İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 9

535
DÂRÜSSAÂDE DÂRÜSSAÂDE ( «jUJl^b ) Genel olarak Topkap ı Saray ı 'nm Harem k ı smı na verilen ad. L J Osmanl ı lar'da Dârüssaâde tabiri, yak- la şı k 380 y ı l padi ş ahlar ı n ve ailelerinin ikametgâh ı olan Topkap ı Saray ı 'nm Ha- rem Dairesi için kullan ı lmış t ı r. Bu tabir bazı kaynak ve belgelerde doğrudan doğ- ruya saray ı ifade eder bir ş ekilde de ge- çer. Nitekim Edirne ve İ stanbul Eski sa- raylar ı na da Dârüssaâde-i Atîk denilmek- teydi (TSMA, nr. D 3960; E 12.007). Pa- di ş ah ı n özel dairesinin bulundu ğ u, ha- n ı mlar ı , çocuklar ı ve cariyelerinin ya ş a- d ığı bu yerin kendine has bir te ş kilât ı ve görevlileri vardı . Buranı n her türlü hiz- metiyle u ğ ra ş an ve Dârüssaâde a ğ alar ı denilen bu görevliler, padi ş aha ve aile- sine yak ı nl ı klar ı sebebiyle Osmanl ı siya- sî tarihinde önemli roller oynamış lard ı r. Dârüssaâde Ağası .  Osmanl ı Devleti'nde saray Harem, Enderun ve Bîrun denilen üç ayr ı te ş kilâtla yönetiliyordu. Harem a ğ alan ile Enderun te ş kilât ı nda Bâbüs- saâde cemaatine mensup a ğ alar tavâ- ş î (had ı m) idi. Ortaça ğ 'da müslüman ve Türk devletlerinde mevcut olan tavâ ş î veya had ı m a ğ alar, Çelebi Sultan Meh- med zaman ı ndan itibaren Osmanl ı sa- ray ı nda da görevlendirildiler. Bunlar be- yaz hadı mlar (akağalar) ve zenci hadı mlar (karaağalar) olmak üzere iki ayr ı s ı nı ft ı . Aka ğ alar, saray ı n Enderun bölümünün ba ş lad ığı yer olan ve Bâbüssaâde deni- len kap ı s ı nda görevli olduklar ı ndan ken- dilerine Bâbüssaâde a ğ alar ı unvan ı ve- rilmi ş ti. Âmirleri olan Bâbüssaâde a ğ a- s ı , ayn ı zamanda bütün Enderun ve Ha- rem görevlilerinin âmiriydi. Had ı m a ğ a- lar saray ı n kad ı nlara ait k ı smı na neza- ret ettiklerinden kendilerine "k ı zlar a ğ a- s ı " da denilmi ş tir (TSMA, nr. D 34, vr. 25 b , 97 b ; E 6196). Ş ehzadelerin maiyetinde de Dârüssaâde cemaati ve tavâ ş î a ğ ala- r ı vardı (TSMA, nr. D 743). Bâbüssaâde ağal ığı ile Dârüssaâde ağa- l ığı aras ı ndaki kesin ay ı r ı m ise XVI. yüz- y ı lda gerçekle ş ti. 982'de (1574) Habe ş î Mehmed A ğ a kendisine verilen yetkiler- den faydalanarak Dârüssaâde a ğ al ığı görevinin Bâbüssaâde a ğ al ığı ndan ayr ı l- mas ı n ı sa ğ lay ı p Dârüssaâde a ğ as ı unva- n ı n ı ald ı . 995'te de (1586-87) Bâbüssaâ- de a ğ alar ı n ı n idaresinde olan Haremeyn evkaf ı nezâreti görevini üzerine al ı p sa- rayda üstün bir duruma geldi. Aka ğ alar, Harem'de yakla şı k 150 y ı l devam eden nüfuzlar ı n ı n karaa ğ alara geçmesini hiç- bir zaman kabullenmeyerek mücadele- lerini sürdürmü ş lerdir. Habe ş î Mehmed A ğ a 999'da (1590) vefat edince yerine Habe ş î a ğ alardan Server A ğ a geçti. Ha- rem ağalar ı ile olan geçimsizli ği sebebiy- le görevi uzun müddet sürmedi. A ğ al ığı s ı ras ı nda kap ı o ğ lanlar ı n ı ta ş ra halk ı ile muamele ve muhabereden menetti ğ i için tavâ ş î a ğ alar onun aleyhinde birle ş erek M ı s ı r'a gönderilmesine sebep oldular. 1591'de yerine geçen aka ğ alardan Bos- nal ı Hac ı Mustafa A ğ a'ya ilâve görev ola- rak Dârüssaâde ağal ığı da verildi. 1595'- te emekliye ayr ı larak kendi iste ğ iyle Mı - s ı r'a gitti. 1595-1621 y ı llar ı aras ı nda ka- raa ğ alardan Osman A ğ a, Abdürrezzak A ğ a, Cevher A ğ a, Hac ı Mustafa A ğ a, Sü- leyman A ğ a ve Abdurrahman A ğ a Dâ- rüssaâde a ğ al ığı görevlerinde bulundu- lar (Ahmed Resmî Efendi, TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1403). 1621'de Bâbüssaâde ve Dârüssaâde a ğ al ığı görevlerini birlikte sürdüren Malatyal ı İ smâil A ğ a, aka ğ a- lardan Dârüssaâde a ğ al ığı görevinde bu- lunan so n a ğ ad ı r (TSMA, nr. E 1725/ 1, 7364/77, 8395/1). Nitekim 1623'te ka- raa ğ alardan İ dris A ğ a'n ı n Dârüssaâde ağal ığı na getirilmesinden itibaren 1922'- ye kadar Dârüssaâde a ğ al ığı görevi ka- raa ğ alar ı n sorumlulu ğ unda kald ı ve bun- lar aka ğ alar üzerindeki üstünlüklerini son devirlere kadar devam ettirdiler. Son Dârüssaâde ağas ı Said Ağa'dı r. Fâtih Sul- tan Mehmed'in son zamanlar ı ndan 1922 y ı l ı na kadar yaklaşı k yirmi bir akağa, yet- mi ş yedi karaa ğ a Dârüssaâde a ğ al ığı gö- revinde bulundu. Dârüssaâde a ğ alar ı "ağa hazretleri" (TSMA, nr. D 3136), "ağa efendi" TSMA, nr. D 9774; E 414/1) ve "büyük ağa" unvanlar ı yla da anı lmış lardı r. Dârüssaâde a ğ as ı bütün Harem a ğ a- lar ı n ı n, Sarây- ı Cedîd ve Sarây- ı Atîk te- berdarlar ı ve kozbekçilerinin, Haremeyn-i ş erîfeyn görevlilerinin, selâtin ve vüzerâ evkaf ı ile Dârüssaâde ağalar ı ve mensup- lar ı evkaf ı görevlilerinin âmiriydi (TSMA, nr. E 449/39, 7014/31-32). 1577-1772 y ı llar ı aras ı nda Dârüssaâde a ğ as ı maiye- tinde elli be ş görevli vard ı . Bunlar a ğ a- yân- ı Dârüssaâde (otuz be ş ki ş i) ve fer- râş ân-ı Dârüssa âde (yirmi ki ş i ) olmak üze - re iki ayrı sı nı ftı (TSMA, nr. D 1027, 1059, 2417/30, 6205, 9698, 10.181). Ağayân-l Dârüssaâde bir yerde on üç, sekiz ve on dört görevli olan bölüklere, ferrâ ş ân- ı Dârüssaâde ise bir yerde yedi, sekiz ve be ş görevli olan bölüklere ayr ı lmış t ı (TSMA nr. D 1027, 1059).  1 11  Selim döne- minde bu say ı Eski Saray görevlileri de dahil olmak üzere 129 ile 155 civar ı nda- dı r (TSMA, nr. D 1089/45-47). 1836 ta- rihli bir maaş defterinde ise görevli say ı s ı 109 ki ş i olarak gösterilmi ş tir. Bu görev- liler baş ta Dârüssaâde ağas ı olmak üzere baş kapı gulâmı (iki görevli), yayla baş - kap ı gulâmı , hademe-i hâs ı ll ı yân (yirmi alt ı görevli), mülâzı m-ı hâs ı ll ı yân (otuz yedi görevli), mülâzı m-ı ortanca (yirmi yedi görevli), Dârüssaâde ba ş a ğ as ı , oda kethüdâs ı , kâtip efendi, sultanlar ı n ba- ş a ğ alar ı ve ikinci, üçüncü a ğ alar ı unvan- lar ı yla belirtilmi ş tir (TSMA, nr. D 2222). Hazînedâr- ı ş ehriyârî, ba ş musâhib ve musâhibler, lalalar, vâlide sultan ba ş a ğ a- s ı ve di ğ er a ğ alar ı , sultanlar ı n ba ş a ğ a- lar ı ve di ğ er a ğ alar ı , vâlide sultan ve sul- tanlar ı n kethüdalar ı , kad ı n, usta ve kal- fa unvan ı verilen Harem'deki kad ı n gö- revliler, Dârüssaâde a ğ as ı yaz ı c ı s ı , Hare- meyn müfetti ş i, Haremeyn muhasebe- cisi, Haremeyn mukâtaac ı s ı Dârüssaâde a ğ as ı na ba ğ l ı görevlilerdi. Topkap ı Saray ı Harem Dairesi'nde Dâ- rüssaâde a ğ alan ve Harem a ğ alar ı n ı n görevli olduklar ı ve ikamet ettikleri yer- ler vard ı . Burada karaa ğ alar nöbet yeri, Karaa ğ alar Mescidi, Karaa ğ alar Ko ğ u- ş u, Dârüssaâde a ğ as ı dairesi. Ş ehzade- ler Mektebi ve kar şı s ı nda musâhib-i ş eh- Dârüssaâde a ğ as ı Mehmed A ğ a'n ı n Sultan III. Murad ad ı na telif edilen Gence Fetihnamesi'  ni padi ş aha takdim edi ş ini gösteren bir minyatür (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1296.  vr.  8") 1 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Dârüssaâde-Dulkadıroğulları Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

Transcript of İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 9

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    1/556

    DRSSADE

    D R S S A D E( j U J l ^ b )

    Genel olarakTopkap Saray'nmHarem ksmna verilen ad.L JOsmanllar'da Drssade tabiri, yak-lak 380 yl padiahlarn ve ailelerininikametgh olan Topkap Saray 'nm Ha-rem Dairesi iin kullanlmtr. Bu tabirbaz kaynak ve belgelerde dorudan do-ruya saray ifade eder bir ekilde de ge-er. Nitekim Edirne ve stanbul Eski sa-raylarna da Drssade-i Atk denilmek-teydi (TSMA, nr. D 3960; E 12.007). Pa-diahn zel dairesinin bulunduu, ha-nmlar, ocuklar ve cariyelerinin yaa-d bu yerin kendine has bir tekiltve grevlileri vard. Burann her trl hiz-metiyle uraan ve Drssade aalardenilen bu grevliler, padiaha ve aile-sine yaknlklar sebebiyle Osmanl siya-s tarihinde nemli roller oynamlardr.Drssade Aas. Osmanl Devleti 'ndesaray Harem, Enderun ve Brun deni len ayr tekiltla ynetiliyordu. Haremaalan i le Enderun teki ltnda Bbs-sade cemaatine mensup aalar tav- (hadm) idi. Ortaa'da mslman veTrk devletlerinde mevcut olan tavveya hadm aalar, elebi Sultan Meh-med zamanndan it ibaren Osmanl sa-raynda da grevlendirildiler. Bunlar be-yaz hadmlar (akaalar) ve zenci hadmlar(karaaalar) olmak zere iki ayr snft.Akaalar, sarayn Enderun blmnnbalad yer olan ve Bbssade deni-len kapsnda grevli olduklarndan ken-dilerine Bbssade aalar unvan ve-ri lmiti . mirleri olan Bbssade aa-s, ayn zamanda btn Enderun ve Ha-

    rem grevlilerinin miriydi. Hadm aa-lar sarayn kadnlara ait ksmna neza-ret ettiklerinden kendilerine "kzlar aa-s" da denilmitir (TSMA, nr. D 34, vr. 25 b,97 b; E 6196). ehzadelerin maiyetindede Drssade cemaati ve tav aala-r vard (TSMA, nr. D 743).Bbssade aal ile Drssade aa-l arasndaki kesin ayrm ise XVI. yz-ylda gerekleti. 982'de (1574) HabeMehmed Aa kendisine veri len yetki ler-den faydalanarak Drssade aal grevinin Bbssade aalndan ayrl-

    masn salayp Drssade aas unva-

    nn ald. 995'te de (1586-87) Bbssa-de aalarnn idaresinde olan Haremeynevkaf nezreti grevini zerine alp sa-rayda stn bir duruma geldi. Akaalar,Harem'de yaklak 150 y l devam edennfuzlarnn karaaalara gemesini hi-bir zaman kabullenmeyerek mcadele-lerini srdrmlerdir. Habe MehmedAa 999'da (1590) vefat edince yerineHabe aalardan Server Aa geti . Ha-rem aalar ile olan geimsizlii sebebiy-le grevi uzun mddet srmedi. Aal srasnda kap olanlarn tara halk ilemuamele ve muhabereden menettii iintav aalar onun aleyhinde bir leerekMsr 'a gnderi lmesine sebep oldular.1591'de yerine geen akaalardan Bos-nal Hac Musta fa A a'ya ilve grev ola-rak Drssade aal da verildi. 1595'-te emekliye ayrlarak kendi isteiyle M-sr'a gitti. 1595-1621 yllar arasnda ka-raaalardan Osman Aa, AbdrrezzakAa, Cevher Aa, Hac Mu stafa A a, S-leyman Aa ve Abdurrahman Aa D-rssade aal grevlerinde bulundu-lar (Ahmed Resm Efendi, TSMK, EmanetHazinesi, nr. 1403). 1621'de Bbssadeve Drssade aal grevlerini birliktesrdren Malatyal smil Aa, akaa-lardan Drssade aal grevinde bu-lunan so n aad r (TSMA, nr. E 1725/ 1,7364/77, 8395/1). Nitekim 1623'te ka-raaalardan dris A a'nn Drssadeaalna getirilmesinden itibaren 1922'-ye kadar Drssade aal grevi ka-raaalarn sorumluluunda kald ve bun-lar akaalar zerindeki stnlklerinison devirlere kadar devam ettirdiler. SonDrssade aas Said Aa'dr. Ftih Sul-tan Mehmed'in son zamanlarndan 1922ylna kadar yaklak yirmi bir akaa, yet-mi yedi karaaa Drssade aal g-revinde bulundu. Drssade aalar"aa hazretleri" (TSMA, nr. D 3136), "aaefendi" TSMA, nr. D 9774; E 414/1) ve"byk aa" unvanlaryla da anlmlardr.

    Drssade aas btn Harem aa-larnn, Sary- Cedd ve Sary- Atk te-berdarlar ve kozbekilerinin, Haremeyn-ierfeyn grevlilerinin, seltin ve vzerevkaf ile Drssade aalar ve mensup-lar evkaf grevlilerinin miriydi (TSMA,nr. E 449/39, 7014/31-32). 1577-1772yllar arasnda Drssade aas maiye-tinde elli be grevli vard. Bunlar aa-yn- Drssade (otuz be kii) ve fer-

    rn- Drssa de (yirmi kii) olmak ze-re iki ayr snft (TSMA, nr. D 1027, 1059,2417/30, 6205, 9698, 10.181). Aayn-lDrssade bir yerd e on , sekiz ve ondrt grevli olan blklere, ferrn-Drssade ise bir yerde yedi, sekiz vebe grevli olan blklere ayrlmt(TSMA nr. D 1027, 1059).111 Selim dne-minde bu say Eski Saray grevl i ler i dedahil olmak zere 129 ile 155 civarnda-dr (TSMA, nr. D 1089/45-47). 1836 ta-rihli bir maa defterinde ise grevli says109 kii olarak gsterilmitir. Bu grev-liler bata Drssade aas olmak zerebakap gulm (iki grevli), yayla ba-kap gulm, hademe-i hsllyn (yirmialt grevli), mlzm- hsllyn (otuzyedi grevli), mlzm- ortanca (yirmiyedi grevli), Drssade baaas, odakethds, ktip efendi, sultanlarn ba-aalar ve ikinci, nc aalar unvan-laryla belirtilmitir (TSMA, nr. D 2222).

    Haznedr- ehriyr, bamushib vemushibler, lalalar, vlide sultan baaa-s ve dier aalar, sultanlarn baaa-lar ve dier aalar, vlide sultan ve sul-tanlarn kethdalar, kadn, usta ve kal-fa unvan veri len Harem'deki kadn g-revliler, Drssade aas yazcs, Hare-meyn mfettii , Haremeyn muhasebe-cisi , Haremeyn muktaacs Drssadeaasna bal grevlilerdi.

    Topkap Saray Harem Dairesi'nde D-rssade aalan ve Harem aalarnngrevli olduklar ve ikamet ettikleri yer-ler vard. Burada karaaalar nbet yeri ,Karaaalar Mescidi , Karaaalar Kou-u, Drssade aas dairesi. ehzade-ler Mektebi ve karsnda mushib-i eh-

    D r s s a d ea a s M e h m e d

    A a ' n nS u l t a n

    I I I . M u r a da d n a t e l i f

    e d i l e nGence

    Fetihnamesi' n ip a d i a h a

    t a k d i me d i i n i

    g s t e r e nb i r m i n y a t r

    (TSMK,Revan

    Kk,nr. 1296.vr. 8 " )

    1Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    2/556

    DRSSADEriyr ve haznedr- ehriyr daireleribulunmaktayd. Dolapl Kubbe denilenDrssade Hazinesi 'nde murassa' e-ya, mcevherat, para, surre merasimin-de kullanlan eya, Drssade aas ne-zaretindeki evkafn belgeleri muhafazaediliyordu. Drssade aas dairesi ikikatl bir yap idi. Burada Drssaade aa-snn hamam, misafir ve yatak odalarbulunmaktayd. Harem aalar kouu,yedi stunlu bir revakn arkasnda drtkatl bir yapdr. Sol taraftaki inili oda-lar Harem aalarnn miri olan baka-p gulm dairesidir. kinci kat ortanca,nc kat hsll veya hasrl, drdnckat acemi Harem aalarnn m eskenidir.

    Harem'e ilk giren zenci aa "en aa-" unvan ile hizmete alnr, ocak defte-rine kaydedilir ve ortancalar iinde mu-teber bir lalaya el ptrlrd. Bunlar"nbet kalfalar" denilen aalarn emir-lerine uyar, Harem kaplarn beklerlerdi.Bu srada Drssade Oca 'na ait usulve kanunu renip acemi aal a ge-erler, daha sonra da ilerinden en k-demlisi nbet kalfas olurdu. Acemi aa-lar nbet kalfasndan sonra ortanca olur-lard. Ortancalar kap nbetine nezaretederlerdi (At Bey, I, 257-260). Ardndanhsll (hasrl) olup on ikinci hsllnn eneskisi terfi ederek yayla bakap gulm,sonra Yeni Saray bakap gulm ve da-ha sonra Eski Saray aas olurdu. EskiSaray aalar terf i ett ir i l ip Drssadeaalna getirilirdi. Normal ykselmebu e kilde o lurdu (Nam, V, 233).

    Drssade aalna ayrca srasylapadiah lalal, mushib-i ehriyr vehaznedr- ehriyrlik grevlerinde bu-lunanlar da tay in edilebiliyordu. Yine v-l ide sultan baaalar Drssade aasolabiliyordu. Drssade aalna tayinedi len ahsa padiah huzurunda samurkrk giydirilir ve aaln iln iin be-yaz zerine hatt- hmyun gnderilir-

    i o p k a p S a r a y ' n d a D r s s a d e A a s D a i r e si v e H a r e mA a l a r K o u u

    2

    di. Bu hatt- hmyunlar bir nevi grevynetmelii niteliindeydi.Balarna selm (TSMA, nr. E 12.063),alaylarda zerlerine serser kapl drtyenli samur krk giyen Drssade aa-lar, bellerine som mcevherli "akve" de-nilen deerli kstekli bir bak takarlar-d. Surrenin hareket edecei gn kul-landklar aslar vard. Bu as saray ha-zinesinde muhafaza edilmekteydi (Altn-da-Bayraktar, II, 66). Bayram namazla-rna krmzya kapl krk giyip giderler,daha sonra odalarnda beyaza kapl sr-mal krk giyip, Harem'e gelirlerdi. Ar-dndan hazine vekili boha ile krk alrve Harem'e gtrp hazinedar ustayateslim ederdi (TSMA, nr. E 12.063).Grevleri gerei padiahlara ve padi-ah ailelerine olan yaknlklar sebebiylence sarayda, sonra da zellikle XVII ve

    XVIII. yzyllarda devlet ynetiminde et-kili olan Drssade aalan, siyas me-seleler yannda sadrazamlarn azil ve ta-yinlerinde de rol oynamlardr. lerin-den bazlar mala ve paraya dknlk-leri yznden sorumluluklarndaki g-revlere en ok hediye ve para veren kim-seleri tayin ederlerdi. Dolaysyla devletynetiminde zaman zaman olumsuz te-sirleri olmutur. Vezrizam pir Mus-tafa Paa karaaalan saraydan uzakla-trmak istemise de bunu baarama-mtr. Tanzimat'n ilnndan sonra yet-kilerinin ou ellerinden alnan Drs-sad e aalar, 11. M e ru tiy et in ilanylaikinci ve nc derecedeki memur se-viyesine getirilmilerdir.

    Drssade aalnn belirli bir g-rev sresi yoktu. Nitekim Hac Beir Aa,III. Ahm ed ve 1. Mah mu d zamannda yir-mi dokuz yl bu grevde kalmtr. Ser-ver Aa gibi ok ksa sre Drssadeaal yapm olanlar. Hac Mustafa Aave Cell brhim Aa gibi ikinci defa D-rssade aalna getirilenler de vardr.Azilleri genellikle cuma gn padia-

    hn gittii camide, saray ve kkte, sur-re merasimi srasnda ni olarak yaplanDrssade aalar azledildikten son-ra umumiyetle Msr'a gnderilirlerdi.Bunun yan sra bazlarnn Hicaz, Ma-latya, Kbrs, Gelibolu, Limni ve am'asrldkleri bilinmektedir. Ayrca Me-dine'ye eyhlharem olarak gnderi len-ler de vard. lerinden Morali Beir Aa(Kk) ve Mercan Aa gibi bazlar iseidam edilmitir.Drssade aalarnn grevleri ara-snda Haremeyn evkaf nazrl nemliyer tutuyordu. 1668'de Drssade aa-

    Hasrl eski(TSMK.I I I. Ahm ed.

    nr. 3690,Tablo 44)

    s nezaretinde 313 vakf vard. Bu vakf-larn 112'si stanbul'da, otuz yedisi Ru-meli'de, 164' Anadolu'dayd (TSMA, nr.D 3887/2). Nezaretinde bulunan vakf-larda Drssade aasnn nezaret hak-k olarak belirli gelirleri vard (nr. TSMA,E 253). Drssade aalan taraf ndanidare edilen Haremeyn evkaf 1834'tenitibaren onlardan alnarak Haremeyn-ierfeyn evkaf nazrl unvan zerlerin-de kalmak zere mstakil olarak Haz-ne-i Haremeyn M dr l kurulmu veDrssade aasna nezaret hakk ola-rak aylk 20.000 kuru tahsis edilmitir(TSMA, nr. E 977/1-2). Drssade aa-snn, haznedr- ehriyrnin ve mus-hiblerin Ahrkap'da konaklar ve etra-fnda ahrlar olduu da bilinmektedir(TSMA nr. D 3136).

    Asl grevleri Harem'in idaresi olanDrssade aalarna baka nemli ilerve grevler de verilirdi. Padiahlar her-hangi bir konudaki emirlerini Drssa-de aalarna beyaz zerine hatt- hm-yunlanyla bildirirler (TSMA, nr. E 2445),onlar da gnn hangi saati olursa olsunmeseleleri padiaha arzedebilirlerdi. V-lide sultanla konuabilirler, padiah vedevlet ileri gelenleri arasnd aki yazma-y ve protokol salarlard. Devlet ricali-ne siyas, asker ve idar konularda mek-tup, tahrirat gnderebilir, devlet riclide Drssade aasna hitaben yazabi-lirdi (TSMA, nr. E 4682). Sarayda ve padi-ah zerindeki nfuzlar sebebiyle bazansadrazamlar bile kendilerini padiahngazabndan kurtarmalarn istemilerdir(Silhdar, 1, 735). Bazlarnn padiaha ve-kletle hibe ve temlikte bulunduu daolm utu r (TSM A, nr. E 7874).

    Vlide sultanlar tarafndan er' mese-lelerde vekil braklabilen Drssadeaalar (TSMA, nr. D 7027), zama n zamanseferlerde rikb- hmyun grevlerin-de bulunurlar (TSMA, nr. D 2159), ayrcavlide sultanlarn ve kk sultanlarnhas* ve muktaa ' lar na da bakar lard ( TSMA, nr. D 1280). Haremeyn evkaf vedier vakflardan gelen para, avid-i h-myun ve ceyb-i hmyun denilen padi-

    Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-DulkadroullarAnkara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    3/556

    DRSSELMah gelirleri, vlide sultan ve sultanlarngelirleri Haremeyn Hazinesi'nde (Hare-meyn dolab) muhafaza edilirdi. Rikb-hmyuna gelen bu parann surre alt nbedeli, cami, trbe, kpr ve su yollarinaat ve tamirat masraflar , mcevhe-rat ve murassa' eya, giyim eyas vemefruat alm, criye bahalar, hneda-na mensup kadnlarn ve grevli kadn-larn aylk ve yllklar, padiah tarafn-dan yaplan eitli ihsanlarn hesap def-terleri Drssade aasnca hazrlanarakpadiaha arzedilirdi (TSMA, nr. D 1219).Saray ta raf nda n yaptr lan cam ilerin in-aat ve tamirat masraflarn Drssadeaas grrd. Nitekim Sultan AhmedCamii inaat Drssade aas MustafaAa'nn nezaretinde yap lmtr (TSMA,nr. D 35, 36, 40, 41). Drssade aasayrca eitli sipariler iin kuyumcu,bezirgn, krk, terzi vb. esnafla gr-r, numune grr, eya satn al r veyaplan hesaplan gzden geirirdi. Heraramba gn de nezaretleri alt ndakivakflarn ilerini denetlemek zere Or-ta Kap dnda Has Ahur Kaps tarafn-da bulunan Drssade aas yazcsodasnda divan akdederlerdi. Bu divan-da Haremeyn evkaf mfettii , muhase-becisi ve muktaacs, rznmeci, ba-halife, Drssade aas yazcs ve di-er grevliler bulunur, vakflara ait mu-ktaa ihalesi, fer, intikal ileri ve g-revlilerin azil ve tayinleri yaplrd. Drs-sade aas, gzetimi altndaki vakfla-rn vakf artlarna uymayan durumlar-n tesbit ederse bunu padiaha yazlolarak arzeder, padiah da yaplan hata-nn dzeltilmesi hakknda vakfn bulun-duu yerin kadsna hkm gnderirdi .Ayrca h er yl receb aynn on ikinci gndzenlenen ve surre gnderilmesiyle il-gili olarak sarayda yaplan merasim D-rssade aas bakanlnda gerekle-

    S -

    O r t a n c a e s k i( T S M K .I I I. Ahm ed.nr. 3690,Tablo 43)

    irdi. Surre gnderilen ahslarn isimle-rini ve gnderilen miktar belirten surredefterleri, Drssade aas ve Hare-meyn evkaf m fettii mhrleriyle tan-zim edilir (bk. TSMA, nr. D 1209/2-3), def-terdarlar taraf ndan imzalanr, defterinilk sayfasna padiahn turas ekilirdi(TSMA, nr. D 1146, 1187). Surre emininede hi l 'ati Drssade aas huzurundagiydirilirdi. Kbe anahtarlarnn karlan-nda yap lan merasim Drssade aa-s nezaretinde olurdu.

    Drssade aalar padiahlarn lm-leri srasnda onlarn yannda bulunmu-lardr. lm hal inde durum u sadrazamabildiren de genellikle Drssade aa-lar olmutur. Yine tahta kacak olanehzadeyi silhdar aa ile birlikte Bbs-sade'de kurulan tahta oturtma ve i lntrenlerinin dzenlenmesini salard.Bunun yan sra bayram ve kl alay t-renlerinde de bulunurdu. Vlide sultan-larn Eski Saray'dan Yeni Saray'a naki l-lerinde Drssade aas ve maiyeti g-revliydi. Yeni bir ehzade veya hanm sul-tann doumu nce Drssade aas-na haber verilirdi. Vlide sultan ve sad-razamn beik alay ile gelen beikler venian alay ile gelen nian takmlar Ha-remin Arabalar Kaps 'nda Drssadeaasna teslim edilirdi. Hanm sultanla-rn nikhlarnda vekili Drssade aa-s olurdu. Nikh Drssade aasnnodasnda kylr ve dn trenleri onuntarafndan idare edi l irdi . Harem aalarve baltaclarla birlikte gelin alaynda ha-zr bulunan Drssade aas, ehzade-lerin ilk derse balayacaklar zaman ya-plan merasime de katlrd (TSMA, nr. E3369, 5890, 10.179). Hekimbala tayinedilen ahsa Darssade aas huzurun-da hil'at giydirilirdi. Kozbekiler Oca'-na vakfedi len paralarn muhasebeleri ,her yl sonunda D rssade aasnn hu-zurunda grlerek karara balanrd(TSMA, nr. D 1125).

    Uhdelerinde haslar, muktaalar bulu-nan Drssade aalarna padiah ta-rafndan smil Geidi gibi ok nemlimevkiler ve kyler temlik edilmi, Rav-za-i Mutahhara'da feret hizmetlerionlara tahsis edilmiti. Birou olduk-a zenginleen Drssade aalar ca-mi, mescid, tekke, medrese, mektep gi-bi ok sayda hayr messesesi tesis ede-rek bu konuda vakfiyeler dzenlemi-lerdir.Harem aalarna ait kabristann s-kdar'da Seyyid Ahmed deresi civarnda

    Pilavc Bayr caddesinde olduu, Topkap

    Saray Mzesi Arivi E 9467 no'lu plan-da belirtilmektedir (ayrca bk.HAREM).BBLYOGRAFYA:TSMA, nr . D 34, 35, 36, 40, 41, 743, 1027,

    1059 , 108 9/ 4 5-4 7 , 1125 , 1146 , 1187 , 1209/2-3 , 1219 , 1219/ 1 , 1280 , 2159 , 2222 , 2417/30 , 3136 , 388 7/ 2 , 3960 , 6205 , 7027 , 750 99698 , 9774 , 1 0 .181 , 10 .303 ; n r . E 253 , 4 14/ 14 4 9 / 3 9 , 9 7 7 / 1 - 2 , 1 7 2 5 / 1 , 2 4 4 5 , 3 3 6 9 , 4 6 8 25890 , 6196 , 7010 , 7014/ 31-32 , 7364/ 77 , 78748395/1, 9467, 10.179, 12.007, 12.063; Se ln ikTrih ( pir li ) , 1, 229 -23 1, 28 1; I I, 686 , 740, 75 7N a m , Trih, V , 233; S i lhdar , Trih, I, 735 ; Kyafet Albm, TS MK , I II . Ah me d, nr. 36 90 ; A tBey, Trih, I, 257 -260 , 267 ; Kitb- Genctne-Feth-i Gence, TS MK , Revan, nr . 1296, v r. 8bA h me d Re s m E f e n d i , Hamlet'l-kber, T S M KEmanet Haz ines i , nr . 1403; Hz r lyas , Letif-Endern, stanbul 127 6, tr. yer .; Uzu narl Saray Tekilt, s . 172 -1 83 ; a .m l f ., Mekke-Mkerreme Emirleri, Ank ara 1972, s. 27, 3538, 43, 46; smai l H. Bayka l , Enderun Mektebi Tarihi, s tanbu l 1953, s. 19- 21, ayr ca bktr .ye r . ; M. aatay Uluay, Harem II, Ankara1971, tr .ye r . ; a .ml f . . Padiahlarn Kadnlart r . y e r. ; C e n g i z O rh on lu, "D e r v i A b du l l a h ' nD a r s s a d e A a l a n H a k k n d a B i r E s e r i : R i-s a l e - i T e b e r d r i y y e f a h v l i D r ' s - s a d e " ,smail Hakk Uzun arl ya Armaa n, A n ka r a1976, s. 22 5-2 51 ; lk A l t n da - Na i l Bay-r a k t a r, " T o p k a p S a r a y M z e s i T a h r i r K o -m i s y o n u a l m a l a r I: (Harem ve BaltaclarKouu)", Topkap Saray Mze si: Yllk II, s-tanbu l 1987, s. 66; Jane Hathavvay, "Th e R o l eo f t h e K z l a r A a s i n 1 7 t h - 1 8 t h C e n t u r yO t t o m a n E g y p t " , St.l, L X X V (1992), 1 4 1 - 1 5 8 ;Paka lm, I , 400 -40 4. r

    I MI L K A L T I N D A

    D R S S A L T A N A(bk. STANBUL).

    D R S S E L M

    ~1

    ( f i O Ijt.Madd ve manev fetlerden korunmuesenlik yurdu anlamna gelenve Kur'n- Kerm'decennetin isimlerinden biri olarakgeen tabir(bk. CENNET).

    D A R U S S E L A M( f l J l j b )

    Tanzanya'nn en byk ehrive eski bakenti.Adn Kur'n- Kerm'de cennet iinkul lan lan "huzur yeri" anlamndaki d -

    r's-selm (el-Enam 6/127; Ynus 10/25) terkibinden alr. nceleri Afrika'daAlman Dou Afrikas diye bilinen blge-nin merkezi olan Drsselm, 1. DnyaSava'ndan sonra 1919'da Versailles Ant-

    3Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    4/556

    DRSSELMlamas i le ngi ltere'ye geen Tangani-ka'nn, 1964 ylnda da Tanganika ve Zen-gibar'n birlemesiyle ortaya kan Bir-leik Tanzanya Cumhuriyeti'nin baehrioldu. Daha nce Zengibar adasnn kar-snda biraz gneyde, tabii bir limannaznda Mzizima adl bir iskele kasaba-s ve Afrika'n n ilerine doru g iden ker-vanlarn balang noktas idi. ZengibarSultan B Sad hanedanndan SeyyidSad' in olu Sultan Seyyid Mcid bura-da 1862'de bir saray ile baz binalar yap-trdktan sonra Drsselm adyla h-ret buldu ve nem kazand.

    Sultan Berga' n hkm srd y l-larda (1870-1888) blgede sz sahibi olanngilizler, Arap asll mslman halk ileyerliler arasnda ortaya kan ihtilflar-da srekli olarak yerli halkn tarafn tut-tular ve onlar mslman idarecilere kar- kkrttlar. Sultan Berga, ngiltere'yekar bir yardmc bulabilmek iin Avru-pa'ya gitti ve Almanlar'la kurduu dost-luktan bir mddet faydaland. Ancak da-ha sonra ngilizler'le anlaan AlmanlarBerlin Konferans (1884-1885) sonundablgede Alman Dou Afrikas adyla h-kimiyet kurdular ve Drsselm' mer-kez yaptlar (1891). Almanlar blgedekihkimiyetleri srasnda ngilizler'in kont-rolnde bir liman ehri olan Zengibar'nstnlne son vermek amac i le D-rsselm'a nem verdiler ve deniz tica-retinin buraya kaymas iin eitli ted-birler aldlar. Drsselm ile Zengibararasnda liman vergileri dolaysyla s-rekl i bir ekime cereyan etmi, ancakbugn Drsselm ticaret sahasndakibu rekabeti aarak lkenin en nemli li-man ehri ve ticaret merkezi haline gel-

    D r s s e l m36

    p 50 100km|

    A L Z@M?BARO % j -V ^ F ^ D R S S EL M

    'T A--N Z A^NN-Y A J ' j *- i v - - * " - - . " i ,i - Iji SS ^G K >VvJ*jVr.tni-

    ' .'ati^U JJ W^ f c ^ v ^ i ..'Mv jAi .>;> Ut j

    ay

    olan eser Tezkire'rim kenarnda basl-mtr (Kahire 1294, 1302, 1317, 1329). 3.Tezyn'l-esvk bi-tafsli Evki'l-'u-ak. Mehur tefsir l imi Bik 'nin Ev-ku'l-cuk adl eserini esas alarak mey-dana getirdii ve iirlerini de ihtiva edenak zerine bir incelemedir (Kahire 1279,1302, 1305, 1308; Bulak 1281, 1291). D-vd-i Antk bunlarn dnda Nzhet'l-ezhn f slh'1-ebdn, et-Tuhfet'l-Bekriyye f ahkm 1-istihmmi'l-kill-liyye ve'l-cz'iyye, Mecm a'u'l-fev'id(menfi')i" 1-bederiyye (bu eserlerin yaz-ma nshalar iin bk. een, s. 225-232),Risle muhtasara fi'l-cebr (yazma ns-has iin bk. King, II, 928) ve Unmzec fzilmi'l-eflk, Risle fi't-tayr ve'l-cukb,Risle fi'l-hey'e, el-Kef cani'l-m-kilt, Nazm- Knrek ( bn Sn'nnel-Knn 'una yazlm bir erhtir), Kif-yt'l-muhtc f cilmi'1 -'il, Gye-tul-merm fi'1-mantk ve7-kelm, El-tiye fi't-b gibi baz eserlerle rislelerde kaleme almtr .

    BBLYOGRAFYA:D v d- i A n t k , Tezkiret ii'l-elbab ve'l-

    cmf liT-'acebi'l-'ucb, Beyrut , ts . (e l -M ekt e -be tu s -S e k f i y ye ) , H I I ; M u h ibb i , Hulat'l-eer, I I , 140-149; Se rks , Mu'cem, I, 490 -49 2 ;B r oc ke lma n n , GAL, I I, 47 8; Suppl., II , 491 -49 2 ;a . m l f . - J . V e r n e t , " a l - A n t k " , El2 ( Ing.), I,5 1 6 ; A h m e d s , Mu'cem'l-etbba', Beyrut1361/ 1942 , s . 185 -195 ; A f e n Osmanl Trk-lerinde lim, s . 117 -1 19 ; a .m l f . , "A n t k " , A, I,4 5 4 - 4 5 6 ; R o n a r t , CEAC, s. 4 3 - 4 4 ; U l lm a n , DieMedizin, s . 181 -1 82 ; B e d i N . e h s u v a r o lu , Ec -zaclk Tarihi Dersleri, stanbul 197 0, s . 15 9;A y e g l De mi r h a n [E r de mi r ] , Ksa Tp Tarihi,Bursa 1982, s . 52; een , Fihris mahttt, s.225 -232 ; D . A . K in g . FihrisT-mahttti'l-'il-miyyeti'l-mahfza bi-Dri'l-Ktbl-Msriyye,Kahire 19 86, I I, 92 8; mer Fer rh, Me'im'l-edebi'l-cArab, Beyrut 1986, s . 196 -205 ; Abd l-h a l m M u n t a s r , " T e z k i r e t l i ' l - e l b b " , T, I,3 8 6 - 3 9 6 ; " A n t k " , Kk Trk slm Ansiklo-pedisi, s tanbu l 1978, s . 12 5-1 26 ; Kas m Krb -y k , " A l e m i " , DA, I I, 36 7.

    S A Y E G L D E M I R H A N E R D E M I R

    F D V D e l - F E T N ( ^J lL l j j b )D v d b . A b d i l l h b . d r s e l - F e t n

    ( . 1 2 5 9 / 1 8 4 3 ' t e n s o n r a )Daha okMalay ca ya zd slm eserlerve tercmeleriyle tannanGneydou Asyal mslman lim. ^

    Malaka yarmadasnn kuzeydou sahi-lindeki Patani ehrindendir. Hayat hak-knda yeterl i bi lgi yoktur. Mekke'ye gi-dip yerletii, ttriyye tarikatna men-sup olduu ve halk arasnda eyh Dvd

    Dvd-iA n t k ' n i n

    en-Nzhetu -mbhice [ .

    tehlzi'i-ezhnue ta'dli'l-emzice adle se r i n i n

    iik iki say fas {S i i l e ymani ye K tp . ,

    HletEfendi ,

    nr. 752|

    Patani diye anld bilinmektedir. Fet-n'nin telif almalar yannda en bykhizmeti, ok sayda nemli slm met-ni bir dizi halinde Malay diline tercmeedip Budistler ' in hkimiyetinde bulunanPatani mslmanlarnn istifadesine sun-mu olmasdr. lm tarihi kesin olarakbelli olmamakla birlikte 1259 (1843) y-lndan sonra vefat ettii anlalmaktadr.

    Eserleri. Arapa kaynaklardan derle-me suretiyle eitli slm konularda oksayda eser yazan ve byk ounluu-nu 1809-1843 yllar arasnda yaymla-yan Fetn 'nin al malarndan bir ksmunlardr: ed-Drr's-semn (slm ak-desiyle ilgili bir el kitabdr); Kef'l-um-me (lmden sonraki hayat ele alan ha-cimli bir risledir); brhm el-Lekn'ninmanzum bir akaid rislesi olan Cevhe-ret't-tevhd zerine Malayca yazdve Mekke'de yaymlad erh; Kifye-t'l-muhtc (Hz. Peyga mb er'in mi'racy-la ilgilidir); Fr'ul-mes'il ve u-l'l-mes 'il (1838 ylnda Ah me d b. Ah-med er-Reml'nin el-Fetu'sndan derle-nen ve Hindistan mslmanlar arasndamehur olan bu hacimli eser Fetn'nin f-kh ve akaidle ilgili en byk almasdr);namaz konusunda yaz lan ve Bombay'-da litografik basks yaplan bir dizi ris-le (bu risalelerin ve Kifyet't-muhtc'm1880 ylndan itibaren Mekke'deki kitap-larda satld bilinmektedir IHurgronje,s. 287|); nikh konusuyla ilgili olup Ne-vev 'nin Minhc't-tlibn'i, Zekeriyy

    el-Ensr'nin Fethu'l-Vehhb', bn Ha-cer el-Heytem'nin Tuhfetul-muhtc've emseddin er-Reml 'nin Nihyetul-muhtc'ndan derlenen rislesi (stanbul1809); Cem'u'l-fev'id (tasavv uf ks-sa ve uyarlar ihtiva etmektedir); Kenz'l-minen cal hikemi Eb Medyen (End-lsl lim ve mutasavvf Eb Medyen'inhikmet ve vecizeleri zerine yazlan bir er-hin Ma layca'ya yap lm tercmesidir; eser-de hikmetler Arapa orijinalleriyle birlikteneredilmitir [Mekke 13281).

    Fetn bunlardan baka Gazzl 'nineserlerinden pek ounu Malayca'ya e-virmitir. Eserlerinin basm yeri ve tarih-leri hakknda kaynaklarda yeterli bilgibulunmamaktadr. Halen Mekke'de yaa-yan torunlar 1910 ylndan bu yana eser-lerinin basksn srdrmekte, bir ksm-nn da ilk nerini yapmaktadrlar. Fetn'-nin Malay dilinde telif ettii baslmameserlerinin yazma nshalar Cambridge(Scot koleksiyonu), Cakarta, Leiden veLondra'da (Royal Asiatique Society) bu-lunmaktadr (bk.E l2 |ng.|, II, 183).BBLYOGRAFYA:C. S.H u r g r o n j e , Mekka (trc. J.M. Monahan),

    Le iden 1931, s . 287; M. B . Hooker , islamic Lavin South East Asia, S ingapur 1984, s . 32 ; C . 0 .B la gde n , " L i s t o f M a la y B ooks " , JRAS (1899), s .125, nr . 50 ; VVerner Kraus, " is lam in Th a i l an d:N o t e s o n t h e H i s t o r y o f M s l i m P r o v i n c e s ,T h a i i s l a m i c M o d e r n i s m a n d t h e S e p a r a t i s tM o v e m e n t i n t h e S o u th " , JIMMA, V/ 2 ( 1984 ) ,s . 4 1 5 - 4 1 6 ; P . V o o r h o e v e , " D w d a l - F a t n " ,72(ing.),II, 183. fT l ..

    LAL M U S T A F A O z

    27Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    28/556

    DVD-i HALVETF D V D - i H A L V E T ( ^ )

    (. 913/1507)I Ha lvet tarikat eyhi.

    Bolu'nun Mudurnu kazasnda dodu.Bad at'ta tahsi l grdkten sonra Amas-ya'ya giderek Seyyid Yahy-y irvn '-nin hal i felerinden Habb Karamn 'ye(. 902/1497) intisap etti. Bir sre son-ra eyhi taraf ndan Halvet l ii yaymakzere Mudurnu'ya gnderi ldi ve oradavefat etti .Devrinin nemli lim ve eyhlerindenbiri olduu anlalan Dvd-i Halvet'ninsfendiyaroullar nezdinde byk itiba-r vard. Nitekim sfendiyaroullar H-kmdar smil Bey' in kardei ve rakibiolup Kzl Ahmed diye bilinen Emr Ah-

    med' in kendisinden baz tasavvuf me-selelerin izahn yapan bir eser yazmas-n istemesi bunu aka gstermekte-dir. Takprizde, Kzl Ahmed'in Dvd-iHalvet 'ye bir mektup gndererek on-dan "devir-i hams" hakknda bilgi iste-diini, eyhin de buna cevap olarak Gl-en-i Tevhd adn verdii byk bir ki-tap yazdn, Trke ve Arapa ile kar-k olarak tel i f edi len bu eserin tarikatehli arasnda ok rabet grdn kay-deder. Eserin "Sebeb-i Te' l f " blmn-de ifade edildiine gre de Dvd-i Hal-vet Kzl Ahmed'in istei zerine men-sur kk bir risle yazarak ona oku-mu, bu risleyi pek beenen Kzl Ah-med' in arzusu zerine daha sonra aynkonuda manzum olarak G len-i Tev-hd adl eserini kaleme almtr . Eserindrtte birinia t v r - s eb 'a * konusu te-ki l eder; dier blmlerde ise baz yetve hadislerle Hz. Ali 'nin ve Eb Sad-iEb' l-Hayr, ehbeddin es-Shreverd,Muhyiddin bn'l-Arab, Mevln Cel-leddin, Seyyid Yahy-y irvn, HabbKaramn gibi nl sflerin szleri ter-cme ve erhedilir. Balk eklinde al-nan bu szlerin tercm e ve erhleri man-zum olarak yaplmtr. Genellikle mes-nevi tarznda kaleme al nan Glen-iTevhd yer yer kaside, gazel ve rublerihtiva etm ektedir. Eserd e tasavvuf- ah-lk konular ileyen baz hikyeler deyer almaktadr. Necati Elgin taraf ndanKonya Mevln Mzesi Ktphanesi 'n-deki (nr. 5694) 1042 (1633) tarihli ns-haya dayan larak i l im lemine tant laneserin, Dvd-i Halvet'nin vefat tarihiolan 913'te (1507) istinsah edilmi dierbir nshas ile istinsah tarihi bilinmeyenbir baka nshas Sleymaniye Ktp-

    D v d - iH a l v e t ' n i n

    Glen-iTeuhd ad l

    e s e r i n i ni l k i k i say fas

    (Sleymaniye Ktp.,Hac Mahmud

    Efendi,nr. 3329)

    -t./

    ftifj&tsj^jLfsjy

    V' J^Jl/p^

    ^tyfflCe'rl^l^/j/ " ^ ^ J i S

    /

    >t/t/ljHt'J&*/ '*"UT'/JjC^O '/" " ' - ^ V ^

    hanesi'ndedir (Hac Mahmud, nr. 3329,291 vr.; Re id Efendi, nr. 427, 219 vr.).

    BBLYOGRAFYA:Dvd- i Ha lve t , Glen-i Teuhd, S l e yma -

    n i ye K tp ., Ha c M a h mu d , n r . 332 9 ; Ta kpr i z -de, e-ek'ik, I , 382 ; Kef'z-zunn, II, 1505;Osmanl Mellifleri, I , 69 ; Sicill-i Osm n, II,342; Glpnar i , Katalog, I II , 33 7- 33 8; Necati El-g i n , " D v d - i H a l v e t ' n i n G l e n - i T e v h d ' i " ,TDED, XII I (1964 ), s . 91 -98. m

    L 4 J R E C E P U S L U

    D A V D b . H U S A Y N( J ^-^ 1 j i^ )Eb Sleyman Dvd b. el-Husayn

    el-Meden el-mev(. 135/752-53)Siyer ve meg z m ellifi, muhaddis.

    Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Hz.Osman'n olu Amr'm (bn Hibbn'a g-re Amr'n olu Abdullah'n) m e v l 's ol-duu iin el-mev nisbesiyle anlmtr.Babas Husayn, sahblerden Cbir b. Ab-dullah ve Eb Rfi'den hadis rivayet et-mi bir tbi olup bu hadislerden biri bnMce'nin es-Snen ' inde yer almtr.Kendisinden ise sadece olu Dvd riva-yette bulunmutur. Medine'de yaayanDvd b. Husayn, babasndan baka Ab-dullah b. Abbas'n mevls krim e el-Ber-beri, Abdullah b. mer'in mevls Nfi',A'rec diye tannan, Abd urrah ma n b. Hr-mz gibi limlerden hadis, siyer ve me-gz tahsil etm itir. Kendisinden rivayet-te bulunanlar arasnda Mlik b. Enes,bn shak, brhim b. Eb Yahy, br-him b. Eb Habbe vb. muhaddis ve si-yer limleri saylabilir.Dvd'un rivayetleri konusunda m-nekkitler balca iki gruba ayrlmlar-

    dr. Hric ler ' in grn benimsemesi

    ve onlara yaknl ile tannan krime'-den rivayette bulunmas baz mnek-kitleri olumsuz ynde etkilemitir. Sf-yn b. Uyeyne onun rivayetlerinden uzakdurduklarn, Ali b. Medn ise krime'-den naklettii rivayetlerinin mnker*olduunu sylemektedir. Eb Zr'a er-Rz i le Eb Htim Muhammed b. driser-Rz, Dvd'un rivayetlerinin aratr-maya tbi tutulmak zere yazlabilece-ini belirtmilerdir. Ayrca Eb Htimer-Rz, Mlik b. Enes ondan hadis alma-sayd rivayetlerine kimse deer vermez-di demektedir. Yahy b. Man ise onunsika* olduunu ifade etmi, bn Sa'd veEb'l-Hasan el-cl de bu gr benim-semilerdir. es-ikt'nda Dvd 'un bi-yografisine yer veren bn Hibbn, onunHric gr benimsemekle beraber bugrn propagandasn yapmad iinrivayetlerini bsbtn terketmenin do-ru olmayacan belirtmitir. Nitekim M-lik b. Enes'e, Dvd b. Husayn ve onungibi kaderi inkr eden kiilerden niinhadis rivayet ettii sorulunca, onlarnyalan sylemektense gkten yzkoyunyere dmeyi tercih edecek kadar do-ru szl kimseler olduklarn ifade etmi-tir (bn Hacer, 11, 32). Rivaye tlerin in K-tb-i Sitte'de yer alma s olum lu ynle-rinin ar bastn gstermektedir. Ni-tekim bn Ad, kendisinden sika rvi lerr ivayette bulunduu zaman hadislerinindelil olarak kullanlabileciini syleyerekorta bir yol tutm utur.

    Dvd b. Husayn' n gnmze kadargelmeyen Kitb'-Megz adl bir ese-ri olduu kaydedilmektedir. Vkd 'ninKitb'l - Megz'sinde, Belzr'nin En-sbul-erf'mda ve onlarda n iktibaslaTaber 'nin Trh'inde onun megz hak-kndaki r ivayetleri yer almaktadr. Fuat

    28Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    29/556

    DVD- KARSSezgin'in kanaatine gre Vkd bu bil-gi leri, Dvd'un talebesi brhim b. Eb Habbe'nin rivayetiyle elde etmitir.

    BBLYOGRAFYA:bn Sa'd, et-Tabakt: el-Ksm'l-mtem mim,

    s . 317; Yahy b. Man , et-Trih, I I, 15 2; Buhr,et-Trhu'l-kebr, I II , 23 1; bn"Eb Ht im , 7 le -l'l-hads, Kah ire 1343, s . 38 0; a .ml f . , el-Cerhue't-ta'dl, I II , 40 8- 40 9; bn Hibbn, e-ikt,VI , 284; bn Ad , el-Kmil, I II , 95 9-6 0; Mizz ,Tehzb'l-Keml, V I I , 379 -382 ; Z e h e b , A'l-m'n-nbel', VI , 106 ; a .ml f . , Trhu'l-slm:sene 121-140, s. 409 -410 ; a .m l f . , Mzn'l-i'ti-dl, I I , 5- 6; bn Hace r, Tehzb't-Tehzb, I I, 32 ;I I I , 181-182; Sezg in , GAS, f , 28 5.

    B M U S T A F A Z E K T E R Z I

    F D V D - i K A R S n(^ ^ )(. 1169/1756)

    ok ynlOsma nl lim ve m derrisi.L JAslen Karsl olup doum tarihi ve aile-si hakknda bilgi yoktur. Dneminde D-vd-i Kars veya Dvud Efendi olarak ta-nnmtr. Sonralar Kara Dvud diye anl-msa da bu kendisinden ok nce yaa-m olan Teftzn'nin talebesi Kara D-vud (Kef'z-zunn, II, 1063) veya Dvdb. Keml el-Kocev el-zmit ile (. 948/1541) kartrlm olmasndan kaynak-lanmaktadr (bk. Takprizde, s. 399-400;

    Osmanl Mellifleri, I, 399). Btn eserle-rinin mukaddimesinde kendisini Dvdb. Muhammed el-Kars el-Hanef ek-linde tantan Dvud, temel medrese ei-timini Kars'ta o yrenin tannm zhidve l imi olak Abdullah Efend i 'den yap-t. Daha sonra stanbul'a giderek tahsi-l ini ve mlzemetini tamamlad. Akkir-mnTnin de mmeyyiz olarak bulundu-u rus imtihannda baarl oldu. Buimtihanda mm eyyizlerin kendisine sor-duu sorularla onun verdii cevaplardanoluan Rislet'l-imtihn' Sleymani-ye Ktphanesi 'nde bulunmaktadr (Ka-sdecizde, nr. 723/2, vr. 4b-6 a). Osmanlilmiye geleneine gre rus imtihann-da baarl olanlar tara medreselerin-den birine mderris olarak tayin edilir-lerse de kaynaklarda Dvd-i Kars hak-knda bu hususla ilgili bir bilginin bulun-mamasndan ve resm makamlardan uzakkalarak zhidne bir hayat yaam ol-masndan hareketle onun byle bir ta-yine yanamad sonucunu karmakmmkndr. Her ne kadar bata kif-zde el-Ams olmak zere (el-Mecmu ,vr. 138) Dvd-i Kars'den bahs eden b-

    tn kaynaklar, onun mlzemetini ta-mamladktan sonra Birgi'ye gittiini kay-dediyorsa da eserleri yazldklar yer vetarihlere gre incelendiinde Dvud'untahsi l ini tamamladktan sonra Msr 'agittii, orada ksa bir sre iinde ilm eh-liyetini evresine kabul ettirip ders ver-meye balad ve daha ziyade renci-lerinin ihtiyac dorultusund a eserler te-lif ettii anlalr. Dvd-i Kars'nin M-sr 'dan ne zaman dnd kesin olarakbelli deildir. Ancak Msr'da iken telifettii bilinen eserlerinden ikisinin ren-cileri tarafndan 1154 ylnn ilk aylarn-da (1741' in ortalar) stan bul'da istinsahedilmi olmasn dikk ate a larak 1153 y-lnn sonlarnda (1741'in ilk aylar) stan-bul 'a geldiini sylemek mmkndr.Dvd-i Kars bir sre sonra kendisinehayran olduu nl Trk bilgini Birgiv'-nin memleketi olan Birgi kasabasna gi-derek orada yerlemi ve Birgi UlucamiMedresesi'nde mderrislik yapmtr. Da-ha sonra 1159 (1746) ylnda Kbrs'a git-tii , bir mddet orada kalarak retimve irad faaliyetiyle megul olduu, busrada kaleme ald bilinen eserlerindenanla lmaktadr. 1162 y lnn ramaz anbayramnda (14-16 Eyll 1749) bir ziyaretamacyla Lrende'de (Karaman) bulun-duu, orada yazd bir eserin fer kay-dndan reni lmektedir.

    Dvd-i Kars Birgi Ulucami Medrese-si'nde Arap dili ve edebiyat, tefsir, ha-dis, kelm, mantk, db' l-mnzarave ilm-i mkt gibi ok eitli alanlardadersler verdi. Bir yandan rencilerinisalam bir retim metoduyla yetitir-meye al rken te yandan ad geeni l im dal larnda Trke ve Arapa olarakpek ok eser telif etti. Dnya malna, ma-kam ve m ansba deer vermeye rek zhi-dne bir hayat yaamay tercih etti; ilmi,takvs ve Ehl-i snne t akdesine bal-l ile talebelerinin ve muhitinin takdi-rini kazand. Baz eserlerinin muhtevasn-dan, onun btn fikirler kartrlm ta-savvuf anlaylarla mcadele ettii, bun-lara kar Asr- sadet' in ihsan* anla-yn savunduu anla lmaktadr.

    Hayatnn son on be yln Birgi'de ge-iren Dvd-i Kars 1169 ylnn son gn-lerinde (Austos 1756) bu kasabada ve-fat etti. Vasiyeti gerei Birgi'nin dn-daki bir tepe zerinde medfun bulunanBirgivTnin yanna gm ld. Dvd-i Kar-s 'nin mer ve Osman adl iki olununbulunduu, bunlarn eserlerinden bah-seden baz kaynaklardan reni lmekte-

    dir (mesel bk.Osmanl Mellifleri,I, 309;Hediyyetul-'rifn, I, 659; Izhu'l-mek-nn,I, 310).

    Eserleri. slm ilimlerin eitli dalla-rnda kendisinden nce yazlm, dahaziyade ders kitab olarak kullanlan pekok kitaba, zellikle talebelerinin bunlar-dan istifadesini kolaylatrmak amacy-la erh ve haiyeler yazan Dvd-i Kar-s'nin eserlerini u ekilde gruplandr-mak mmkndr :

    A ) Tefsir-Kraat. 1. er-Rislet'n-N-riyye ve'l - mikt'l - kudsiyye. Nr s-resinin 35. yetinin tefsiri olup baz mf-rit tasavvuf ehl ine cevap olmak zerekaleme ald bu eserin Sleymaniye K-tphanesi ile (Hac Mahmud Efendi, nr.6383) Birgi Ktphanesi'nde birer ns-has bulunmaktadr. Bursal Mehmed T-hir'in Risle fi't-tefsir adyla kaydettiieser (Osm anl Mellifleri, I, 309) muhte-melen bu risledir. 2.el-Fethiyye f be-yni'd- ddi'l-kafiyye. "Dad" harf inintelaffuzuyla ilgili kk bir risle olupSleymaniye Ktphanesi'nde iki nsha-s bulunmaktadr (Tekeliolu, nr. 408/4;brhim Efendi, nr. 3 2/ 17). 3.Tahrrt v etakrrt cale'l-besmele ve'l-hamdeleve'-alti ve's - selm 7 -lafziyye. Ri-slenin Berlin'de bulunan nshasnn (bk.Ahlwardt, nr. 2281), muhtemelen ren-cilerinden olan Ali b. Ahmed b. Hac Alitarafndan 1150 (1737) ylnda istinsahedilmi olmasndan hareketle mell i f inbu risleyi Msr'da kaleme ald syle-nebil ir . Eserin Sleymaniye Ktphane-si'nde de iki nshas vardr (Trnoval, nr.1412/10; Yazma Balar, nr. 769/1). 4.erhu'd-Drri'l-yetim. Birg iv'nin tec-vidle ilgili ed-Drr'l-yetim adl Arap-a eserinin erhi olmaldr (Manisa l HalkKtphanesi, nr. 4559/3).

    B) Hadis. erhu Uli'l - hads li'l-Bir-giv. rencilerine Sahih-i Buhr okut-madan nce hadis usulne dair bilgi ver-mek iin Birgiv'nin konuyla ilgili olanArapa r islesini erhetmitir . Sleyma-niye Ktphanesi'nin eitli blmlerin-deki on yedi ve Be yazt Devlet Ktpha-nesi'ndeki nshasnn yan sra dn-yann eit l i ktphanelerinde pek oknshas bulunan erhin ayrca birok bas-ks yaplmtr (stanbul 1272'de iki defa,1275, 1288'de iki defa, 1293, 1298, 1312,1314, 1326; Bulak 1303). Eser hem ilimerbabnn hem de rencilerin ilgisiniekmi, bu sebeple tercme edi lmi vezerine hiyeler yazlmtr. Galata ka-dlarndan Babakalel i Abdlaziz AhmedEfendi 'nin Mukarrib't-tlibn adyla

    29Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    30/556

    DVD- KARSyapt Trke tercmesi yaymlanmtr(stanbul 1290). stanbullu evket Musta-fa Efendi'nin haiyesi (stanbul 1298,1321) ile Medine Mahmudiye Medrese-si mderrislerinden Ys uf kr el-Har-pt tarafndan yazlan haiye de basl-mtr (stanbul 1293; ayrca bk. OsmanlMellifleri,I, 339).

    C ) Kelm. 1. el-Kadet'n-nniyyeerhleri. Dvd-i Kars, Hzr Bey'in (.863/1459) kelma dair nl eseri el-Ka-det'n-nniyye'ye biri Trke, dieriArapa iki erh yazmtr. Mellifin me-hur olan Arapa erhinden baka Trkeolarak da bir erh kaleme alm olduu-nun bilinmemesi baz aratrmaclar ya-nlgya drmektedir. Nitekim "Bratisla-va niversitesi Ktphan esi Trke Yaz-malar Katalogu"nu hazr layan J . Blasko-vics, bu ktphanede bulunan TrkeKasde-i Nniyye erhi'nin (nr. 496) m-terciminin bilinmediini syler. Trkeerhin Saraybosna Gazi Hsrev Bey K-tphanesi 'nde bulunan nshasnn (nr.3284/5) sonundaki kayda gre DvudEfendi bu erhi 1158 (1745) ylnda ta-mamlamtr (Dobraca, 1,428). Eserin S-leymaniye Ktphanesi'nde iki (Kasdeci-zde, nr. 166; Hasan Hsn Paa, nr. 1177/3), British Museum (Add., 5987 /II) veLefk oe'd e Sulta n 11. Ma hm ud Ktpha-nesi'nde de (nr. 1101/2) birer nshasmevcuttur. Mellif, erhu'l-Kadeti'n-nniyyeti't-tevhdiyye adn tayanArapa erhini 1169 (1756) ylnn sonla-rnda Birgi'de tamam lamtr. erhin telifisrasnda ayn kasideye daha nce Hay-I elebi taraf ndan yap lan erhten defaydalanan, ancak zaman zaman bu ese-ri tenkit eden Kars 'nin ayrca pek okkaynaa da bavurduu eserin incelen-mesinden anlalmaktadr. eitli ktp-hanelerde birok yazma nshas bulunan(Brockelmann, GAL Suppi, II, 321; Rieu,Catalogue, s. 5 b-6 a ; Ahhvardt, nr. 2003)erhin ilk basks litografik olarak ger-ekletirilmitir (stanbul 1291). Bu bas-knn 20-26. sayfalar arasnda yer alankasidenin on nc beytine ait akla-malarda mellif, slm inancna aykrhull ve ittihad fikirlerinin kart V-cdiyye, ttihdiyye, Hulliyye ve Zuh-riyye gibi btn ve ar tasavvuf gr-leri tenkit ederek Mevlevlik, Halvetlik,Celvetiik, Sa'diyye, Kdiriyye ve Gle-niyye gibi tarikatlarn da ad geen drtana grten tremi olduunu ileri sr-d iin eserin Halil Efendizde tara-fnda n yaptrlan ikinci basksnda (stan-bul 1318) bu ksm metinden karlmtr(dier basklar iin bk. Serks, II, 1503). 2.

    erh-i ment billh. ment metnizerine Mtrd mezhebine gre yazl-m Trke bir erh olup Sleymaniye K-tphanesi'nde (Badatl Vehbi Efendi,nr. 2174/2; Hasan Hsn Paa, nr. 1177/4;Hac Mahmud Efendi, nr. 1490/1), Kp-rl (111. Ksm, nr. 250/1), Manisa l Halk(nr. 5822/ 15) ve Saraybosna Gazi HsrevBe y (nr. 328 4/6 ; bk. D obraca, 1, 429) k-tphanelerinde birer nshas bulunmak-tadr. 3.erhu Kadeti Bed'i'l-Eml. 'nin el-Eml adyla bilinen aka idedair k asidesi zerine yazd bu e rh ko-nuyla ilgili kaynaklarda zikredilmemek-tedir, Eserin Lefkoe'de Sultan II. Mah-mud Ktphanesi ile (nr. 1431) Saraybos-na'daki Gazi Hsrev Bey Ktphanesi'nde(nr. 3284/1) birer nshas vardr (Dobra-ca, I, 428).A. Risle f beyni mes'ele-ti '1 - ihtiyrti'1-cz3iyye ve'1 - idrk-ti'I - kalbiyye. nsana ait fiil ler ve iradekonularyla ilgili olan bu rislenin Sley-maniye Ktphanesi'nin eitli blmle-rinde sekiz, Beyazt Devlet Ktphane-si'nde iki (nr. 3129/1, 5950/2), skdarHac Selim Aa (nr. 1273/4) ve Kprl(III. Ksm, nr. 720/3) ktphanelerindebirer nshas bulunmaktadr. Ayn ris-lenin Saraybosna Gazi Hsrev Bey K-tphanesi ile (nr. 1102/7; bk. Dobraca, I,472-473) Msr Mill Ktphanesi'nde de

    (Fihrst'lktbl'l- 'Arablyye, I, 182; Fih-ris'l-mahttt, I, 364) birer yazma ns-has mevcuttur. Risle zerine Silleli Os-man Hamdi tarafndan kaleme alnan h-iye, Dvd-i Kars'nin hal tercmesiylebirlikte bir mecmua iinde yaymlanm-tr (stanbul 1312). Bursal Mehmed T-hir'in Risle f beyni'l-kaz' ve'l-ka-de r adyla Dvd-i Kars'ye izafe ettiieser de (Osmanl Mellifleri,I, 309) bu ri-sle o lmaldr.

    D )Mantk. 1.el-Mcez f erhi Tehz-bi'l-mantk. Teftzn 'ye ait Tehzbul-mantk ve'l-kelm'm birinci ksmnnerhidir. Dvd-i Kars'nin, gerek Teh-zb'l-mantk, ger eks e Ali b. m er el-Ktib'nin yine mantkla ilgili e-emsiy-ye'sine daha nce yazlm olan erhler-den de faydalnarak tamamladn be-lirttii bu eserin mellif hatt nshasKprl Ktphanesi 'nde bulunmakta-dr (III. Ksm, nr. 325). Eserin baka birnshas Lefkoe'de Sultan l . MahmudKt phan esi'nded ir (nr. 140/ 1). kifz-de el-Ams'nin Hiyet't-Tehzb ady-la kaydettii eser de (el-Mecmu , vr. 138)muhtemelen bu erhtir. 2 . Tekmile li-Tehzbi'I-mantk. Tehzb'in birinc i ks-mnn zetine baz tamamlayc bilgile-rin eklenmesiyle olumu yeni bir man-tk metnidir. Mellifin 1150 (1737) ylm-

    D v d- i K a r s ' n i n el-Mcez fi erhi Teh zbi't-mantk adl eser in in mellif h a t t ns ha s n n ilk ve son sayfa lar (Kprl Ktp., nr. 32 5)

    7

    S # . . . . . -

    A

    N:*

    -

    30Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    31/556

    DVD- KARSda tamamlad bu eseri BrockelmannMlahhasu Tehzbi'l-mantk adyla kay-detmektedi r (GAL SuppL, II, 304). EserinSleymaniye Ktphanesi 'nde (Kas-decizde, nr. 708/2; elebi Abdullah Efen-di, nr. 48/1 ; Yazma Balar, nr. 258), Ez-her Ktphanesi 'nde (Fihris'l-mektebe-ti'l-Ezherlyye, III, 421) bir nshas bulun-maktadr. Dvd-i Kars Tekmile'ye, yu-karda ad geen el-Mcez adl eserinizetlemek suretiyle bir de erh yazm-tr. 1 Receb 1152'de (4 Ekim 1739) ta-mamlad, erhu Tekmileti't-Tehzbfi'l-mantk adn taya n bu eser bazkaynaklarda Haiye cal erhi'l- Gelen-bev li-Tehzbi'l-mantk adyla anlm-sa da (mesel bk. Hediyyet'l- Crifn, I,363; Kehhle, IV, 142) Dvd-i Kars'ninGelenbev'den (. 1205/1790) nce vefatetmi olmas bu tesbitin yanl olduu-nu gstermektedir. erhin SleymaniyeKtphanesi 'ndeki pek ok nshas ya-nnda (mesel bk. Kasdecizde, nr. 708/1) Lefkoe'de Sultan II. Mah mu d Ktp-hanesi ile (nr. 1128), Ezher(Fihrisul-mek-tebeti'l-Ezheriyye, III, 421), Bratislava (Pet-racek v.dr., nr. 237) ve Princeton niver-sitesi (Mach, nr. 3254) ktphanelerindede birer nshas bulunmaktadr. 3. er-hu'-sc ti'1-mantk. Esr ddin el-Ebher 'ye ait muhtasar mantk metni-nin erhidir. Mellif bu erhi, Kbrs'tabulunduu 1159 (1746) ylnda ok ksabir sre iinde yazdn belirtir. erhinKprl Ktphanesi'ndeki 1159 (1746)tarihli nshas (III. Ksm, nr. 321) muhte-melen mell i f hattdr. Eserin BeyaztDevlet (nr. 3129/3) ve Saraybosna GaziHsrev Bey (nr. 5285/2 ; bk. Dobraca, I,244) ktphanelerinde de birer nsha-

    D v d- K a r s ' n i n erhu'l-huc fi 'l-mantk adl eseri-n in ilk ve son sayfa lar (Kprl Ktp., nr. 321)

    PeMKUlij^^SE^r^

    s vardr (eserin dier nshalar iin bk.Brockelmann,GAL SuppL,I, 843).4.el-s-ci'l - cedd ve'd-drr'l-ferd. Bu ese-ri de Kbrs'ta bulunduu srada el-s-c'den esinlenip yeni bir ma ntk met-ni olarak telif etmitir. Eserin Hac SelimAa (nr. 1273/11), Lefkoe'de Sultan II.Mahmud (nr. 204/1 ve 1636/2) ve Prin-ceton niversitesi (bk. Mach, nr. 3190) k-tphanelerinde nshalar bulunmakta-dr. Bu yeni mantk metnini , Kbrs ' tanBirgi 'ye dndkten sonra e-erhu'l-cedd Zale'l-sci-cedd adyla er-hetmi ve bu eserin fer kaydna Bir-giv ile beraber harolma dileini ekle-mitir . Eserin Sleymaniye Ktphanesiile (zmir, nr. 830/3) Akhisar ZeynelzdeKtphanesi'nde (nr. 156/8) birer ns-has bulunmaktadr. Silleli Osman Ham-di bu erh ile erhu'1-scTyi birbi-rine kartrdndan eserin telif tarihini1169 (1755) olarak vermitir. S. erhu'r-Risle fi'l-kaziyye ve ecz'ih. Mel-lifin Lrende'de bulunduu 1162 ylnnramazan bayramnda (14-16 Eyll 1749),yrenin hayatta bulunan l imlerindenEb Sad el-Hdim 'nin mantn ner-me bahsiyle ilgili er-Risle fi'l-kaziy-ye ve ecz 3ih adl eserine yazd erh-tir . Eserin Sleymaniye Ktphanesi 'n-de iki nshas bulunm aktadr (elebi Ab-dullah Efendi, nr. 392/26; Trnoval, nr.1325).

    E) Cedel ve Mnzara. Tezkire li-ve-z'ifi'l-bahhsn. Dvd- i Kars, ilmtartmaya dayal slm ilimlerin meto-dolojisi durumundaki cedel ve mnza-raya dair olan bu eserini 1152 (1739) y-l nda yazmtr . Saakl zde Mehmed'inkonuyla ilgili Takrrul-kavnn adl ese-rinin zeti ve Hseyin Antk'nin ayn ko-nuyu ele alan el-Hseyniyye'sindenseilmi baz ksmlarn da buna eklen-mesiyle oluan eser, bir ksm bibliyogra-fik kaynaklarda db'l-Kar adylakaydedilir (zhu'l-meknn, I, 3). Brockel-mann ise bu kitab Muhtasa ru Takr-ri'l-kavnn (GAL, II, 487, 582) ve M-lahhasu Taktiri'l-kavnn (GAL SuppL,II, 498) adlaryla iki ayr yerde vermek te-dir. Eserin Msr Mil l Ktphanesi 'ndebulunduu belirtilen (Fihristul-ktbi'l-'Arabiyye, II, 271; Zirikl, II, 334) nsha -snn mellif hatt olmas muhtemeldir.Dvd- Kars eserini 1152 Receb ay or-talarnda (Ekim 1739) erhu't-Tezkireli-vez"ifi'l-bahhsn adyla erhetmi-tir . Bu erhin Sleymaniye Ktphane-si'nin eitli blmlerinde bulunan altnshasndan baka Beyazt Devlet (nr.3129/2), Lefkoe'de Sultan II. Mahmud

    (nr. 204/2), Msr Mill Ktphanesi (Fih-ris'l-mahttt, II, 19), ile Bratislava (Pet-racek v.dr. nr. 278) ve Princeton niver-sitesi (Mach, nr. 3408) ktphanelerindede birer nshas vardr.

    F ) A r a p D i l i v e E d e b i y a t . 1. erhu-Em-sileti'l - muhtelife fi's-sarf. Bu erhi, M-sr'daki mderrislii srasnda Arapa -retiminde yabanclar iin uygulanan me-tottan farkl bir usul uygulamak amacy-la kaleme almtr . Eser Brockelmanntarafndan yanllkla Muslihuddin Sr-r 'nin erhu-Emsile'sinin bir hiye siolarak kaydedilir (GAL,II, 579,582;SuppL,II, 498, 650). erhin Sleymaniye (EsadEfendi, nr. 3123/4; Ftih, nr. 5354/3;Hac Mahmud Efendi, nr. 6091; Yozgat,nr. 507/5), Beyazt Devlet (nr. 6613/2),Berlin (Ahlwardt, nr. 6821) ve Hersek Mos-tar (Hasandedi, nr. 297/ 11) ktphane-lerinde mevcut pek ok yazma nshasyannda stanbul'da eitli tarihlerde ya-plm birok basks da bulunmaktadr(1263, 1272, 1273, 1274, 1281, 1291, 1301,1304). Dvd-i Kars Birgi'de bulunduusrada ayn esere bir de Trke e rh yaz-mtr. Bu erhin de Sleymaniye Ktp-hanesi'nde iki (Esad Efendi, nr. 3123/3;Ftih, nr. 5354/1), Beyazt Devlet Ktp-hanesi'nde (nr. 6613/1, 6512/4, 6763/2), Lefko e'de S ulta n 11. M ah mu d K tp-hanesi'nde bir nshas (nr. 450/4) mev-cuttur. Ayrca Arapa erhin basklarnnkenarnda yaymlanmtr. 2. erhu'l-Bi-nMellifi mehul el-Bin5 adl tem elsarf metni zerine yazlm olan bu er-hin bilinen tek nshas Lefkoe'de Selimi-ye Camii Ktph anesi 'ndedir (nr. 99/2).3.erhu zhri'l-esrr. Birgiv'nin nah-ve dair mehur eserinin erhidir. Sley-maniye Ktphanesi 'nde bulunan 1175(1761) tarihli nshas (Ftih, nr. 4933/1),rihin talebelerinden Sleyman b. Y-suf tarafndan istinsah edilmitir. 4.er-hu'l-cAvmil. Yine Birgiv'ye ait el-'Av-mil adl muhtasar nahiv rislesinin er-hi olup Sleymaniye (Ftih, nr. 4933/2),Saraybosna Gazi Hsrev Bey (nr. 3285/3,. bk. Dobraca, I, 244) ve Lefkoe SelimiyeCamii (nr. 176) ktphanelerinde birernshas 'vardr. 5. Muhtru Muhtri'-Shh. smil b. Ham m d el-Cevher 'yeait olup es-Shh diye tannan Tc'l-lua adl Arapa szlk zerinde Muham-med b. Eb Bekir er-Rz taraf ndanMuhtr's-Shh adyla yap lm ihti-sar almasnn yen i bir ayklama ile da-ha da ksaltlm eklidir. Eser, renci-

    /terin kullanm kolay bir szle sahip' olmalarn amalayan bir alma niteli-indedir. Szln 1151 (1738) ylnda

    iar.M*-e^(i 'fc'ffflVVr V

    31Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    32/556

    DVD- KARStamamlanm mell i f hatt nshas Bri-tish Mu seum 'da (Or nr. 4185/1) bulun-maktadr (Rieu, SuppL, nr. 852; Brockel-mann,GAL, II, 582;SuppL, I, 197). 6.er-hu'r - Risleti'l - Endelsiyye fi'l- carz.1 55 (1742) ylnda yazlan ve Eb'I-Ceyel-Ensr e l-Endels ' ye a i t Kitb'l-'Atz'ui erhi olan bu eserin Sleyma-niye (Ftih, nr. 5349/6), Wien (nr. 223) vePrinceton niversitesi (Mach, nr. 3833)ktphanelerinde birer nshas bulun-maktadr (ayrca bk. Brockelmann, GAL,I, 378; II, 582;SuppL,I, 544).

    G) lm-iMkt. Dvd-i Kars'nin kb-lenin tayini ve ibadet vakitlerinin belir-lenmesiyle ilgili iki risleye de erh yaz-d tesbit edilmitir. 1. erhu'r-Ris-leti'l-fethiyye fi'I-a Cmlil-ceybiyye.Bedreddin el-Mardn'nin konuyla ilgilieserinin erhidir. 1162 (1749) ylndannce yazd bu eserin Sleym aniye (L-leli, nr. 2761/4), Balkesir l Halk (nr. 1069/2) ktphaneleriyle Msr Mill Ktpha-nesi'nde (Talat, Mecmalar, 366/1; bk.King, I, 552; II, 504) nshalar bulunmak-tadr. 2. erhu Risle fil-'amel bi'r-rub c el-mevsm bi'l-mukantart. b-n' l-Mecd 'ye ait r islenin erhi olup15 Zilhicce 1154 (21 ubat 1742) tarihlimell i f nshas Gotha'da bulunmakta-dr ( Pert sch , 111, nr. 1418). Es er in Balk e-sir l Halk Ktphanesi'nde de (nr. 1069/2) sonu eksik bir nshas vardr.

    Bunlardan baka Dvd-i Kars 'nin,Takrirt- Dvd Elendi olar ak da bili-nen, kendisinin eitli ilim dallaryla il-gili Arapa ve Trke baz not ve takrir-lerinin bulunduu, otuz ana balkihtiva eden Ma'lmt adl bir eseri devardr. Ma'lmt'm Sleymaniye Ktp-hanesi'nde (Kasdecizde, nr. 664/3;Ftih, nr. 5349/5; Denizli, nr. 402/2), Kp-rl (III. Ksm, nr. 705/39) ve Saraybos-na Gazi Hsrev Bey (nr. 672/9; bk. Dob-raca, I, 504) ktph anele rinde birer ns-has bulunmaktadr.Dvd-i Kars 'ye ktphane ve kata-loglarda nshalar bulunamayan u eser-ler de nisbet edilmitir: Mecma'u'l-bah-

    reyn f tefsril-Kur'n, Hulat'l-ha-v cal Tefsri-Kd el-Beyzv, Ri-sle f tavzihi'1-mukadd imtil-erba'a,Ta'likt cal kavlih te'l "M nen-sah min yetin" (kifzde el-Am s, vr.138), Trke erh-i Tarkat-i Muha m-mediyye (Silleli Osm an Ham di, s. 11).

    Silleli Osman Hamdi tara fndan Dvd-iKars 'ye izfe edi len (a.g.e.,s. 11) er-hu'-emsiyye fi'l-manpk adl eser,umumiyetle Dvd-i Kars ile kartrlanKara Davud'a ait olup tam ad Hiyet

    Kk 'al erhi'-emsiyye'dir (Ke-f'z-znun, II, 1063; Voorhoeve, s. 311).kifzde el-Ams de ona erhu'd-De-lil adl bir eser nisbet etmitir (el-Mec-mu ,vr. 138). Anc ak bu T rke Delil'l-hayrt erhinin m ellifi, Dvd-i Kar-s i le yaknl bulunmayan ve 1170'te(1756) vefat eden Karadvudzde eyhMehmed E fend i ' d i r (Hediyye tu l- ' r i f n ,II, 331, zhu7-meknn, I, 340; OsmanlMellifleri, I, 399). Bursal Mehmed Thirtaraf ndan (a.g.e.,I, 399) Dvd -i Kars'-nin eserleri arasnda zikredilen ve Kp-rl Ktphanesi'nde bir nshas bulu-nan (III. Ksm, nr. 58)erhu - Menr fi'l-ul adl eserin de ona deil Kara D-vd'a veya Dvd b. Keml el-Kocev 'yeait olmas ihtimali daha kuvvetlidir.

    BBLYOGRAFYA:T a k p r i z d e , e-ek'ik, s . 3 9 9 - 4 0 0 ; Ke-

    f'z-zunn, I I, 1063 ; k i f z de e l -A m s , el-Mec-m' fi'l-mehd ue'l-mesm ', Millet Ktp., AliEmr , nr . 252 7, v r . 138; S i l le li Osman Ham di ," T e r c e m e - i M e l l i f " ( D v d - i K a r s , Risle fbeyni mes'eleti'l-ihtiyrti'l-cz'iyye ve'l-id-rkti'l-kalbiyye i ind e ) , s tanbul 1312, s . 11;Osmanl Mellifleri, I, 309 , 338 -3 39 , 384 , 399 ;I I , 57; Serks, Mu'cem, I , 86 1; I I, 1503, 15 25;B r oc ke lma n n , GAL, 1,37 8; I I, 487 , 579 , 582,5 8 4 ; SuppL, I , 197, 544, 843 ; II , 304, 321, 437 ,498 , 564 , 650 , 654 ; zhu'l-meknn, I , 3, 310 ,340; I I , 233; Hediyyet'l-'rifn, I , 363, 65 9;I I , 331, 458, 570; Flgel, Handschriften, nr . 22 3;Per tsch , Gotha, I II , nr. 141 8; Ahl wa rdt, Verzelch-niss, n r . 2003 , 228 1 , 6821 ; R i e u, Catalogue, s.5b-6 b; a .m l f . , Suppl., n r . 85 2 ; Fihrist'l-kt-bi'l-'Arabiyyeti'l-mahfza bi'l- ktbhneti'l-Hidviyye, Kah ire 1308 -10, I, 182, 22 4; II , 24,31, 271; VI I/2, s . 599; Fihrisul-hizneti't-Tey-mriyye, Kah ire 1367 -69 /19 48 -50 , I I, 85 ; I II ,2 4 0 ; Fihris'l-mektebeti'l-Ezheriyye, Kah ire1369 /19 50 , I II , 42 1; M . E. Ta les , el-Kef 'anmahttti haz'ini ktbi'l-eukf, B a d a d1372/1953, s . 305; Fud Seyyid, Dr'l-Ktbi'l-Mriyye, Fihris'l- mahttt i: Mutalahu'l-ha-ds, Kah ire 1375/1956 , s. 24 5-2 46 ; a .ml f. , Fihri-s'l-mahttt, Kah ire 138 0-83 /196 1-63 , I , 364 ;I I , 19; P . Voorhoeve , Handlist of Arabie Ma-nuscripts, Le id en 195 7, s . 31 1; Z irik l , I I, 33 4;Kehh le , Mucem'l-mueiUfn, IV, 14 2; K. Pet -racek v.dr., Arabische, Trkische und PersischeHands chriften der niuersitts- bibliothek inBratislava, Bra t is lava 1961, nr . 237 , 278, 49 6;Karatay, Arapa Yazmalar, I I, 11 -1 2; K. Dobraca,Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Ruko-pisa, S a r a j e v o 1963-79 , I, 122 , 243 -2 44 , 428 -429 , 472 -473 , 504 ; R . M a c h , Cataloque of Ara-bie Manuscripts in the Garrett Collection Prin-ceton niuersity Library, Pr ince ton-New Jersey1977, nr . 559, 3190, 3254, 3408, 3833; Hv z jaHa s a n de d i , Katalog Arapskih, Turkskih iPerszijskih Rukopisa, Mos tar 1977, nr . 29 7/10- 11 ; D. A . K ing, Fihris'l-mahttti'l-'llmiy-yeti'l-mahfuza bi-Dri'l-Ktbi'l-Mriyye, Ka -hire 1981-86,1, 552; I I , 504; een, Fihris mah-ttt, I II , 33, 117 , 153, 154, 333, 3 61.

    S C E M I L A K P I N A R

    1 D V D - i K A Y S E R ( ^ )

    ( . 7 5 1 / 1 3 5 0 )Osmanl Devleti'ninkurulu devrinde yaayan mutasavvf

    ^ ve ilk Osm anl mderrisi. ^Hayat hakknda yeterl i bi lgi yoktur.Kaynaklar, hocalar arasnda gsteri lenKad Sirceddin el-Urmev'nin Kayseri'-den Konya'ya bakad olarak tayin edil-dii 1273'te Dvd-i Kayseri'nin on ikion be yalar arasnda olduunu bildir-diklerine gre 1260 yl civarnda do-duu sylenebilir. Baz eserlerde Kara-man'da dnyaya geldii kaydedilmeklebirlikte (Brockelmann, GAL, 11, 299) o-unda doum yeri olarak Kayseri gste-rilmitir. Nitekim kendisi de nisbesini"er-Rm el-Kayser" eklinde verir. D-vd-i Kayser 'den sz eden ada ya-zarlar onun Trk olduunu bel irt irkenH. Corbin hibir del i l gstermeden onuranl bir mutasavvf ve filozof olarak ta-ntr (Histoire de la philosophie islamique,III, 1289). te yan dan ayn yaza r bir ba-ka eserinde Kayseri 'de doduunu veAnadolu kkenli olduunu syler (Corps

    spirituel et terre celeste, s. 139).Dvd-i Kayseri tahsi l hayatna Kay-seri'de balad. Din ve nakl il imleri -

    rendikten sonra zellikle din ilimlerdebilgisini arttrmak iin Msr'a gitti. M-sr 'a ne zaman gitt ii , orada ne kadarkald, kimlerden ders ald ve ne za-man Anadolu'ya dnd bel l i dei ldir.Baz kaynaklar onun Sadreddin Konevr-nin rencisi olduunu kaydederlerse debunun doru olmas mmkn deildir.nk Dvd-i Kayser 'nin tahsi l iinKonya'ya gittiine dair hibir rivayet yok-tur. Ayrca Konev 'nin ld tarihten(1274) bir yl nce Konya'ya tayin edilenhocas Urmev ile buraya gelmi olsa bi-le bu yllarda ok gen yata olduun-dan tasavvufla i lgisi olmamas gerekir.Yine baz kaynaklar, onun Msr dnKayseri 'ye dei l Bursa'ya gitt iini kay-dederse de (Kefev, vr. 192 a) bu konudakesin bilgi yoktur.Dvd-i Kayser , Sadreddin Konevf-den tasavvuf renmek iin Konya'yagelen ve onun lmnden nce Anado-lu'dan ayrld bilinen, tasavvuf yolun-da stad olduunu syledii Abdrrez-zk el-Kn ile (. 1329) muhtemelenran' n Sve ehrinde tant . Orhan Ga-

    zi, 1336 ylnda inaat biten znik'teki32

    Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-DulkadroullarAnkara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    33/556

    DVD- KAYSERilk Osmanl medresesinin mderrislii-ne Dvd-i Kayser 'yi 30 ake maalatayin etti . lmne kadar on be y layakn bir sre bu grevde kalan Dvd-iKayser bir yandan renci yetitir irkenbir yandan da eserlerini kaleme ald .Onun znik medresesinde okuttuu ders-ler hakknda bilgi bulunmamakla birlik-te hadis ve fkh gibi din ilimlerin yansra felsefe ve mantk gibi akl il imlerokuttuu sylenebilir . Kaynaklarda eyhEdebl i , Ynus Emre, Geyikl i Baba veHac Bekt- V elnin ada olarak gs-terilir (kpaazde, s. 42-43). Kaynak-larn ounda 751'de (1350) znik'te ve-fa t e ttii bildirilirse de ken disinden bah-seden baz eserlerde 745 (1344) (Sicili-iOsmn, II, 323), 13 35 (Yurda ydn , s. 100)gibi farkl tarihler de verilmitir. Meza-rnn znik'te andarl Halil Paa Camii'-nin karsnda bugn nardibi denilenyerde olduu rivayet edi lmektedir. D-vd-i Kayser 'nin vefatndan sonra ye-rine rencisi Tceddin Geredev tayinedilmitir.

    Osmanl Devleti 'nin i lk mderrisi veilk dn rlerinden biri olan Dvd-i Kay-ser'nin eserlerinden din ve akl il imler-de iyi bir renim grd anlalmak-tadr. Din ilimlerden bilhassa fkh vehadis sahalarnda derin bilgiye sahipti.Ancak daha ziyade tasavvuf, kelm vefelsefe alanlarndaki dirayetiyle tema-yz etti.

    Zhir ilimlerle tasavvufu kendinde bir-letiren Dvd-i Kayser zellikle bn'l-Frz, bn'l-Arab ve Abdrrezzk el-Kn gibi byk sflerin gelitirip sis-temletirdikleri v ahde t - i vcd* naza-riyesini benimsemitir. Ayrca Aristo gi-bi Yun an f i lozoflaryla E b' l-B erek t el-Badd gibi slm filozoflarn tenkitedebilecek seviyede felsefe bilgisine sa-hipti. Vahdet-i vcd nazariyesini felse-f mahiyette yorumlayan ve savunan i lksf mell i f t ir . Bu gr, onun eserlerisayesinde Anadolu'nun dnda zellikleran'da yay lma imkn bulmutur.

    Dvd-i Kayser , tasavvuf dnceasndan bn' l-Arab 'nin yolunu takipetmekle bir l ikte tarikat mensubu ve ir-ad faal iyeti yrten bir eyh deildir.Baz kaynaklarda bn' l-Arab 'ye nisbetedi len Ekberiyye tarikat mntesibi ola-rak gsterilmesi, eyh-i Ekber'in dn-ce sistemini benimsem i olmasndan kay-naklanmaktadr. Ayrca Ekberiyye diertarikatlar gibi db ve erkn olan birtarikat deildir. Bu kaynaklarda Dvd-i

    Kayser'nin tarikat silsilesi, hocas Ab-drrezzk el-Kn ve Sadreddin Ko-nev vastasyla bn'l-Arab'ye ulatrl-maktadr.Dvd-i Kayser tabiat felsefesiyle il-gili grleri asndan da nemli bir d-

    nrdr. Tabiatta var olan her eyinesasn ve btn tabiat olaylarn enerjive enerji deiimiyle aklayan fizik vefelsefe doktrini enerjetizmi, Bat 'da bugrn kurucusu olan VVilhelm Ostwald'-dan (. 1932) alt yzyl nce Dvd-i Kay-ser temellendirmitir. Ona gre tabia-tn da iinde yer ald grnr grn-mez madd ve ruh btn varlklarn top-lam olan lem Allah'n isim ve sfatlar-nn tecellisidir. "Kll unsur" adn verdi-i tabiattaki her ey atom (cz) ve mo-lekllerden (mrekkeb) teekkl etmi-tir. Varlklarn nitelik ve niceliini atomve molekller tayin eder. Tabiat kendiznde enerjiden ibarettir. Enerjinin zel-lii ve tezahr k ve ate olmasdr.Dvd-i Kayser bu fikrini, "Sonra O, zduhn olan gkyzne yneldi" (Fuss-let41/11) y etinde geen "duhn" keli-mesine dayandrr . Ona gre tabiattakiher eyin kendisinden olutuu duhnenerjinin eki l almam durumudur. lkenerji olan duhn zaman iinde ok e-itli formlar alm ve varlklarn eklinibelirleyen drt unsura (su, hava, ate vetoprak) dnmtr. te yandan De-mokritos gibi varl klarn atomlardan vemolekllerden teekkl ettiini , ancakkendisinden nceki Yunan f i lozoflar veonlarn takipisi olan mslman atomistfilozoflardan farkl olarak atomlarn ener-ji ykl olduunu syler. Dvd-i Kayse-r bu konudaki grn, "Tabiat kveren ve yakc zellie sahip olan geneltoplam enerjidir" cmlesiyle zetler. Ay-n fikirler, XIX. yzyln sonlarnda ener-jinin sakinimi, termodinamik ve antropikanunlarndan esinlenerek W. Ostvvaldtaraf ndan ortaya konulmutur.Dvd-i KayserFnin dnce sistemin-de metafizik ve fizik adan suyun zelbir yeri vardr. Rahmn nefes (en-nefe-s'r-rahmn), kll madde (el-heyle'l-klliyye), asl cevher (el-cevher'l-asl) ola-rak niteledii su, hayat srrnn kendi iin-de eridii temel bir unsurdur; hayatnsrrdr. "Su, varlklar tekil eden btnunsurlar kendisinde bulundurur" diyenDvd-i Kayser bu fikirlerini, "Canl olanher eyi sudan yarattk* (el-Enbiy 21/30) melindeki yete dayandrr. Su biryand an ilh bilgiyi ve hayat tem sil eder-

    ken ayn zamanda bunlarn yansmasolan tabiat hayatnn kendisi, onun sr-rnn temelidir. Bu mnada su yaratcve retici bir unsurdur. Al lah' n hayatsfat, cell sfatyla yaratt madd su-da ve heybet sfatyla yaratt maddatete iki ynl olarak yansm, su veate Allah'n arzusuna boyun eerek bir-lemi, bu bir lemeden enerji bulutuolan duhn meydana gelmitir . Bulutunhafif ve lati f ksmndan gkler ve gkcisimleri, kaba ve ar ksmndan top-rak olumu, bylece hayat denen olaybalamtr.

    Kinatta var olan her eyin canl ol-duunu kabul eden tmcanlclk (pan-bioizm) nazariyesini Mevln ve bn'l-Arab gibi mutasavvflarda bulmak mm-kndr. Bu mutasavvf dnrler gibiDvd-i Kayser de benimsedii vahdet-ivcd grnn mantk bir sonucuolarak kinattaki her eyin canl oldu-unu syler. nk kinatta ne varsahepsi Allah'n hay ve hayat sfatnn yan-smasyla var olmutur. Allah'n bu sfat-larnn tecellisi olan her varlk O'nun gi-bi canldr. Dolaysyla kinatta canl (or-ganik) ve cansz (inorganik) ayrm yok-tur. Fakat insanlar bunu plak gzleaka gremezler. Dvd-i Kayser, yerve gklerdeki her eyin Allah' tebih et-tiini (el-tsr 17/44), onlarn sabah ak-am ister istemez Allah'a secde ettikle-rini (er-Rd 13/15) bildiren yetlerdekitebih ve secde keyfiyetinin gerek an-lamda olduunu syleyerek yetlere me-caz mna veren kelm ve tefsir limle-rinden ayrlr. Ona gre varlklar sadecelisn- hl ile deil tabii hayattan kay-naklanan uur ve ilimle Allah' zikreder-ler.

    Dvd-i Kayser, Nihyet'l-beyn idiryeti'z-zamn adl eserin de zama-nn mahiyetini aratrarak bir zaman fel-sefesi temellendirmeye al mtr . Za-man konusunda kendisinden nce orta-ya konan Aristo ve Eb'l-Berekt el-Ba-dd 'nin grlerini zetledikten sonrabunlarn tenkidini yapm ve kendi g-rn ortaya koymutur. Ona gre f i-zik zaman ayn zamanda matematikselbir zamandr. B u da varl klar arasnda kiilikinin sresinin lmdr. O haldefizik zaman ampirik bir zamandr (M-hyet'l-beyn, vr. 68bvd.).

    Vahdet-i vcd nazariyesinin yan s-ra Allah ak ve bu akn insana verdi-i sarholuk da tasavvufun en nemlikonularndan biridir. Zhir ulems in-

    33Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    34/556

    DVD- KAYSERsann Allah'a k olam ayacan ileri s-rerek sf lere i t iraz etmise de sf lerbu konuyu ilemeye devam etmilerdir.Dvd-i Kayser, bn'l-Frz'n ilh a-k anlatt el-Kadet'l - mmiyye'si-ne yazd erhte ve bu erhin gir iindebu konudaki grlerini aklamtr. Onagre ilh ak, insann Allah'n ceml vecelli karsnda duyduu heyecan ve de-rin sevgidir. nsan elest bezminde, "B ensizin rabbiniz deil miyim"' sorusuna"evet" demi ve bu arada Al lah' ma-hede etmekle sarho olmutur. nsandnyaya gelince bu sarholuunu dili,kalbi ve ruhuyla Allah' zikrederek yeni-den hatr lamak suretiyle bu dnyada dailh sarholua debilir. Bu sarho-luun arab Allah' srekli ekilde an-maktr.

    Dvd-i Kayser, tevhid konusunu ava-mn ve havassn tevhidi ekl inde ikiyeayrarak inceler. Kelime-i tevhidi dil ilesyleyip kalp i le tasdik etmekten ibaretolan avamn tevhidi tevhidlerin en altmertebesidir. Bu tevhide mantk kyas-lama ve istidlal, peygamberleri taklit ve-ya bu iki yolun birletirilmesiyle ulalr.Ona gre halkn tevhidine birinci yollaelde edilirse istidll tevhid, ikinci yollaelde edilirse nakl tevhid, nc yollaelde ed ilirse istidll-nakl tevh id ad ve-rilir. nsan ayrca bunlarn tesinde s-tn bir akl aba ile tevhide ularsa bu-na da istidll-akl tevhid denilir.

    Havassn tevhidi avamn tevhidinin s-tndedir; bu, uurla yaanan mutasav-vflarn ulatklar tevhid olup fiil lerin,sfatlarn ve ztn tevhidi olmak zeree ayrlr. eit tevhide "beraberceyaanan tevhid" (et-tevhd'-hdiyye)adn veren Dvd-i Kayser'ye gre tev-hidin din, mantk ve akl veya ontolo-jik temeli vardr. Din tevhid insann,peygamberlerin ve dinlerin reti lerinitakip ederek Allah'n birliini kabul et-mesidir. Mantk ve akl tevhid, insannkendi dncelerinin kendisini Allah'nvarlk ve birliine gtrmesidir. Ontolo-jik tevhid ise insann bir uur varl ola-rak Allah'tan baka hibir varln olma-dna inanmas ve bunu bitmesidir.Dvd-i Kayser, daha ok Fu'l-

    hikem erhiyle (a. bk.) kend isinden son-raki mellif sfleri etkilemitir. Bu erhdaha kendi dneminde Anadolu'nun d-nda tannm, Altn Orda Devleti 'ninmerkezi Saray'a ulam ve burada el-Emr' l-Kebr Seyyid Al i el-Hemedn

    (. 786/1384) Fu'l-hikem'e yazderhte Dvd-i Kayser 'nin eserini esasalmtr. Anadolu sahasnda ise ilk ola-rak eyh Bedreddin onun erhine bir ta'-likat kaleme alm, ancak bu eser gn-mze ulamamtr. Molla Fenr, Kut-bddin znik, Sofyal Bl Efendi, Abdul-lah Bosnev ve smil Hakk Bursev gibiOsmanl lim ve mutasavvflar da D-vd-i Kayser 'nin Fu'l-hikem er-hindeki grlerinden etkilenmilerdir.Onun bu erhinin tesiri XX. yzyln ba-larna kadar devam etmitir. Nitekim z-mirl i smail Hakk, Drlmuall imn'derenci iken Fu'l-hikem der si al-mak isteyince hocas Ahmed sim Beykendisine Dvd-i Kayser 'nin erhiniokuttuunu syler.

    Dvd-i Kayser'nin ranl dnrlerzerindeki tesir i daha byk olmutur.Ona ilgi duyan bu dnrlerin ilki olanbyk i kelmcs ve mutasavvf Haydarel-ml (. 787/1385'ten sonra) Na-'n-nu, Nakd 'n-nkd f ma'ri-feti'l-vcd ve Cmi'u'l-esrr adl eser-lerinde Dvd-i Kayser'nin eserlerine sksk atflarda bulunmutur. ranl filozofMolla Sadr rz'nin (. 1050/1640) e-evhid'r-rubbiyye ve el-Esfr'l-erba'a adl eserlerind e Dvd-i Kayse-

    r'nin tesirlerini aka grmek mmkn-dr. e-evhid'r-rubbiyye'yi yaym-layan Celleddin Atyn, bu eserin bi-rinci blmnn deta Matla'u hus-si' -kilem mu kadd imes inin bir erhi ol-duunu syler. Molla Sadr'nn eserinierheden Molla Hd-i Sebzevrile Mol-la Demverd de Dvd-i Kayserf'den et-kilenen ranl mellifler arasnda sayla-bilir. Dvd-i Kayser Arap dnrlerizerinde de etkili olmutur. XV. yzyl-da yazld sanlan ve mellifi kesin ola-rak bilinmemekle beraber emseddin bnNasr es-Sicz 'ye atfedi len Mecma'u-bahreyn adl eserde Dvd-i Kayser'ninFu'l-hikem erhind en bahsedilmek-tedir. Mevlev ve Nakibend tarikatnamensup Abdlgan en-Nablus i le (.1791) Cezayir'in mill kahraman EmrAbdlkdir de (. 1883) Dvd-i Kayse-r'den etkilenen Arap mellifleri arasn-da saylabilir.

    Eserleri. 1.Matla'u hui'l-kilem fme'n Fui-hikem. Dvd -i Kay-ser'nin en mehur eseridir. Mukaddi-mesinde felsef tasavvufun btn me-seleleri on iki blm halinde incelenmi-tir . Mel l i f in "Mukaddimt" adn verdi-i bu ksm, genellikle ayr bir eser gibideerlendir i l ip erhin metninden ayr

    D v d- i K a y s e r ' n i n Matla'u hui'l-kilem f me nt Fuil-hikem adl eser in in i lk ve son sayfa lan{Sleymaniye Ktp., Crullah Efendi, nr. 1036)

    ^j^j i iii j j j jy

    j j S p l

    V

    Jv.-'. - -'M. - s

    ' - v . - V " ^ - 'i

    f"iir '-. j- -

    itr&i-S&lLlfsfiieH'. . .

    34Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    35/556

    DVD b. MUHABBERolarak istinsah edilmitir. Mstensihle-rin Rslet'l-vcd, Rislet vahd e-ti -vcd, el-Ul fi't-tasavvuf, Ris-le fi'l-ayb ve'l-cayn gibi adlar verdik-leri mukaddime, baz kaynaklarla ktp-hane kataloglarnda da ayr bir eser gi-bi gsterilmitir. Dvd-i Kayser eseri-ni lhanl Hkmdar Eb Said BahadrHan' n vezir i Gyseddin M uham med bnRedddin Fazlullah'a ithaf etmitir. Buvezir hkmdarla birlikte 736 (1335) y-lnda ehid edildiine gre kitap bu ta-rihten nce kaleme alnm olmaldr. Bir-ok yazma nshas bulunan eser mu-kaddimesiyle bir l ikte i lk defa Tahran'da(1299 h.), ertesi yl da Bombay'da Mir-za Muhammed rz taraf ndan tabas-k olarak yaymlanmtr. Celleddin A-tyn eserin m ukaddimesini erh-i Mu-kaddime-i Kayseri ber Fu'l-hikemadyla Farsa olarak erhetmitir (Me-hed 1385; 2. bs. Tahran 1991). 2. erhuKadeti't-T'iyye. bn'l-Frz'n Naz-m's-slk diye de adland rlan et-T'iyyet'l-kbr adl kasidesinin er-hidir. erhin eitli tasavvuf meseleleri-nin incelendii mukaddimesi mstaki lbir eser gibi istinsah edilmitir. Risle(Kitb) f cilmi't-tasavvuf, eceret'l-yakn f c lmi't-tasavvuf gibi adlar ve-ri len mukaddimenin baz blmleri deayr ayr istinsah edilip Mertib't-tev-hd, Rislet't-tevhd vb. isimlerle o-alt lmtr . Bu mukaddimesinin Arapametni Mehm et Bayraktar tarafndanR i-sle f zilmi't- tasavvuf adyla yaymlan-mtr( FD,XXX [Ankara 1988), s. 171-215).3. erhu'l-Kadeti-mmiyye. bn'l-Frz'n Hamriyye olarak da adlandr-la n el - Kadet'l -m m iy ye 's i nin erhi-dir. lh akn ele alnd bir mukaddi-mesi bulunan erh, lhanl vezirlerindenAbdlkf b. Abdullah et-Tebrz'ye ithafedi lmitir . Eserin ktphanelerde eit-li nshalar vardr (mesel bk. Sleyma-niye Ktp., Ayasofya, nr. 4075, Ftih, nr.3964, 3965, Hlet Efendi, nr. 888/6; Ktp., AY, nr. 1586, 3738). 4.erhu Besme-le bi ' -reti 'n-nev 'iyyeti '1 - insniy-yeti'l-kmile. Abd rrezz k el-Kn'-ni n Kitb Te' vlti'l-Kur* ni'l-Ke-rm adl eserinin mukaddimesinde bes-mele hakknda verdii bilgilerin erhidir(Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1693/16; Crullah Efendi, nr. 2061/3; Ftih, nr.141/2; Hekimolu, nr. 49/2 ). S. Nihye-t-beyn f dirayeti'z-zamn. Dvd-iKayser bu eserinde Aristo ve Eb' l-Be-

    rekt el-Badd 'nin zaman anlaylar-n tenk it ederek y eni bir zaman felsefe-si gel itirmeyi denemitir (SleymaniyeKtp., Hac Mahmud Efendi, nr. 1511; EsadEfendi, nr. 1682/8).6.Tahkku m'i'l-hayt ve kef esrri'z-zulmt. D-vd-i Kayser, Hzr'n yaayp yaama-dn , vel mi peygamber mi olduunutartt eserde Hzr'n eriat getirme-mi bir neb olduunu ve artk cismanbedenle bu dnyada yaamadn i ler isrer. Baz kaynaklarda ve ktphanekatologlarnda ad Risle f beyni ah-vli7 -Hzr olarak geen eserin bir ns-has Nuruosmaniye Ktphanesi'nde (nr.2687/2), dier bir nshas Princeton ni-versitesi Ktphan esi 'ndeki G arret t Col-lection'u iinde (nr. 731) bulunmaktadr.Sekiz varaktan ibaret olan r isle Meh-met Bayraktar taraf ndan Hayat Suyu-nu ncelemek v e Karanlklarn Gizli-liklerini Aa karmak balyla ter-cme edi lmitir (Kayseril i Dvud iinde,s. 45-63). 7.Kef'l-hcb can kelmiRabbi'l-erbb. Mel l i f, Al lah' n kelmsfatn ele ald bu eserinde Mutezi le,Hanbel iyye ve Kerrmiyye mezhepleri-nin konuyla lgili grlerini zetledik-ten sonra bunlar tenk it etmi, daha son-ra kendi vahdet-i vcd anlay ere-vesinde konuyla i lgi l i yeni yorumlar vegrler ortaya koymutur (Sleymani-ye Ktp., Esad Efendi, nr. 1682/8; Lala s-mail, nr. 714/5). 8 Ess'l-vahdniyyeve menba cu'l-ferdniyye. Eserd e vah-det-i vcd nazariyesi asndan vah-det-kesret meselesi ele al nmtr (Be-yazt Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, nr.1814/3).

    Baz kaynaklarda Dvd-i Kayser 'yenisbet edilen erhu cAnka'i murib(Massignon, IV, 42), erhu Menzili's-s'irin (Brockelmann, GAL SuppL, II, 323;Osmanl Mellifleri, , 68), erhu -es-m'i'l-hsn (Defter-i Ktbhne -i Kp-rl Mehmed Paa, s. 148),Rislet - ir-de (Defter-i Ktbhn e-i Sleymniyye,s. 18),Rislet -mermze (Massignon,IV, 42), erhu Kitbi'l-Hucb (Massig-non, IV, 42) adl eserlerin Dvd-i Kay-ser'ye ait olup olmad henz kesinlikkazanmamtr . erhu cArzi -Endel-s, Kurret'l- cayni'-hd, erhu Ha-di -erba cn, erhu-Fer'ii adl eser-lerin ise ona ait olmad bilinmektedir.Dvd-i Kayser zerine Mehmet Bayrak-tar tara f ndan bir doktora al mas ya-plmtr (bk. bibi.).

    BBLYOGRAFYA:Dvd- i Kayser , Matla'u hui'l-kilem

    ( n r . M i r za M u h a mm e d r z ) , B om ba y 1300 ,s . 306 -309 ; a .m l f . , Nlhyet'l-beyn fdirye-ti'z-zamn, S ley ma niye Ktp. , Esad Efend i , nr .1682/ 8 , v r . 68 b v d . ; kpa a z de , Trih, s.4 2 - 4 3 , 1 9 9 - 2 0 0 ; T a k p r i z d e , e-ek 'ik, s.7 , 8 ; S l e yma n e l -Ke f e v , Ket'ib a'lmi'l-ahyr min fukah'i mezheb i'n-Nu'mn el-muhtar, 10 Ktp. , AY, nr . 2345 , v r . 192 ; Mec d ,ekik Tercmesi, s. 27 ; Hoc a S de dd in , T-c't-teurh, I , 43 ; l, Knh'l-ahbr, Ktp.,TY, nr. 5959, vr . 14 b ; Defter-i Ktbhne-i Kp-rl Mehmed Paa, s tanbu l 1311, s . 148; Def-ter-i Ktbhne-i Sleym niyye, stanbul 1311 ,s . 18; Sicill-i Osm n, I I, 32 3; Osmanl Mel-lifleri, I , 67 -69 ; W. Os tvva ld, Der EnergetischeImperativ, L e ip z i g 191 2 ; B r oc ke lma n n , GAL, II,2 3 1 , 2 9 9 ; SuppL, I I, 32 3; Hediyyetul-'arifin,I , 361; Sar ton , introduction, 1(1/1, s . 62 6; Uzun-arl , lmiye Tekilt, s. 227 ; H. Corbin , "L aP h i l o s o p h i e i s l a m i q u e d e p u i s l a m o r t d ' A v e r -r o e s ju s q u ' n o s j ou r s " , Histoire de la philo-sophie islamique, Par is 197 4, I II , 12 89 ; a.ml f. ,Corps spirituel et terre celeste, Par is 1979, s.139; L . Mass ignon, La Passion d'al-Ho sayn bnMansour al-Hallaj, Par is 1975, IV, 42; M eh m etB a yr a k ta r , La Philosophie mystique de la re-ligion chez Dvd de Kayser ( dok t o r a t e z i ,1978) , Par is , Sorbonne ; a .ml f . , Kayserili D-vd (Dvdu'l-Kayseri), A n ka r a 1988 ; H s e -y in G. Yurda ydn , slm Tarihi De rsleri, A n ka -ra 1982, s . 100; Musta fa B i lge , lk Osma nlMedreseleri, s tanbu l 1984, s . 68 ; Bursa l Meh -m e d T h ir , " T e r c i m - i A h v l : D v d - i K a y -s e r " , SM , VI/134 (1326) , s . 55 vd. ; A . TuranA k b u l u t , " D v d - i K a y s e r " , slm Medeniye-ti Mecmuas, IV/3, s tanbu l 1980, s. 61 -83 ; z -m i r l i s ma i l Ha kk , " s im B e y " , TA, I , 583.

    S M E H M E T B A Y R A K T A R

    F D V D b . M U H A B B E R n( y. )Eb Sleyman Dvdb. el-Muhabber b. Kahzem et-T(. 206/821)

    Akla dair uydurma rivayetleri^ toplad eseriyle tannan muhaddis.

    es-Sekaf, el-Bekrv ve el-Basr nis-beleriyle de anlmaktadr. Dedesi Kah-zem'in sfahan fethi srasnda esir aln-d ve sahb Eb Bekre es-Sekaf 'ninklesi olduu sylenmektedir. Hayathakknda yeterl i bi lgi bulunmamakta,babasnn ve dedesinin zayf birer rviolduklar bilinmektedir. Dvd b. Muhab-ber babasndan baka Hammd b. Se-leme, Hammd b. Zeyd, u'be b. Hacccve Halil b. Ahmed gibi limlerden fayda-lanmtr. Kendisinden de Fazl b. Sehlel-A'rec, Hris b. Eb sme gibi mu-haddisler r ivayette bulunmulardr.

    35Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    36/556

    DVD b. MUHABBERDvd b. Muhabb er' in ahsiyeti ve r i-vayetlerinin shhat derecesi zerinde oktartlmtr. Akl konusundaki rivayet-lerinin tamamna yakn uydurma kabuledilmekle beraber dier konulardaki ba-z rivayetleri mak bul saylmtr. Hakkn-

    da farkl grlerin ileri srlmesi, ha-yatnn bir dneminde rivayeti ihmal edipkendini tamamen zhde vermesi veyabazlarnn dedii gibi Mu'tezil grbenimsemesi yzndendir. Yahy b. ManDvd'un yalan sylemediini , sadk*bir rvi olmakla beraber yanlp hata et-tiini bel irtmektedir. Yine bn Man'dennakledildiine gre gvenilir bir rvi ikenhadisi brakp Mu'tezile'den bazlar iledp kalktktan sonra zihniyeti bozul-mutur. Ahmed b. Hanbel ise kendisin-den Dvd hakknda bilgi istendii za-man glm, onun ok nemsiz biri ol-duunu, hadisten hi anlamadn syle-mitir . Buhr de ayn gre kat lmak-tadr. Al i b. Mednve Eb Htim er-R-z'ye gre onun hadisleri hibir ekilderivayet edilemez. Drekutn ve Eb'l-Fethel-Ezd 'ye gre ise bsbtn me t rk* -tr. bn Hibbn ve Hkim en-Nsbronun mevz hadisleri sika rvilere nis-bet ederek r ivayet ettiini i fade etmi-lerdir. bn Mce, senedinde onun adnnbulunduu ve Zeheb 'nin uyd urma oldu-unu syledii -kendi memleketi olanKazvin'in faziletine dair- rivayeti es-S-nen'ine ("Cih d", 11) alma s sebebiyletenkide uramtr . Dvd 8 Cemziye-levvel 206'da (9 Ekim 821) Badat'ta ve-fat etmitir .

    Dvd b. Muhabber' in akl n deerinedair rivayetleri bir araya getirdii ve Ze-heb 'nin ise "keke yazmasayd" dediiKitb'l-cAki'dan baka eseri yok tur.Bu eserdeki r ivayetlerin hemen hementamam veya iyimser bir grle tama-mna yakn zayf veya mevz haberler-den meydana gelmitir. DrekutnTye g-re akla d air r ivayetleri hadis uydurmak-la tannan Meysere b. Abdrabbih icatetmi, Dvd ise yeni senedler uydura-rak bu rivayetleri kendine mal etmi, da-ha sonra da bakalar Kitb'l-'Akl'ayn eki lde r ivayet etmilerdir. Eseringnmze gel ip gelmedii bi l inmemek-tedir. Ancak bn Hacer, Dvd'un tale-besi Haris b. Eb sme'nin el-Ms-ned ' ine a ld Kitb'l- cAkl'dan otuzhadislik bir blm el-Metlib'l- cli-ye'de (III, 13-23) iktibas etmi ve bu ri-vayetlerin tamamnn, bir baka r iva-yette ise ounun uydurma olduunusylemitir.

    BBLYOGRAFYA: bn M c e , "C ih d " , 11 ; Ya h y b . M a n , et-

    Trh ( n r . A h m e d M u h a m m e d N u r S e y f ), D -ma k 1 399 / 197 9 , I I, 154 ; A h m e d b . Ha n be l ,el- clel ( n r. Va s i yyu l l a h A bb a s ) , B ey r u t 1408/1988, I , 38 8; Buhr , et-Trhu'l-kebr, I II , 24 4;Czcn, Ahul'r-ricl (n r. Subh es -Sm err ) ,B e y r u t 1405/ 1985 , s . 198 ; bn Eb H t im , el-Cerh ue't-ta'dl, I II , 42 4; bn Hibbn, Kitb'l-Mecrhn ( n r. M a h m d b r h im Z ye d ) , Ha l e b1396, I , 291; bn Ad, el-Kmil, I II , 96 5-9 67 ; D-rekutn , Kitb'd-Du'af' ue'l-metrkn (nr.S u b h e s -S m e r r ) , B ey r u t 1406/ 1 986 , s. 87 ;Eb N u a ym, Zikru ahbri Ibahn ( n r . De d e -r ing), Leiden 1931-34,"il , 165; Hatb, Trhu Ba-dad, VI II , 35 9- 36 2; Mizz , Tehzbul-Keml, Vlil,443 -449 ; B u r h n e dd in e l -Ha l e b , el-Kef'l-ha-ls cammen rumiye bi-uazci'l-had (nr. Sub he s -S me r r ) , B a d a d 1984 , s. 174 -175 ; Z e h e -b , Mznul-i'tidl, I I, 20 ; I II , 44 1; a.m lf. , et-Mun (nr. N r e d d in I tr ), Ha l e b 1391/ 1971 , I,220 ; bn Ha c e r , Tehzb't-Tehzb, I II , 199 -20 1;a .ml f . , Takrb't-Tehzb, I , 234 ; a .ml f . , el-Met-lib'l-'liye ( n r. Ha b b r r a h m a n e l -A ' z a m ) ,Ku v e y t 1393/ 1973 , I I I , 13 -23 ; bn Ku t lu boa ,Tcut-tercim, B a d a d 1962 , s . 28 ; A l i e l -K -r, el-Esrrul-merf'a fi'l - ahbri'l-mevz'a( n r . M u h a m m e d e s - S a b b ) , B e y ru t 1 3 9 1 /1971, s . 442-443; Kef'z-zunn, I I, 1439 -1440 ;Ke t t n , er-Risletu l- mstetrafe , s . 52.

    S M . Y A A R K A N D E M R

    F D V U D P A A , K a ra n( . 1 0 3 2 / 1 6 2 3 )

    Osmanl sadrazam,Sultan II. Osm an'n katili.L JAslen Bosnal dr. Enderun'da yetiti ;burada srayla uhadar, kapcba vebakapcbala kadar ykseldi (1600).Eyll 1604'te Rum eli beylerbeyiliine ge-tirildi, birka gn sonra da kendisine ve-zirlik rtbesi verildi. Ertesi yl Kastamo-nu muhafzlna, daha sonra Anadolu'-daki Cell ekyas zerine serdar tayinedi ldi . Sefer levazmnn tamamlanmasiin mr hazineden yardm talep edincesefere gitmeyen timar ve zemet sahip-lerinin hederlerinin tahsi l edi lerek se-

    fer mhimmatnn tamamlanmas hu-susu emvl-i sultn defterdar olarakHasan Beyzde'ye havale edi ldi . AncakAnadolu muhafz Nasuh Paa'nn 1605Kasmnda Bolvadin'de Cell Tavil 'e ye-ni lmesi ve stanbul 'a gelerek padiahsefere tevik etmesi zerine I. AhmedDvud Paa'y serdarl ktan ald ve Ana-dolu seferine bizzat kmaya karar ver-di. Bu srada padiahla birlikte Bursa'-ya gelen vezirler arasnda Dvud Paada vard.Padiahn Bursa'ya geldiini duyunca

    buraya kadar gelen sipahi zorbalar Sa-

    dret Kaymakam Sofu Sinan Paa ara-clyla sularn affettirdiler. Byleceaffedilen sipahilerin bir ksm, balarn-da Dvud Paa olduu halde Bursa i leBolu arasnda kalan blgeyi korumakzere Ktahya'ya gnderildiler. Bu ara-da III. Mehmed'in kzyla evlenen DvudPaa Austos 1606'da vezretle Rume-li beylerbeyiliine tayin edildi ve Sofyamuhafzl nda bulundu. Fakat bir sresonra stanbul'a dnerek kubbe vezirle-ri arasnda yer ald. Ayn yl zmit mu-hafzlna gnderildi, daha sonra Dvn-Hmyun'da drdnc, nc ve ikincivezirlie ykseldi. 1616 yl balarndatekrar Rumeli beylerbeyiliine tayin edil-di ve bu sfatla ayn yl Sadrazam kzMehmed Paa 'nn Revan Sefer i 'ne ka-tld.

    I. Mustafa'nn tahta knda, kz kar-deinin kocas olmas dolaysyla, han-mnn istei zerine Kasm 1617'de kap-tan- de ryla tay in edildi. An cak U. Os-man' n tahta kmasndan sonra hemkaptan- deryl ktan hem de vezir l iktenazledilerek nce Rumeli beylerbeyilii-ne, ardndan Silistre paalna getirildi.Uzunca bir sre mzul kaldktan sonratekrar Rumeli beylerbeyiliine tayin edil-di.11Osman'n Hotin seferine (1621-1622)bu sfatla katld ve seferde ordun un ar-hac ' l grevini yapt. Seferden dn-te ordu Edirne'ye geldiinde Dvud Pa-a'nn Rumeli beylerbeyi olarak buradakalmas ferman edildi, ancak 1622 Ocakaynn sonlarnda Kstendil sancak be-yiliine tayin edildi. Fakat grev mahal-l ine kendisi gitmedi, yerine m tesel l im *gnderdi.

    19 Mays 1622'de Sultan Osman' ntahttan indir i l ip yerine I. Mustafa'nnikinci defa hkmdarla getiriliinin er-tesi gn Vlide Sultan'n iltimasyla sad-razam oldu. Hatta sadrazam olur olmazII. Osman'n hapsedildii Orta Cami'yegiderek hemen onu bodurtmak iste-diyse de baaramad. Daha sonra SultanMustafa'y Topkap Saray 'na nakledenDvud Paa 11 Osman' bir pazar araba-sna koyarak silerin eza, cefa ve haka-retleriyle Yedikule'ye hapsetti . SultanOsman' getiren asker da ldktan son-ra ke thdas mer, cebeciba ve suba- kethdas Kelender Urusu ile birlik-te Yedikule zindanlarnn kapsn kapat-tktan sonra akama doru II. Osman' kementle bodu. Hatta iledii cinayetiispat iin Sultan Osman'n bir kulankesip cebeciba ile Vlide Sultan'a gn-derdi.

    36Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    37/556

    DVUD PAA, KocaII. Osman' n ldrlmesi stanbul 'dave Anadolu'da byk karklklara se-bep olmu, Dvud Paa ancak yirmi drtgn kadar kalabildii sadrazamlktan 13Haziran 1622'de azledilmitir. 1623 ylbalarnda st ste ayaklanan sipahile-

    rin Sultan Osman' n kann dava ederekDvud Paa'nn idamn istemeleri ze-rine onunla birlikte su ortaklar olanKelend er Uru su ve cebe ciba 1. Mus-tafa'nn fermanyla Yedikule'ye hapse-dildiler. Dvud Paa iki gn sonra bura-dan alnarak Cellt emesi nne geti-rildi, ba kesilmek iin celldn nnekertildii srada ko ynun dan 1. Musta-fa'nn Sultan Osman' n ldrlmesinedair hatt- hmyunu i le kazaskerlerinyine maktul sultann katledilmesi yolun-da verdikleri fetvay karp feryada ba-lad. Karsnn para yedirdii celltbada idam hususunda ar davranmca ka-rklk balad, para ile tutulmu on ki-i kendisini oradan kararak Orta Ca-mi'ye getirdiler. Dvud Paa burada sad-razam gibi davranarak adamlarna te-rakki * ve bahiler datt, ayrca man-sblar tevcih etti.

    Ancak daha sonra Sultan Mustafa'nnfermanyla Orta Cami'den alnd, II. Os-man' bindirdii pazar arabasyla t ek rarYedikule'ye getirilerek hapsedildi ve Sul-tan Osman' n ldrld yerde su or-ta Kelender Urusu ile birlikte katle-di ldi . Cesedi Aksaray'daki Murad PaaCamii hazresine defnedildi. Kitbesizta i le Mil let caddesine bakan mezarhemen dikkati ekmektedir.

    Hain, zalim, kezzb gibi lakaplarla daanlan Dvud Paa iledii cinayet y-znden halkn byk lnet ve nefretinikazanm, halk arasnda "padiah kati-li" diye hret bulmutur. Buna karlkbaz hayrat da vardr. Murad Paa Ca-mii'nin adrvan ile emesi onun tara-

    Kara DvudP a a ' n nM ur a dPaa Cami ihaz res indekimezar -Aksaray /i s t anbul

    BBLYOGRAFYA:Musta fa S fT, Zbdet't-teurh, Beyaz t Dev -

    let Ktp., Veliyyddin Efendi, nr. 2428, I , vr . 172";nr. 2429 , I I , vr . 50=, 51 =-5 3", 9 3 a - 9 4 a ; HseyinTgl e lebi . Musbetnme, Wien Nat iona l B ib-l io thek, nr . H.O. 74; Bos ta nz de Yahy Efend i ,Vak'a-i Sultan Osman Han, S l e yma n iye K tp . ,Hlet Efendi, nr. 611; AtT, Zeyl-i ekaik, s. 679 ;M e h m e d b . M e h m e d . Nuhbet't-tevrh oe'l-ahbr, s tanbul 1276, s . 225, 24 8-2 49 ; HasanB e y z d e A h m e d P a a, Trih (haz . Nez ih i Ay-kut , doktora te z i , 1980) , Ed.Fak. Tar ih Se -miner i K i tapl , nr. 327 7, I I, 251 -252 , 311 -312 ,344 -34 6 ; Top u la r K ti b i A bd ik a d i r E f e n d i ,Trih, Wien Nat iona l B ibl io thek, nr . 1053, v r .1 77 b , 202 b - 2 0 3 a , 228 b , 265 a , 286 a , 296 a , 300 bvd. ; Peuylu brh im, Trih, I I, 310, 311, 38 6-388 ; S o l a kz de , Trih, s . 675 -67 6 , 689 -69 0 ,717-721 , 726 v d . ; K t i b e l e b i . Fezleke, 1,252,256 , 268 -270 , 298 -300 , 346 -347 ; I I , 19 , 21 -25 ,33 , 34 ; Ka r a e l e b i z de A bd la z i z E f e n d i , Rau-zatul-ebrr, Bu lak 1248, s . 499 -500 , 511, 536,543 , 545 , 550 ; M e h me d Ha l f e , Biretnme-iSultan Mustafa Han, Wien Nat iona l B ibl io -thek, nr. mixt . 21, v r . 189" ; Ab dur rah ma n Hibr E f e n d i , Defter-i Ahbr, Ktp. , TY, nr . 364 8,vr. 104 a ; Mnecc imba , Sahifu l-ahbr, II, 621 ,624 , 643 , 644 , 648 -651 , 655 ; N a m , Trih, I,411 -413 , 431 -436 ; I I , 19 -21 , 95 -96 , 227 -230 ,2 3 4 - 2 3 6 , 2 4 8 - 2 5 2 ; Hadkatul-vzer, s . 67-68 ; A yv a n s a r y , Hadkatul-ceumV, I , 20 4;Sefinetul-uzer, S leym aniye Ktp. , Ha f id Efen-di, nr. 245, vr . 5 a ; Hammer (A t Bey) , VI I I , 220-226 , 227 v d . , 230 -232 , 242 -245 ; Sicill-i Osm-n, I I, 325 ; "Da v u d P a a , Ka r a " , A, I I I , 498; V.J . Pa r r y, "D w d Pa s h a " , El2 ( Ing.), II , 183 -184 .

    S N E Z H A Y K U T

    F D V U D P A A , K o c a n( . 9 0 4 / 1 4 9 8 )

    Osmanl vezrizam.L JArnavut asll olup Enderun'dan yetiti.Koca ve dervi lakaplanyla anlr. irmensancak beyi iken Macaristan ve Vene-dik topraklarna yaplan aknlardaki ba-arlarndan dolay 1470'te 700.000 ak-e ile Ankara sancak beyiliine, ardn-dan Anadolu beylerbeyiliine getirildi veKaramanoullar i le sregelen mcade-

    lede etk ili oldu.Ysufca Mirza kumandasndaki Ak-koyunlu kuvvetlerinin Tokat' tahrip et-meleri olaynda Konya Valisi ehzadeMustafa'nn yardmna koan ve Efltun-pnar Sava'nn kazanlmasnda rol oy-nayan Dvud Paa Otlukbel i seferindede nc kuvvetlerine kumanda etti. 1477knda yaplan Tuna boyu seferinde hi-sarlardan atlan bir top mermisiyle g-snden yaraland. Ayn y l Sleym an Pa-a'nn yerine Rumeli beylerbeyiliine ta-yin edildi. 1478 kodra seferinde Jeb-yak' (Xabiyacco) ele geirdi. Ancak Vez-

    rizam Karamn Mehmed Paa'ya mu-halefetinden dolay azledilerek Bosnasancak beyiliine gnderildi.II. Bayezid'in tahta knda yenidenRumeli beylerbeyiliine getirilen DvudPaa ok gemeden vezirlie ykseltildi

    ve 1483'te shak Paa'nn yerine vezri-zamla tayin edildi. Macarlar Alacahisar(Kruevac) taraflarna saldrdklarnda Ru-meli'yi savunmak iin Sofya'ya gnderildi.Hersekzde Ahmed Paa 'nn Memlk-ler'e esir dmesi zerine ise bizzat se-fere kt. 4000 yenieri ve 10.000 azeb-le hareket ederek elden km olan Ada-na ile Tarsus'u geri ald gibi Memlk-ler'le i birlii yapan Turgutoullar ileVarsaklar'a da gereken dersi verdi ( 1487 ) .1492'de Arnavut sileri zerine gnde-rildiinde de pek ok esir alarak geridnd.Dvud Paa on drt yldan fazla srenvezrizamlktan 8 Mart 1497'de azledil-di, yerine Hersekzde Ahmed Paa ge-tirildi. Azline, padiahn d am ad olan Ak-koyunlu Gde Ahmed' in Tebriz'e ka-mas sebep olarak gsterilmitir. Dime-toka'da oturmaya memur edi lerek y l-l k 300.000 ake emekli maa balan-d. Ertesi yl orada vefat etti, naa s-tanbul'a getirilerek klliyesinin nnde-ki trbeye defnedildi. Kaynaklarda lmtarihi 4 Rebievvel 904 (20 Ekim 1498)olarak belirtildii halde (Hoca Sded-

    d i n , I , 2 1 6 ; k r . Hadkat'l-uzer, s. 15),trbe kitbesinde bn Kemal 'e ait olanJ t ^ jiU S ibaresinin ebced hesa-byla karl 905 tarihini gstermekte-dir (Ayvansary, I, 105).Vakf kayt larna gre Dvud Paa'nndrt olu vard. Bunlardan 1503'te Yan-ya sancak beyil ii yapan Mu stafa II. Ba-yezid' in damad olmutur.l imlere deer veren, fakir lere ya rdmeden, tecrbeli ve ihtiyatl bir devlet ada-m olarak tannan Dvud Paa te yan-dan bir hayli de servet edinmiti. ld-

    Koca DvudP a a ' n n

    kendi ady laa n l a n c a m i n i n

    haz res indekit r bes i -

    Cer rahpaa /is t anbul

    fndan yaptrlmtr.

    37Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Drssade-Dulkadroullar

    Ankara : TDV, 1994. 9. c. (16, 560 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 9

    38/556

    DVUD PAA, Koca zam an brakt para 1 milyon dukaolarak hesaplanmtr. Terekesinin tes-bitinde kazaskere "resm-i ksmet" ola-rak 2 milyon ake verilmesi gerekmi,ancak S yk yani 500.000 ake zerineanlama salanmtr .

    Dvud Paa birok hayratn sahibidir.stanbul'da Avratpazar yaknndaki cami,imaret, medrese, mektep, eme ve tr-beden oluan klliyesi 1485'te tamam-lanmtr. Klliyenin yaknndaki sur ka-ps zam anla Dvudpaa Kaps diye an-l r olmutur. stanbul mahkem elerindenbiri olan Dvud Paa Mahkemesi bu ca-minin yannda bulunuyordu. Ayrca Te-kirda'a bal Yoncalu ve Bulgu kyle-rinde birer cami yaptrd, Ferecik ka-sabasna da ime suyu getirttii bilin-mek tedir. B u tesislerinin giderlerini kar-lamak zere stanbul, Edirne, skp,Manastr, Bursa ve znik'te pek ok dk-kn, han, hamam, ky ve bahe vakfet-mitir.

    Dvud Paa'nn Topkap dnda d-zenledii nl ordugh Rumeli seferle-rinde askerin toplanma yeri olmutur.Padiahlarn seferlerinde ota- hm-yun Dvud Paa sahrasnda kurulur vetular buraya dikilirdi. Serdarla idareedilen seferlerde ise sancak-1 erif oradateslim edilir ve yine orada karlanrd(bk.DVUD PAA SAHRAS).

    B IBL IY OGRA F Y A :kpaazde, Trih (Atsz), s. 193, 232-233,238; Oru b. dil, Teurh-il-i Osmn, s. 137vd.; D. L. Angiolello, Historia Turchesca, Buca-rest 1 909, bk. ndeks; T. S. Contacasin, Petittraicte de l'Origine des Turcaz (nr. C. Schef-fer), Paris 1896, Lifi, 84; bn Keml, Teurih-iAl-i Osmn, VII. Defter, s. 315 vd., 527 ; Lu tfPaa, Trih (nr. l Bey), stanbul 1341, s. 188,193-194, 198; Kk Nianc Mehmed Paa, T -ri


ScanGate document - kebikecdergi.files.wordpress.com · 1 1 Tiürk Diyanet VakÞ Islam Ansiklopedisi, C. 12, s. 138. 12 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Îstanbul 1977, C.4, s. 449. 13 Tiirk

ScanGate document - kebikecdergi.files.wordpress.com · 1 1 Tiürk Diyanet VakÞ Islam Ansiklopedisi, C. 12, s. 138. 12 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Îstanbul 1977, C.4, s. 449. 13 Tiirk

Islam Ansiklopedisi Cilt 20

Islam Ansiklopedisi Cilt 20

Komunikasi Politik dan IslamSecure Site onlysenja.files.wordpress.com/2019/09/9-komunikasi-politik-dan... · Politik Islam adalah politik yang sesuai dengan ajaran Islam. “Islam

Komunikasi Politik dan IslamSecure Site onlysenja.files.wordpress.com/2019/09/9-komunikasi-politik-dan... · Politik Islam adalah politik yang sesuai dengan ajaran Islam. “Islam

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA INSTITUT AGAMA ISLAM … · 2018. 2. 9. · Untuk Memperoleh Gelar Sarjana Ekonomi Islam (SE.I) pada Jurusan Muamalah Ekonomi Perbankan Islam

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA INSTITUT AGAMA ISLAM … · 2018. 2. 9. · Untuk Memperoleh Gelar Sarjana Ekonomi Islam (SE.I) pada Jurusan Muamalah Ekonomi Perbankan Islam

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 8

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 8

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 1

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 1

(9) islam pilihanku

(9) islam pilihanku

DAFTAR PUSTAKAeprints.stainkudus.ac.id/267/9/File 9. Daftar Pustaka...DAFTAR PUSTAKA Abuddin Nata, Manajemen Pendidikan Islam (Mengatasi Kelemahan Pendidikan Islam), Prenada Media,

DAFTAR PUSTAKAeprints.stainkudus.ac.id/267/9/File 9. Daftar Pustaka...DAFTAR PUSTAKA Abuddin Nata, Manajemen Pendidikan Islam (Mengatasi Kelemahan Pendidikan Islam), Prenada Media,

HASIL OBSERVASI DI TK AL- ISLAM 9 AL-FAJAR SURAKARTA

HASIL OBSERVASI DI TK AL- ISLAM 9 AL-FAJAR SURAKARTA

Buku Pegangan Guru Agama Islam SMP Kelas 9 Kurikulum 2013-

Buku Pegangan Guru Agama Islam SMP Kelas 9 Kurikulum 2013-

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 22

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 22

Sejarah Tradisi Islam Nusantara (Ppt materi-kelas-9)

Sejarah Tradisi Islam Nusantara (Ppt materi-kelas-9)

Ppt bab 9 agama islam

Ppt bab 9 agama islam

Islam Ansiklopedisi Cilt 6

Islam Ansiklopedisi Cilt 6

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 15

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 15

AL-ISLAM KEL.9

AL-ISLAM KEL.9

Bab 9 Islam Dan Terorisme PPT

Bab 9 Islam Dan Terorisme PPT

(9)islam pilihanku

(9)islam pilihanku

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 19

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 19

Kurikulum Sekolah SMP Islam Al Azhar 9 TP 2012-2013

Kurikulum Sekolah SMP Islam Al Azhar 9 TP 2012-2013