya esas o lan hkmle-r inden der lenmi t ir . Ancak hareket , ba-z drlfnun hocalar i le Srt- Ms-takim, Seblrred g ibi mecm ualar nyazarlarna tesir etmi, bunlar eit li ki-tap ve makalelerinde it ihad savunmu-lardr (Karaman, slm Hukuk Tarihi, s.315) . Ms r 'da Muhammed Abduh'un -rencilerinden Red Rz'nn kardel-Menr derg is inde bir taraf t an ic t ihadhararet le savunulmu , takl ide iddet-le cephe a l nm , dier taraf ta n ic t ihadve terc ih mah sul fetva lar , yorumlar vezmler neredi lmi t ir . Ayn hareket inizlerini Hindistan'dan Fas'a, Kazan'danYem en'e kad ar o g nk s lm dnya-snn eit li i l im messeselerinde, ule-ms nda ve mevzua t nda g rmek mm-kndr .

    Bu dnemde f k h arat rma ve uygu-lamalar nda nemli gel imeler kayde-dilmitir. 1. Kanunlatrma (taknn, codi-fication) hareketi balamtr . Bundannceki dnemlerde gr len kanunlar ,f khn kan unla t r lmas nda n z iyade f-kh ki taplar na g irmeyen hukuk a lan-lardaki boluklar er' esaslara gre dol-durm a mah iyet inde id i. Bu d nem debalayan hareket fkhn kanunlatr l-mas na , mahkemelerde kul lan lan f k hve fetva kitap larnn yerini usuln e g-re hazr lanm er' kanunlarn almas-na ynel ikt ir . Dneme ismini veren Me-celle-i Ahkm- Adliyye kanunlatr-ma hareket in in i lk nemli admn teki letmi , arkas ndan btn s lm dnya-snda hzl bir kanunlatrma faaliyetinegirilmit ir . Mecelle'nin ortaya konm a-sna sebep olan d ve i miller vardr.ngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya gi-bi siyas ve iktisad ilikiler iinde bulu-nulan devletlerin, aznlklar da bahaneederek yeni mahk eme ler in k uru lmas iin bask yapmalar ve bilhassa Franszbykelisinin gayreti, ieriden de bazdevlet r icalinin desteiyle Fransz Me-den Kanunu 'nun tercme edi lerek o l-duu gibi ikt ibas f ikrinin g kazan-mas d mi l lerdir . Nizmiye mahke-meler in in baz dava larda er ' hkm-lere ve dolaysyla bunlar iht iva edenkanun lara iht iya duymas, er'iyye mah-keme ler inde grev yapan h kimler in f -kh ve fetva ki taplar ndan h k m kar-

    mada zor lanmalar , bu ki taplarda yeralan baz ict ihadlarn eskimi olmas vezamann de imes iy le ahkmn da de-iecei kuralna gre deime iht iya-cnn hsl olmas da i millerdir. Os-manllar 'daki bu miller gibi slm dn-yas nda kanunla t rma hareket in in dezorlayc sebepleri vardr, a) Mill ve mil-let leraras hukuk ve mnasebet ler ge-limi, kanun irketler, komisyon, sigor-ta, ok tarafl anlamalar gibi yeni ku-rum, kavram ve il ikiler ortaya km-tr; f kh kitaplar bunlar iht iva etme-mektedir. b) Hanefler bata olmak ze-re baz mc tehid lerin ciz grmed ikleriakd art lara iht iya hsl olmutur, c)Mal, hukuk ve siyas sebeplerle hk-met ler , akar lara ve ta nmaz lara a i t ta-sarruf lar dzenleme ve sa lamlat r-ma iht iyacn hissetmilerdir-, tapu vekadastro kanunlar bu iht iyatan do-mutur . d) Dava, muhakeme ve icra g i-bi konularda yeni usul ve kaideler ge-rekmitir; usul, icra, if ls, noterlik ka-nunlar bu ihtiyacn eseridir, e) Eski za-man larn sosyal, s iyas ve it ima art la-r i inde olumu ict ihadlar yeni zaman-larn iht iyalarna cevap veremez olm u,tek mezhebi aan, gerekt i inde yeni ic-tihadlarla retilecek olan kurallara, h-kmlere iht iya duyulmutur . ler ide,son dnemde f khn uygulanmas bah-sinde rnekleri grlecek olan bu yenikanunlar kaynaklar bakmndan iki gru-ba ayrlr. Birinci grupta yabanc lke-lerden ikt ibas edi len kanunlar vardr ;bunlar n muhakeme usulyle i lg i l i o lan-lar s lm hukukuna o lduka uygundur ;dier kamu ve zel hukuk a lanlar na a i tbulunan kanunlar ise esasta ve ayrnt-da byk farklar, z t l klar arzeder. Bukanunlar Bat'nn insan, aile, cemiyet,ikt isat ve siyaset anlaynn birer ayna-lar gibidir . kinci grupta yer alan yerlive slm kke bal, f kh ve ict ihadkaynana dayal kanunlar ekil it ibariy-le Bat kanunlar na benzemekle bera-ber muhteva lar s lm hukukuna, mi l l r f ve det lere dayanmaktadr . Kanun-la t rma hareket inde s lm kanunlar ntasarlarn hazr layanlar iki farkl me-tot takip etmilerdir . Bir inci metot, ba-z konulard a d ier mezhe plerden de ic-t ihadlar a lmakla beraber kanunla t r-mada prens ip o larak bel l i b ir mezhepf khn n esas a l nmas ekl indedir . Me -celle ve Msr 'da Kadri Paa'nn Mecellegibi ku l lan lmak zere haz r lad Mr-id'l-hayrr (641 ma dd e ol up 1890 y-lnda Msr hkmetince neredilmit ir)

    11Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    12/554

    FIKIHbu usuln nisbeten eski rnekleridir . C-mia t ' l-Ezher 'e ba l Mecmau ' l-buh-si' l-slmiyye'de kurulan komisyon drtmezhebin fkhn, her bir i ayr bir kanunmecmuas nda o lmak zere kanun ka l -bna sokarken bu yo ldan yrmtr .Ayn ekilde Pakistan slm Cumhuriyetiynetim i ceza, zekt, r, ksas ve diyetkanunlar n kar rken Hanef mezhebi-ni esas a larak bu metodu takip etmi-tir . 1905 ylnda Tunu s'ta Zey tne ni-versitesi'nden bir ulem heyetiyle er'iy-ye mah kem esin den bel l i sayda hk imMl ik mezhebine gre bir bor lar ka-nunu haz r lam ve bu ka nun 1906 y-l ndan i t ibaren yrr l e ko nm utu r .k inc i metot ise s lm hukukunun b-tn mezhepler in i bir btn kabul ede-rek her mezheb in am aca uygun h k mve ict ihadlarn semek suretiyle kanuntas laklar haz r lama ekl indedir . Mecel-le'den sonra slm dn yasn da bala-yan uyan hareketi Trkiye'yi de etkisialt na ald i in 1917'de hazr lanan ailekanunu (Hukk- ile Kararnamesi) bir-den fazla mezhebin it ihadn iht iva et-mi , Ms r , Gney Yemen ve Sudan'dayaplan kanunlarda da (Subh Mahmesn,s. 182-185) bu yol takip edilmitir. An-cak bu kanunlarn ou acele ile hazr-land, gerekli i lm aratrmalara da-yanmad , kanun tekni ine gre eks ik-leri bulunduu ve kuatc bir bak a-s i inde b tn s lm huku kun u iht ivaetme di i iin yrr le kond ukta n birmddet sonra yeniden ele alnmalar ge-rekmi, nemli tdillere ve eklere iht i-ya hsl olmutur. 2. Bir zamanlar r-fen yasaklanm g ibi kabul edi len, an-cak slm hu kuk unu re nm ek ve icti-had melekes in i elde etmek i in gr l-mesi, okunmas zaruri olan kitaplar tah-kik edilerek yaymlanmtr . ah Veliy-yullah, evkn, bn Teymiyye, bn Kay-yim, bn Hazm, tb gibi limlerle mez-hep imam lar n n ve mcteh id renc ile-rinin eserleri bu kitaplarn balcalar-dr. 3. eit li mez heple rin hk m lerin idelilleriyle veya delilsiz olarak belli birs is tem at ik i inde toplayan ki taplar labelli bal f kh terimlerini ve hkmle-rini alfabetik sra i le aklayan ansiklo-pedi trnde eser ler tel i f edi lmi t ir . 4.niversitelerde, akademilerde ve ara-t rma enst i t ler inde f k h tar ih i , usu lve fr u n birok konusu zer inde a-llmt r . s. Bat 'da olduu kadar s-lm dnyasnda da yaygn olan Bat hu-kuku mensuplar na s lm hukukunu ta-ntmak maksady la Bat s is temat i inde

    slm hukuku kitaplar yazlm, mez-hepler aras ve yabanc hu kuklar la mu-kayeseler yaplmtr. 6. Batl aratrma-clar nceleri smrgecilik siyasetininbir paras ve arac olarak slm ara-t rmalar na ynelmi ler , bu arada s lmhukukuna a i t nemli kaynaklar terc-me etmi ler , daha sonra ksmen hasbve i lm dnceler le makale ve ki tap-lar neretmiler, baz niversitelerde s-lm hukuku ret im ve arat rmalar -na da yer vermilerdir (Houghwout, I , 8vd .; Ca mp , I, 11 vd .; Sab a, s. 16 vd.). 7.Dou 'da ve Bat 'da s lm hukuku konu-larna da programlarnda yer veren ilmkongre ve konferans lar ter t ip edi lmi ,tebl i ler ve tar t m alar ki tap ha l ine ge-tir i lmit ir .

    Uygulama. Fkhn slm lkelerindekibug nk du rum una ve uygulamaya ge-lince, eriat diye de ifade edilen fkhn,yani slm'n siyas, ikt isad, hukuk h-kmler in in s lm tar ih i boyunca ms l-ma n fer t ve toplumla r n h ayat nda uy-guland tarih bir gerektir . Esas te-kilt , vergi, ceza, idare gibi kamu huku-ku a lanlar nda s lm' n btn zaman vemek nlar da ba layc hk mler i ve t-limat az olduu, bu alanlarda gereklidzenlemeler in ra yo luyla yap lmas yneticilere brakld i in uygulama dabuna gre o lmutur . Bu saha larda hu-kuk dze nlem e ve uygulamalar n dahaz iyade su ltan irades ine ve kanunnme-lere dayanm as baz h uku k tar ih i ler in iyan l tm , kamu hukukunda la ik bir uy-gulamann bulunduu zehabna kap l-malar na sebep o lmutur . Ancak i t iha-da braklan alanlarda, deli l lerden hare-ket le kar lan ve uygulanan hkmlerne kadar slm ve er' ise, l'l-emrinve ran n it ihadna brak lan konular-da bu makamlar n usulne uygun ic t i-hadlar, Hz. Peygamber, Hulef-yi Ri-dn ve sonraki yneticilerin uygulamala-r i le slm'n gayesi ve genel hkmle-r inden hareket le ret t ik ler i zmlerve hkmler de o kadar er ' ve din dir .Tanz imat ' tan nceki aksakl k lar , yaniuygula ma ve dzenleme ler in s lm' nbalayc hkmlerine ters dt nok-talar, uurlu ve planl bir laiklie tema-yl yerine siyas ve ahs sebeplere da-yanan cz i ihmal ler ve sapm alar o larakdeer lendirmek gerekir . Tar ihte vukubulan en nemli sapma hi l fet in sa lta-nata dntr lmes iy le gereklemi ,b i r daha bu sapmay dze l tmek mm-kn o lmamt r . Osmanl lar 'da Tanz imatFerman i le balayan tvizler d bask-

    larla ve buna dayal olarak zaruret kai-desiyle izah edilebilir . Bu dnemde deMi dh at Paa, l Paa gibi baz devletricli ve bir ksm Osmanl aydn ist isnaedi l i rse, Osmanl ynet iminde ve ha lktas lm h ukuk unu te rketm e ve gayri ms-l im mi l let ler in hukukunu ksmen veyatam am en b unun yer ine koyma dnce-s i yoktur . Ba lang tan Cumh ur iyet d-nemine kadar Osmanl lar 'da hukuk ge-nel o larak s lm 'dir ; fermanlarda , k-nn-i ess de, mu hak em e u sulnde, ta '-zir cezalarnda ve baz zel hukuk ka-nunlarnda yabanclardan yaplan ikt i-baslar ya zarurete veya slm'a uygun-luk dncesine dayandrlmt r . 1876'-da I. Merutiyet'le birlikte iln edilen K-nn-i Ess, Fransa ve Belika esas te-k i l t kanun la r ndan m lhemdi r . Ancakon ik i fas l ve 119 maddeden o luan bukanun 7, 11, 27, 64 ve 87. maddeler in-de devletin din yapsn teyit et me kte ,bu ara da pa dia ha g eni yetkiler ver-mektedir . Sultan Abdlmecid devr inekadar karlan ceza kanunlar yerli ves lm 'dir ; had ve ksas d nda ka lansular ve cezalar dz enl em ek maksa-dyla karlmt r . Ab dlm ecid zama-nnda kar lan ceza kan unu nda n i lkikisi de (1840, 1851) ayn ma hiy ette dir.1858 tarihli nc kanun ise Franszceza ka nunu ndan tercm e edi lerek a ln-m ve ksmen tdil edilmit ir . 1861 ta-rihli Usl-i Muhkeme-i Ticret ve 1880tarihli Usl-i Muhkeme-i Hukkyye ka-nunlar Fransz usul kanunlarndan aln-mtr . 1879 tarihli Usl-i Mu hk em e-iCeziyye Kanunu da yine Fransz usulkanununun tdi l edi lmi bir tercmesi-dir. 1850 tarihli Ticaret Kanunu FransaTicaret Kan unu 'nu n tercmesidir . 1864tarihli Knunnme-i Ticret-i Bahriyyeise Fransa kanunu esas a l nmak sure-tiyle dier denizci milletlerin ilgili kanun-larndan da faydalanlarak yaplmtr .Timar s is teminin ka ldr lmas ndan son-ra karlan 1858 tarihli 132 mad de likArazi Kanunnmesi yerli ve slm birkanundur. Trkiye, Cumhuriyet dnemin-de laiklik i lkesini kabul ederek hukukhayatn dinle i l ikisini ta m am en kopar-mtr . Halk mslman olan dier slmlkelerinin ou anayasalarnda ve ka-nun larn da slm'a ball klarn dile ge-tirmektedirler. Devletin slm i lkelereball Fas, Tunus, Moritanya, Yemen,ran, Sudan, Afganistan, Pakistan anaya-salarnda aklanmaktadr. Msr (1948),Suriye (1949), rak (1951) meden kanun-lar, hkimlere boluklar slm esasla-

    12Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    13/554

    FIKIHra gre do ldurma ta l imat n vermekte-dir . Endonezya anayasas , kurumlar nve kanunlar n s lm'a uygun luunu sa-layacak bir usul ge t irmekted ir .

    Poz i t i f hukuk bakmndan s lm lke-lerini gruba ayrmak gerekir. Bir incig rupta , n fusunun oun luu ms l-man olan eski sosyalist lkeler vardr.Arnavut luk, Kazakis tan, Trkmenis tan,zbekistan, Tacikistan, Krgzistan veAzerbaycan'da, Sovyetler Birlii dalma-dan nce bu bir liin laik ve ateist teme-le dayan an huk uku uygulanyordu. Budevletlerden bamszlklarn i ln eden-ler eski sistemi ve bu arada hukuku mil-l bnyelerine uydurma abas i indedir-ler. k inc i grup ta , mode rnizm den dahaaz etkilenen ve nisbeten kapal bir re-j im srd ren lkeler vardr . Suudi Ara-bis tan, Yemen, Uman ve Maskat , Bir le- ik Arap Emir l ik ler i , Katar , Afganis tan,Pakis tan, Sudan, ran bu grubun t ip ikrnekleridir . Bu lkeler teorik olarak s-lm hukukunu uygu lamaktad r la r ; pra-tikte ise slm'a uygunluu dncesiy-le geni lde rf ve dete dayanan h-km lere de yer vermekted ir ler . ncgrup i inde yer a lan s lm lkeler indes lm hukuku hukukun bel l i a lanlar nda(daha ziyade ahsn hukuku, aile, miras,vakf lar ) uygulanmaktadr ; dier a lan-larda ise Bat kaynakl kanunlar yrr-le konmutur . Bu lkelerde uygula-nan Bat kaynakl hukuklar eski smr-ge ilikileri sebebiyle birbir inden fark-ldr . Hindistan, Malezya, Bengal ve Ku-zey Ni jerya 'da common law, Afr ika 'n nkuzeyindeki Fransz dili lkelerinde Fran-s z hukuku, Endonezya 'da Hol landa hu-kuku ikt ibas kayna o lmaktadr . Ms r ,rak, Suriye ve 1970'ten nceki Sudan'-da ikt ibas edilen yabanc hukuklar siya-s ve ideolojik i l ikilere gre deimi,da ha ziyade Fransz, bazan ngiliz ve Sov-yet hukuklarnn etkisi alt nda kalnm-tr . Msr 'da son yirmi yldan beri btnhukukun s lmlat r lmas n is teyenler le(mesel hvn- Mslimn hareketi) mo-dernis t ler aras nda demokrat ik yo ldanyoun bir mcadele srmektedir . Bugrup i inden Sudan' n hukukun s lm-letir i lmesi bakmndan zellii vardr.Bu lke de, 195 6 ylnda bam szlni ln edinceye kadar son mstemlekecidevlet olan ngiltere'nin hukuku uygu-lanyordu. Bu hu kuk yaz l kanu nlarda nz iyade mahkeme ic t ihadlar na dayand- i in usul ne gre yap lm k anunlaro lduka azd . 1973'e kadar sren m-cadele sonunda s lm anayasa kabul

    edildi; anayasan n slm nitelii bir hay-l i tar t ld ktan sonra s lm h uku ku verf yasam ann ik i tem el kayna o larakkabul edildi ve gayri mslimlerin ah-vl-i ahsiyyelerinin zel kanunlarla d-zenlenecei belirt i ldi. Bir baka madde-sinde de hkimin boluklar, s rasylas lm f kh , mahkeme ic t ihadlar , r f ,hakkan iyet ve vicdana bavurarak dol-durmas i lkes i benimsendi . 1974 y l ndakarlan akidler, bey' ve veklet kanun-lar yine byk lde ngiliz hukukununizlerini tayordu. slmclar'n srarl ta-lepleri ve arka arkaya gelen iht il llerinsonuncusu o lan 1989 asker hareket iy leynet im lkeyi btnyle s lmlat r-mak isteyenlerin eline geti; slmclarekonomi, eit im, i let i im ve hukuk alan-larnda nemli slmlatrma faaliyetle-rine gir it i ler. Bu arada karlan 1991tarihli Ceza Kanunu Arap Birlii, Bir le-ik Arap Emirlikleri, Pakistan ve Msr '-da haz r lanan tasar lardan fayda lan la-rak d zenl endi, an iht iyalar ve ge-rekleri gz nne alnd, evreye ve fer-d hrriyete tecavz ve terrle i lgilimaddeler kondu, hapis ve krba ceza-lar azalt ld, had cezalarn dren b-t n u nsurl ara yer verildi, ceza takdirin-de hkimin yetkisi asgariye indir ildi,Gne y halk -inanlar farkl ol du u iin-er' had cezalar dnda tutuldu. Bu ka-nundan sonra ayn mahiyet ve vas f taolmak zere ahvl-i ahsiyye ve bor-lar kanunlarnn hazr lanmasna gir i il-di (T. Zeynelbidn, s. 3-16; genel olarakslm lkelerinde fkhn uygulanmasyla il-gili olarak bk. Anderson, bibi.; Subh Mah-mesn, b ibi.; David, s. 427 vd.; Botivean,bibi.; Karaman, slm Hukuk Tarihi,s. 317-327 vd.).

    Fkhn gelecei kon usu nda yerli ve ya-banc yazarlar ktmserler ve iyimser-ler olarak ikiye ayrmak gerekir. Saylargitt ike azalan bir inci gruba gre fkhdevr in i do ldur mu tur , o nun deer i ya l-nzca kltr tarihiyle i lgilidir; slm l-keleri g iderek mod ernleecek, d nya i lebtnleecek ve dine dayal hukuku ter-kedeceklerdir ; suyu ters ine aktmakm m k n de i ldir . lk arkiyat lar veCumhur iyet dneminden sonra Trki-ye'de baz hukuk tarihileri f kh iinbyle bir gelecei ngrmlerse de ge-limeler bu tahminin tutmayacan gs-termektedir . k inc i grupta yer a lanlaragre, kanun yapma ve uygulamada birkaynak olarak fkhn hayatiyetini koru-yup koruyamayaca konusunda imdi-lik bir ey sylenemez; bu biraz da ic-

    tih ad kapsnn a lmasna ve yeni it i-ma, hukuk ve ikt isad iht iyalara m-kul zmler bulunmasna ba l dr ; an-cak mukayesel i hukuk arat rmalar ndave mi l l hukuk tar ih in in yaz mnda f k hnemini daima koruyacaktr (Kprl, s-lm ve Trk Hukuk Tarihi, s. 276-277).XX. yzyln son eyreinde bir ksm s-lm lkesinde (ran, Pakistan, Sudan gi-bi) ortaya kan gelimeler bile, Batl-lama yolundaki slm lkelerinde kay-dedilen gelimeler ne kadar nemli olur-sa o lsun, s lm hu ku kun un dnyad akibyk hukuk sistemleri arasndaki yeri-ni koruyaca ve Bat hukukuna alter-nat i f bir hukuk s is temi o lduu f ikr in iteyi t etmektedir . s lm arat rmac lar srekli olarak slm geleneinin gc-n hatr latmaktadrlar. L. Milliot 'a greBat l kurumlar n ikt ibas konusundaula lacak en son aama bu kurumlar nslmlatrlmas olacaktr (David, s. 441).Bat lkeler inde hukukun uzun zaman,hat ta kutsa l o lmad zamanlarda bi ledok unu lma z bir ey o ldu u inanc n nh k m s r d a buk u nu t u lm u t u r .Fakat yine de iht iyalar kendini duyur-duunda hukukun dogmat i ine za ra rverilmeksizin gerekli zmler buluna-bilmit ir . Roma'da pretorlarn, ngilte-re'de ans lyenin mdahaleler i bu ge-limenin arpc rnekleridir . Durum s-lm hukukunda da farkl de i ldir . s lmhukuk u , teme lde de i ti r ilmes i mm -kn o lmayan yaz l metne dayanmaklabirlikte bu hukuk rf ve dete, taraflarnr zsna , hat ta iradeye, m m k n o ldu-unca serbest bir alan brakarak kendinezarar gelmeks iz in toplumun modernle-mesine imkn salayacak zmlere ce-vap verebilmit ir (a.g.es. 427-428). yim-ser grub un tahm inler in in d oru kaca-n gsteren gelimeler vardr. slmlkeler in in bir k sm, ms lman o lma-yan toplumlardan a ldk lar kanunlar t-dil ederek kendi toplumlarnn art lar-na uygun, iht iyalarna cevap verir vehkim bulunan deer hkmler iy le ba-da r ha le get i rme teebbsnde bu-lundular. Bu i i in grevlendirilen ko-misyonlar is tenen tdi l t yaparken ondrt asr lk uzun bir gemii ve farkldnem ve b lgelerde uygulanm o lma-s sebebiyle zengin bir bir ikimi bulunanf k h k ltrnden, f khn i lkeler inden veteor i ler inden fayda land lar ve bu zenginmuh teva i inde yer a lan baz hk mle r ikanun ka l bna soktu lar ; bu ise " f khnkanunla t r lmas "dr . Ancak temel i lkeve felsefesi, dayand kavramlar ve ta-

    1 3Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Fkh-Gelenek

    Ankara : TDV, 1996. 13. c. (16, 555 s.)

  • 8/21/2019 SLAM ANSKLOPEDS 13

    14/55


13 alasan mengapa "ADE BAYOR" MASUK AGAMA ISLAM

13 alasan mengapa "ADE BAYOR" MASUK AGAMA ISLAM

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 19

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 19

! 13 Alasan Harus Masuk Islam

! 13 Alasan Harus Masuk Islam

PMA No 13-2014 Pendidikan Keagamaan Islam

PMA No 13-2014 Pendidikan Keagamaan Islam

Iii - TDV İslam Ansiklopedisi

Iii - TDV İslam Ansiklopedisi

BAB II KEBANGKITAN ISLAM DALAM PERSPEKTIF ...KEBANGKITAN ISLAM DALAM PERSPEKTIF GLOBAL A. Pengertian Kebangkitan Islam Pada abad ke 18, ... 13 Didin Saefuddin, Pemikiran Modern dan

BAB II KEBANGKITAN ISLAM DALAM PERSPEKTIF ...KEBANGKITAN ISLAM DALAM PERSPEKTIF GLOBAL A. Pengertian Kebangkitan Islam Pada abad ke 18, ... 13 Didin Saefuddin, Pemikiran Modern dan

KONSEP BIMBINGAN KONSELING ISLAM …eprints.ums.ac.id/64205/13/Naskah Publikasi.pdfKONSEP BIMBINGAN KONSELING ISLAM DALAM QUR’AN SURAT ALI IMRAN AYAT 159 – 160 Disusun sebagai

KONSEP BIMBINGAN KONSELING ISLAM …eprints.ums.ac.id/64205/13/Naskah Publikasi.pdfKONSEP BIMBINGAN KONSELING ISLAM DALAM QUR’AN SURAT ALI IMRAN AYAT 159 – 160 Disusun sebagai

Gerakan Islam Transnasional : Isu & Pengaruhnya di Indonesia Kuliah 12 - 13

Gerakan Islam Transnasional : Isu & Pengaruhnya di Indonesia Kuliah 12 - 13

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 1

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 1

Huri - TDV İslam Ansiklopedisi

Huri - TDV İslam Ansiklopedisi

Islam Ansiklopedisi Cilt 6

Islam Ansiklopedisi Cilt 6

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 8

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 8

Teori teori masuknya islam kelas X SMA kurikulum 13

Teori teori masuknya islam kelas X SMA kurikulum 13

Akad Dalam Ekonomi Islam 13

Akad Dalam Ekonomi Islam 13

KÜÇÜK KAYNARCA’DAN YAŞMASI’NA KADAR ĞDAN ÜZERİNDE … · 2019. 9. 2. · danı ve idarecisi anlamlarını taşır. Mihai Maxim, "Voyvoda", Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

KÜÇÜK KAYNARCA’DAN YAŞMASI’NA KADAR ĞDAN ÜZERİNDE … · 2019. 9. 2. · danı ve idarecisi anlamlarını taşır. Mihai Maxim, "Voyvoda", Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

13 BAB II MANAJEMEN QALBU DAN PENDIDIKAN ISLAM A ...

13 BAB II MANAJEMEN QALBU DAN PENDIDIKAN ISLAM A ...

ScanGate document - kebikecdergi.files.wordpress.com · 1 1 Tiürk Diyanet VakÞ Islam Ansiklopedisi, C. 12, s. 138. 12 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Îstanbul 1977, C.4, s. 449. 13 Tiirk

ScanGate document - kebikecdergi.files.wordpress.com · 1 1 Tiürk Diyanet VakÞ Islam Ansiklopedisi, C. 12, s. 138. 12 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Îstanbul 1977, C.4, s. 449. 13 Tiirk

DIREKTORAT PENDIDIKAN TINGGI KEAGAMAAN ISLAM …data.uin-alauddin.ac.id/assets/pedoman-panduan/s1/Panduan Izin Peny. Prodi.pdf · 13. Direktur Pendidikan Tinggi Keagamaan Islam adalah

DIREKTORAT PENDIDIKAN TINGGI KEAGAMAAN ISLAM …data.uin-alauddin.ac.id/assets/pedoman-panduan/s1/Panduan Izin Peny. Prodi.pdf · 13. Direktur Pendidikan Tinggi Keagamaan Islam adalah

KOMPETENSI GURU PENDIDIKAN AGAMA ISLAM (PAI) …eprints.ums.ac.id/30756/13/NASKAH_PUBLIKASI.pdf · Agama Islam Universitas Muhammadiyah Surakarta untuk Memenuhi Salah Satu Syarat

KOMPETENSI GURU PENDIDIKAN AGAMA ISLAM (PAI) …eprints.ums.ac.id/30756/13/NASKAH_PUBLIKASI.pdf · Agama Islam Universitas Muhammadiyah Surakarta untuk Memenuhi Salah Satu Syarat

Studi Islam II Klp 13 Makalah

Studi Islam II Klp 13 Makalah