Post on 05-May-2023
O‘ZBEKISTON
RESPUBLIKASI MAHALLA VA OILANI QO‘LLAB-
QUVVATLASH VAZIRLIGI
“TURMUSH QURGAN YOSH KELINLARNI
OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH”
BO‘YICHA O‘QUV-USLUBIY MAJMUA
TOSHKENT – 2021
“MAHALLA VA OILA” ILMIY TADQIQOT
INSTITUTI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAHALLA VA OILANI
QO‘LLAB-QUVVATLASH VAZIRLIGI
“MAHALLA VA OILA” ILMIY-TADQIQOT INSTITUTI
“TASDIQLAYMAN” “Mahalla va oila”
ilmiy tadqiqot instituti direktori
_________ N.M.Egamberdiyeva “_____”__________ 2021-yil
TURMUSH QURGAN YOSH KELINLARNI
OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH BO‘YICHA
O‘QUV-USLUBIY MAJMUA
Umumiy o‘quv soati - 40
Shu jumladan: 30 soat ma’ruza
10 soat amaliy mashg‘ulot
TOSHKENT – 2021
Bugungi kunda oilani mustahkamlash, oila manfaatlarini himoya qilish
davlat ahamiyatiga molik ustuvor vazifa sanaladi. Shunga ko‘ra, zamonaviy
yoshlarni oilaviy hayotga maqsadli tayyorlash taqozo etiladi. Shu jumladan
kelinlik va kuyovlikka nomzod yoshlarga nikoh, oila, oila a’zolarining o‘zaro
munosabatlari, oila tutish sirlari, er-xotinlik munosabatlari kabi masalalar
yuzasidan bilimlarni o‘rgatish ham taqozo etiladi. Eng muhim masalalardan biri
bu – qizlarni kelinlikka tayyorlashdir. Kelinlik mahorati mavjud. Uning sirlari
mavjud. Mana shu an’anaviy va umumbashariy bilimlarni bugungi avlodlarga
yetkazish, avlodlar uzviyligini ta’minlash, kelinlik an’analarining zamonaviy
qirralarini yoritish muhimdir.
O‘QUV-USLUBIY MAJMUA O‘zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani
qo‘llab-quvvatlash vazirligi huzuridagi “Mahalla va oila” ilmiy-tadqiqot instituti
granti asosida tayyorlandi. Kitob muhalla fuqarolik yig‘inlari faollari va xodimlari,
oilaviy munosabatlarga kirayotgan yoshlar, ota-onalar, xotin-qizlar, yoshlar
ishlari bilan shug‘ullanuvchi mutasaddilar, shuningdek mazkur mavzuga va
sohaga qiziqqan barcha kitobxonlar uchun mo‘ljallangan.
Mualliflari:
Norqulov H.D. – pedagogika fanlari nomzodi, dotsent.
To‘ychiyeva G.U. – filologiya fanlari doktori (DSc)
Mas’ul muharrir: Egamberdiyeva N. - pedagogika fanlari doktori, professor
Taqrizchilar: O.Jamoldinova - pedagogika fanlari doktori, professor
R.Ismoilova – psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
O‘zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi
huzuridagi “Mahalla va oila” ilmiy-tadqiqot instituti Ilmiy kengashining
2021-yil 7- apreldagi 4-son majlisida muhokama qilingan va nashrga tavsiya
etilgan.
MUNDARIJA
I. Kirish……………………………………………………………………..4
II. O‘quv kursi dasturi…………………………………………….............12
III. Nazariy mashg‘ulot materiallari………………………………….......27
IV. Amaliy mashg‘ulot materiallari………………………………………
V. Glossariy………………………………………………………............
VI. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati……………………………..…...
KIRISH Oila jamiyatning mustahkam poydevori, davlatning harakatlantiruvchi
kuchidir. Shunga ko‘ra oila mavqei va oilaviy munosabatlar masalasi doimo
davlat e’tiborida bo‘lib kelgan. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “Oila – kichik vatan, oila tinch bo‘lsa, vatan tinch bo‘ladi”.
O‘zbekiston Respublikasida oila institutini muhofaza qilish va
mustahkamlashga oid davlat siyosati jamiyatimizning asosi bo‘lgan oilani
qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan maqsadlar, tamoyillar, vazifalar, ustuvor
yo‘nalishlar majmuiga teng keladi. Oilaga doir an’anaviy milliy, umumbashariy
an’analar va qadriyatlarning saqlanishi, oila nufuzini ko‘tarish, ota-onalik
martabasini oshirish, oilada kechadigan muammolar profilaktikasini
kuchaytirish, oilalar hayot shart-sharoitlari va turmush darajasini oshirish, oila
oldida turgan ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarishga yoshlarni o‘rgatish muhim
ahamiyat kasb etadi.
O‘zbek mahallasining asosiy bo‘g‘inlaridan biri bu oila sanaladi. Oilani
muqaddas deb bilish, uni asrab avaylash, oila manfaatlarini ustun deb qarash,
oilada farzand tarbiyasi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish millatimizning
azaliy an’analaridan sanalgan. Shunga ko‘ra, mazkur o‘quv kursi manzilli
tarzda turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash maqsadida
yozilgan.
Xotin-qizlarning har biri yosh kelinlik davridan o‘tadi. Bu davr qizlarimiz
hayotidagi keskin ulg‘ayish, mas’uliyatni o‘z bo‘yniga olish, hozirjavoblik, mehr
va muruvvat ko‘rsatish, mehnatga tayyorlik, yangi sharoitlarga ko‘nikish, yangi
makonda o‘z o‘rnini topish va ijtimoiy makondan chiqib ketmaslik davridir.
Mana shu jarayonda qizlarning bir ijtimoiy makondan ikkinchisiga o‘tishdagi
turli muammolari va savollariga ilmiy-nazariy tasdiqlangan javoblarni berish
muhim. Turmush qurgan yosh kelinlarni yangi oiladagi oilaviy muhitga iqtisodiy,
ijtimoiy, ma’naviy va psixologik-ruhiy jihatdan tayyorlash zarur. Shunga ko‘ra,
mazkur vazifalarni amalga oshirish uchun “Turmush qurgan yosh kelinlarni
oilaviy hayotga tayyorlash” bo‘yicha o‘quv uslubiy majmuasi (dasturi)
tayyorlandi.
Zamonaviy hayot turli, jumladan iqtisodiy, ma’naviy, mafkuraviy, atrof-
muhit, shaxslararo muammo va murakkabliklari bilan yoshlarning hayot tarzini
tashkil qilish masalasiga ma’lum talablar qo‘yadi. Mazkur o‘zgarishlar yosh
kelinlar hayotida juda katta o‘rin tutadi. Chunki ular o‘zlari o‘rgangan oila va
integratsiya qilingan hayot tarzini yangi oilada tubdan o‘zgartiradi. Bu esa
ularga juda katta talablar qo‘yadi. Mana shu talablarni o‘zlashtirish va ularga
tayyor turish baxtli oila qurishni ro‘yobga chiqarish uchun bevosita ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois, turmushga chiqqan yosh kelinlarni oilaviy turmushning
barcha jihatlari bilan tanishtirish va ular tayyorligini ta’minlash muhimdir.
Oilani mustahkamlash yo‘nalishlaridan biri bu, turmush qurgan yosh
kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir. Oilaviy hayot masalalari bugungi kunda
“Sog‘lom oila – sog‘lom jamiyat asosidir” g‘oyasi negizida tashkil qilinmoqda.
Oila iqtisodi esa uning farovonligi zaminidir.
“Turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash” o‘quv
kursining maqsadi – yangi turmushga chiqqan juvonlarni oilaviy hayotga har
tomonlama tayyorligini oshirish, oilaviy turmush borasidagi ularning bilimlari,
ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, ularning oilaga ma’naviy, axloqiy,
iqtisodiy masalalar bo‘yicha tayyorligini oshirish, har tomonlama komil bo‘lgan
zamonaviy uy bekasi, turmush o‘rtoq, hamdard va hamsuhbat, suyanchig‘ ona
bo‘lishlariga ularni o‘rgatish, ham oilada, ham jamiyatda o‘z mavqeiga ega
bo‘lgan faol shaxs bo‘lishlarini ta’minlashdan iboratdir.
“Turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash” o‘quv
kursining vazifasi – yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash borasidagi yosh
kelinlar kompetensiyalarini ta’minlash, ularning bilim, ko‘nikma va malakalarini
shakllantirish, ularning oila va uning zamonaviy xususiyatlariga doir yangi
tendensiyalarni bilishi, oilaga doir qarashlarni anglashi, oilaviy tarbiya va uning
shakl, vosita va usullarini egallagan bo‘lishi, xotin-qizlarning ijtimoiylashuvi
asoslarini tafakkur qilishi, oilaviy munosabatlarga oid tushunchalarni
shakllantirishdan iborat.
oila, oila ma’naviyati va oilaviy tarbiya,
oilaviy qadriyatlar tarixi va mazmuni,
oila gigiyenasi, maishiy-gigiyena va ozodalik, sarishtalik asoslari,
mehmonnavozlik, oilaviy qadriyatlar,
mahalla va oilaga kamarbastalik tafakkuri,
oilaviy kompetensiyalar,
shaxsning ma’naviy kamoloti (komillik darajalari),
oila va uning ijtimoy imiji,
shaxs ijtimoiylashuvi,
konflikt yechimi asoslariga o‘rgatish,
oilaviy zo‘ravonlikdan himoyalanish chora-tadbirlari, Himoya
orderi,
gender huquqi va madaniyati,
pedagogik va psixologik kompetensiyalar,
tolerantlik va madaniy bag‘rikenglik,
diniy e’tiqod va diniy bag‘rikenglik madaniyati,
ekologik madaniyat va ekologik xavfsizlik,
uy xo‘jaligini boshqarish bo‘yicha kompetensiyalar,
sog‘lom turmush tarzi va valeologik madaniyat,
iqtisodiy madaniyat,
USHBU KURS ASOSINI TASHKIL QILUVCHI SOHALAR VA YO‘NALISHLAR:
yuventologiya (yosh avlod haqidagi bilim) va shaxs madaniyati
asoslari,
kreativ tafakkur va madaniyat,
fuqarolik bilimi va madaniyati,
huquqiy savodxonlik,
vatanparvarlik tuyg‘usi va uni tarbiyalash asoslari,
mafkuraviy immunitet va ogohlik.
METODIK KO‘RSATMALAR
Kursni ishlab chiqishga metodologik yondashuv quyidagi tamoyillarni o‘z
ichiga oladi:
kurs kun tartibi turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash
bo‘yicha zarur bilimlar bilan qurollantiradi;
kurs kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ijtimoiylashuv g‘oyasini
ilgari suradi;
metodik qo‘llanma mahalla va oila tizimida yangi innovatsion g‘oyalarni
joylarda tizim mahalliy strukturalari orqali joriy qilinishi uchun xizmat qiladi.
Mazkur majmuada oilaviy hayotning barcha zamonaviy tartibiga doir
nazariy va amaliy jihatlar yaxlitligi asoslangan interfaol olib borish metodikasi
chuqur tushuntirilgan bo‘lib, trenerning istiqbol faoliyati uchun barcha ta’lim
ta’minoti va uning vositalari, usullari va yo‘llarini hamda ta’lim elementlarni
o‘zida aks ettiradi. Har bir mavzuning yoritilish jarayoni tegishli o‘quv metodik
yo‘riqnomalarga ega.
Kurs 40 akademik soatga mo‘ljallangan bo‘lib, bunda bir akademik soat
40 daqiqa qilib belgilangan. Har bir mavzu uchun 2 akademik soat (80 minut)
ajratilgan.
Kurs mahallalar kesimida mahallabay va fuqarobay tizim orqali yosh
kelinlarni oilaviy turmushga tayyorlash bo‘yicha majmuaviy kompetensiyalarni
shakllantirishga qaratilgan hamda oilaviy turmush uchun zarur bo‘lgan
materiallar, bilimlar, ta’lim ta’minoti va axborotlar bilan ta’minlashdan iborat.
Materiallar o‘quv jarayonida davlat siyosati maqsadlariga mos, tarixiy
ketma-ketlik, ilmiy yondoshganlik, zamonaviylik, oddiydan murakkabga qarab
taqdim etilgan.
BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKALARGA QO‘YILGAN TALABLAR:
“Turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash” o‘quv kursini
o‘qitish jarayonida yosh kelinlarning oilaviy hayotga har tomonlama
tayyorgarligini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning oilaviy turmush va uning
zamonaviy barcha dolzarb masalalari borasidagi bilimlarini oshishini
ta’minlaydi. Mazkur o‘quv kurs asosida o‘quv jarayonidan o‘tgan yosh kelinlar
oiladagi psixologik muhit ya’ni qaynona-kelin munosabatlari, er-xotin
munosabatlari, ota-ona va farzand munosabatlari, uy tutishning zamonaviy
talablari, bola tarbiyasiga, konfliktlar yechimiga doir zamonaviy qarashlar va
milliy an’analarni bilish hamda ularni hayotda amaliy qo‘llay olishi kerak bo‘ladi.
“Turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash” bo‘yicha
o‘quv kursini asosida maqsadli darslarni o‘tgan yosh kelinlar quyidagi axloqiy,
ma’naviy, maishiy, uy tutish, bola tarbiya qilish bo‘yicha zarur sifat va
fazilatlarga ega bo‘ladi: chaqqonlik, mehnatsevarlik, fidoiylik, samimiylik,
kamtarlik, mo‘minlik, kamsuqumlilik, ochiq ko‘ngillilik, qo‘li ochiqlik, sahiylik,
o‘zga insonlarning ko‘nglini olish, dil egasiga aylanishga sayi-harakat qilish,
to‘g‘rilik, tavozelik, oilaga sodiqlik, mehribonlik, mehmonnavozlik, diniy
bag‘rikenglik, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, sabr, qanoat, tinchlik va
osudalikni e’zozlash, mayin gapirish, bosiqlik, jahlga erk bermaslik,
zo‘ravonlikni qabul qilmaslik va o‘ziga ep ko‘rmaslik, nizo va ziddiyatlarni oldini
olishga tayyorlik, mehr va muruvvat va hokazo. Yosh kelinlar axloqi va fe’l-
atvoriga taalluqli bo‘lgan mazkur sifat va fazilatlar milliy ma’naviyatiga tayangan
bo‘lib, xalqimizning mana shu azaliy qadriyatlarini kelinlar egallashlari taqozo
etiladi. Shu bilan birga yosh kelinlarning bugungi ehtiyojlari, orzu-umidlari va
hayotdan maqsadlari ham o‘quv kursinida inobatga olingan.
“TURMUSH QURGAN YOSH KELINLARNI OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH” O‘QUV KURSI DASTURI
O‘QUV DASTURINING MASHG‘ULOTLAR KESIMIDAGI JADVALI
№ MA’RUZALAR MAVZULARI Dars soatlari
hajmi
1. Oila muqaddas qo‘rg‘on va bu borada amalga
oshirilayotgan ishlarning mazmun va mohiyati.
2
2. Oilaning kelib chiqish tarixi va oila tiplari. 2
3. Oilaning huquqiy asoslari. 2
4 Oilada milliy urf-odat va an’analar hamda xalq
udumlari.
2
5 Oila va nikoh masalalari va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari.
2
6. Oilaviy hayotning ma’naviy-axloqiy, iqtisodiy va
psixologik asoslari.
2
7. Globallashuv sharoitida o‘zbek oilasidagi
muammolar va o‘zgarishlar: ijobiy va salbiy
tomonlar.
2
8. Migratsiya holatidagi oila: uning muammolari va
yechimlari.
2
9. Oilada o‘zaro kelishmovchiliklar va ularni bartaraf
etishning o‘ziga xos xususiyatlari.
2
10. Agressiya, zo‘ravonlik va ular yuzaga kelganda o‘zini
qanday tutish kerak? va ularga qarshi choralar
qo‘llash masalalari.
2
11. Hushmuomala kelinning turmush o‘rtog‘ining
yaqinlari va qarindoshlari bilan go‘zal munosabat
o‘rnatish sirlari.
2
12. Homiladorlik davrida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan
tibbiy va psixologik o‘zgarishlarning o‘ziga xos
xususiyatlari.
2
13. Farzand tarbiyasi qachondan boshlanadi? 2
14. Farzand tug‘ilishi bilan er-xotin o‘rtasidagi
munosabatlarda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan
muammolar va ularning yechimlari.
2
15. Sog‘lom oila asoslari. 2
AMALIY MASHG‘ULOTLAR
1. Mehmon kutish etiketi. Dasturxon bezatish,
mehmonlarga hush yoquvchi taomnoma tuzish.
Mehmonlarga taom tortiq qilish tartibi.
2
2. Hayotda o‘z o‘rnini topgan onaxonlar bilan davra
suhbati. Vaziyatli hikoya muhokamasi.
2
3. Rashk, Turmush o‘rtog‘ining ishdan kech qaytishi,
Turmush o‘rtog‘i yaqinlari bilan yuzaga keladigan
muammoli vaziyatlar.
2
4. Farzand tarbiyasi: Alla aytish, chaqaloq yo‘rgaklash,
ertak aytib berish, yig‘lab qolgan bolani tinchlantirish.
2
5. Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli vaziyatdan chiqib
ketish, oilada kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelin
sifatida o‘zini tutish, oilada umumiy qarorlar qabul
qilinayotganda ishtirok etish.
2
“TURMUSH QURGAN YOSH KELINLARNI OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH” O‘QUV KURSI DASTURINING QISQACHA MAVZULAR
MAZMUNI 1- MAVZU. OILA MUQADDAS QO‘RG‘ON VA BU BORADA AMALGA
OSHIRILAYOTGAN ISHLARNING MAZMUN VA MOHIYATI. Oila muqaddasligi tushunchasining ijtimoiy ma’nosi. Nima uchun oila
muqaddas deb sanaladi? Oila muqaddasligi sabablari. O‘zbek oilasining
jamiyatda hamda insonlar hayotida tutgan muqaddas o‘rni bois ma’lum ijtimoiy-
falsafiy kategoriyaga aylana borganligi. O‘zbek oilasining ijtimoiy vazifalari
turg‘un, ya’ni o‘zgarmas kategoriya bo‘lmay, jamiyat hayoti va davr qo‘ygan
talablarga mos ravishda o‘zgarib turadigan, ma’lum transformatsiyalarni
muntazam boshidan o‘tkazadigan ijtimoiy organizm ekanligi. Oila vazifalari
takomillashib borayotganligi. Zamonaviy davrda oila instituti emas, balki oila va
uning mavqei to‘g‘risida fikrlar inqirozga yuz tutganligi. Oila instituti esa qanday
ming yil avval muqaddas sanalgan bo‘lsa, hozir ham mana shunday o‘z
muqaddasligini yo‘qotmaganligi. Barcha davrlarda yagona o‘zgarmas narsa –
oila muqaddasligi ekanligi.
Oila o‘zbek xalqining azaliy qadriyati ekanligi. Oilaviy qadriyatlar,
jumladan, o‘zaro hurmatda bo‘lish, kattalarni e’zozlash, kichiklarni izzat qilish,
birgalikda tinchlik va osudalikda yashash, o‘zaro hamdardlik, hamsuhbatlilik,
ishonch va vafodorlik, mehr, sevgi va muhabbat an’analari avloddan-avlodga
o‘tkazilganligi.
Oila nikoh asosiga qurilishi. Oila institutining va nikohning muqaddasligi.
Oila ixtiyorlik va ikki tomon roziligi asosiga qurilishi. Oila kodeksi. “Oila
kodeksi”dagi oilaning ta’rifi. Islom dinida nima uchun oila muqaddas sanaladi?
Oilaning muqaddaslik belgilari nimalardan iborat?
2 - MAVZU: OILANING KELIB CHIQISH TARIXI VA OILA TIPLARI. O‘zbek oilasi tushunchasi. O‘zbek oilasining tarixiy rivojlanish bosqichlari.
O‘zbek oilasi o‘z takomili jarayonida zimmasiga turli ijtimoiy vazifalarni olishi va
ularni umumjamiyat ravnaqi uchun bajarishi evaziga e’tiborli mavqega ega
bo‘lishi. Oilaning ijtimoy mavqei, imiji, obro‘si. Oila nufuzini barbod etuvchi
omillar va ularni oldini olish masalalari. Oila obro‘sini ta’minlovchi omillar. Nima
uchun yoshlar oila obro‘sini to‘kishdan cho‘chimaydi?
Oila kelib chiqishining tarixiy va ijtimoiy asoslari. Oilaning kelib chiqishiga
doir islom aqidasi. Zamonaviy o‘zbek oilasi. Oilaning tomonlar roziligi, xo‘jalik
yuritishning birligi, nikoh munosabatlariga kirish, zurriyot va uning tarbiyasini
birgalikda olib borish, oila iqtisodining umumiyligi asosiga qurilishi. Oila
jamiyatning va davlatning eng kichik birligi ekanligi. Oilaning bir dunyo ekanligi.
Oilaning jamiyat ustuni ekanligi. O‘zbekistonda oila qurish tartibi va nikoh yoshi.
3 - MAVZU: OILANING HUQUQIY ASOSLARI.
Oila tarbiya o‘chog‘i ekanligi. Har bir shaxsning dastlab oila muhitida ilk
tarbiya va ta’lim jarayonini boshidan o‘tkazishi. Shaxsning oilada shakllanishi.
Oiladagi ijtimoiylashuv asoslari. Oila an’analari va qadriyatlari shaxsning
ijtimoiy dunyoqarashi va diniy aqidalari bunyod bo‘lishi uchun asos rolini
o‘ynashi. Oilaning ijtimoiy funksionalligiga doir zamonaviy talablarning ortib
borayotganligi. Bugungi kunda oila - ijtimoiy faol shaxs shakllanishi uchun
munosib pedagogik poligon ekanligi.
Oilada har bir insonning o‘z burch, huquq va majburiyatlari bo‘lishi.
Burch, huquq va majburiyatlar xususiyatlari. Oila institutining funksional
vazifalari. Oilada erning huquq va majbriyatlari. Oilada xotinning huquq va
majburiyatlari. Islom dinida er mujburiyatlari va xotin majburiyatlari. Oila nima
maqsad uchun qurilishi.
4 - MAVZU: OILADA MILLIY URF-ODAT VA AN’ANALAR HAMDA XALQ UDUMLARI.
Oilaga doir milliy an’analar. Birgalikda tinchlik va osudalikda yashash
tamoyillari. Milliy an’anada erning vazifalari va xotin vazifalari. Oilada vazifalar
va ularni bajarishdagi mas’uliyat. O‘zbek oilasining qadriyatlar tizimi tarixiy
hodisa bo‘lib, oilani muqaddas deb bilish, uni asrash va mustahkamlash
g‘oyalari o‘zbek xalqining azaliy urf va odatlari, kundalik turmush tarzi va axloq-
odobidan juda keng o‘rin olganligi.
To‘y marosimi. To‘y marosimini o‘tkazish bo‘yicha milliy an’analar. Milliy
an’analarning o‘ziga xos jihatlari. To‘y marosimiga doir islom aqidasi.
Oila qadriyatlari: bola va bola tarbiyasi, ozodalik, oilaviy udumlar
(marosim, maraka, bayramlar, tadbirlar), oila salomatligi, oilada sog‘lom
turmush tarzi, dam olish, oilaviy mablag‘larni tejash, oila boshlig‘i, oila boshlig‘i
mas’uliyati, oilada funksional vazifalarning taqsimlanishi, uy boshqaruvi va uy
yumishlari.
5 - MAVZU: OILA VA NIKOH MASALALARI VA ULARNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI O‘zbek oilasi. O‘zbeklarda nikoh an’analari. Nikoh muhofazasi. Nikoh
instituti nima? Nikohning kelib chiqishi tarixi, uning ijtimoiy sabablari va
asoslari. Nikoh turlari. Nikohning huquqiy va rasmiy xujjat ekanligi. Nikoh
kafolatlari. O‘zbekiston Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Fuqarolik Kodeksi. Oilaga
doir moddadar va talablar.
Nikoh shartlari va nikoh yoshi. Nikohning buzilishi. Ajrim. Ajrim shartlari.
Zamonaviy davrdagi ajrim sabablari. Sizning fikringiz qanday: Nima uchun
yoshlar ajrashib ketmoqda va oilalar buzilmoqda? Oilalar buzilishining bosh
sababi. Nikohga doir bola huquqlari. Tomonlar ajrashganda bola kimga qolishi
kerak? Yetim bolalar taqdiri. Otalikni belgilash.
Ayolning nasabi, chiroyi, moli va dini uchun uylanish qonuniyati. Sizni nima
uchun xotinlikka tanlashgan? Shar’iy nikoh. Monogamiya nima? Poligamiya
nima? Poligamiya muammosi. Erkaklarning taloq huquqi va uning shartlari.
Ayollarning ajrim huquqi va uning shartlari. Islomda nikoh shartnomasi. Nikoh
va taloqqa oid Qur’on va Hadislarda keltirilgan qarashlar tahlili. Bugungi
kundagi ba’zi ikkinchi nikoh holatlari ayol va bolalarning huquqlarini ta’minlab
bera oladimi? Aldanib qolayotgan ayollar va farzandlar taqdiri.
6 - MAVZU: OILAVIY HAYOTNING MA’NAVIY-AXLOQIY, IQTISODIY VA PSIXOLOGIK ASOSLARI.
Oila milliy ma’naviyatimizning asosi ekanligi. Oila ma’naviyati va shaxs
ma’naviyati. Ma’naviyatning asosida axloq turishi. Oilaviy hayotning ma’naviy-
axloqiy asoslari. Er-xotin munosabatlarining sharqonalik asoslari. O‘zaro
hurmat, qadrlash, hamkorlik, murosasozlik, kelishib yashash, tinchlikni asrash,
sabr-qanoat, rahmdillik, mehribonlik, insonparvarlik, oliyjanoblik kabi ma’naviy
qadriyatlar muhimligi. Oiladagi tinchlik va totuvlik muhiti. Bola tarbiyasida
e’tibor berilishi lozim bo‘lgan axloqiy sifatlar. Yaxshilik, ezgulik, halollik,
oliyjanoblik, or-nomus, hayo, andisha tarbiyasi. Oilaning poklik, ikki tomonlama
muhabbat, sadoqat va vafodorlik asosiga qurilishi. Oila an’analarida
vatanparvarlik fazilatini tarbiya qilish, iymon-e’tiqod, kitobsevarlik, ilmga
ishtiyoq va mehnatsevarlikni targ‘ib qilish. Oila va milliy taraqqiyot, ma’naviy
barkamollik, ma’naviy salohiyat, vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik,
demokratiya, demokratik qadriyatlarni tarbiya qilish. “Milliy taklanishdan – milliy
yuksalish sari” g‘oyasi. Yangi O‘zbekiston g‘oyasi.
Shaxs ma’naviyati. Shaxs ma’naviyatining ijtimoiy ahamiyati. Shaxs
ma’naviyatidan jamiyat ma’naviyati yaratilishi. Er va xotin ma’naviyati. Er
ma’naviyati va xotin ma’naviyatining yagonaligi va yagona qonuniyatlar va
talablarga bo‘ysunishi. Er va xotin inson sifatida faqat yaxshilik uchun xizmat
qilishi lozimligi. Islom aqidalarida ma’naviyatsizlik uchun javobgarlik omillari.
Qur’on va hadislar talqini. Sharq va G‘arb allomalarining ma’naviyat borasidagi
qarashlari tizimi. Barkamol avlodni shakllantirish - umummilliy vazifa sifatida.
Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya jarayonining umumiy
qonuniyatlari. Tarbiya tamoyillari. Tarbiya uslublari. Tarbiyaviy jarayon
shakllari. Tarbiyalanganlik tashxisi.
7 - MAVZU: GLOBALLASHUV SHAROITIDA O‘ZBEK OILASIDAGI MUAMMOLAR VA O‘ZGARISHLAR: IJOBIY VA SALBIY TOMONLAR.
Globallashuv sharoitida ijtimoiy hayotning o‘zgarishlarga moyilligi.
Iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy inqirozlar. Hayot tarzining tezlashuvi va
muammolarning ko‘payganligi. Atrof-muhitdagi muammolarning insonlar
hayotiga va oila hayotiga salbiy ta’siri hamda uning oqibatlari. Globallashuv
markerlari: integratsiya va migratsiya, ya’ni mehnat resurslarining mobilligi.
Globallashuv sharoitida o‘zbek oilasidagi muammolar va o‘zgarishlar.
Globallashuvning o‘zbeklar hayotiga ta’siri bormi? Jamiyatda qutblashuv
vaziyatining kelib chiqqanligi. Kambag‘allar qatlami. Jamiyatda
kambag‘allikning oldini olish bo‘yicha davlat siyosati: maqsad va yo‘nalishlar.
Bir formatsiyadan ikkinchi formatsiyaga o‘tish oqibatlari. Bozor iqtisodiyoti va
uning natijalari. Ish joylari kamligi va ishsizlik. Ishsizlik oqibatlari. Mehnat
migratsiyasi.
Oila institutining inqirozga yuz tutishi. Jahon miqyosida juda katta bahsni
uyg‘otayotgan masalalardan biri bu oila va uning zamonaviy mavqei masalasi
ekanligi.
8 - MAVZU: MIGRATSIYA HOLATIDAGI OILA: UNING MUAMMOLARI VA YECHIMLARI.
Mirgatsiya tushunchasi. Migratsiyaning tarixi. Dunyo miqyosida mehnat
migratsiyasining jadallashgani. Turkiya, Hindiston, Xitoy, Bangladesh, Misr,
Pokiston, Filippin, Rossiya, Bolgariya, Chexiya, Slovakiya, Ukraina, Latviya va
Litva kabi davlatlar mehnat migratsiyasini yetkazib beruvchi davlatlar ekanligi.
AQSH, Kanada, G‘arbiy Yevropa davlatlari, Rossiya, Misr kabilar mehnat
migrantlarini qabul qiluvchi davlatlar ekanligi. Mehnat migratsiyasining milliy
xususiyatlari. Migratsiyaning obyektiv va subyektiv sabablari. Mehnat
migrantlarining boshqa davlatdagi hayoti xususiyatlari. Mehnat migrantlariga
munosabat va ular taqdiridagi muammolar. Mahalliy aholining migrantlar
faoliyatini holis baholash mezonlari.
Mehnat migratsiyasi va uning ijobiy va salbiy tomonlari. Zamonaviy
O‘zbekiston mehnat migratsiyasining o‘ziga xos xususiyatlari. Erkaklar
psixologiyasidagi o‘zgarishlar: uzoq vaqt oiladan yiroqda bo‘lganligi sababli o‘z
oilasidan uzoqlashish; o‘z xalqidan va oilasidan norozilikning kuchayishi; yangi
oila qurilishi, o‘z oilasi va farzandlarini tashlab qo‘yish, befarqlik, pessimizm,
deviantlik. Ayollar psixologiyasidagi o‘zgarishlar: hayotdan norozilik, pulsizlik,
yolg‘izlik, sho‘rpeshonalik, kasb-korning yo‘qligi, ishsizlik, pessimizm,
deviantlik, depressiya, alkogolizm, yomon yo‘lga kirishi. Bolalar: hayotda
tayanchning yo‘qligi, hech kimga ishona olmaslik, depressiya, suitsid,
konfliktogenlik, yomon o‘qish, betga sapchish, o‘g‘irlik, giyohvandlik, odam
savdosi.
9 - MAVZU: OILADA O‘ZARO KELISHMOVCHILIKLAR VA ULARNI BARTARAF ETISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
Oila va uning kundalik hayoti. Oilaviy mojarolar. Oilada tomonlar
manfaatlari va ularning to‘qnashuvi. Qaynona-kelin, er-xotin, ota va bola
mojarolari. Mojarolarning bosh xususiyatlari. Eru xotinning urishi – doka
ro‘molning qurishi. Biz nimani talashamiz? Bola tarbiyasi bilan bog‘liq
mojarolar. Bola tarbiyasida eru xotin munosabati qanday bo‘lishi lozim? Bola
tarbiyasi har kunlik muntazam va davomiy mehnat ekanligi.
Oilaviy mojarolarning zamonaviy turlari. Yetakchilik, ya’ni liderlik uchun
kurash. “Mening aytganim bo‘ladi!” tamoyilining zarari. Oilaviy tamoiyllarda
G‘arb falsafasi va uning zarari. O‘z ehtiyojlarini ustun qo‘yish. Individualizm.
Narsaparastlik va molparastlik. Maishiy xudbinlik. Iste’molchilik kasalligi. Moda
ketidan quvish. Meni nima kam joyim bor falsafasi va uning yomon oqibatlari.
Konfliktologiya nima? Konfliktologiya fanining qachon va qaysi vaziyatda
vujudga kelganligi. Xorijiy G‘arb davlatlari va AQSh da konfliktologiyani
o‘rgatish asoslari va tajribasi. Konfliktologiya menga kerakmi? Men nizo va
ziddiyatlarni boshqarishim zarurmi?
Konflikt har kunlik hayot tarzimizga xos bo‘lgan voqelik bo‘lishiga qaramay,
insonlar ko‘pincha ularni noto‘g‘ri talqin etishi hamda ularni “anglangan” holda
qabul qilishga o‘rgatilmasligi.
10 - MAVZU: AGRESSIYA, ZO‘RAVONLIK VA ULAR YUZAGA KELGANDA O‘ZINI QANDAY TUTISH KERAK? VA ULARGA QARSHI
CHORALAR QO‘LLASH MASALALARI. Agressiya bu boshqa insonga nisbatan ko‘rsatilayotgan psixologik, yoki
jismoniy zo‘ravonlik holati bo‘lib, agressiya tomonlar to‘qnashuvining
psixologik-ruhiy natijasi, o‘zga tomonga nisbatan shakllangan xis-tuyg‘u, o‘zini
muhofaza qilish, yoki o‘zga odamga bosim va taz’yiq o‘tkazish usuli sifatida
konflikt vaziyatlarning odatdagi hamrohi ekanligi. Konflikt vaziyatni inkor etish,
uni bartaraf etish strategiyasi. Konfliktda yutib chiqish strategiyasi. Konfliktda
kompromisslarga borish mahorati va uning strategiyasi. Konfliktlarda hamkorlik
munosabatlari strategiyasi. Kompromiss tomonlarning u yoki bu dajada
manfaatlarining inobatga olinganligini tasdiqlab berishi.
11 - MAVZU: HUSHMUOMALA KELINNING TURMUSH O‘RTOG‘INING
YAQINLARI VA QARINDOSHLARI BILAN GO‘ZAL MUNOSABAT O‘RNATISH SIRLARI.
Hushmuomala kelin-sevimli kelin! Xushmuomalalik yaxshi va to‘g‘ri
tarbiya natijasi ekanligi. O‘zini munosib tutish, haqoratga botmaslik uchun,
nozik, muloyim, kamtar va bag‘rikeng bo‘lish xushmuomalalik belgisi ekanligi.
Хushmuomalali kishining barcha inson qalbiga yo‘l topa olishi. Kelin oila
muvozanatini saqlaydigan o‘q tomiridir ekanligi. Gap qaytarish beodoblik
sanalishi. G‘iybatchilik, ginachilik yomon illat ekanligi.
Kelinning turmush o‘rtog‘iga xushmuomalada bo‘lishi. Turmush
o‘rtog‘ining yaqinlari va qarindoshlari bilan go‘zal munosabat o‘rnatish sirlari.
Yangi xonadonga kelin tushdi, endi u turmush o‘rtog‘ining oila a’zolari va
qarindosh-urug‘lari ko‘ngliga yo‘l topa olishi. Qaynona kelin munosabatlari.
Kelinning ro‘zg‘or yuritishning oltin qoidalariga amal qilishi. Kelin ijobiy
fazilatlarni o‘zida mujassam qilish kerarligi.
12 - MAVZU: HOMILADORLIK DAVRIDA VUJUDGA KELISHI MUMKIN BO‘LGAN TIBBIY VA PSIXOLOGIK O‘ZGARISHLARNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI.
Ayolning baxti nimada? Homiladorlik davri tushunchasi. Homiladorlik
davrida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan tibbiy va psixologik o‘zgarishlarning
kechishi. Homiladorlik davrini betalofat va hursandchilikda o‘tkazish kerakligi.
Fiziologik homiladorligi. Homiladorlikning davomiyligi. Ona-homila tizimidagi
fiziologik o‘zgarishlar. Perinatal tashxislash. Patologik homiladorlik. Embrion va
homilaning salbiy ta’sirlarga nisbatan sezuvchanligi. Dorilarni huda-behuda
ichish mumkin emasligi. Spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlari mutlaqo ma’n
etilganligi. Homiladorlik davrida yetarli kaloriya va oqsil, mineral, vitaminlarni
ko‘proq iste’mol qilish kerakligi. Homilador ayollar uchun tavsiya etiladigan
vitaminlarning turi. Homiladorlik davrida zo‘riqadigan ishdan tiyilish kerakligi.
Nima uchun homiladorlikda skrining tekshiruvi muhim?! Skrining barchaga
birdek zarurmi?. Dopler tekshiruviga qachon boriladi?. Homiladorlarga 20 ta
maslahat.
13 - MAVZU: FARZAND TARBIYASI QACHONDAN BOSHLANADI?
Farzand tarbiyasi haqida tushuncha. Oila mustahkamligini ta’minlovchi
omillardan biri farzandlar ekanligi. Turmush qurishdan asosiy maqsad ham
nasl davomiyligini ta’minlash, zurriyot qoldirish va uning kamolini ko‘rish
ekanligi. Oilada ulg‘ayadigan bolaning qanday inson bo‘lib shakllanishi ota-
onaga bog‘liq ekanligi.
Farzandni qanday tarbiyalash kerak? Aqliy-intellektual, jismoniy va
fiziologik ehtiyojlarni o‘z vaqtida ta’minlash asosida rivojlanishini ta’minlash
zarurligi. Aqliy tarbiyaning maqsadi bolaning intellektual salohiyatini yaratish va
uni shakllantirishdan iboratligi. Aqliy tarbiya mustaqil qarorlar qabul qilishga
o‘rgatishga teng kelishi. Inson kapitali tushunchasi va uning oilaviy tarbiyadagi tutgan o‘rni. “Inson
kapitali indeksi” indeksi 3 ta asosiy komponentdan iborat ekanligi: omon qolish
darajasi (bugun tug‘ilgan bolaning 5 yoshgacha yashash ehtimoli), ta’lim (ta’lim
davomiyligi va sifati), salomatlik (maktab bitiruvchilarini mehnat bozoriga
mehnatga yaroqli sog‘lom inson sifatida chiqishi). Bu komponentlar 6 ta
ko‘rsatkich bo‘yicha: yangi tug‘ilgan bolaning 5 yoshgacha yashab qolish
ehtimoli, ta’limning davomiyligi, ta’lim natijalari (bilim darajasi), sifatli ta’lim olish
davomiyligi, voyaga yetgan bolalarning yashab qolish darajasi, sog‘lom
o‘sishiga (nuqsonsiz rivojlanayotgan bolalar ulushi) qarab baholanishi.
14 - MAVZU: FARZAND TUG‘ILISHI BILAN ER-XOTIN O‘RTASIDAGI MUNOSABATLARDA VUJUDGA KELISHI MUMKIN BO‘LGAN
MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMLARI.
Farzand tug‘ilishi. Farzand tug‘ilgandan keyingi er-xotin o‘rtasidagi
munosabatlarning buzilishi. Er-xotin o‘rtasidagi vujudga kelishi mumkin bo‘lgan
muammolar va ularning yechimi. Farzand tug‘ilishi bilan jarayonlarning
bosqichma bosqich amalga oshirilishi. Farzandni ilk kunlardanoq ozodalikka
o‘rgatish kerakligi. Farzand tugilgandan so‘ng ayolning eriga va farzandiga
birdek qarash kerakligi.
15 - MAVZU: SOG‘LOM OILA ASOSLARI.
Buyuk daholarni onalar yetishtirishi. Xotin-qizlarimiz sharqona baxtli oila
qurishga tayyor bo‘lishlari lozimligi. Sharqona baxtli oila modeli va uning
strukturasi, yo‘nalishlari, maqsadlari va vazifalari. Oilaning “Baxtlilik indeksi”.
Uning tarkibiy ko‘rsatkichlari.
Sog‘lom oila asoslari tushunchasi. Baxtiyor oila barpo etish sirlari.
Sog‘lom turmush tarzi va uning tarkibiy qismlari. Nega sog‘lom turmush tarzini olib
borishingiz kerak? Sog‘lom turmush tarzi uchun kun tartibi. Sog‘lom turmush
tarzi uchun to‘g‘ri ovqatlanish. Sog‘lom turmush tarzi va sport. Sog‘lom turmush
tarziga qanday erishish mumkin?. Sog‘lom turmush tarzi uchun motivatsiya.
Zamonaviy oila tarbiyasi.
AMALIY MASHGULOTLAR 1 - AMALIY MASHG‘ULOT. MEHMON KUTISH ETIKETI. DASTURXON BEZATISH, MEHMONLARGA HUSH YOQUVCHI TAOMNOMA TUZISH.
MEHMONLARGA TAOM TORTIQ QILISH TARTIBI.
Mehmon kutish odobi. Halol, pokiza, yangi, mazali, chiroyli, foydali
taomlar tayyorlash. Toza, oppoq dasturxon, sochiq, salfetkalarni tayyorlash.
Mehmonlarga qulay bo‘lishi uchun xontaxtaga yoki stolning ustiga dasturxon
solish. Dasturxonga did bilan taomlarni qo‘yish, mehmonni ochiq chehra,
samimiy xursandchilik, ta’zim bilan o‘ng qo‘lni chap ko‘krakka qo‘yib kutib olish,
yaxshi, qulay joyga o‘tkazish. Mehmonlarning barchasiga teng iltifot ko‘rsatib,
hurmat, e’tibor berish. Mexmonlarga taom tortish tartibiga amal qilish. Mehmon
ketishga ruxsat so‘rasa, darrov javob bermasdan, uch marta so‘ragandan keyin
ruxsat etish. Mehmonning orqasidan yurib, ko‘chagacha chiqib kuzatib qo‘yish.
2 - AMALIY MASHG‘ULOT. HAYOTDA O‘Z O‘RNINI TOPGAN ONAXONLAR BILAN DAVRA SUHBATI. VAZIYATLI HIKOYA
MUHOKAMASI.
Tajribali onaxonlarning oiladagi o‘rni haqida. “Qarisi bor uyning parisi bor”
iborasining bugungi kundagi ahamiyati. “Onasini ko‘rib qizini ol” iborasining
tushunchasi. “Jannat onalar oyog‘i ostidadir” tushunchasiga farzandlar e’tirofi
va unga amal qilishi. Qizlar tarbiyasida onaxonlar maktabining o‘rni. Men
onamdan nimalarni o‘rganib kelin bo‘ldim? Qiz bola tarbiyasida onaning o‘rni.
3 - AMALIY MASHG‘ULOT. RASHK, TURMUSH O‘RTOG‘INING ISHDAN KECH QAYTISHI, TURMUSH O‘RTOG‘I YAQINLARI BILAN YUZAGA
KELADIGAN MUAMMOLI VAZIYATLAR
Er-xotinlik munosabatlarida rashkning o‘rni. Erini huda behudaga rashk
qilish oqibatlari. Rashk-bu ikki insonni bir biridan qizg‘onishi. Rashk qilishda
me’yorni saqlash. Ayol erini er ayolini rashk qilishi tabiiy va bu muhabbatni
mustahkamlaydi. Noo‘rin rashk sababli oilalar buzilib ketishi. Nima sababdan
er ko‘chadan mehr va go‘zallik qidiradi? Er ish yuzasidan biron bir ayol bilan
uchrashsa, yoki telefon orqali muloqotda bo‘lsa siz darrov “Ha kim bu ayol?
“Sizda nima ishi bor?” deb so‘roqqa tutish o‘rinlimi? Islom dinida rashk
masalasi.
4 - AMALIY MASHG‘ULOT. FARZAND TARBIYASI: ALLA AYTISH, CHAQALOQ YO‘RGAKLASH, ERTAK AYTIB BERISH, YIG‘LAB QOLGAN
BOLANI TINCHLANTIRISH.
Farzand tarbiyasi tushunchasi. Farzand tarbiyasida onaning o‘rni. Alla
aytish sirlari. Alla eshitib katta bo‘lgan farzandning dunyoqarashi. Yosh kelinlar
alla aytishni o‘rganganmi? Chaqaloqni yo‘rgaklashning afzalliklari va gigiyenik
talablari. Yosh kelinlarga chaqaloqni yo‘rgaklash to‘g‘risida tushunchalar
berish. Ertakning bola hayotidagi ahamiyati. Ertak eshitib katta bo‘lgan
farzandning dunyoqarashi. Yosh kelinlar ertak aytishni biladimi? Yig‘lab qolgan
bolani tinchlantirish sirlari. Yosh kelinlar yig‘lab qolgan bolani tinchlantira
oladimi?
5 - AMALIY MASHG‘ULOT. UY-RO‘ZG‘OR TUTISHDA MUAMMOLI VAZIYATDAN CHIQIB KETISH, OILADA KELISHMOVCHILIK SODIR
BO‘LGANDA KELIN SIFATIDA O‘ZINI TUTISH, OILADA UMUMIY QARORLAR QABUL QILINAYOTGANDA ISHTIROK ETISH.
Oila va uning kundalik hayoti. Oilaviy kelishmovchiliklar. Oilada tomonlar
manfaatlari va ularning to‘qnashuvi. Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli
vaziyatlarning kelib chiqishi. Qaynona-kelin, er-xotin, ota va bola mojarolari.
Kelishmovchiliklarning bosh sabablari. Kelishmovchiliklar sodir bo‘lganda
kelinning asosiy vazifasi. Oilaviy kelishmovchiliklarning zamonaviy turlari.
Oilada kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelinning vazifasi. Oilada umumiy
qarorlar qabul qilinayotganda kelinning ishtirok etishi. Qarorlar qabul
qilinayotganda kelinning o‘z o‘rni borligini qaynona va qaynota hisobga olishi.
O‘QUV KURSINI OLIB BORISH SHAKL VA USLUBLARI:
O‘quv kursi mashg‘ulotlari nazariy va amaliy qismlardan iborat dars
shaklida tashkillashtiriladi. Nazariy va amaliy qismlar “Keys-stadi?”, “Trening”,
“Master-klass”, “Debat”, “Disput”, “Rolli o‘yinlar”, “Ijtimoiy roliklar” kabi
metodlardan foydalangan holda o‘tkaziladi.
MASHG‘ULOTLARNING AMALIY QISMINI O‘TKAZISH BO‘YICHA KO‘RSATMA VA TAVSIYALAR:
Amaliy qismni multimedia vositalari bilan jihozlangan auditoriyada
o‘tkazilishi lozim. Mashg‘ulotlar faol va interfaol usullar yordamida o‘tilishi, mos
ravishda munosib pedagogik va axborot texnologiyalar qo‘llanilishi maqsadga
muvofiq. Har ikkala mashg‘ulot shakllarida ham obyеkt ham subyеkt faol
bo‘lishlari, o‘zaro fikr almashishlari, qiziqtirgan savollarga hamkorlikda javob
topishlari, bеriladigan ma’lumotlar yosh kelinlarning oilaviy hayot haqidagi
bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qilishi lozim.
O‘QUV KURSIDAN KUTILAYOTGAN NATIJALAR:
“Turmush qurgan yosh kelinlarni oilaviy hayotga tayyorlash” kursini
muvaffaqiyatli o‘qib tugallagan barcha tinglovchilar quyidagi yo‘nalishlarda
zarur bilim, va ko‘nikma malakalarga ega bo‘ladilar:
- oilaviy hayotga tayyorlash (oila psixologiyasi-pedagogikasi, oilaning
funksiyalari, oilada er va xotinning rollari, sog‘lom ona bo‘lishga tayyorgarlik,
vazifalari);
- ota-onalik ko‘nikmalarini hosil qilish;
- ma’naviy-ma’rifiy tarbiya asoslari;
- oilaning huquqi asoslari;
- reproduktiv salomatlik;
- kiyinish madaniyati va etikasi;
- oila byudjeti va iqtisodi;
- oila mustahkamligi sirlari;
- ro‘zg‘orshunoslik asoslari;
- qaynona-kelin munosabatlari;
- oilada gender tenglikni ta’minlash qoidalari;
-muvaffaqiyatli ijtimoiylashish.
“TURMUSH QURGAN YOSH KELINLARNI OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH” BO‘YICHA NAZARIY MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI.
1-MAVZU. OILA MUQADDAS QO‘RG‘ON VA BU BORADA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISHLARNING MAZMUN VA MOHIYATI.
REJA:
1. Oila - muqaddas qo‘rg‘on.
2. Oila borasida amalga oshirilayotgan ishlarning mazmun va mohiyati.
3. Oilaga doir dunyoviy va islom aqidasidagi qarashlar.
Tayanch iboralar: Oila, ota-ona, farzand, ta’lim-tarbiya, qadriyati, nikoh,
islom aqidasi, oila kodeksi.
1. Oila - muqaddas qo‘rg‘on.
Yurtimizda oila azaldan muqaddas qadriyat sanalgan. Bu borada asrlar
mobaynida shakllangan ibratli udum, an’analar, aytish joiz bo‘lsa xorijliklar
uchun ham namuna olish uchun arzirlidir.
Oila - kishi tafakkuri, ma’naviyati shakllanadigan, uning jamiyatdagi
o‘rnini belgilab beradigan, qolaversa, qadriyatlarni asrdan-asrlarga olib o‘tishda
bosh omil hisoblanuvchi muhim ijtimoiy muhitdir.
Oila – nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta siyosati. Aytish
kerakki - davlat siyosati. Nega deganda, bashariyatning tirikligi, uzluksizligi –
oiladan! Axir oilaning eng birlamchi va bevosita vazifasi, ma’naviyat tili bilan
aytganda, muqaddas vazifasi – insoniyatning zanjirini sog‘lom va iqtidorli
avlodlar bilan ulab borishdan iborat-ku! Bu – hamma millat, hamma davlat,
hamma xalqlar zimmasigagi sharafli vazifa hisoblanadi.
Oila dastlab ikki kishidan barpo bo‘ladi. Qo‘shgani bilan qo‘sha qarishni,
serfarzand bo‘lishni, hamma bolalari yig‘ilib kelganda uyi to‘ydek bo‘lib
ketishini, chiroyli qarishni orzu qilmagan o‘zbeklar, oila sohiblari topilmasa
kerak.
Sharqda oila qadim-qadimdan muqaddas qo‘rg‘on hisoblangan. O‘zbek
oilalarining serildizlik, serbutoqlik xususiyatlari qadim – qadimdan va hozir
boshqa millat kishilarida ham hayrat, ham hurmat uyg‘otgan xususiyatdir.
O‘zbek oilasida ayol, ona ana shu qo‘rg‘onning posbonlari, oilaning
muqaddasligini ta’minlovchi mo‘tabar insonlardir.
Qur’oni Karimda, hadislarda ayol – onani ulug‘lash kerakligi haqida
ko‘plab ibratli ko‘rsatmalar bor. Ularning hammasi ayol – onaning oilada tutgan
o‘rnidan kelib chiqib aytilgan, albatta. Negaki, dunyoga yangi kelgan farzand
uchun oila – ilk tarbiya maskani, shu muqaddas dargohning ma’naviy – axloqiy
muhitini yaratuvchi mo‘tabar zotdir.
Momolarimiz o‘z cheklariga tushgan bu qutlug‘ vazifani juda sidqidildan
bajarib kelganlar. Ana shu momolar o‘gitini eslash, tiklash, rivojlantirish hozirgi
kunda oldimizda turgan eng dolzarb vazifalarning bir uchquni desak to‘g‘ri
bo‘lar. Qaysi yo‘nalishda bo‘lishidan qat’i nazar, mamlakat taraqqiyotiga oid
hamma dasturlarda millatning yuzi, nozik qalbi, or-nomusi bilan bog‘liq
ma’naviy qadriyatlarga qayta-qayta murojaat qilinishi, ulardan quvvat olinishi,
e’zoz bilan qaralishi bejiz emas. Oila – bashariyat yaratgan bebaho, yombi
ma’naviy qadriyatdir.
Qalbning iymonli va rahmonliligi yoki, aksincha, bag‘ritoshlik va iblislik
ham oilada shakllanadi. Onalarimiz bu muqaddas vazifani juda oddiy yo‘l bilan,
ya’ni odobi, demakki xalq odobining eng ibtidoiy, lekin umri boqiy, qadri abad
qirralari – kattalarga hurmat, kichikka izzat, murosai madora, yulduzga yulduzni
moslab yashash kabilarni singdirish, bu fazilatlarni zamonga qarab
rivojlantirish, oilaning har bir a’zosi ruhida turg‘un qilish bilan o‘taganlar.
Oqibatda xalqimizga ulug‘ farzandlarni etishtirib berganlar.
Yuqorida oila – nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta
siyosati, aytish kerakki – davlat siyosati, dedik. Shuning uchun ham dunyoda
necha xalq, necha xil millat, necha xil mamlakat bo‘lsa, ularning nashr etgan
behisob adabiyotlari ichida oila, oilaviy munosabatlar, oilaning jamiyatda tutgan
o‘rni xususida alohida varaqlardan tortib, katta-katta ensiklopediyalargacha,
hukumat qarorlari, nizomlardan tortib, kodekslargacha uchratish mumkin.
Oila muqaddas va buyuk ne’mat hisoblangani uchun ham juda ko‘p
donishmandlar oilani tuzishni mamlakatni tashkil qilish kabi muhim deb
biladilar. Oilaning barqarorligi va baxtli hayoti – shu mamlakatning yuzi, obro‘yi
deb qaraladi. Taraqqiy etgan davlatlarning o‘z mamlakatlarida oilaga bunday
katta e’tibor berishi, turli yo‘llar bilan uning nufuzini ko‘tarishga intilishi also bejiz
emas.
Bizda oilalar qurayotganda an’anaviy ko‘rsatmalarga amal qilinadi. Asrlar
davomida ma’naviyatimiz boyib borayotganiga, oilalarimiz mustahkamligiga bu
ko‘rsatmalarning insonparvarligi, umrboqiyligi sabab bo‘layotgani ham sir
emas. Yaxshi oila xushxulqli, iymonli solih kishilarni, ibratli insonlarni
tarbiyalaydi. Voyaga yetayotgan har bir kishi oila to‘g‘risidagi yaxshi ko‘rsatma,
yo‘riq, tuzuk, qonun-qoidalarni yaxshi bilishi lozim. Ana shu bilim va istak
ularning o‘z oilalarini ko‘rkam bo‘lish, shu kichkina mamlakatlarni to‘g‘ri
boshqaruvlariga yordam beradi. Oilada rohatli umr kechirish – barakotli umr
kechirish demakdir.
Shuning uchun ham hamma asrlarda, hamma xalq va millatlarda
dunyoning buyuk olim va fuzalolari, taniqli adiblari umrlarining oxirigacha
qimmatli soatlarini oilani yaratish, uni barqarorlashtirish, insonni eng noyob
farog‘atdan bahramand qilish baxtiga muyassar etish ustida bosh qotirib
o‘tkazadilar.
Garchi oila turmushni iqtisodiy tashkil etuvchi ilk uyushma sifatida ibtidoiy
davrlardan boshlab mavjud bo‘lib kelayotgan bo‘lsa ham, davrlar o‘tishi,
“zamonlar o‘zgarishi” bilan oilaning maqsad va vazifalari ham o‘zgarib, tobora
takomillashib boraveradi. Oila - mo‘jazgina bir jamiyat, deydi dono xalqimiz,
butun insoniyat jamiyatining daxlsizligi ham uning jipsligiga bog‘liq. Oilaning
insoniyat jamiyati bilan uzviy bog‘liqligi uning eng qutlug‘ vazifasi - hayotning
abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlashida yaqqol ko‘rinadi. Oila
xalqning, jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni o‘zida sinovdan
o‘tkazadi. Yaxshilarini o‘z bag‘rida asrab avaylab kelajak avlodlarga yetkazadi.
Manbalarida bola dunyoga kelmay turiboq uning kelajagi to‘g‘risida qayg‘urish
kerakligi haqida ko‘rsatmalar bor. Oilaning zimmasidagi muqaddas
burchlarning biri - ulkan tarbiya o‘chog‘i ekani shunda namoyon bo‘ladi.
Oila o‘z farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni
singdirish bilan ularga boshlang‘ich ijtimoiy yo‘nalish beradi. O‘z farzandlarini
katta oqimga - jamiyatga qo‘shish bilan esa oila jamiyat yo‘nalishi, iqtisodiyoti,
madaniyati va ma’rifatini ham belgilashga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shuning uchun
ham sharqda oila qadim-qadimdan muqaddas qo‘rg‘on hisoblanib kelingan.
Xususan o‘zbek oilalarining serildizlik, serfarzandlik xususiyatlari avval qanday
bo‘lsa, hozir ham boshqa millat kishilarida xuddi shunday ham hayrat, ham
hurmat uyg‘otgan xususiyatlardir. O‘zbek oilalarining tuzilishiga nazar solsak,
uning katta Vatan ichidagi mo‘jaz Vatan ekaniga ishonch hosil qilamiz.
2. Oila borasida amalga oshirilayotgan ishlarning mazmun va mohiyati.
Yurtimizda oilalarni mustahkamlash borasidagi davlat siyosatining
afzalligi shundaki, davlat oilani o‘ziga xos suveren tuzilma sifatida qadrlaydi,
uning ichki ishlariga aralashmaydi, lekin muayyan sabablarga ko‘ra, oilada
ba’zi qiyinchiliklar, muammolar yuzaga kelgan bo‘lsa, oila a’zolari fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlariga murojaat qilish orqali o‘z manfaatlarini
muhofaza etishlari, zarur hollarda esa davlatning madadidan bahramand
bo‘lishlari mumkin.
Oila masalasi davlatimizning doimiy e’tiborida. Harakatlar strategiyasini
Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash
yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturi barcha sohadagi davlat siyosatini
yangi bosqichga ko‘tarishda muhim dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda.
Xususan, Davlat dasturida og‘ir maishiy sharoitlarda yashayotgan,
boquvchisini yo‘qotgan, nogironligi bo‘lgan shaxslarni parvarish qilayotgan
oilalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan qator tadbirlarning
belgilangani xalqimizning o‘lmas qadriyatlariga xosdir. Quvonarlisi, joriy yilda
ham aholining turli qatlamlari uchun arzon hamda sifatli uy-joylar qurishga
alohida e’tibor qaratilmoqda. Aholi, ayniqsa, yosh oilalar, eski uylarda
yashovchilar va boshqa toifadagi fuqarolarning ehtiyoji muttasil oshib
borayotganidan kelib chiqib, arzon hamda sifatli uy-joylar qurish ko‘lami 1,5-2
barobar oshirilishi nazarda tutilgan.
Shu bilan birga, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2018-yil 2-fevraldagi “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni bilan milliy hamda maʼnaviy qadriyatlarimiz asosida ushbu sohada yillar davomida toʻplanib qolgan, eʼtibordan chetda qolib kelgan muammolar yechimi yuzasidan tegishli davlat organlari hamda jamoat tashkilotlari oldiga eng muhim va dolzarb vazifalar qoʻyildi.
Mazkur hujjatga muvofiq, xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash, yordamga muhtoj bo‘lgan va og‘ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan
ayollarni ish bilan ta’minlash, ayniqsa, qishloqlarda yashayotgan yosh qizlarni
tadbirkorlikka keng jalb etish maqsadida Xotin-qizlarni va oilani qo‘llab-
quvvatlash jamoat fondining tashkil qilinishi nur ustiga nur bo‘ldi.
Oʻz navbatida, umuminsoniy va milliy oilaviy qadriyatlarni tahlil qilish
asosida zamonaviy, namunali oila mezonlarini belgilash hamda “Oila jamiyat
va davlat himoyasida” konstitutsiyaviy prinsipini keng targʻib etish va jamiyatga
singdirish masalalariga kompleks yondashish faoliyatimizda ustuvor ahamiyat
kasb etmoqda.
Bugungi shiddat bilan oʻzgarib borayotgan globallashuv davriga kelib
ham Oʻzbekiston oʻz istiqboli va kelajagini oilani rivojlantirish, uni eʼzozlashda,
deb bilayotgani yuqoridagi anʼanaviy qadriyatlarimizni yanada boyitgan holda
zamonaviy, namunali va farovon oilani barpo etish davlat siyosatining ustuvor
yoʻnalishlaridan biriga aylanganida ham yaqqol namoyon boʻlmoqda.
Mamlakatimiz aholisining deyarli yuz foizi oilalarga birlashib yashaydi.
Oilaga birlashish an’anasi, avvalo, nikoh, to‘y-tantanalardan boshlanadi. Bu
tadbir orqali oila qurilganini yaqinlarga ma’lum qilib, o‘z orzu-havaslarini
ro‘yobga chiqaradilar. Afsuski, bugungi kunda ayrim hududlarda ba’zi
kimsalarga ergashib qarzga botib, kimo‘zarga to‘y qilayotgan ota-onalarning
ko‘payib borayotgani, oqibatda oilaviy halovatini yo‘qotayotgani butun
jamoatchilikni tashvishga solmoqda. Achinarlisi shundaki, to‘ydan hech qancha
vaqt o‘tmasdan, sodir bo‘layotgan oilaviy mojarolar, ajralishlar, qudalar
o‘rtasidagi sovuqchilik sabablari ham aksariyat hollarda aynan shu masalaga
borib taqaladi. Haddan ziyod ko‘payib ketayotgan va asosan, ayollar
tomonidan “o‘ylab topilayotgan” yangicha, to‘ydan oldin hamda keyingi turli-
tuman tadbirlarni o‘tkazishga yo‘l qo‘yilayotgani bot-bot takrorlanmoqda.
Garchi xonadonlardagi totuv, osoyishta, hamjihat muhitni ta’minlash,
asrab-avaylashga mahallalarda ustuvor ahamiyat qaratilsada, haftaning “Ahil
oila” kuni, deb e’lon qilingan shanba kunida bu boradagi masalaga yanada
kengroq e’tibor qaratilmoqda. Endilikda barcha tuman va shahar mahalla va
oilani qo‘llab-quvvatlash bo‘limlari huzurida Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash
bo‘limlari tashkil etildi. Shuningdek, nikohlanuvchilarga oilaviy-huquqiy
munosabatlar, oilaviy hayot psixologiyasi, oila iqtisodi va byudjeti, reproduktiv
salomatlik asoslari, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha
bilimlar berilib borilmoqda. Mahalla faollari tomonidan ajralish yoqasiga kelib
qolgan oilalar yarashtirildi.
Shu bilan birga, “Sog‘lom oila – sog‘lom jamiyat” g‘oyalarini hayotga keng tatbiq etish mahalla fuqarolar yig‘ini faoliyatida muhim ahamiyat
kasb etmoqda. “Oila – muqaddas dargoh” shiori ostida har bir mahallada o‘tkazilayotgan chora-tadbirlar bugungi kunda mavjud pandemiya natijasida yuzaga kelgan karantin talablaridan kelib chiqqan holda tashkil etilmoqda. Ko‘pni ko‘rgan, katta hayot tajribasiga ega nuroniylarni jalb etgan holda yoshlar uchun oilaning muqaddasligi, ibratli milliy qadriyatlarni to‘g‘ri tushuntirishga oid ma’rifiy tadbirlar, oilalarni mustahkamlashga oid ko‘rik-tanlovlar tashkil etilmoqda. “Keksalar maslahati” guruhlari hamda “Ayollar maslahat kengashlari”, Oilaviy qadriyatlarni mustahkamlash komissiyalari, “Buvijonlar maktabi” kengashlari tomonidan namunali va ibratli oilalar ishtirokida aholi o‘rtasida davra suhbatlari va uchrashuvlar muntazamlik kasb etgani bilan diqqatga sazovordir.
O‘zbek oilasi o‘zining chuqur ma’naviy-iqtisodiy poydevoriga ega. Biz bu
poydevorni yanada mustahkamlash chora-tadbirlarini ko‘rishimiz lozim.
Buzg‘unchilik, behayolik, befarqlik razolatiga botgan “ommaviy madaniyat”
girdobidan yoshlarimizni asrab, milliy qadriyatlarimizga asoslangan
an’analarimizni, urf-odatlarimizni, ma’naviy me’rosimizni ular qalbiga
singdirishimiz zarur. Toki, oila atalmish muqaddas qo‘rg‘onimizga aslo darz
ketmasin.
Bularning bari oilalarni yanada mustahkamlash, azaliy ezgu
qadriyatlarimizning o‘rni va ahamiyatini yoshlarga to‘g‘ri tushuntirish, ularning
oila va jamiyat oldidagi mas’uliyatini kuchaytirishda muhim ahamiyat kasb etishi
shubhasiz.
3. Oilaga doir dunyoviy va islom aqidasidagi qarashlar.
Oila tomonlar (erkak va ayol) roziligi asosida quriladi va tomonlarning irqi,
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, siyosiy va boshqa e’tiqodlari, shaxsiy,
mulkiy va ijtimoiy mavqei hamda holatidan qat’iy nazar ixtiyoriylik tamoyili
saqlab qolinadi.
Nikohni rasmiylashtirish davlat zimmasidagi vazifadir. Nikoh tomonlar
(erkak va ayol) huquqlarini ta’minlashning bosh rasmiy xujjatidir.
O‘zbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi barcha millat, elat
va xalqlarning oilalari “O‘zbekiston oilasi” tushunchasi tarkibiga kiritiladi va
oila muhofazasi bo‘yicha davlat siyosati oldida barcha oilalar irqi, millati, dini,
ijtimoiy kelib chiqishi va moddiy ahvoli nuqtai nazaridan teng huquqqa
egadirlar. Ularning barchasi uchun o‘z tili va madaniyatini rivojlantirish, o‘z
milliy an’analari va qadriyatlarini avlodlarga o‘tkazishda huquqiy kafolatlarini
ta’minlash davlat siyosatining maqsadlaridan biridir.
Inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash uchun harakat qilish oilaning
ijtimoiy manfaatlaridan biridir. Oila va jamiyatda har bir inson yashash, erkin
bo‘lish va shaxsiy daxlsizlik huquqiga egadir. Hech kimning shaxsiy va oilaviy
hayotiga o‘zboshimchalik bilan aralashish, uy-joyi daxlsizligiga, uning
yozishmalaridagi sirlarga yoki uning nomus va sha’niga o‘zboshimchalik bilan
tajovuz qilish mumkin emas. Har bir inson mana shunday aralashuv yoki
tajovuzdan qonun orqali himoya huquqiga ega.
Islom dini ta’limoti oilaga va uni ikki dunyoda saodatli bo‘lishiga alohida
e’tibor qaratdi. Alloh taolo oila farog‘ati va farovonligi, tinchligi va mustahkam
bo‘lishi, unda tavallud topgan farzandlar barkamol bo‘lishi yo‘lida zarur bo‘lgan
barcha tavsiyalarni bayon qildi.
Oila bu – tinchlik va mehr-muhabbat qo‘rg‘oni, ta’lim va tarbiya o‘chog‘i, shaxs yaratuvchisi va inson
ijtimoiylashuvining ilk bosqichi, istiqbol texnologik o‘sish va keskin iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi makon, islohotlar jarayonini insoniy resurs bilan ta’minlash plasdarmi, “inson
kapitalini” bunyod qiluvchi asos, yangi O‘zbekiston quruvchilari zahirasini yaratuvchisi, adolat izlovchi aqliy-
intellektual va jismoniy potensial, korrupsiyaga qarshi kurashning avangardi sifatida baholanadi.
“Fotir” surasida Alloh taolo shunday deb marhamat qiladi:
“Alloh sizlarni tuproqdan, so‘ngra nutfadan yaratib, keyin juft-juft qilib qo‘ydi” (11-oyat).
Alloh taolo “Rum” surasida bunday deb marhamat qiladi:
“Va Uning oyat-belgilaridan sizlarga sokinlik topishingiz uchun o‘zingizdan juftlar yaratganligi va oralaringizda mehru muhabbat va marhamatni solib qo‘yganidir. Albatta, bunda tafakkur qiladigan qavmlar uchun oyat-belgilar bordir” (21-oyat).
Insonni erkak-ayolga ajratib, juft
yaratishining o‘zi Allohning Biru Borligi, barkamol
sifatlar sohibi ekanining yorqin dalilidir. E’tibor ila
tafakkur qilib ko‘rilsa, insonning erkak va ayol
qilib yaratilishining o‘zi ulkan mo‘jizadir. Alloh
taolo insonning o‘zidan unga juft yaratib
berishining hikmatini bayon qilib: “sokinlik topishingiz uchun”, - demoqda.
Darhaqiqat, erkak faqat ayolidangina sokinlik, orom, huzur-halovat,
osoyishtalik va tinchlik topadi. Shuningdek, ayol ham o‘ziga kerak sokinlik,
orom, huzur-halovat, osoyishtalik va tinchlikni erkakdan topadi.
Ushbu oddiy va ulkan haqiqatni anglab yetish uchun bir tasavvur qilib
ko‘raylik-a? Dunyodagi barcha inson zoti faqat erkaklardan iborat bo‘lsa, nima
bo‘lardi? Javob bitta: dunyoda erkak uchun sokinlik, orom, huzur-halovat,
osoyishtalik va tinchlik topilmasdi. Aksincha, dunyodagi barcha inson zoti faqat
ayol lardan iborat bo‘lsa, nima bo‘lardi? Bu savolning ham javobi bitta: dunyoda
ayol uchun sokinlik, orom, huzur-halovat, osoyishtalik va tinchlik topilmasdi.
Inson ayoli bir avloddan keyin inqirozga uchrardi.
Demak, insonning juft qilib, erkak va ayoldan iborat qilib yaratilishining hikmati juda ham katta “...va oralaringizda mehru
muhabbat va marhamatni solib qo‘ygani” Alloh taoloning O‘zi er bilan xotinning orasiga sevgi, mehr-muhabbat, rahm-shafqat solmasa, ular bir - birlarining ba’zi kamchiliklarini, oilaviy qiyinchiliklarni ko‘tara olarmidilar? Chidab, birga yasharmidilar? Erkakning tanasini, a’zolarini, ruhiyatini, hattoki eng kichik hujayralarini ham o‘ziga xos qilib yaratgan kim? Ayolning tanasini, a’zolarini, ruhiyatini, hattoki eng kichik hujayralarini ham o‘ziga xos qilib yaratgan kim? Ha, ularni bir-biriga mehribonlikni baxsh etuvchi, mehr-muhabbat asosida o‘zaro kelishib, dunyoni obod qiluvchi etib yaratgan zot qudratli Alloh taolodir. “Albatta, bunda tafakkur qiladigan qavmlar uchun oyat-belgilar bordir”. Qur’oni Karim oyatlarida inson zotining juft qilib - erkak va ayol qilib yaratilishining boshqa hikmatlari ham bayon qilinadi.
Masalan, “Nahl” surasida Alloh taolo shunday deb marhamat qiladi:
“Alloh sizlarga o‘zlaringizdan juftlar qildi va sizlarga juftlaringizdan bolalar va nabiralar qildi hamda sizlarni pok narsalardan rizqlantirdi” (72-oyat).
Ushbu oyati karimada insonni juft - erkak va ayol qilib yaratilishining
hikmatlaridan biri - farzand va nabiralar qoldirib, inson sulolasining davomli
bo‘lishini ta’minlash ekani bayon qilinmoqda. Bu orqali o‘sha ulug‘ ne’matlarni
berishga yagona Alloh taoloning O‘zigina haqli ekani ta’kidlanadi.
Shuningdek, Alloh taolo mazkur ne’matlardan bahramand bo‘lgan
bandalarning yagona ilohi – ma’budi bo‘lishga ham haqli ekaniga ishora
qilinadi. “Alloh sizlarga o‘zlaringizdan juftlar qilib” - Alloh taolo sizlarni er-
xotin bo‘lib, juft bo‘lib yashaydigan qildi. O‘sha jufti halolni o‘zingizdan yaratdi.
Erni ham, xotinni ham bir jinsdan qildi, birini yuqori, boshqasini past jinsdan
yaratgani yo‘q.
Balki ikkisi ham inson, ikkisi ham Allohning bandasi o‘laroq yaratildi.
Bularning bari ulkan ne’matdir. Alloh taolo erkaklar uchun ayollarni yoki ayollar
uchun erkaklarni yaratib bermaganida, nima bo‘lar edi? Erkaklarga erkaklik,
ayollarga ayollik xususiyatini Alloh taolo bermaganida, kim berar edi? Ularni bir
oilada yashab, farzand ko‘rish baxtiga Alloh taolo muyassar qilmaganida, kim
muyassar qilar edi? “...va sizlarga juftlaringizdan bolalar va nabiralar qildi...” Alloh taoloning o‘z bandasiga farzand berishi ulkan ne’matdir.
Shuningdek, jigargo‘shining farzandini ko‘rish, ya’ni nabirali bo‘lish ham ulkan
ne’mat hisoblanadi. Shu tariqa inson nasli saqlanib boradi. Alloh taolo insonni
avvalo jonsiz tuproqdan yaratdi. Keyin esa, nutfa (sperma) orqali ko‘payishini
qonunlashtirib qo‘ydi. Faqat bu ko‘payish halol-pok yo‘l bilan bo‘lishi shartligini
o‘z kitobida alohida ta’kidlab ham qo‘ydi. Demak, inson o‘ziga halol juft, bola
va nabiralar bergan Alloh taologa iymon keltirib, ungagina ibodat qilib, oilasini
har jihatdan asrab-avaylab yashamog‘i lozim. Aks holda, noshukurlik qilgan
bo‘ladi. “...hamda sizlarni pok narsalardan rizqlantirdi...” Alloh taolo
insonga pokiza rizq berguvchi yagona Zotdir. Undan boshqa rizq berguvchi
yo‘q.
Demak, bu o‘rinda ham inson Alloh taologa iymon keltirib, Ungagina
ibodat qilmog‘i lozim. Qur’oni Karimdagi ma’lumotga binoan, insonning birinchi
jamiyati oiladan iborat bo‘lgan. Alloh taolo tuproqdan otamiz Odam
alayhissalomni va undan uning jufti - onamiz Havvoni yaratganidan so‘ng
ikkovlari bir oila bo‘lib hayot kechirishni boshlaganlar va ulardan odam nasli
tarqala boshlagan.
Oilaviy hayotdan, er-xotinlik aloqasidan sharafli maqsadlar ko‘zda tutilishi
kerak. Oilaga eru xotinga ulug‘ va sharafli mas’uliyatlarni yuklovchi go‘zal bir
hay’at deb qarash lozim. Eru xotin o‘sha mas’uliyatlarni ado etish uchun
himmatlarini oliy qilib, osonlik va qiyinchilik, kenglik va torlik vaqtlarida ham
o‘zaro hamkorlik qilishlari kerak.
O‘z oilalarini mustahkam qilib, oliyjanob farzandlar yetishtirib, ummat
uchun, vatan uchun foydalar keltirishga harakat qilishlari kerak. Bu esa, o‘z
navbatida har kim o‘ziga yuklatilgan vazifalarni iymon asosida, vijdonan ado
etishini taqozo qiladi. Eru xotin orasidagi oilaviy aloqa muhabbat, takdirlash,
o‘zaro tushunish asosida bo‘lishi kerak.
Nikoh bu ruhiy ko‘ngil aloqasidir. Bu aloqa abadiy va bardavom aloqadir.
Shuning uchun ham bu aloqa muhabbat, rahm-shafqat asosida bo‘lishi lozim.
Har bir odam ana shu ma’nolarni o‘ziga singdirib olgan holdagina oila qurishga
harakat boshlashi kerak.
👉👉 Topshiriq. Mavzu yuzasidan BBB texnologiyasi bo‘yicha topshiriq va
ko‘rsatma. 1. Ma’ruza rejasiga mos holda 2-ustunni to‘ldiring.
2. O‘ylang, hal eting va javob bering, ushbu mavzu bo‘yicha nimani bilasiz,
3-ustunni to‘ldiring.
3. O‘ylang, hal eting va javob bering, ushbu mavzu bo‘yicha nimani bilish kerak,
4-ustunni to‘ldiring.
4. Ma’ruzani o‘qing.
5. 5-ustunni to‘ltiring.
B/B/B jadvali (Bilaman/Bilishni xoxlayman/Bildim) № Savollar Bilaman Bilishni
xohlayman Bildim
1
2
NAZORAT SAVOLLARI. 1. Nima uchun oila muqaddas sanaladi?
A) Oila inson hayotida muhim o‘rin tutganligi uchun muqaddas sanaladi.
B) Oilaga e’tibor qaratish kerak, shuning uchun muqaddas sanaladi.
D) Oilani davlat himoya qiladi, shuning uchun muqaddas sanaladi.
E) Oila Alloh irodasi va hukmi asosida yuzaga keladi hamda davlat qonuni
asosida rasmiylashtiriladi, shuning uchun muqaddas sanaladi.
2. Oila bu ...
A) kichik jamoa;
B) kichik guruh;
D) kichik jamiyat;
E) kichik madaniyat.
2-MAVZU. OILANING KELIB CHIQISH TARIXI VA OILA TIPLARI.
Reja:
1. Oilaning kelib chiqishiga doir qarashlar tarixi.
2. Oila tiplari va uning o‘ziga xos xususiyatlari.
Tayanch iboralar: Oila, oila tarixi, oila tiplari, er-xotin, nikoh, inson, oila
tarbiyasi.
1. Oilaning kelib chiqishiga doir qarashlar tarixi.
Oila jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va demografik
rivojlanishiga poydevor bo‘ladigan asosiy institutdir. O‘zbekistonda oilaning
mavqei yuqori bo‘lib, respublika aholisining mutlaq ko‘pchiligi oila muhitida va
oila a’zosi bo‘lib yashashi oilaning respublika taraqqiyotidagi o‘rnini belgilab
beradi. Oilalarda qanchadan-qancha bolalar tetapoya bo‘lib, tarbiya topib,
voyaga yetib jamiyat uchun kerakli shaxsga aylanadi.
Professor O. Musurmonova ta’kidlaganidek: “Oilaning asosi er-xotin yohud ota-onadir. Modomiki, er-xotin oilaning tamal toshlarini mustahkam bunyod etishga mas’ul ekanlar, ular unda uchraydigan turmush qiyinchiliklari, hayot quvonchlari-yu, tashvishlarini boshdan kechirishda, oilani idora etishda, farzand tarbiyasida mas’uldirlar”1.
Jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jihatdan
rivojlanishi har tomonlama kamolga yetgan shaxsning shakllanishiga, uning
siyosiy, ma’naviy-axloqiy jihatdan yetukligiga bog‘liq. Qachonki, inson vatani
va unda mavjud bo‘lgan oilalar va undagi tarbiya tarixini chuqur bilib, qanday
buyuk ajdodlar avlodi ekanligini bilsa va his etsa, u o‘zligini anglaydi va
yuragida shu yurt, shu millat farzandi ekanidan chuqur milliy g‘ururni, faxrni
tuyib yashay boshlaydi.
Xalqimizning tarixini ko‘zdan kechirsak, oila, uning jamiyat
taraqqiyotidagi o‘rni xususida qimmatli fikrlar aytilgan. Demak, o‘zbek oilasi
tarixi va milliy oila pedagogikasi tarixi juda qadimiydir.
Ajdodlarimiz azaldan oila mustahkamligi sog‘lom avlodning dunyoga kelishi uchun juda e’tiborli bo‘lishgan, oilasi, urug‘i obro‘si mustahkamligi, g‘ururi uchun doimo kurashib kelgan. Buni tarixiy manbalarni kuzatishning o‘ziyoq anglatib turibdi. Yuqorida ta’kidlanganidek, zardushtiylikning muqaddas kitobi “Aveto”da oila, uning mustahkamligi, tarbiya masalalariga katta e’tibor berilgani uning isbotidir. Oilaparvarlik va bolaparvarlik g‘oyalari faqat yo‘l-yo‘riqlar
1 Ойниса Мусурмонова. Оила маънавияти-миллий ғурур. -Т.: “Ўқитувчи”, 2000, 60-бет.
sifatidagina qabul qilinib qolmay, avlod turmushining baxtli-saodatli, to‘la ta’minotli, xushchaqchaq, serfarzand bo‘lishi to‘g‘risida ham katta g‘amxo‘rlik ko‘rsatilgan. Bunday g‘oyalar avloddan-avlodga aynan oila tarbiyasi orqali singdirib borilgan, deb ta’kidlaydi tadqiqotchi To‘rabek Xo‘janiyozov2.
Bu misollardan ko‘rinib turibdiki, eramizgacha bo‘lgan uzoq o‘tmishda
ham biologik-fiziologik jihatdan sog‘lom erkak yohud ayol kishilar oila qurishga
majbur bo‘lishgani holda ular (insonlar) qavm-urug‘ni toza saqlash, milliy qonni
(avlod ma’nosida) buzmaslik, nikoh tushmaydigan qarindoshlar o‘rtasida oila
qurmaslik kabi axloq-odob me’yorlariga amal qilishgan.
Darhaqiqat, eng buyuk tarixiy ildizlarga ega xalqimiz bugungi kunda
mustaqillikka erishib, bu jarayonda oilaning o‘rni, mas’uliyati va oilada farzand
tarbiyasiga katta e’tibor berilayotganligini e’tirof etish lozim. Insoniyat tarixiga
nazar tashlasak, oilalarning paydo bo‘lishida, odamzodni o‘troq, madaniy
hayotga o‘tishida ayol – Onalar o‘ta muhim rol o‘ynaganini ko‘rish mumkin.
Amerikalik Uolt Uitmen va rus olimasi O.P.Valyanskayalarning fikrlariga ko‘ra,
bolalarning g‘amini yegan onalar ko‘p vaqtlarini ovchi erlarini kutib o‘tkazganlar.
Ana shunda vaqtdan unumli foydalanish maqsadida hunarmandchilikni ham,
omonat kulba atrofida ekin ekishni ham ayollar boshlab berishgan. Keyinchalik
ular erlariga ko‘chmanchilikni tark etib, uy qurish, uy atrofida dehqonchilik qilish
g‘oyasini uqtirishgan. Bu esa hozirgi sivilizatsiyaning – o‘troq yashash,
shaharlar paydo bo‘lishining avvalida onalar ma’naviyati va tarbiyasi
turganligini ko‘rsatadi.
Oila so‘zi aslida arabcha “Ayolmand”, “Niyozmand” ma’nolarini
anglatuvchi “Oil” so‘zidan chiqqanligi “Farhangi zaboni tojiki”da qayd etilgan.
Yangi tuzilgan besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” uchinchi kitobida ham
bu so‘zning arabchaligi ta’kidlanib, uning ma’nosi farqlanadi. Bunda: “Er-xotinlarning bola-chaqalari va eng yaqin tug‘ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui, xonadon”. “Bir maqsad, maslak bilan
2 Хўжаниёзов Т. Оила тарихи ва ҳуқуқ. -Т.: “Адолат”, 2006, 16-17-бетлар.
birlashgan ko‘p kishilar, xalqlar, mamlakatlar” hamda “Rafiqa, xotin. Oilam maktabda o‘qituvchi”3. Arabchadan xotin “zavja” deyilib, uning erkak
bilan qo‘shiluvidan bola-chaqa dunyoga kelib, ayolmandlik yuzaga kelgan,
binobarin, oila shakllangan. Aftidan, oilaning ibtidoiy ko‘rinishlari sanaluvchi
qon-qarindosh oila, undan keyingi bosqichda esa bir guruhga mansub opa-
singillarning boshqa jamoa guruhidagi erlarga xotinlik qiladigan oila dastlab
“oil”dan iborat demografik birliknigina anglatgan ko‘rinadi.
“Oilaning kelib chiqishi hali batamom oydinlashtirilgan emas, - deb yoziladi “Filosofiya lug‘ati”da. - Mutaxassislarning aksariyati ibtidoiy jamoa tuzumining avvalida tartibsiz jinsiy aloqalar hukm surgan va u vaqtda oila hali bo‘lmagan, bu aloqalar o‘rnini jamoaviy nikoh egallagan, so‘ngra esa mazkur jamiyat oilasining asosiy formasi sifatida juft oila paydo bo‘lgan, deb hisoblashda davom etmoqdalar. Yangi tadqiqotlar bir qancha olimlarni eng avval-boshdan juft oila mavjud edi, bu oila er va xotin urug‘i bazasida (otalik davri, onalik davri) yashagan va qarindoshlikni ota tomonidan ham, ona tomonidan ham hisoblab borgan, degan xulosaga olib keldi”. Jamoa va urug‘ning rivojlanishi va buzilishi juft
oilaning avvalida kattakon ota (patriarxal) oilasiga, keyin esa monogamiyaga
(yakka nikohlikka) asoslangan kichikroq ota oilasiga ham aylanishini
belgilagan.
Inson hamjamiyati taraqqiyotining birinchi bosqichlarida bizning
tushunchamizdagi oila yo‘q edi, tartibsiz aloqalar o‘rin olgan edi. Erkak va ayol
intim munosabatlaridagi birinchi ijtimoiy sanksiya jinsiy aloqadan ota-onalar va
ularning farzandlarini mustasno qilish bo‘ldi. Bu o‘sha tarixiy chegara bo‘lib,
undan boshlab ibtidoiy jamiyatning nikohgacha bo‘lgan holati ijtimoiy
boshqariladigan munosabatlarga o‘tdi.
Agar ibtidoiy jamiyatning boshlarida oilada bolalar kattalarning mehnati
jarayonida bevosita ishtirok etish bilan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab
borgan bo‘lsa, keyinchalik ibtidoiy jamiyatning tabaqalanishi natijasida mehnat
3 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. 3-жилд, - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2007, 97-бет.
turlari ham o‘zgarib bordi. Ayrim oilalarda bolalarni diniy aqidalarni ado etishga
o‘rgatish zaruriyati tug‘ildi. Shunday qilib, ibtidoiy jamiyatning o‘zidayoq oila va
uning tabaqalanish an’anasi paydo bo‘ldi. Jamiyat va oila taraqqiyoti, mehnat
qurollarini takomillashtirish natijasida keyingi avlodga meros qoldiriladigan
tajribalar hajmi ham o‘sib boraverdi.
Garchi ibtidoiy oila faqat shu maqsadda yuzaga kelgan esa-da, davrlar
osha bu maqsad o‘zgara bordi, nasl qoldirmoq, zurriyotni davom ettirmoq va
shu asosda insoniyatning davomiyligini ta’minlamoqdan iborat ijtimoiy ma’no
bilan boyib bordi. Yigit va qiz o‘rtasidagi jinsiy munosabat o‘z-o‘zidan sodir
bo‘luvchi hayvoniy – instinktivlik ruhidan qutula borib, ularning bir-birlarini
tanlab, sevib-sevilib, bir-birlariga o‘zlarini baxshida etish darajasidagi ichki
ma’naviy ehtiyoj zamiridagi taqdirdoshlikka aylandi.
Oilaning birinchi tarixiy shakli deb, matriarxat davridagi urug‘chilik
tarkibida bo‘lgan ona oilasini hisoblash mumkin, ba’zan uni totemik oila deb
ham ataydilar. Bu birinchi to‘rt-besh avloddagi ona tomonidan yaqin
qarindoshlarning xiyla katta guruhi bo‘lgan. Bu tipdagi oilada guruhli nikoh
mavjud bo‘lib, bolalarning otasini aniqlashning iloji bo‘lmagan, shuning uchun
ham bolalarning kelib chiqishi ona tomondan aniqlangan.
Oila va oilada tarbiyaning tarixi uzoq vaqt davomida taxminan XIX
asrning o‘rtalarigacha jamiyatning birlamchi monogam yacheykasi sifatida
o‘rganilgan. Shu sababli ham oila antik, o‘rta asr, qisman yangi davrda
olimlarini o‘ziga xos sotsial institut sifatida emas, balki, uning ijtimoiy tuzumga
va davlatga bo‘lgan munosabati ko‘proq qiziqtirgan.
Demak, oila tarixiy-ijtimoiy hodisa sifatida kishilik jamiyatida qator
vazifalarni bajarib, ham o‘zi, ham jamiyatimizning takomillashuvini ta’minlab
kelmoqda. Chunonchi, oilaning dastlabki va bosh vazifasi – demografik
vazifadir. Sirasini aytganda, oilani nafaqat jinsiy aloqani tartibga soluvchi, balki
zurriyotni davom ettirish ehtiyoji tufayli yuzaga kelgan ijtimoiy-biologik hodisa
ham deyish mumkin.
2. Oila tiplari va uning o‘ziga xos xususiyatlari.
Oilaning quyidagi turlari mavjud: 1. Katta patriarxal oila, bunda ota-onalar, bolalar, nevaralar bir oilada
yashaydilar; 2. Ikki avloddan – ota-ona va bolalardan iborat oila; 3. Noto‘liq, ya’ni oilada biror sababga ko‘ra ota yoki ona yo‘qligi; 4. Faqat er va xotindan tashkil topgan oila; 5. Aralash, yaqin yoki uzoq qarindoshlar bir xonadonda istiqomat
qiladigan oila; 6. Baynalmilal, turli millat vakillari tuzgan oila. 7. Qayta qurilgan oila.
Oilaning turlari
Katta patriarxal oila, bunda ota-onalar, bolalar, nevaralar
bir oilada yashaydilar
Noto‘liq, ya’ni oilada biror
sababga ko‘ra ota yoki ona yo‘qligi
Qayta qurilgan
oila Faqat er va
xotindan tashkil topgan
oila
Aralash, yaqin yoki uzoq qarindoshlar
bir xonadonda istiqomat qiladigan
oila
Baynalmilal, turli millat vakillari
tuzgan oila
Ikki avloddan – ota-ona va bolalardan
iborat oila
👉👉 Topshiriq. Ven diagrammasi orqali oila tiplari va uning o‘ziga
xos xususiyatlarini aniqlaymiz. Venn diagrammasi asosida bajariladi. Venn diagrammasining har bir
doirasiga asosli fikrlar yoziladi. “Oila tiplari” va “Oila tiplarining o‘ziga xos xususiyatlari”ni alohida-alohida doiralarga, ularning uyg‘unligini doiralarning
tutashgan hududiga qayd etiladi.
NAZORAT SAVOLLARI:
1. Qaysi hujjat oila munosabatlarini tartibga solish uchun eng asosiy hisoblanadi?
A) O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi
B) O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksi
D) O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Senati Kengashining 2020-yil
13-iyuldagi QQ-105-IV–son “Erta turmush va erta tug‘ruq holatlari hamda
oilaviy ajralishlar bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” qarori
E) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi
PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni
2. Qaysi turdagi tuzilgan nikoh maqbul? A) Faqat shariy nikoh
B) Qonuniy va shariy nikoh
D) Faqat qonuniy nikoh
D) Fuqarolik nikohi
Oila tiplariga
nimalar kiradi?
Oila tiplarining o’ziga xos xususiyatlari
nimalardan iborat?
3 - MAVZU. OILANING HUQUQIY ASOSLARI.
Reja:
1. Oila huquqi tushunchasi.
2. Oila huquqining asosiy tamoyillari.
3. Oilada erkak va ayolning huquq va majburiyatlari.
4. Oilaviy munosabatlarda er-xotin etikasi.
Tayanch iboralar: Oila huquqi, tamoyillar, ayol va erkak huquqlari, Oilaviy
munosabatlarda er-xotin etikasi, axloqiy munosabatlar.
1. Oila huquqi tushunchasi Oila jamiyatning tabiiy va asosiy xujayrasidir. U qancha mustahkam
bo‘lsa, jamiyat ham shuncha mustahkam va tez rivojlanadi. Jamiyatimiz asosi-
oila moddiy va ijtimoiy jihatdan mustahkamlanmoqda.
Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar odob-axloq va huquqiy qoidalar
bilan tartibga solinadi. Oila huquqi huquqning mustaqil sohasi bo‘lib, nikoh,
qon-qarindoshlik, bolalarning nasl-nasabini belgilash, ota-ona qaramog‘idan
mahrum bo‘lgan bolalarni joylashtirish shakllaridan kelib chiqadigan
munosabatlarni huquqiy tartibga soladi.
Oila huquqining predmeti oila a’zolari o‘rtasidagi shaxsiy va mulkiy
munosabatlar hisoblanadi. Shaxsiy munosabatlarga, er-xotinning familiyasi,
bolalar tarbiyasi, oila turmushi masalalarini hal qilishi, mashg‘ulot turi, kasb va
turar-joy tanlash huquqlari kiradi.
Mulkiy munosabatlarga esa, er va xotinning nikoh davomida orttirgan
umumiy mulklari, shuningdek, nikoh qayd etilgunga qadar, bo‘lajak er-xotinning
umumiy mablag‘lari hisobiga olingan mol-mulklari, agar qonun yoki nikoh
shartnomasida boshqacha holat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ularning birgalikdagi
umumiy mulki hisoblanadi.
Shunday qilib, oila huquqi nikoh tuzish tartibi va shartlari, nikohning
tugatilishi, nikohning haqiqiy emasligi, oilada er va xotin o‘rtasida, ota-ona bilan
bolalar o‘rtasida, oilaning boshqa a’zolari o‘rtasida kelib chiqadigan shaxsiy va
mulkiy munosabatlarni, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga
tarbiyaga olish tufayli kelib chiqadigan munosabatlarni, fuqarolik holati
dalolatnomalarini qayd etish tartiblarini belgilaydigan huquqiy normalar
yig‘indisidan iborat.
2. Oila huquqining asosiy tamoyillari Oila huquqi tamoyillari deganda, ushbu huquq sohasining mohiyatini
aniqlab beradigan hamda huquqiy mustahkamlanganligi sababli
umummajburiy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy negiz qoidalar tushuniladi.
Oila huquqi tamoyillarini hisobga olmasdan uning normalarini to‘g‘ri
sharhlab va qo‘llab bo‘lmaydi. Oila huquqi tamoyillari nafaqat huquqni qo‘llash
amaliyoti uchun, balki shu bilan birga amaldagi oila qonunchiligining mohiyatini
anglash hamda uning keyingi takomillashtirilishi uchun ham muhim
ahamiyatga ega.
Oila huquqining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 1) Oilani jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqi. Oila
jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
63-modda).
a) Oila davlat himoyasida. Oila davlat himoyasida deyilganda avvalo
vujudga kelgan oilalarni saqlab qolish va ularni mustahkamlashga qaratilgan
davlat tomonidan ko‘rilgan chora-tadbirlar tushuniladi.
Davlatning oila xususidagi g‘amxo‘rligi, avvalambor hukumat
yuritayotgan kuchli ijtimoiy siyosatda namoyon bo‘lmoqda. Davlat rahbarligida
amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy islohiy chora-
tadbirlarning bosh maqsadi inson, oila manfaatlarini qanoatlantirishdan iborat.
Oilaning davlat muhofazasida ekanligi Respublikamiz Prezidentining
farmonlarida o‘z ifodasini topmoqda. Jahonning bir guruh tadqiqotchi olimlari
tomonidan respublikada oilani, onalik va bolalikni himoya qilish borasida
qilinayotgan ishlar o‘rganib chiqildi. Natijalar chet ellardagi ahvol bilan
taqqoslanganda, oilalarni ijtimoiy himoyalash borasida bizning Yurtboshimiz
kabi ko‘p qaror va farmonlar qabul qilmaganligi ma’lum bo‘ldi.
b) Oila jamiyat muhofazasida. Oila jamiyat tomonidan muhofaza
qilinadi deyilganda, mamlakatda mavjud bo‘lgan jamiyatlar va jamg‘armalar
tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarning oilaga ham moddiy, ham ma’naviy
yordam berishlari tushuniladi. Bu qoida mustaqil Respublikaning
Konstitutsiyasida belgilangan yangi qoidadir.
Mamlakatimizda jamoat tashkilotlari har xil jamg‘armalar hisobidan oilani
mustahkamlash, bolalar manfaatini himoya qilish uchun turli moddiy va
ma’naviy yordam ko‘rsatib kelmoqda.
Oila ayni vaqtda jamiyatning, avvalo, uning jamiyat manfaatlari bilan
chambarchas bog‘liq ekanligida hamda ijtimoiy vazifalarida yaqqol aks etadi.
2) Barcha fuqarolarning-jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar qonun oldida tengligi.
Oila huquqida barcha fuqarolarning millati, irqidan qat’iy nazar teng
ekanligi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 18-moddasida: “... barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdirlar”- deyilgan. Bu xalqlar do‘stligidan
kelib chiqadigan o‘zgarmas qoida bo‘lib oila huquqida o‘z ifodasini topib
odamlarni har xil millatga tegishli ekanligi yoki irqiga mansubligi oilaviy
munosabatlarda hech qanday ahamiyatga ega emasligini anglatadi.
Nikoh tuzish uchun fuqarolarning har xil millatga mansubligi,
dinga e’tiqod etishligi to‘siq bo‘lolmaydi.
Bolalarni farzandlikka olishda farzandlikka oluvchilarning bolalardan
boshqa millatga tegishli ekanligi ham monelik qilolmaydi. Hayotimizda nikoh,
farzandlikka olish tufayli fuqarolarning bir oilaga birlashganligini ko‘plab
uchratish mumkin.
3) Hamma oilaviy munosabatlarda ayol bilan erkak teng huquqlidirlar.
Amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasiga
binoan, xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar. Bu tamoyil konstitutsion
qoidaga aylandi. Jamiyatda ayol bilan erkakning teng huquqliligi
mamlakatimizda erishilgan jinsidan qat’iy nazar fuqarolarni siyosiy tengligiga
asoslanadi. Bu tamoyil Oila kodeksining 2-moddasida: “Oila munosabatlarni tartibga
solish erkak va ayolning ixtiyoriy ravishda nikohlanib tuzgan ittifoqi, er va
xotinning shaxsiy hamda mulkiy huquqlari tengligi, ichki oilaviy masalalarning
o‘zaro kelishuv yo‘li bilan hal qilinishi, oilada bolalar tarbiyasi, ularning farovon
hayot kechirishi va kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilish, voyaga yetmagan va
mehnatga layoqatsiz oila a’zolarining huquq va manfaatlarini himoya qilish
ustuvorligi tamoyillari asosida amalga oshiriladi”- deyilgan.
4) Oilaviy munosabatlarda ishtirok etuvchilarni ma’naviy va moddiy qo‘llab-quvvatlash hamda ularning o‘zaro bir-biriga g‘amxo‘rlik qilishi.
Bu tamoyil oilaviy munosabatlarning mazmunidan kelib chiqib, ularning
moddiy hisob-kitoblardan holi bo‘lgan bir-biriga muhabbat, hurmat kabi
hissiyotlarga asoslanadi.
Er va xotin, ota-ona va bolalar, bobo-buvi va nabiralar, aka-ukalar va opa-
singillar, farzandlikka olganlar va farzandlikka olinganlar va hokazolar
o‘rtasidagi munosabatlar avvalo, nikoh, qon-qarindoshlik yoki oilaviy rishtalar
bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlardir.
Oilaviy munosabat ishtirokchilarining bir-biriga munosabati umum axloqiy
tamoyilga va ma’naviy me’yorlar bilan tartibga solinadi. Bu esa huquqiy
demokratik davlatni muvaffaqiyat bilan qurayotgan jamiyat a’zolariga xosdir.
Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi mana
shu tamoyillarga tayanadi va ularga to‘la mos keladi. Ba’zi hollarda qonun oila
a’zolarining o‘z yaqinlariga g‘amxo‘rlik qilish majburiyatini yuklaydi. Oila
kodeksining 109-moddasiga binoan voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalar
mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj o‘z ota-onasiga ta’minot berishlari va
ular to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishlari shart.
5) Davlat tomonidan onalik, otalik va bolalikni muhofaza etish va ularning manfaatlarini har taraflama himoya qilish.
O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi 65-moddasi 2-qismi va
Oila kodeksining 4-moddasi 1-qismiga
binoan oila, onalik, otalik va bolalik
davlat himoyasidadir.
Insonning dunyoga kelishi juda katta baxtdir. U muomala layoqatiga to‘liq
mustaqil ravishda o‘z xohishi bilan nikoh munosabatiga kirib, oilasida bolalar
tug‘ilsa, unga berilgan eng ulug‘ nom, unvon bu onalik, otalikdir.
Onalik. Demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyatida
onalikni himoya etishga alohida ahamiyat beriladi. Chunki, ayolning asosiy
vazifasi insoniyat zanjirini bardavom ettirish hisoblanib, onalik ham jamiyat
hayotidagi muhim bir ish bo‘lib qoladi. Onalikni boshqa hech bir vazifa bilan
almashtirish mumkin emas. Ayol kishi uchun dunyoda onalik baxtidan
buyukroq baxt yo‘q. Ona bo‘lish, farzand ko‘rish, alla aytish ayol uchun baxtdir.
Otalik. Oila huquqining tamoyili bo‘lgan “Onalik va bolalikning muhofaza
qilinishi” jumlasi yoniga amaldagi Oila kodeksiga “Otalik” degan so‘z ham
qo‘shildi. Chunki, to‘liq ma’noda “Oilaning, onalik, otalik va bolalikning
muhofaza qilinishi” bilan belgilanadi.
Xotinning homiladorlik davri bo‘lajak ota uchun ham jiddiy sinovdir. Bu
davrda er bo‘lajak ona va bola to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi, xotinning eson-
omon qutulib olishga tayyorlanib borishi uchun yaxshi shart-sharoit yaratib
berishda qo‘lidan kelgancha harakat qilishi lozim. Unga tegishlicha ruhiy-
iqtisodiy muhitning yaratilishi homiladorlikning sog‘lom kechishini ta’minlaydi.
Bolalik. Bola ota-onaning quvonchi, faxri, baxti, er-xotinni bir-biriga
payvand qiladigan ham farzanddir. Bolaga mehr-muhabbat tuyg‘usi onalarda
juda kuchli bo‘ladi. Ona o‘z bolasini tug‘ilmasidan ancha avval sevishga va
unga jonini ham berishga qodir zot. Bola tug‘ilgunga qadar onasi hisobiga
oziqlanadi, rivojlanadi. “Ona o‘z jonidan jon, o‘z tanidan tan ado etadi”, deb
bejiz aytishmagan.
Aholisining yarmidan ko‘prog‘ini 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmagan
bolalar tashkil etadigan respublikamizda bolalar huquqlarini ta’minlash alohida
ahamiyatga ega.
6) Bolalarni mustaqillik va milliy mafkura g‘oyasi asosida tarbiyalash.
Mustaqillik va milliy mafkura hamma zamonlarda ham eng dolzarb
siyosiy-ijtimoiy masala bo‘lib, har qanday jamiyatni sog‘lom, ezgu maqsadlar
sari birlashtirib, uning o‘z maqsadlariga erishish uchun ma’naviy-ruhiy kuch-
quvvat beradigan poydevor bo‘lib kelgan.
Chunki, mafkura-jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini,
ularning intilishlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Bolalar o‘z taraqqiyot yo‘lini,
ertangi kunini o‘zining milliy g‘oyasi, milliy mafkurasi orqali belgilab olishga
intilishlari lozim.
Oila-mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biridir.
Chunki, oila-jamiyat negizi bo‘lib, ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy tayanchlarga ega. Milliy mafkuramizga xos bo‘lgan ilk tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Oiladagi sog‘lom muhit-sog‘lom mafkurani shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligini, o‘zaro hurmat va ahillikni ta’minlash-milliy mafkurada ko‘zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi4.
3. Oilada erkak va ayolning huquq va majburiyatlari.
Er-xotin bolalar tarbiyasida va oilaviy turmushning barcha masalalarini
birgalikda hal qilish huquqiga egadirlar.
Er-xotin har biri o‘zi tanlagan kasbi, mutaxassisligi, mashg‘ulot turida
ishlash huquqiga ega. Er va xotin yashash joylarini tanlashda ham teng
4 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000, -66 б.
huquqli. Bundan er o‘z uyida, xotin o‘z uyida yashashi kerak, degan ma’no
chiqmaydi. Lekin turar joy masalasida er va xotin tinch-totuv yashash
imkoniyatini ko‘zlab, oilani saqlash maqsadida bu masalaga yondoshishi lozim.
Er va xotin ularning birgalikdagi umumiy mulki bo‘lgan mol-mulkka egalik
qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishda teng huquqlarga egadir.
Er va xotindan birining umumiy mol-mulkini tasarruf etishi bilan bog‘liq
bitim tuzilganda bu harakat boshqasining roziligiga ko‘ra amalga
oshirilayotganligini anglatadi.
Er va xotinning nikohga qadar o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulki,
shuningdek ulardan har birining nikoh davomida hadya, meros tariqasida yoki
boshqa bepul bitimlar asosida olgan mol-mulki ulardan har birining o‘z mulki
hisoblanadi.
Qimmatbaho buyumlar va zebu-ziynatlardan boshqa shaxsiy
foydalanishdagi buyumlar (kiyim-bosh, poyabzal va boshqa shu kabilar), garchi
nikoh davomida er va xotinning umumiy mablag‘i hisobiga olingan bo‘lsa ham,
ulardan foydalanib kelgan er va xotinning xususiy mulki hisoblanadi.
Nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bo‘lgan davrida
va (yoki) er va xotin nikohdan ajratilgan taqdirda ularning mulkiy huquq hamda
majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi nikoh deb hisoblanadi.
Nikoh shartnomasi nikoh davlat ro‘yxatiga olinguniga qadar ham,
shuningdek nikoh davrida ham tuzilishi mumkin.
Nikoh shartnomasi yozma shaklda tuziladi va notarial tartibda
tasdiqlanishi lozim.
Nikoh shartnomasi er va xotinning mavjud mol-mulkiga nisbatan ham,
bo‘lg‘usi mol-mulkiga nisbatan ham tuzilishi mumkin.
Nikoh shartnomasi er-xotinning kelishuvi bilan istalgan vaqtda
o‘zgartilishi yoki bekor qilinishi mumkin.
Ko‘plab kelinlarimiz o‘zlarining erlaridagi haqlarini mutlaqo bilmaganiday, erlarining o‘zlaridagi haqlarini ham deyarli bilishmaydi. Xotin erining haqlarini bilib, ularni ado qilganidagina soliha, yaxshi, risoladagi xotin bo‘ladi. Erning xotin zimmasidagi eng muhim haqlari quyidagilardir:
1. Xotin erining haqqini o‘z haqidan va hamma yaqinlarining haqidan ham oldinga qo‘yishi kerak. Chunki zimmasidagi erining haqi juda kattadir.
2. Xotin eridan ruxsat olmay nafl ro‘za tutishi mumkin emas. Chunki ro‘za bahra olishga to‘siqdir. Ayol nafl ro‘za tutsa, eri u bilan kunduz kuni qo‘shilolmaydi. Qo‘shilish erining haqidir.
3. Xotin erining uyidan uning ijozatisiz biror narsani o‘zining yaqinlariga ham berishi kerak emas. Agar bersa, xotinga gunoh, erga savob bo‘ladi. To‘g‘ri, faqat taomidan buzmay, sadaqa qilsa bo‘ladi.
4. Xotin eridan ruxsat olmay uydan chiqishi, uydan boshqa joylarga ishlash uchun borishi mumkin emas. Eri istamasa, ayollar bilan aralashmasligi kerak.
5. Xotin Alloh taolo bergan nasibaga rozi bo‘lishi, eriga injiqlik qilmasligi kerak. Maishat qiyinchiligi yo hol nochorligi uchun g‘azablanmasligi va oh-voh urmasligi lozim. Balki xushnudlik va qanoat ko‘rsatib, erining rizq topishdagi mashaqqatlarini qadrlashi, harom kasbga o‘tishidan qo‘rqib, undan hojatdan ortig‘ini talab qilmasligi zarur. Erini ham qanoatga undab, harom yo‘llardan ogohlantirishi zarur. Momolarimiz erlarini kuzatayotib shunday deyishar edi: “Harom kasbdan
saqlaning! Biz ochlik va qiyinchilikka chidaymiz, ammo do‘zax otashiga chiday olmaymiz”.
6. Xotin erining do‘stiga notanishdek bo‘lishi lozim. Eri uyida bo‘lmaganida uning do‘sti eshik qoqsa, o‘zi va eriga rashk qilib, u bilan so‘zlashmasin. Zero, kishi do‘stining xotini bilan tanishar ekan, bu hol rashk va fitnaga sabab bo‘ladi.
7. Xotin go‘zalligi bilan eriga faxrlanmasligi, eri xunuk bo‘lsa, yomon ko‘rmasligi, agar o‘zi boy bo‘lsa, eri oldida moli bilan g‘ururlanmasligi kerak. Balki er tomonini nazarga olishi, uni hurmat qilishi va qadrlashi lozim.
8. Xotin farzandlariga rahm qilishi, ularga hurmat ko‘rsatishi, farzandlarni urishib la’natlashdan, eriga yuzsizlik bilan murojaat qilishdan tilini tiyishi, uning xizmatlari va marhamatlarini inkor etmasligi kerak.
Erkakning majburiyatlari: 1. Ayolingizni juda hissoyotliligi uchun ayblamang. 2. Oilani himoyalash (ma’naviy va jismoniy). 3. Oilani to‘g‘ri yo‘nalishi, oilaning maqsadini belgilash. 4. Mas’uliyatli bo‘lish. 5. Bir savolni bir necha bor bergani uchun ayoliga jahl qilmaslik. 6. Uy ishlarini bajarishda ayolini qo‘llab quvvatlash. 7. Oilada to‘g‘ri muhit hukimron bo‘lishini ta’minlash. 8. O‘z ayolini do‘stlari davrasida muhokama qilmaslik
9. Qiziga mehr berib, o‘g‘lini tarbiyalamoq. 10. Farzandlarini ahloqiy va ma’naviy tarbiyalamoq. 11. Muammolarni ayolidan hafa bo‘lmagan holatda tinch yo‘l bilan hal
qilish. 12. O‘z ayolini jamiyatdagi o‘rnini belgilab berish. 13. Oilani jismonan tarbiyalash. 14. Oila mablag‘ini to‘g‘ri taqsim qilish. 15. Havotirga tushganda ham buni ayoliga bildirmaslik. 16. Oilani moddiy ta’minlash. 17. Yo‘q deganda bir oyda bir marotaba ayolini aylantirish. 18. Vaqti-vaqti bilan gullar, shirinliklar, taqinchoqlar olib berib, ayolini
hursand qilish. 19. Homiladorlik vaqtida uni qo‘llab-quvvatlash. 20. Ayolini ustidan hech qachon kulmaslik. 21. O‘zlari holi qolgan holda ham, o‘zini jiddiy tutish. 22. O‘zga ayollarga qaramaslik va ular haqida gapirmaslik. 23. Qarindosh urug‘chilik masalalarida ayolining nasihatlariga quloq
tutmoqlik. 24. Hamisha ayolini diqqat bilan eshitib, berilgan va’dalarni bajarish.
Ayolning majburiaytlari: 1. Erini pul topishga hamisha ruhlantirish (topganiga qanoat qilib,
hamisha minnatdorchilik bildirish). 2. Erini o‘ziga qaratishni bilish. 3. Erini g‘azablanganligiga xafa bo‘lmasdan, muammolarni tinchlik yo‘li
bilan hal qilish. 4. Erini o‘zga ayollar bilan tutish qoidalarini o‘rnatish. 5. Yaqinlari davrasida erini tanqid qilmaslik. 6. Eriga foydali maslahatlar berish. 7. O‘zining havotirlari va charchaganligi haqida gapirish huquqiga ega
bo‘lish. 8. Erini ishdan charchab kelganda aqliy va jismonan dam olishiga
yordam berish. 9. Oilada tinch muhitni ta’minlash. 10. Ovqat tayyorlash va uyni saranjom tutish. 11. O‘z ko‘rinishini yaxshi holatda tutib yurish. 12. Eri oldiga aniq vazifalar qo‘yish (nima sotib olish kerak, o‘zini qanday
tutmoq kerak va ayoli bilan qanday a’loqada bo‘lish kerak). 13. Uy ishlarini to‘g‘ri tashkil etish – erini ta’mirlash ishlariga
ruhlantirish. 14. Agar uyda janjal sodir bo‘lgan bo‘lsa va bu janjal sababchisi eri
bo‘lgan bo‘lsa ham, birinchi bo‘lib yarashishga harakat qilish, keyinchalik eriga tinch holatda uning xatosini tushuntirish.
15. Erini qadriga yetish. 16. Eri bilan suhbatda unga nisbatan hurmatini hamisha ko‘rsatish. 17. O‘zgalar orasida o‘zini uning ayoli ekanligini bildirgan holda tutmoq
(eriga g‘amxo‘rlik qilish, uni qo‘lini tutish va hamisha uning yonida bo‘lish).
18. Eriga o‘zgalar bilan munosabatni to‘g‘ri tutishiga ko‘mak bermoq. 19. Eriga hamisha vafodor bo‘lmoq (hayollarida, kiyimida va o‘zini
tutishida).
Ko‘pchilik ota-onalar qizlarini ro‘zg‘or yumushlariga o‘rgatishadiyu ammo
ularni ilmli qilishni unutib qo‘yishadi. Ilmdan bexabar qizlar diyonatli xonadonga
kelin bo‘lib tushsa, ko‘pda murosa qila olmay qolishadi. Kuyovlar zavjalarini
tezda bilimlar bilan tanishtirib olishsa, nur ustiga a’lo nur bo‘lur. Ammo bu
borada ko‘nikma va malakaga ega bo‘lmagan ko‘pchilik qizlar loqaydlik va
tanballik ortidan erlari ko‘ngliga yo‘l topolmay, uning muhabbatini qozona
olmay qolishadi. Chunki har bir diyonatli, iymon-e’tiqodli er tug‘ilajak
farzandining solih, yaxshi axloqli etib tarbiyalanishi ko‘p jihatdan soliha onaga
bog‘liqligini yaxshi tushunadi. Ilm, iymon-e’tiqod bobida peshqadam bo‘lgan
kelinlar esa hamisha ardoqda, suyukli bo‘lishgan.
Muhtarama kelinlar, oilam farog‘at qasri bo‘lsin, er-xotin saodatli, ahil
yashaylik, baxtimizga hech narsa rahna solmasin, desangiz, ana shu tavsiyalar
asosida o‘zingizni turmush sinovlariga tayyorlang, ro‘zg‘or yumushlarini,
ayollarga xos hunarlarni o‘rganing, hamisha ilmga intiling. O‘z huzur-
halovatingizni deb turmushga yuzaki qaramang, uni hazil sanamang.
Ro‘zg‘orning bor-yo‘g‘iga, uning sinov va mashaqqatlariga chidashni ham
o‘rganing. Baxt va farog‘at cho‘g‘lari ustiga kul tortmay, erimnikida izzat va
hurmat ko‘ray, hayotim osoyishta o‘tsin desangiz, yuqoridagi ana shu pandu
nasihatlarni quloqqa olib, bugundanoq bajarishga kirishing. Ehtimol, bu bilan
sizdan ko‘ngli sovib, boshini qayoqqa urishni bilmay yurgan eringiz uchun baxt-
iqbol eshiklarini yana ochib berayotgan bo‘larsiz?! Ehtimol, bu bilan kelindan
yolchimadim, deya xafsalasi pir bo‘layotgan qaynonangizning qalbida umid
shul’alarini uchqunlantirib yuborarsiz?! Alloh taolo kelin-kuyov – ikkovingizning
yulduzingizni bir-biringizga issiq ko‘rsatsin, qalbingizga mehr-muhabbat,
ishonch, oqibat urug‘larini sepib, rizqlantirsin!
4. Oilaviy munosabatlarda er-xotin etikasi Har bir oilada o‘zining odob ahloq qoidalari va normalari bo‘ladi. Turmush
qurgandan keyin ham yangi kelinlarda o‘ziga yarasha ham jismoniy, ham ruhiy
holatida anchagina o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bunday vaziyatlardan osonlik
bilan o‘tib olish har bir yangi kelinchakning oldidagi ulkan vazifasidir. Yangi
hayotini qanday boshlasa butun hayoti shunday davom etadi. Shunday ekan
aziz kelinjonlar, har doim shirin so‘z, hushmuomala, hamma bilan iliq
munosabatda bo‘ling.
Yangi honadonda hayot boshlar ekansiz, avvalo turmush o‘rtog‘ingizni
sher deb biling, unga hurmat izzat ko‘rsatib oila boshi ekanini his qildirib
qo‘ying. Har bir ishda maslakdosh bo‘ling, o‘zboshimchalik qilmang, uni
qarorlarini hurmat qiling, nima yoqadiyu-nima yoqmaydi darrov anglab oling,
ishdan kelishiga bayramona kayfiyatda bo‘ling! Kun davomida uy-ro‘zg‘or
ishlari bilan biroz toliqasiz bu to‘g‘ri, lekin buni ishdan charchab qaytgan
eringizga also sezdirmang, hushboylanib, tabassum bilan iliq kutib oling!
Shunda har qanday sharoitda kelgan erkak yuzida tabassum yugirib sizga ham
shunday javob qaytaradi.
Zudlik bilan ovqat tayyorlab dasturxonga taklif qiling. Ortiqcha be’mani
savollarga tutmang! “Charchamadingizmi?” “Kuningiz yaxshi o‘tdimi?” kabi
savolar bilan undan hoil ahvol so‘rab qo‘ying. Zinhor, unutmang! Zinhor kun
davomida uyda bo‘lib o‘tgan nohush voqealardan gap boshlab, nolib, shundoq
ham tarang bo‘lib turgan asablari torlarini uzmang!!! Erkak kishi qalbiga yo‘l
oshqozondan boshlanadi! Eringiz sevgan taomlarni tayyorlab bering.
Unutmang!!! Erkak kishi ko‘zi bilan sevadi! Doim orasta va go‘zal bo‘lib yuring!
Oila a’zolari bilan munosabatlarda mo‘tadil bo‘ling! Eringizni ota-onasi
bor ekan, demak siz juda baxtlisiz! Turmushgacha o‘z ota-onangiz roziligini
olish uchun xizmatda bo‘lgan bo‘lsangiz, endi turmush o‘rog‘ingizning ota-
onasini roziligini olsih burchingizdir! Unutmang qaynona ham onangiz, qaynota
ham otangizdir. Ular ham sizni qizim deyishadi. Qachonki siz kelinlikning ilk
kunlaridan ularga mehr berib, iltifot ko‘rsatsangiz, otam, onam desangiz suyukli
va erka kelinchak bo‘lib bir umr baxtli hayot kechirasiz. Ko‘pchilik
kelinchaklarimiz ilk kunlardanoq begonasirab hayotlarini boshlaydilar.
Unutmang! Siz endi yangi uyda hayotingiz ohirigacha yashaysiz. Shu uy
qoidalari bilan hamnafas bo‘lishingiz shart. Ota uyida ko‘rgan bilganlaringiz
ustiga yana yangi odatlar va qonuniyatlar qo‘shiladi. Siz shularga moslasha
olsangizgina haqiqiy baxtga erishasiz. Siz kelgan kundanoq o‘zingizni
qoidalaringizni o‘rnatishga harakat qilsangiz bilingki, siz katta xatoga yo‘l
qo‘yasiz. O‘zingizni baxtsizlikka mahkum qilasiz. Kelin shunday diplomat
bo‘lishi kerakki ota uyi va eri uyi o‘rtasidagi nozikkiina ko‘prik misoli ikki oila
rishtasini bog‘lab turishi shart. Qaynonangizdan hamma narsani oldindan bilib
oling ana shunda marra sizniki.
Turmush o‘rtog‘ingiz sizga bir umr shirinso‘z bo‘lib yashashini istasangiz
uning ustidan hukmronlik qilishga also urunmang! Chunki manaman degan
erkak ham ayoli hukmronlikka intilayotganini sezsa ko‘ngli soviy boshlaydi. Siz
har bir ishda eringizni ustunligini his qildiring, sizga yoqmaydigan qarorlar qabul
qilsa, darrov gap qaytarib e’tiroz bildirmang. Bu har qanday erkakka yoqmaydi.
Hayotda baxtli yashashning bir oltin qoidasi bor. Er olov bo‘lsa ayol suv bo‘lishi
shart. Agar er ham ayol ham olov bo‘lsa tasavur qilib ko‘ringga? Nimalar
bo‘ladi? Shunday ekan har qanday vaziyatda turmush o‘rtog‘ingiz hurmatini
bajo keltiring.
Er-xotinlik munosabatlari rishtalarini muhabbat mustahkamlasa, shubha
va gumonlar bu rishtalarni uzilishiga sababchi bo‘ladi. Eringizni huda behudaga
rashk qilmang! Rashk-bu ikki insonni bir biridan qizg‘onish hisoblanadi. Rashk
qilishda ham me’yor bor. Ayol erni er ayolni rashk qilishi tabiy va bu muhabbatni
mustahkamlaydi. Lekin ba’zi ayollar, yoki bazi erkaklar noo‘rin rashki sababli
oilalar buzilib ketmoqda. Siz turmush o‘rtog‘ingiz uchun shunday ayol bo‘lingki
ko‘zi sizni ko‘rib quvnasin, mehringiz otashidan qalblari taskin topsin, uyga
shoshilsinki, toki uyida huzur halovat topsin. Bu ish oson emas albatta, lekin
siz soliha ayol sifatida bu ishlarni o‘z joyiga qo‘ysangiz sizdan baxtli ayol
bo‘lmaydi. Eringiz ko‘chadan mehr va go‘zallik izlamaydi. Eringiz ish yuzasidan
biron bir ayol bilan uchrashsa, yoki telefon orqali muloqotda bo‘lsa siz darrov “
ha kim bu ayol? “Sizda nima ishi bor?” deb so‘roqqa tutmang. Chunki bu
harqanday erkakka yoqmaydi. Siz o‘zingizga ishonasizmi? Demak eringiz
boshqasiga ketib qolmasligiga ham huddi shunday ishoning.
Telefon kavlashni hayolingizga ham keltirmang. Hamma balo shundan
kelib chiqadi. Shubha va gumonlar shaytonningishi. Atrofda sizni baxtingizni
ko‘ra olmaydiganlar fitnasiga ham also uchmang, ular sizni tezroq
ajralishingizni istayotgan bo‘lishlari ham mumkin. Bunday vaziyatlarda eringiz
bilan ochiqchasiga hotirjam gaplashib olishinghiz kerak bo‘ladi. Shunda
hammasi oydinlashadi. Hayot yo‘lini bosib o‘tarkansiz misoli bir cho‘g‘
qalangan yo‘ldan yurgandek bo‘lasiz ba’zida. Rashk mana shunday olovli
yo‘ldir. Bossang kuyasan domiga tushasan. Rashkda ham me’yor bo‘lishi
shart.
Shunday ekan aziz kelinjonlar rashk masalasida juda hushyor
bo‘lmog‘ingiz joizdir. Hayot yo‘lingizda er va xotin orasiga shubha aralashishiga
also yo‘l qo‘ymang!
Soliha ayol bo‘lishning yana bir muhim jihatlaridan biri bu oilaviy sirlarni
tashqariga chiqarmaslik! Er xotin o‘rtasidagi har qanday gap so‘zlar ichkarida
qolishi lozim. Hoh u hazil-mutoyiba, hoh u mayda kelishmovchiliklar bo‘lsin
barchasi ichingizda qolib kestin. Negaki siz har bir narsani darrov
dugonalaringizga, amma-holalaringizga dasturxon qilaversangiz
munosabatlaringizga ko‘z tegadi, yoki darz ketadi.
Eringiz ishlariga hadeb aralashavermang, oilada qaror qabul qilishda
avval eringiz fikrini diqqat bilan eshiting, so‘ng agar sizda biron taklif bo‘lsa
sekin yotig‘i bilan tushuntiring. Darrov lovullab “yo‘q unaqasi ketmaydi”,
“unaqamas bunday qilish kerak” deya ko‘rmang. Erkak hilqati shunday
yaratilgan u doim o‘zini ustun deb biladi. Lekin siz shunday oqila bo‘lingki u siz
bilan maslahatlashsin.
Eringiz ruhsatisiz hech qayerga bormang. Bu ham sizni yana bir
pog‘onaga yuksaltiradi. Erkak zoti itoatkor ayollarni sevadi va o‘zi bilmagan
holda ayolini fikri bilan hisoblashadigan bo‘lib qoladi. Bu o‘z-o‘zidan sodir
bo‘lmaydi vaqt talab etadi.
Kelinlar agarda siz mana shu oltin qoidalarga amal qilib hayotingizni
boshlasangiz, bilingki butun umr suyukli yor, sevimli kelin bo‘lib hayot
kechirasiz. Agarda siz o‘zboshimchalik bilan kelgan honadoningiz jilovini qo‘lga
olib olaman desangiz katta xato qilasiz va hayotingiz turli qiyinchiliklar
qurshovida kechadi.
SOLIHA AYOL SIFATLARI
Hushmuomala
Saramjon-sarishta
Erini hurmatini
joyiga qo‘yadigan
Erini qarorlarini
hurmat qiladigan
Farzand tarbiyasida o‘zaro tenglikni
qadrlaydigan, lekin o‘zida mas’uliyatni
his qiladigan
Rashkda mo‘tadil
👉👉 Topshiriq. Oilaning huquqiy asoslarnii (T-sxema yordamida
o‘rganiladi) yozing.
Oila huquqining asosiy tamoyillari
Oilada erkak va ayolning huquq va majburiyatlari.
NAZORAT SAVOLLARI:
1. Soliha ayol sifatlari sanalgan qatorni ko‘rsating. A) Aynganini qildiradigan, makkora
B) Har bir ishdan noliydigan, eri olib kelgan narsalarga qoniqmaydigan
D) Uy ishlarida yollanma ishchi talab qiladigan
E) Hushmuomala, saranjom sarishta, rashkda mo‘tadil
2. Rashk oilani mustahkamlaydimi?
A) Ha mustahkamlaydi qachonki u me’yorda bo‘lsa
B) Yo‘q, rashk yomon illat undan saqlanish kerak
D) Faqat erkak rashk qilishi kerak
E) Rashk yomon odat, u oilalarni parchalaydi
4-MAVZU. OILADA MILLIY URF-ODAT VA AN’ANALAR HAMDA XALQ UDUMLARI.
Reja:
1. Milliy urf-odat va an’analari haqida tushunchalar.
2. Oilaga doir milliy urf-odat va an’analar.
Tayanch iboralar: Oila, kelin-kuyov, qaynona-kelin, er-xotin, milliy
an’analar, urf-odatlar, xalq udumlari.
1. Milliy urf-odat va an’analari haqida tushunchalar
Milliy urf-odatlardan biri – keksalarni hurmat qilish, parvarishlash, ularga
moddiy, ma’naviy shart-sharoitlar yaratib berish.
Davlat tomonidan keksa avlodga g‘amxo‘rlik qilib pensiyalar, imtiyozlar,
unvonlar, davolanish, dam olish uchun sihatgohlar, shifoxonalar, poliklinikalar,
jamg‘armalar tashkil etilmoqda. Lekin oilada keksalarga mehr, muhabbat,
g‘amxo‘rlik qilish ular uchun eng katta baxt. M. Mont aytganidek: “Qariganda orttiriladigan eng yaxshi boylik – bu yaqin kishilarning muhabbatiga sazovor bo‘lishdir”5. Ota-onani e’zozlash, xotin-qizlarni izzat-hurmat qilish,
mehmondo‘stlik, birdamlik, o‘zaro yordam, bolajonlik, hamdardlik, va’daga vafo
qilish axloqiy urf-odatlardir.
O‘zbek milliy axloqiy urf-odatlari, diniy axloqiy urf-odatlar, bayramlar va
boshqa marosimlar bilan chambarchas bog‘liq, masalan, oilada farzand
tug‘ilganda ota-ona bajarishi muhim bo‘lgan urf-odat bu aqiqadir. Aqiqa
arabcha so‘z bo‘lib, soch olish degan ma’noni anglatadi. Aqiqa – bu chaqaloq
tug‘ilganiga yetti kun bo‘lganda “o‘g‘il bola uchun ikkita teng yoshli qo‘y va qiz
bola uchun bitta qo‘y so‘yish”6, ism qo‘yish va sochini olish marosimi. Albatta,
bu marosimni bajarish uchun yetarli mablag‘ bo‘lishi kerak, mablag‘ yetarli
bo‘lmasa, islom dinida yengilroq yo‘llari ham ko‘rsatilgan. Milliy axloqiy urf-
5 Тафаккур гулшани. – Т: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989, 433-б. 6 Абу Исо Термизий. Саҳиҳи Термизий. Танланган ҳадислар. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1993, 33-б.
odatlar – insonlarning munosabatlari, yurish-turishlari, to‘y-tomoshalari,
bayramlarida o‘z aksini topadi.
Urf-odatlar O‘zbek xalqining urf-odatlari asrlar bo‘yi o‘zbeklar millatining tashkil
topishida ishtirok etgan barcha qabilalar va elatlarning madaniy malakalari va
an’analarining uyg‘unlashuvidagi murakkab jarayonlar oqibatida tarkib topgan.
Ular o‘ta o‘ziga xos, yorqin va turli-tuman bo‘lib, urug‘chilik patriarxal
munosabatlaridan kelib chiqadi. Urf-odatlarning ko‘pchiligi oilaviy hayotga oid
bo‘lib, bolaning tug‘ilishi va tarbiyasi (beshik to‘yi, xatna qilish), nikoh (fotiha
to‘yi, to‘y) bilan bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pincha ular islom urf-odatlarining sehrgarlik
amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lgan undan ham qadimiyroq shakllarga uzviy kirib
ketishini namoyon etadi. Islom qabul qilinganidan beri ko‘pgina oilaviy-maishiy
urf-odatlar uning ta’sirida o‘zgargan, o‘zbeklarning hayotiga musulmon diiy
marosimlari kirib kelgan. Juma kuni bayram kuni hisoblanadi va shu kuni
barcha yig‘iladigan masjidda umumiy namoz (duo) o‘qiladi. Patriarxal urf-
odatlar masjid, choyxonalar, bozorda o‘tadigan hamda faqat erkaklar ishtirok
etadigan ijtimoiy hayotda hozirgacha ham yashamoqda.
Oilashunos Oynisa Musurmonova aytganidek: “O‘zbeklar qadimdan to‘y turlariga boy xalq. Sunnat to‘yi, nikoh to‘yi, soch to‘yi, tish to‘yi, birinchi qadam to‘yi, fotiha to‘yi, askar to‘yi, uy to‘yi, muchal to‘yi, ellik va undan ortiq yoshlarni nishonlash to‘ylari, ramazon va qurbon hayitlari va hokazolarning har biri, to‘ygacha, to‘y davomida va to‘ydan so‘ng o‘tkaziladigan rasm-rusumlar bilan tantanali nishonlanadi”7.
To‘ylarni o‘tkazish, millatning madaniyatini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qilishi kerak. Buning uchun oila a’zolari to‘ylarni o‘tkazish odobiga rioya etishlari zarur deb hisoblaymiz, ular quyidagilar:
to‘y o‘tkazish uchun yetarli mablag‘, sharoit bo‘lishi kerak; qarz olib to‘y qilmaslik;
7 Мусурмонова О. Оила маънавияти – миллий ғурур. – Тошкент: Ўқитувчи, 1999, 129-б.
to‘yni boshlashdan oldin ota-ona, yaqinlar bilan maslahatlashib, ularning rizoligini olish;
to‘y o‘tkazishni rejalashtirish, ya’ni soati, kuni, oyini, joyini, taxminan nechta odam kelishi, necha xil taom, ichimliklar, shirinliklar kerakligini belgilash;
to‘ydan taxminan 10-15 kun oldin taklifnomalar tarqatish; to‘yga avvalo ota-onaning qarindosh-urug‘larini, er va xotinning
yaqinlarini, do‘st-birodarlarni, mahalladoshlarni, mehnat jamoasini taklif etish;
to‘y o‘tkazadigan joy, keng, shinam, qulay, chiroyli bo‘lishi kerak; to‘yga iste’dodli musiqachilarni, jonli ovozda qo‘shiq aytadigan
hofizlarni, askiyachilarni taklif etish; to‘yni qiziqarli, maroqli o‘tkazish, hammani xursand etish uchun
so‘zga mohir, usta insonni to‘yni olib boruvchi etib tayinlash; to‘yda kerak bo‘ladigan hamma narsani to‘y boshlanguncha
tayyor qilib qo‘yish; to‘yga kelgan mehmonlarni ochiq chehra, tabassum bilan o‘ng
qo‘lni chap ko‘krakka qo‘yib, ta’zim bilan kutib olish, salomlashish; mehmonga o‘tirish uchun qulay joy taklif qilish; yoshi katta mehmonlarni to‘riga o‘tkazish; taklif etilmagan mehmonlar tashrif buyursa, ranjimaslik,
xursandchilik bilan kutib olib, ularni ko‘proq hurmatlash; to‘y davrasini boshqarib boruvchi mehmonlar to‘plangandan
so‘ng kimlar tabrik so‘ziga chiqishlarini aniqlab, shu yerdagi kattalar bilan maslahatlashadi;
to‘y davrasini to‘y qilayotganlarning ota-onalari boshlab: mehmonlarga kelganlari uchun rahmat aytib, dasturxonga qo‘yilgan taomlardan yeb, xursandchilik qilishlarini aytib, duo qilishlari ma’qul;
mehmonlar ketishga ruxsat so‘rasalar, darhol ruxsat bermaslik, uchinchi marta so‘rasalar, ruxsat berib, duo qilib, rahmat aytib ko‘chagacha kuzatib borish.
Mehmon kutish odobi: halol, pokiza, yangi, mazali, chiroyli, foydali
taomlar tayyorlash, toza, oppoq dasturxon, sochiq, salfetkalarni tayyorlash,
mehmonlarga qulay bo‘lishi uchun xontaxtaga yoki stolning ustiga dasturxon
solish, dasturxonga did bilan taomlarni qo‘yish, mehmonni ochiq chehra,
samimiy xursandchilik, ta’zim bilan o‘ng qo‘lni chap ko‘krakka qo‘yib kutib olish,
yaxshi, qulay joyga o‘tkazish, mehmon qancha ko‘p kelsa, xursand bo‘lish,
mehmonlarning barchasiga teng iltifot ko‘rsatib, hurmat, e’tibor berish, taom
qo‘yishdan avval suyuq ovqat, keyin quyuq ovqat, undan keyin desertlar berish,
har bir mehmonga alohida idishda ovqat bergan ma’qul, mehmonlarga
ovqatdan oling, deb 2-3 marta aytilsa bas, mehmon ketishga ruxsat so‘rasa,
darrov javob bermasdan, uch marta so‘ragandan keyin ruxsat etish,
mehmonning orqasidan yurib, ko‘chagacha chiqib kuzatish, taklifimizni rad
etmasdan kelganingiz uchun rahmat, deyish, agar mehmon piyoda bo‘lsa,
sharoit bo‘lsa, mashinada manziliga olib borib qo‘yish.
2. Oilaga doir milliy urf-odat va an’analar.
Or – nomus, hamiyat, mardlik, vijdon amriga itoat etish,
adolatpeshalik, haqgo‘ylik sifatlari necha asrlardan beri davom etib
kelmoqda. Hayo, andisha, lafz, omonatga xiyonat qilmaslik, rostgo‘ylik
dini islomimizda ham, xalq tushunchasida ham mustahkam o‘rin tutib
kelgan. O‘zbek xalqining ma’naviy qiyofasi uning milliy xususiyatlari
bilan go‘zal va boshqa xalqlardan ham u o‘zining ana shu xususiyatlari
bilan ajralib turadi.
O‘zbek oilasining asosiy o‘ziga xos xususiyatlari mehmondo‘stlik va yoshi
kattalarga an’anaviy hurmat-ehtiromli muomala qilishdir. O‘zbeklar odatda bir
nechta avlodlardan iborat bo‘lgan katta oilalar tarkibida yashaydi, shuning
uchun ular ko‘proq hovlisi bo‘lgan katta uylarni yoqtirishadi. Maishiy hayotida
mehmondo‘stlikning bir qismi bo‘lgan choyxo‘rlik marosimi katta ahamiyatga
ega bo‘ladi. Bunda choy damlash va uni mehmonlarga quyib berish faqat
mezbonning mutlaq huquqi bo‘ladi. Tushlik yoki kechki ovqatga takliflarni
doimo qabul qilish va o‘z vaqtida kelish qabul qilingan. Mehmonga
kelayotganda o‘zi bilan birga mezbonning bolalari uchun suvenirlar yoki
shirinliklarni olgan yaxshi.
Odatda faqat erkaklar bilan qo‘l berib so‘rashishadi. Ayollar hamda
uzoqroq o‘tirgan kishilar bilan o‘ng qo‘lini yuragiga qo‘yib, boshini ohista egib
salomlashish lozim. Qo‘l berib so‘rashish paytida an’anaga ko‘ra kishining
salomatligi, ishda va uydagi ishlari ahvoli to‘g‘risida so‘raydilar. Qishloq
joylarda mehmon kelgan paytda ayollar odatda erkaklarning suhbatiga xalal
bermaslik uchun ular bilan bir dasturxonga o‘qtirmaydilar. Ayollarning
go‘zalligiga qoyil qolish va ularga jiddiy e’tibor berish qabul qilinmagan. Turar
joy xonasiga kirishda poyafzal yechiladi. Mezbon ko‘rsatadigan o‘ringa o‘tirish
kerak. Bunda ushbu joy kirishdan qanchalik uzoqda bo‘lsa, shunchalik hurmatli
bo‘ladi.
Beshik to‘yi
Beshik to‘yi – chaqaloqni birinchi marta beshikka solish bilan bog‘liq
bo‘lib, nishonlanadigan marosimli bayramdir. Bu eng qadimgi va O‘zbekistonda
eng keng tarqalgan tadbirlardan biri. Odatda bu to‘y chaqaloq tug‘ilishining
7-, 9-, 11- kuni o‘tkaziladi. Turli viloyatlarda marosim o‘zicha xususiyatlarga ega
bo‘ladi va oilaning boyligi darajasiga bog‘liq bo‘ladi. O‘ziga to‘q oilalar odatda
bu to‘yni katta ko‘lamda o‘tkazadi, kambag‘al oilalar esa uni kamtarona
nishonlaydilar. Beshik va chaqaloq uchun barcha zarur andomlar chaqaloq
onasining qarindoshlari tomonidan beriladi. Dasturxonga non, shirinliklar va
o‘yinchoqlar o‘rab beriladi. Chaqaloqning ota-onasiga, uning bobo-buvilariga
sovg‘alar tayyorlanadi. Boy bezatilgan beshik, dasturxonlar va sovg‘alar
transport vositasiga qo‘yilib, mehmonlar bilan birgalikda, karnay-surnay va
nog‘ora sadolari ostida chaqaloqning ota-onasi uyiga jo‘natiladi.
An’anaga ko‘ra olib kelingan beshikni avval chaqaloqning bobosi o‘ng
yelkasiga qo‘yadi, keyin o‘g‘lining o‘ng yelkasiga uzatadi, u esa beshikni
chaqaloqning onasiga beradi. O‘tmishda mehmonlarning barcha niyatlari toza
va yaxshi bo‘lishi uchun ular yuziga oq un surar edilar. Mehmonlar
mehmonxonaga yasatilgan dasturxonga taklif etiladi va mehmonlar ovqatlanib,
sozandalarni tinglab, bazm qilib o‘tirgan paytda qo‘shni xonada kampirlarning
ishtirokida bolani yo‘rgaklash va beshikka solish marosimi o‘tkaziladi. Marosim
oxirida mehmonlar bolani ko‘rish uchun oldiga kiradilar, unga sovg‘alarni beradi
va beshikning ustiga parvarda yoki qand sepadilar. Shu bilan marosim tugab,
mehmonlar uy-uylariga qaytadilar.
Xatna qilish
Xatna qilish to‘yi – islom tomonidan muqaddas deb e’zozlangan yana bir
qadimiy o‘zbek odatidir (sunnat to‘yi). Bu marosim o‘g‘il bolalar uchun
3, 5, 7, 9 yoshga kirganda, kamdan-kam hollarda 11-12 yoshda o‘tkaziladi.
Sunnat to‘yining o‘tkazilishi jamoatchilik tomonidan nazorat qilinadi. O‘g‘il
bolaning tug‘ilgan paytidan boshlab uning ota-onasi asta-sekinlik bilan kerakli
narsalarning hammasini sotib olib, sunnat to‘yiga tayyorgarlikni boshlaydilar.
Ko‘pincha oddiygina “to‘y” ham ataladigan marosimning o‘tkazilishidan bir
necha oy avval unga bevosita tayyorgarlik boshlanadi. Qarindoshlar va
qo‘shnilar ko‘rpalarni tikishda, to‘y sovg‘alarini tayyorlashda yordam beradilar.
Bularning hammasi ko‘p bolali onalarga topshiriladi. To‘ydan avval mahallada
yashovchi oqsoqollar, masjidning imomi va qarindoshlarning huzurida Qur’on
o‘qiladi. Dasturxon yoziladi.
Shundan keyin Qur’ondan suralar o‘qiladi va oqsoqollar o‘g‘il bolaga duo
o‘qiydilar. Shundan so‘ng katta “to‘y” boshlanadi. “To‘y” dan avval bolaga
qo‘shnilar, oqsoqollar, qarindoshlarning oldida sovg‘alarni, zar tikilgan
kiyimlarni kiydirishadi. O‘tmishda toychoqni sovg‘a qilish rasm bo‘lgan edi,
bolani endilikda u jangchi bo‘lganligini bildirib, unga bolani o‘tqazar edilar.
Hamma o‘g‘il bolani tabriklab, unga pul va shirinliklar sepadi, keyin bularning
hammasi ichkarida, ayollarning xonalarida davom etadi. Shu kunning o‘zida
ayollaring davrasida “taxurar” – ko‘rpalar, yostiqlarni supaga taxlash marosimi
o‘tkaziladi, buni odatda ko‘p bolali ona bajaradi. Marosimni mo‘l-ko‘l dasturxon,
jumladan bayram oshi tamomlaydi. An’anaga ko‘ra oshdan keyin kechqurun
hovlida katta gulxan yoqiladi va odamlar gulxan atrofida o‘ynaydilar, turli
o‘yinlarni uyushtiradilar. Ertasiga bayram davom etadi.
Fotiha to‘yi
Nikoh ota-onalarning ruxsati va duosi bilan, bir necha bosqich qilib
o‘tkaziladi. O‘g‘il voyaga yetganda ota-onasi unga mos keladigan qizni izlay
boshlaydilar. Bu jarayonga yaqin qarindoshlari, qo‘shnilari, oshnalari ham
kirishadi. Qizni topgandan keyin yigitning xolalari yoki ammalari qizning uyiga
uni ko‘rish, ota-onalari bilan va ehtimoliy kelinning uydagi ahvoli bilan tanishish
uchun biror bahona bilan kiradilar. Shundan so‘ng qo‘shnilari va tanishlari
tanlangan qizning oilasi haqida surishtiradi. Ijobiy javob olingan holda uyga
sovchilar yuboriladi. Sovchilikning asosiy marosimlaridan biri fotiha to‘yidir.
Sovchilar fotiha qilinadigan kunni belgilaydilar. Shu kuni qizning uyida atrofdagi
taniqli oqsoqolar, mahalla oqsoqoli, qizlar yig‘iladi. Sovchilar o‘zining kelish
maqsadini bayon etganlaridan keyin “non sindirish” marosimi boshlanadi. Shu
paytdan boshlab yoshlar bir-biri bilan bog‘langan, fotiha qilingan deb
hisoblanadi.
Fotiha to‘yi nikoh tuziladigan va to‘y o‘tkaziladigan kunni tayinlash bilan
tugaydi. Sovchilardan har biriga ichita ikkita non, shirinliklar bo‘lgan dasturxon
beriladi, shuningdek qiz tomonidan yigitga va unning ota-onalariga sovg‘alar
berib yuboriladi. Sovchilar kuyovning uyiga qaytganidan keyin ularning qo‘lidan
sovg‘alar qo‘yilgan tog‘aralani olib, “sarpo ko‘rar” marosimini boshlaydilar.
Dasturxon odatda ko‘p bolali ona tomonidan ochiladi. Barcha yig‘ilganlar
kelining uyidan keltirilgan pishiriqlar, shirinliklardan bahramand bo‘ladilar.
Fotiha to‘yidan boshlab va to to‘yning o‘zigacha yoshlarning ota-onalari qalin,
sep masalalarini va to‘y tantanasi bilan bog‘liq tashkiliy masalalarni hal etadilar.
To‘ydan bir necha kun avval qiznikida “qiz oshi” marosimi o‘tkaziladi, unga qiz
o‘zining yaqinlari va o‘rtoqlarini taklif etadi.
Nikoh to‘yi
Nikoh marosimi an’anaviy tarzda o‘zbeklarning hayotida nihoyatda
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi va ayniqsa tantanali nishonlanadi. Umumiy
xususiyatlari bo‘la turib, u turli viloyatlarda o‘zgacha tusda bayram qilinadi.
Nikoh marosimining asosiy payti kelinning ota-onasining uyidan kuyovning
uyiga o‘tishi paytidir. To‘y kuni kuyovnikida to‘y oshi (palov) tayyorlanadi va
kelinnikiga yuboriladi, u yerda u dasturxonga tortiladi. Xuddi shunday osh
kuyovning uyida ham o‘tkaziladi. To‘y kuni masjidning imomi ikki yoshga
“Xutbai nikoh”ni o‘qiydi, shundan so‘ng ular Xudo oldida er-xotin deb e’lon
qilinadi. Imom yoshlarga er va xotinning huquqlari va majburiyatlarini
tushuntiradi. Odatda nikoh o‘qilganidan so‘ng yoshlar o‘zining fuqarolik nikohini
qayd etish uchun FXDYo ga boradi. To‘y kuni kelinnikida kuyovga sarpo (to‘yga
sovg‘a qilingan kiyimlar va poyafzal) kiydiriladi, shundan so‘ng kuyov o‘z
oshnalari bilan kelinning ota-onasi huzuriga salom berish uchun boradi.
Kuyovning oshnalari bilan qaytganidan so‘ng kelin ham keladi. Kuyovning
uyiga yuborishdan avval kelinnikida ota-ona bilan xayrlashish marosimi bo‘lib
o‘tadi. Kelin bilan birga yaqin o‘rtoqlari ham boradi. Ular qo‘shiqlarni aytadilar
(“O‘lan” va “Yor-yor” qo‘shiqlari). Kelinni kuyovning uyida kutib olishdan haqiqiy
to‘y boshlanadi.
To‘y tugaganidan keyin kuyov kelinni ikki yosh uchun ajratilgan xonaning
eshigigacha kuzatadi. Xonada kelinni “yanga” (odatda kelinga yaqin bo‘lgan bir
ayol) kutib oladi, kelin boshqa kiyim kiyadi va chimildiq (go‘shanga) ortida turib,
kuyovni kutib olishga tayyorlanadi. Bir qancha vaqtdan keyin kuyov oshnalari
bilan birga xonaga yaqin keladi va yangi bilan birga uni kelin kutib turgan
go‘shanga oldiga boradi. Kelinning oldiga kirish uchun u kelinni yangadan
ramziy sotib olishi lozim, ular savdolashadi. Shundan keyin kuyov-kelin tuni
bilan birga qoladilar. Ertalab azonda “Kelin salom” marosimi boshlanadi.
Marosim boshlanishiga yaqin hovlida kuyovning ota-onasi, barcha yaqin
qarindoshlari, kuyovning oshnalari va yaqin qo‘shnilari yig‘iladi. Ularning
hammasi navbati bilan kelinning oldiga kelib, o‘zining tilaklari, sovg‘alari va
duolarini baxshida etadi. Kelin har bir kishiga beligacha egilib salom berishi
lozim. Shu tariqa bayram tugab, oilaviy hayot boshlanadi.
Ertalabki osh
Ertalabki osh marosimi to‘y (sunnat to‘yi yoki nikoh to‘yi) va aza
ma’rakasida (o‘limidan keyin 20 kun hamda bir yildan keyin) o‘tkaziladi. To‘yni
o‘tkazuvchilar ertalabki oshning kuni va vaqtini avvaldan mahalla yoki kvartal
qo‘mitasining jamoatchiligi bilan kelishgan holda belgilaydilar. Shu kunga
qarindoshlar, qo‘shnilar va tanishlariga taklifnomalar yuboriladi. Bir kun oldin
kechqurun “sabzi to‘g‘rash” marosimi o‘tkaziladi, unga odatda qo‘shnilar va
yaqin qarindoshlar keladilar. Sabzi to‘g‘rab bo‘linganidan keyin barcha
ishtirokchilar dasturxonga taklif etiladi. Odatda sabzi to‘g‘rashga artistlar ham
chaqiriladi. Ovqatlanish paytida oqsoqollar kelganlar o‘rtiasida ishlarni
taqsimlaydilar. Ertalabki osh bomdod namozining tugashi paytigacha tayyor
bo‘lishi lozim, chunki namozdan chiqqan kishilar birinchi mehmonlar bo‘ladi.
Ertalabki namoz tugagan paytda karnay-surnay va nog‘ora ovozlari ertalabki
osh boshlanganidan xabardor etadi.
Mehmonlar dasturxonga o‘tirib, fotiha o‘qiganlaridan keyin ularga non va
choy tortiladi. Shundan keyingina laganlarda ikki kishiga birlagan hisobidan osh
olib kelinadi. Ovqatdan keyin laganlar olib qo‘yiladi, mexmonlar yana fotiha
o‘qib, mezbonga minnatdorchilik bildirib ketadilar. Ular ketganidan keyin
dasturxon tezgina yangi mehmonlarning tashrifi uchun tuzatiladi. Ertalabki osh
odatda ko‘pi bilan bir yarim-ikki soat davom etadi. Shu vaqt mobaynida taklif
etilgan artistlar qo‘shiq aytadilar. Ertalabki osh tugaganidan keyin faxriy
mehmonlarga sovg‘alar – odatda choponlar (milliy erkak to‘nlari) beriladi. Aza
paytidagi ma’raka oshi shu bilan farq qiladiki, mehmonlar dasturxonga
o‘tirganlarida Qur’on suralarini o‘qiydilar va marxumni xotirlaydilar. Ovqat
tugaganda ham Qur’on suralari o‘qiladi. Ma’raka oshida artistlar chaqirilmaydi,
dasturxon bayram to‘y oshiga qaraganda kamtarroq bezatiladi. Shuni aytib
o‘tish lozimki, bayram to‘y oshi va ma’raka oshida faqat erkaklar xizmat qilib
yuradi.
Navro‘z bayrami
Eng qadimiy xalq bayrami bo‘lgan “Navro‘z” bayrami 21-mart kuni, bahor
kunu-tun tengligi paytida nishonlanadi. Bu tabiatning uyg‘onishi, ekin
ishlarining boshlanishi bayrami bo‘lib, marosimlarida zardushtiylik alomatlari
saqlanib qolgan. Qadimgi O‘zbekistonning ziroatchilik vohalarida har bahor
faslida katta sayllar, bayramona bozorlar tashkil etilgan. An’anaga ko‘ra
uylarda hozir ham “bo‘g‘irsoq” pishiriladi va marosim taomi – “sumalak”
tayyorlanadi.
Bayramdan keyin odatda daladagi ekin ishlari boshlangan, ularning
paytida ham o‘tmishda turli urf-odatlar va marosimlar bajarilar edi. Dalaga
chiqishdan avval ho‘kizlarning shoxlari va bo‘yinlariga moy surtiladi. Birinchi
egatga urug‘ni mahallaning eng e’tiborli va keksa a’zosi o‘tkazadi. Davlat
mustaqilligi davri mobaynida Navro‘zni nishonlash yangicha ko‘lam va
teranlikka ega bo‘ldi. U do‘stlik, barcha xalqlarning birlashuvi, aka-ukaligining
umummilliy bayramiga aylandi. Yorqin rang-barang teatrlashtirilgan
tomoshalarda Navro‘zning falsafiy-shoirona talqini, uning xalq tarixidagi o‘rni
anglab ko‘rsatiladi.
Kiyim
Mahalliy xalqlar kiyimlarining o‘ziga xosligi azaldan iqlimiy, maishiy
sharoitlar va urug‘-qabila an’analari bilan belgilanar edi. XIX asrdayoq kiyim
(to‘nlar, ko‘ylaklar, yaktaklar) arxaik xususiyatlarga ega edi. Keng, butunligicha
bichilgan, uzun kiyim erkin tushib turib, inson tanasining shakllarini yashirib
turar edi. Kiyim shu tariqa tikilgan, ya’ni erkaklar, ayollar, bolalarning kiyimlari,
yozgi va qishki kiyimlar shakli va bichilishi, tikilishi o‘xshash bo‘lgan.
An’anaviy milliy erkak kiyimi belbog‘ bilan bog‘langan, qavilgan issiq to‘n
– chopon, do‘ppi nomli bosh kiyimi va nafis charmdan tikilgan etikdan iborat
edi. Erkaklar to‘g‘ri bichilgan yaktaklar, ostki va ustki choponlarni kiyar edilar.
Chopon yengil yoki issiq, paxta qo‘shib qavilgan bo‘lishi mumkin edi. Chopon
yonidan yurish va yerda o‘tishi oson bo‘lishi uchun kesiklar bor edi. Chopon
odatda belbog‘ - qiyiqcha ro‘mollari bilan bog‘lanar edi.
Shuningdek, bayramona milliy kiyim har kungidan foydalangan
matolarning go‘zalligi va nafisligi, bezaklari va kashtalari kabilar bilan ajralib
turar edi. Ayollarning milliy kiyimi chopon, to‘g‘ri bichilgan va xonatlasdan
tikilgan qulay ko‘ylakdan, pasti torayib boradigan keng yupqa lozimdan
iboratdir. Ayolning bosh kiyimi uchta asosiy qismidan tarkib topgan: qalpoqcha,
ro‘mol va kallapo‘sh. Bayramona ayol kiyimi tikilgan matolarining nafisligi va
chiroyliligi bilan ajralib turadi. Umumiy xususiyatlari bilan birga har bir tuman
yoki qabiladagi kiyimlar ishlatiladigan matosi, bichish shakli va usuli va shu
kabilardan iborat bo‘lgan farqli xususiyatlariga ega bo‘lgan.
Bosh kiyim (do‘ppi) O‘zbekiston xalq amaliy san’atining eng ommaviy va hamma yerda
tarqalgan turlaridan biri har doim do‘ppi – adrasli qattiq yoki yumshoq
qalpoqcha bo‘lgan. Do‘ppi o‘zbek milliy kiyimining ajralmas qismi bo‘lib, o‘zbek
xalqining hayoti va an’analariga chuqur kirib borgan. Do‘ppi (turkcha tepa
so‘zidan) nafaqat o‘zbeklar, balki boshqa Markaziy Osiyo xalqlarining ham
milliy bosh kiyimidir. Do‘ppilar turlariga qarab ajratilgan: erkaklar, ayollar,
bolalar uchun, keksalar uchun turlari mavjud. Bolalarning do‘ppilari (kulohcha,
qalpoqcha, do‘ppi, kallapo‘sh) matolarining turli-tumanligi va rang-barangligi
bilan, popuk va sharchalarining kattaligi, kashtalari, zarlari va tumorlarining
ko‘pligi bilan farqlanadi.
O‘zbek do‘ppilarining eng ko‘p tarqalgan shakllari ozgina konussimon
kabi to‘rt qirrali do‘ppilardir. Do‘ppilar ikki yoki undan ortiq mato qatlamlaridan
tikilib, ipak yoki odiiy iplar bilan qavilib, mustahkamlanar edi. Tayyor do‘ppi
ustidan ipak, zar yoki kumush ip bilan kashta tikilar edi. Do‘ppi tikish san’atini
avvaldan ayollar o‘rgangan. Do‘ppilardagi eng ko‘p uchraydigan naqshlarga gul
naqshlari, hayot va unumdorlik ramzi bo‘lgan bodom naqshi kiradi.
Do‘ppilarning naqshida saqlovchi vosita deb hisoblangan ilon izi naqshi ham
tez-tez tikilar edi. Geometrik shakllardagi naqshlar ham juda ommaviydir. Turli
tumanlarda tikilgan do‘ppilar o‘zining shakli, naqshlari va tanlangan ranglari
bilan farqlanadi. O‘zbekistoning ko‘pgina tumanlarida chust do‘ppilari eng ko‘p
uchraydi. Chust do‘ppilarining eng tarqalgan turi qora matodagi to‘rt dona
qalampir shaklidagi oq naqsh bilan tikilgan bo‘lib, pasti qator joylashgan
gumbazchalar bilan o‘ralgan.
Do‘ppining uchta turi mavjud – dumaloq, to‘rt qirrali dumaloq do‘ppilar va
cho‘zinchoq qalpoqcha. Chust do‘ppilari naqshining keskinligi bilan va pastki
chetining balandligi bilan ajralib turadi. Farg‘ona vodiysi do‘ppilarining boshqa
turlari – “Sandali”, “Akka ikki so‘m”, “Chimboy”, “Surkachekma” va boshqalar
naqshlarining soddaligi bilan ajralib turadi. Samarqand do‘ppilari “piltado‘zlik”
uslubiyotida bajarilgan. Do‘ppilarning boshqa turlari ham bor urgutcha “qalpoq”,
Buxoroning zar tikilgan do‘ppilari, shahrisabzcha “gilam do‘ppi”, Kitob va
Shahrisabz do‘ppilari “sanama” va “chizma”, “taq’ya”, “tayxa”, “chumakli”,
“kush” – Xorazmning erkaklar va ayollar do‘ppilari.
Do‘ppilarda eng ko‘p tarqalgan naqshlar qalampirnusxa do‘ppi (poklik va
barcha foniy narsalardan voz kechish ramzi), xoch, patlar, bulbul, qush
naqshlari (oliy donolik ramzi), atirgul shoxi (tinchlik va go‘zallik ramzi),
muqaddas arab yozuvlari va boshqalar uchrar edi.
👉👉 Topshiriq. Milliy udumlarni (T-sxema yordamida o‘rganiladi) yozing.
Milliy udumlarga nimalar kiradi
Milliy udumlarnining o‘ziga xos jihatlari
NAZORAT SAVOLLARI:
1. “Qariganda orttiriladigan eng yaxshi boylik – bu yaqin kishilarning muhabbatiga sazovor bo‘lishdir” muallifi kim?
A) M. Mont. B) A.Navoiy. D) Mirzo Ulug‘bek. E) Beruniy. 2. Milliy urf-odat va an’analarga nimalar kiradi? A)Beshik to‘yi, xatna qilish, fotiha to‘yi, nikoh to‘yi, ertalabki osh, navro‘z
bayrami, kiyim, bosh kiyim (do‘ppi). B) Fotiha to‘yi, nikoh to‘yi, ertalabki osh, navro‘z bayrami, kiyim, bosh kiyim
(do‘ppi), ko‘pkari. D) Beshik to‘yi, xatna qilish, navro‘z bayrami, kiyim, bosh kiyim (do‘ppi).
E) Beshik to‘yi, xatna qilish, ertalabki osh, navro‘z bayrami, kiyim, bosh kiyim (do‘ppi).
5-MAVZU: OILA VA NIKOH MASALALARI VA ULARNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Reja: 1. Oila va nikohga oid tushunchalar. Nikoh shartlari va nikoh yoshi. 2. Nikoh va bolalar huquqi. Otalikni belgilash. 3. Islomda nikoh tuzishning asoslari va talablari.
Tayanch iboralar: Oila va nikoh, nikoh va bolalar huquqi. otalikni
belgilash. islomda nikoh tuzishning.
1. Oila va nikohga oid tushunchalar. Nikoh shartlari va nikoh yoshi.
Muhabbatdan bo‘lur muhabbat paydo, Muhabbatsiz kishidan qoch, Huvaydo.
Nikoh tushunchasi. Nikoh oilaning vujudga kelishida birdan-bir asos
bo‘lgani bois u faqat axloq normalari bilan emas, balki maxsus qonun
hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Nikoh orqali sha’riy yo‘l bilan juft bo‘lib yashashning bir qancha foydasi
bor. Nikoh axloqiy va jismoniy poklikni talab qiladi. Nikoh ahdi insonlarga
mas’uliyat yuklaydi. Chunki oilada erning ham, ayolning ham o‘z vazifalari bor,
ulardan har biri o‘z vazifasini to‘la ado etishga mas’uldir. Nikoh tufayli ota-ona
o‘zidan so‘ng zurriyod qoldirib, inson nasli davom etishiga sabab bo‘ladi.
Qizlarning turmushga chiqishiga alohida e’tibor berilishi lozim. Ularni
mehnatsevar, epli qilib tarbiyalash zarur. Oila qurishda eng zarur sifatlar: erga,
qayin-bo‘yinga muomala qilish, bola boqish (alla, erkalash, ovutmachoqlarni
bilish), taom pishirish, saranjom-sarishtalik, mehmon kutish kabilarni
qizlarimizga o‘rgatib, shu yaxshi fazilatlarga ega qilib uzatish maqsadga
“Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqligiga asoslanadi”.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 63-moddasi 2-qismi
muvofiq. Yigit va qizning nikohgacha bir-birini yaxshi bilishi oila mustaqilligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Muhabbat tuyg‘ulari strukturasini anglamaslik
38% nikohning buzilib ketishiga olib keladi8.
Binobarin, nikoh so‘zi to‘yning tabiatini belgilar ekan, bu arabcha so‘z
bo‘lib, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da: “Er-xotinlikni shariat yo‘li bilan rasmiylashtirish marosimi va shu marosimda domulla tomonidan o‘qiladigan shartnoma” ma’nosiga egaligi qayd etilgan. Qolaversa, boshqa
lug‘atlarda ham nikoh “izdevoj, nikoh ahdi, “er-xotinlik, uylanish” ma’nolarida izohlangan. Ko‘rinadiki, nikoh - qiz va yigit taqdirini payvand
8 Мирахмедов У.М., Рахматов Б.Р. Жинсий тарбия масалалари, -Т.: Ибн Сино номидаги нашриёт, Матбаа бирлашмаси, 1994, 62-бет.
qiluvchi, yangi oilaning bunyodga kelishini tasdiqlovchi voqea, ammo bu voqea
to‘y shaklida umum nazari ostida sodir etiluvchi, umum oldida naslni davom
ettirish va jamiyat nizomlari asosida yashash ahdini zimmaga olish, alal-oqibat
jamiyatni to‘ldirishni nishonlash, ko‘rikdan o‘tkazish shodiyonasidir.
O‘zbek nikoh to‘yi barcha udumlari bilan yaxlit olib qaraladigan bo‘lsa,
ancha uzoqqa cho‘ziladigan muddatni o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy shodiyona
sanaladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, u uch bosqichli tarkibiy tuzilishga
ega.
Birinchi bosqich nikoh kunigacha o‘tkaziladigan marosimlar - beshik
qudalik, qiz tanlash, sovchilik, “non sindirish yoki non ushatish”, “ro‘mol berdi
yoki oqlik berish”, fotiha to‘yi, qalin olish va maslahat oshi yoki padar oshi, “qiz
yig‘indi” (qizlar majlisi yoki Buxoroda hinobandon, Xorazmda xina yoqar)
singarilarni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichga xos yana bir xususiyat shundaki,
unashtirilgan qizning “boshi bog‘liq” hisoblanadi.
Nikoh to‘yinnng ikkinchi bosqichi, kelinni olib kelish yo‘lini ochuvchi
nikohlashdan iborat tantanavor o‘tadigan kunni o‘z ichiga oladi. Bu bosqich,
mohiyatiga ko‘ra, nikoh to‘yining eng oliy nuqtasi sanalib, folkloriy aytimlarga
serobligi jihatidan ham alohida o‘rin tutadi. Xuddi shu bosqichda to‘y turli-tuman
urf-odatlar, irim-sirimlar, xilma-xil qo‘shiqlar (olqishlar, laparlar, yor-yorlar, kelin
o‘tirsinlar, kuyov o‘tirsinlar, salomnomalar, kelin va kuyovni maqtovchi madhiya
qo‘shiqlar, sharbat yalatar, oyna ko‘rsatar va isiriq tutatar aytimlari va h. k.)
ijrosiga singishib o‘zaro sintezlashgan yaxlit ijtimoiy-estetik shodiyona shaklini
oladi.
Uchinchi bosqich kelin kuyovnikiga olib kelingandan keyin, ya’ni nikoh
kunining ertasidan boshlab o‘tkaziladigan “bet ochar” yoki “kelin salom”, “kuyov
salom”, “to‘shak yig‘di” (“joy yig‘di”) yoki Buxoroda “joyg‘un-doron”), charlandi
(charlar yoki Buxoroda talbon), nihoyat, kelin ko‘rdi (yoki Buxoroda kelinbinop)
singari xilma-xil marosimlarni o‘z ichiga oladi.
Nikoh tuzish shartlari. Nikohdan o‘tayotgan erkak va ayol oila qurishga
tayyor bo‘lishlari kerak. Buning uchun, birinchi navbatda, ota-ona yoki ularning
o‘rnini bosuvchilar farzandlarini sog‘lom, odobli, mard, irodali, g‘ururli, erkaklik
mas’uliyatini sezadigan mehnatsevar qilib tarbiyalashlari lozim. O‘g‘il bolalar
ayollar haqida keng va chuqur tasavvurga ega bo‘lishlari kerak.
Yigitlarning uy-ro‘zg‘or ishlarini, bozor-o‘char qilishni bilishlari, oilaning
qadriga yetadigan vafodor, ayolmand, bolajon bo‘lishlari maqsadga muvofiq.
Qizlarni oilaviy hayotga tayyorlab, ularni sog‘lom, odobli, kattalarni hurmat
qiladigan, iffatli, nomusli, iboli-hayoli, mehnatsevar, uy-ro‘zg‘or ishlarini olib
boradigan, mehmondo‘st uy bekasi darajasiga yetkazish baxtli turmushning
kafolatidir.
O‘zbekiston Respublikasida nikohni uning ijtimoiy mohiyati va maqsadiga
ko‘ra hamda oilani mustahkamlash ehtiyojini, yosh avlodning axloqi va sihat-
salomatligini hisobga olib, bir qator shartlarga rioya qilgan holda tuzish
zarurligi belgilandi.
Bu talablar nikohdan o‘tish shartlari deb yuritiladi. Ular qo‘yidagilardan iborat:
- Nikoh tuzish ixtiyoriydir. “Nikoh tuzish uchun bo‘lajak er-xotin o‘z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Nikoh tuzishga majbur qilish taqiqlanadi” (Oila kodeksining 14-moddasi).
- Biz qurayotgan adolatli fuqarolik jamiyatda nikoh erkak bilan ayol o‘rtasidagi tenglik va o‘zaro xohish asosida tuzilgan erkin ittifoq bo‘lib, maqsadi oila qurish, farzand ko‘rish, ularni jamiyatning munosib kishilari qilib tarbiyalashdan iborat. Nikohlanuvchilarning o‘zaro roziligi nikoh tuzishning muhim shartlaridan biridir.
- Nikohni o‘zaro rozilik asosida tuzish sharti uning ixtiyoriylik va tenglik tamoyili asosida vujudga kelganligini ta’minlash bilan birga, oilaning barqaror va mustahkam bo‘lishiga ham imkoniyat yaratadi. Nikohning erkin tuzilishi uchun berilgan rozilik chinakam bo‘lishi, u qo‘rqitish, zo‘rlash, aldash yoki nikohlanuvchilarning biri yoxud har ikkisiga ruhan ta’sir etilgan holatda berilgan bo‘lmasligi lozim.
- Tajribada zo‘rlash, qo‘rqitish yoki aldash kabi xatti-harakatlar ko‘proq tor va huquqiy madaniyatning pastligi oqibatida kelib chiqadi. Nikohga kiruvchilarning ko‘p hollarda qizlarning roziligini olmay,
oldindan fotiha qilish, qalin olish hollari, yoshlarni sevmagan kishilariga turmushga chiqishga majbur qilib, ularning baxtiga zomin bo‘lish buning misolidir.
- Nikohga kirishning o‘zaro rozilik asosida bo‘lishi shartining buzilishi uning haqiqiy emas deb topilishigagina emas, balki g‘ayriqonuniy xatti-harakat sodir etib nikohga kirishga zo‘rlagan, aldagan va qo‘rqitgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga ham asos bo‘ladi.
- Bu javobgarlik O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksi 136-moddasida quyidagicha belgilangan: “Ayolni erga tegishga yoki nikohda yashashni davom ettirishga majbur qilish yohud ayolning erkiga hilof ravishda u bilan nikohda bo‘lish uchun o‘g‘rilash, shuningdek, ayolning erga tegishiga to‘sqinlik qilish bazaviy hisoblash miqdorining yigirma besh baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yohud bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi”.
- Agar nikohga kiruvchilardan biri nikohni haqiqiy emas deb topishga asos bo‘la olmaydigan boshqa biror holatni (masalan, kasali yoki oldingi turmushdan bolasi borligini) yashirsa, bunday holat nikohni haqiqiy emas deb topishga asos bo‘lmasa-da, ammo nikohdan ajratish vaqtida sud tomonidan hisobga olinishi mumkin.
- Nikoh tuzishlikning navbatdagi sharti amaldagi qonunda nikoh yoshining belgilanganligidir. Unga ko‘ra “Nikoh yoshi erkaklar va ayollar uchun o‘n sakkiz yosh etib belgilanadi. Uzrli sabablar bo‘lganida, alohida hollarda (homiladorlik, bola tug‘ilishi, voyaga yetmagan shaxsning to‘la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi (emansipatsiya), nikohga kirishni xohlovchilarning iltimosiga ko‘ra nikoh davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini ko‘pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin”. (Oila kodeksining 15-moddasi).
Mutaxassislarning fikricha, mo‘tadil onalik davri 19 yoshdan boshlanadi.
Birinchi bola ona 19-26 yoshga to‘lganda tug‘ilsa, maqsadga muvofiqdir.
Tibbiyot xulosasi shuki, qizlar faqat 18 yoshdan keyin turmushga chiqishlari
lozim. Shundagina barkamol onadan sog‘lom bola tug‘iladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil
31-dekabrdagi “Oila institutini yanada rivojlantirish va yoshlarni oilaviy hayotga
tayyorlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 820-sonli qarorida yoshlarni oilaviy
hayotga tayyorlash masalalari ta’kidlab o‘tilgan. Yoshlar, ya’ni qizlar va o‘g‘illar
18 yoshdan 30 yoshgacha nikohga o‘tib oila qurishlari maqsadga muvofiq,
buning uchun ular avvalo 18 yoshgacha oila qurishga tayyor bo‘lishlari,
amaldagi er-xotinning huquq va majburiyatlarini belgilaydigan huquqiy qoidalar
mazmunini o‘zlashtirib, ularga qat’iy rioya qilishlari lozim, shundagina bular
tuzgan oila mustahkam va barqaror bo‘ladi.
2. Nikoh va bolalar huquqi. Otalikni belgilash.
Inson hayoti mobaynida oila quradi, farzand ko‘radi va shu tariqa o‘z
naslini davom ettiradi. Islom dini aqidasida hali bola dunyoga kelmay turib,
uning kelajagi to‘g‘risida qayg‘urish buyuriladi.
Bola huquqlari quyidagicha: bola (bolalar) - o‘n sakkiz yoshga to‘lgunga (voyaga yetgunga) qadar
bo‘lgan shaxs (shaxslar);
bolaning qonuniy vakillari - ota-onalar, farzandlikka oluvchilar,
vasiylar, homiylar;
vasiylik va homiylik - ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni
ularga ta’minot, tarbiya hamda ta’lim berish, shuningdek ularning huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida joylashtirishning
huquqiy shakli. Vasiylik o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan, homiylik esa o‘n to‘rt
yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan bolalarga nisbatan belgilanadi;
yetim bola - otasi ham, onasi ham vafot etgan yoki ular sud qaroriga
binoan vafot etgan deb e’lon qilingan bola;
jismoniy va (yoki) ruhiy rivojlanishida nuqsonlari bo‘lgan bola -
nogironlikni belgilash uchun yetarli bo‘lmagan jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) va
(yoki) ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bola;
ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar - yuzaga kelgan holatlar sababli
og‘ir turmush sharoitida qolgan, davlat va jamiyat tomonidan alohida himoya
qilishga hamda qo‘llab-quvvatlashga muhtoj bolalar, shu jumladan:
nogiron bolalar;
jismoniy va (yoki) ruhiy rivojlanishida nuqsonlari bo‘lgan bolalar;
yetim bolalar;
ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalar;
ixtisoslashtirilgan bolalar muassasalarida tarbiyalanayotgan bolalar;
muayyan yashash joyiga ega bo‘lmagan bolalar;
kam ta’minlangan oilalardagi bolalar;
jinoiy javobgarlikka tortilgan va jazoni ijro etish muassasalarida turgan
bolalar;
zo‘ravonlik va ekspluatatsiya, qurolli mojarolar va tabiiy ofatlar natijasida
jabrlangan bolalar.
nogiron bola - jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) va (yoki) ruhiy nuqsonlari
bo‘lganligi tufayli turmush faoliyati cheklanganligi munosabati bilan ijtimoiy
yordamga, himoyaga muhtoj hamda qonunda belgilangan tartibda nogiron deb
topilgan bola;
ota-onaning o‘rnini bosuvchi shaxslar - qonunda belgilangan tartibda
bolaga nisbatan ota-onalik huquqini amalga oshiruvchi va ota-onalik
majburiyatlarini bajaruvchi, lekin bolaning ota-onasi bo‘lmagan shaxslar
(farzandlikka oluvchilar, vasiylar va homiylar);
ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bola - har qanday sababga
ko‘ra ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bola.
Otalikni belgilash, nikohdan ajratish, nikohni haqiqiy emas deb topish,
aliment undirish, ota-ona ta’minoti uchun farzandidan pul undirish, bola
yashash joyini yoki bola bilan ko‘rish tartibini belgilash, bolani tarbiyaga olish,
otalikni belgilash, ota-onalik huquqidan mahrum qilish, otalikka e’tiroz bildirish,
oila nizolari bilan bog‘liq boshqa nizolar kiradi.
Shu nizolar ichida otalikni belgilash va aliment undirish nizolariga e’tibor
qattiq qaratiladi. Otalikni belgilash nizosi kelib chiqishiga er-xotinning oila
qonunchiligiga rioya qilmasligi, nikohlarini FXDYO bo‘limlarida qayd
qildirmasdan farzandli bo‘lishlari, otalikni FXDYO bo‘limida belgilanishi
bo‘yicha er FXDYO bo‘limiga bormasligi, xotin otalikni sud tartibida belgilash
haqida da’vo ariza berishi sabab bo‘ladi.
Bolaning onasi bilan nikohda bo‘lmagan shaxsning otaligi o‘zini bolaning
otasi deb tan olgan shaxs va onaning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd
qilish organiga birgalikda topshirgan arizasiga binoan belgilanadi.
Ona vafot etganda, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb
topilganda, onaning qayerdaligini aniqlash imkoniyati bo‘lmaganda yoki u
onalik huquqidan mahrum qilinganda, otalik vasiylik va homiylik organi bilan
kelishilgan holda o‘zini bolaning otasi deb tan olayotgan shaxsning arizasiga
binoan belgilanadi.
Bolaning otasi sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa,
otalikni belgilash to‘g‘risidagi arizani uning nomidan vasiylik va homiylik
organining ruxsati bilan uning homiysi berishi mumkin.
Otalikni belgilash to‘g‘risidagi ariza bolaning tug‘ilganligini qayd etish
vaqtida, shuningdek, bola tug‘ilganligi qayd etilgandan keyin ham berilishi
mumkin. Agar otalikni belgilash to‘g‘risida bola tug‘ilgandan so‘ng er-xotin
birgalikda ariza berishining imkoni bo‘lmay qolishi yoki mushkul bo‘lishini
ko‘rsatuvchi asoslar mavjud bo‘lsa, tug‘ilajak bolaning o‘zaro nikohda
bo‘lmagan ota-onasi shunday arizani ona homiladorlik vaqtida fuqarolik holati
dalolatnomalarini qayd etish organiga berishga haqli.
Otalikni belgilash rad etilganda, o‘zini bolaning otasi deb tan olgan shaxs
sud tartibida shikoyat qilishi mumkin.
O‘zaro nikohda bo‘lmagan ota-onadan bola tug‘ilgan taqdirda, ota-
onaning birgalikdagi arizasi yoki bola otasining arizasi bo‘lmasa otalik sud
tartibida belgilanishi mumkin.
Otalikni sud tartibida belgilash ota-onadan birining yoki bolaning vasiysi
(homiysi)ning yoxud bola kimning qaramog‘ida bo‘lsa, shu shaxsning arizasiga,
shuningdek, bola voyaga yetganidan keyin uning o‘zi bergan arizaga muvofiq
amalga oshiriladi.
Otalikni belgilayotganda, sud bolaning onasi bola tug‘ilishiga qadar
javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro‘zg‘or yuritganligi yoki ular
bolani birgalikda tarbiyalaganliklari yoxud ta’minlab turganliklarini yoki
javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillarni e’tiborga
oladi.
Bolaning onasi bilan nikohda bo‘lmagan, lekin o‘zini bolaning otasi deb
tan olgan shaxs vafot etgan taqdirda, uning otalik fakti sud tomonidan
belgilanishi mumkin.
Otalikni belgilash to‘g‘risidagi sudning hal qiluvchi qarori qonuniy kuchga
kirgandan keyin sud shu qaror nusxasini bola tug‘ilganligi ro‘yxatga olingan
joydagi fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organiga yuboradi.
Bu nizolarning ko‘payishiga farzandlarni oilaga tayyorlashda ota-
onalarning, yoshlarning huquqiy ongi yetishmasligi, maxalla faollari, Mahalla
va oilani qo‘llab-quvvatlash bo‘limi tomonidan tushuntirish ishlari yetarli olib
borilmayotganligi sabab bo‘lmoqda. Natijada otaligi belgilanmagan farzandlar
ta’minotsiz qolishi, farzandlarning tug‘ilganlik guvohnomalari olinmay qolish
hollari yuz bermoqda.
Sha’riy nikohdan o‘tishning oqibatlari boshqa nizolarni ham keltirib
chiqarmoqda.
Javobgar otalikni tan olmaganligida va da’voni qanoatlantirish uchun
asoslar yetarli bo‘lmaganida, odam DNKsi bo‘yicha sud-biologik ekspertizasi
tayinlanadi.
Otalikni belgilash va aliment undirish da’volari bo‘yicha da’vogar davlat
bojidan ozod qilingan. Biroq, da’vo qanoatlantirilsa, davlat boji javobgardan
undirilishini qonunchilik istisno qilmaydi.
Shuningdek, otalikni belgilash da’volari bo‘yicha qonunchilikda da’vo
muddati qo‘llanmasligi belgilab qo‘yilgan. Ya’ni, da’vogarlar bu mazmundagi
da’vo bilan istalgan paytda sudga da’vo ariza bilan murojaat qilishga haqli.
Bu kabi nizolarni kamaytirish uchun tuman(shahar) Mahala va oilani
qo‘llab-quvvatlash bo‘limlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari
nikohning FXDYO bo‘limida qayd qilinmasligining oqibatlarini tushuntirish
bo‘yicha olib borayotgan huquqiy targ‘ibot ishlarini kuchaytirishlari lozim.
3. Islomda nikoh tuzishning asoslari va talablari
Inson hayoti mobaynida oila quradi, farzand ko‘radi va shu tariqa o‘z
naslini davom ettiradi. Islom dini aqidasida hali bola dunyoga kelmay turib,
uning kelajagi to‘g‘risida qayg‘urish buyuriladi. Payg‘ambarimiz Muhammad
alayhissalom bir hadisi shariflarida: “Ayol odatda diyonati yoki molu-dunyosi
yohud husni-jamoli uchun nikoh qilinadi. Sen diyonatlisini tanlagin, baraka
topgur!”, - deganlar.
Ma’lumki, nikoh inson naslining davomiyligini ta’minlovchi vositadir.
Yaratganning qudrati va hikmati tufayli dunyodagi barcha mavjudot juft-juft
bo‘lib hayot kechiradi. Buning natijasi o‘laroq yangi avlod dunyoga keladi. Alloh
taolo insonni erkak va ayol jinsidan yaratgan ekan, ularni shar’iy nikoh asosida
oila qurishga buyuradi.
Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom shunday marhamat qilganlar:
“Ey yigitlar jamoasi! Qaysi biringiz uylanishga qodir bo‘lsangiz, uylaning! Chunki uylanish ko‘zni (nomahramga qarashdan) tiyishga, farjni (zinodan) saqlashga yordam beradi. Kimda-kim qodir bo‘lmasa, u holda ro‘za tutsin. Chunki ro‘za uni barcha yomonliklardan saqlaydi”.
Shuningdek, Rasululloh sallallohu alayhi vasallam, turmushga
chiqadigan qizlarning ota-onalariga qarata ham shunday tavsiyalar berganlar:
“Qachon sizlar (qizingizga) kelgan sovchining dinu diyonatidan va xulqidan rozi bo‘lsangizlar, darhol unga qizingizni bering. Agar shunday qilmasangiz yer yuzida fitna va fasod ko‘payib ketadi”. Mazkur hadisga
binoan, bo‘lajak kelin-kuyov bir-birlarini so‘rab-surishtirishlari joizdir. Chunki bu
ish kelajakda oilaning yanada mustahkam va baxtli bo‘lishiga xizmat qiladi.
“Olloh sizlarni tuproqdan, so‘ngra nuftadan yaratib, keyin sizlarni juft-juft (ya’ni, ayol va erkak) qilib qo‘ydi”.
Qur’oni Karim “Fotir” surasi II-oyat
Uylanish niyatidagi yigit bilan qiz bir-birlarini ko‘rishlari ham joiz. Bunga
quyidagi hadis dalildir: Mug‘ira ibn Shu’ba (Raziyaallohu anhu) aytadilar: “Men bir ayolga sovchi qo‘ygan edim, Rasululloh sallallohu alayhi vasallam menga: “Uni ko‘rdingmi?”. – dedilar. Men: “Yo‘q”, dedim. Shunda: “Uni ko‘rgin, chunki ko‘rish orangizda muhabbat paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi”, - dedilar.
Payg‘ambarimiz alayhissalom nikoh ahdining bog‘langanini e’lon qilib
qo‘yish mustahab ekanini aytib: “Ushbu nikohni e’lon qilinglar, nikohni masjidlarda qilinglar, uni e’lon qilish uchun do‘mbira chalinglar”, deganlar. Masjidda nikoh qilishga buyurishdan maqsad shuki, u yerda odamlar
to‘planadigan joy bo‘lib, bundan ko‘pchilikni xabardor bo‘lishiga imkon tug‘iladi.
Aksincha, yashirincha nikohlanilsa, bexabar kishilar kelin-kuyov haqida turli xil
gap so‘zlar qilib yurishi mumkin. Demak, uylanishdan maqsad vaqtinchalik
ko‘ngil xushlik emas, balki, nasl qoldirishdir.
Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: “Eng barakotli nikoh oz xarajat qilinganidir”, – deb marhamat qilganlar. Ba’zilar to‘yni dabdabali
qilish bilan farzandlarining baxtini emas, balki o‘zlarining obro‘larini o‘ylaydilar.
Ma’lumki, riyokorlik bilan qilingan har qanday ishda baraka bo‘lmaydi.
Ayrimlar Qur’oni Karimda erkaklarga to‘rttagacha uylanishga ruxsat
berilgan, degan gapni pesh qiladilar. Bu masalada ulamo Muxtorjon hoji
Abdulloh Buxoriyning sharhi diqqatga sazovordir.
“Niso” surasining uchinchi oyatida to‘rt nafargacha uylanishga ruxsat
bera turib, darhol orqasidan “agar ular o‘rtasida adolat va tenglikni barqaror qilaolmaslikdan qo‘rqsangiz, faqat bitta xotin bilan kifoyalaning”, deyiladi.
Yana shu suraning 129-oyatida: “Har qancha urinsangizlar ham xotinlaringiz o‘rtasida adolat qilishga qodir bo‘lmaysizlar”9 – deb, Alloh
taolaning o‘zi guvohlik beradi.
Demak, shariatda ko‘p xotinlilikka hech qanday shart-sharoitsiz,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ruxsat berilgan emas. Ko‘p xotinlilikka qo‘yilgan shartlarni
9 “Қуръони Карим” (Алоуддин Мансур таржимаси). “Нисо” сураси 129-оят. –Т.: “Чўлпон”, 1992й. 303-б.
bajarish esa qiyin. Zero, bizning mamlakatda yakka nikohlilik qonun yo‘li bilan
qaror toptirilgan. Bunday qoida jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichdagi
nikoh-oila munosabatlari talablariga javob beradi. Bu qoidaning buzilishi
nikohni haqiqiy emas deb topishdan tashqari, qonunni buzgan shaxslarni jinoiy
javobgarlikka tortishga ham asos bo‘ladi. Jumladan, bu haqda O‘zbekiston
Respublikasi Jinoyat kodeksining 126-moddasida “Ko‘p xotinli bo‘lish, ya’ni umumiy ro‘zg‘or asosida ikki yoki undan ortiq xotin bilan er-xotin bo‘lib yashash - eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yohud uch yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanadi”, - deyiladi.
👉👉 Topshiriq. “Sepli kelin bo‘lma, epli kelin bo‘l!” jumlani o‘qing va
xulosa qiling. Umida opa qo‘shnisinikidan kayfiyati buzilib chiqdi. Qo‘shnisi kelinining
saruposi, tilla taqinchoqlari, to‘ylarida qilingan tog‘oralarni aytib, rosa
maqtandi. Umida opaning keliniga onasi aqalli bitta zirak ham qilmagani,
sarupolarining ham tayini yo‘qligini eslab, ichidan o‘kindi. O‘zini qo‘yarga joy
topolmay, oxiri o‘g‘liga yorildi. Keliniga va uning oilasiga nisbatan achchiq
gaplar qildi.
Umida opaning tutgan yo‘lini baholang. Bu vaziyatda o‘g‘il qanday yo‘l tutishi lozim?
A) O‘g‘il onasi aytgan gaplarini xotini bilan muhokama qilishi kerak;
B) O‘g‘il onasiga: Oyi, keliningizni o‘zingiz yoqtirib, orzu-havas bilan
kelin qilgan bo‘lsangiz, hurmatingizni joyiga qo‘yayotgan bo‘lsa,
xizmatingizni qilayotgan bo‘lsa, shu kerak emasmi, sizga. Saruposi
mundoqroq bo‘lsa, nima bo‘pti. Saruposi ming yaxshi bo‘lganda ham ikki-uch
yilda tugaydi. Keyin nimasi bilan maqtanadi shu qo‘shningiz? Undan ko‘ra
kelinining fazilatlarini maqtasin. O‘rnak bo‘ladi boshqa kelinlarga. Sizning
keliningiz bu tomondan hech boshqa kelinlardan qolishadigan joyi yo‘q. Siz
ham ming maqtansangiz arziydi keliningiz bilan. Qayoqdagi gaplarni gapirib
yuribsiz. Shukur qilin, oyi. Keliningiz bilan yaxshimisiz. Eng muhimi shu.
Qolgan narsalar tinch-omonlik, sog‘-salomatlik, xotirjamlik bo‘lsa, topiladi;
D) Umida opa qo‘shnisining gaplaridan hafa bo‘lmasdan, ko‘nglini keng
tutishi, “ha, bor ekan, ota-onasi qilibdi, yo‘q bo‘lsa nimani qilar edi. Hammasi
baxtli bo‘lsin, qo‘sha qarishsin, uvali-juvali bo‘lishsin. Bizning kelinimizning
saruposi beriroq bo‘lsa ham, kelinim, aylanay, tilla. Meni qo‘yarga joy
topolmaydi. Og‘zidan bol tomadi. Ota-onasi juda yaxshi tarbiya bergan ekan
qiziga, baraka topsin. O‘g‘lim ham juda xursand”, - deyishi kerak edi.
Nazorat savollari:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechanchi moddasining nechanchi qismida “Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqligiga asoslanadi” deb yozilgan.
A) 63-moddasi 2-qismida.
B) 64-moddasi 5-qismida.
D) 37-moddasi 2-qismida.
E) 85-moddasi 3-qismida.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 31-dekabrdagi “Oila institutini yanada rivojlantirish va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 820-sonli qarorida qaysi dolzarb masalalar ta’kidlab o‘tilgan?
A) Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalalari.
B) Kelinlarni hayotga tayyorlash masalalari.
D) Qizlarni oilaga tayyorlash masalalari.
E) O‘g‘il bolalarni hayotga tayyorlash masalalari.
6-MAVZU: OILAVIY HAYOTNING MA’NAVIY-AXLOQIY, IQTISODIY VA PSIXOLOGIK ASOSLARI.
Reja:
1. Oilaviy hayotning ma’naviy-axloqiy, iqtisodiy va psixologik asoslari
nimalardan iborat? 2. Shaxs ma’naviyati. Er va xotin munosabatlari masalalari. 3. Oila byudjetini tashkil etish.
Tayanch iboralar: Oilaviy hayot, ma’naviyat, axloq, iqtisod, psixologiya,
shaxs ma’naviyati, er va xotin, oila byudjetini.
1. Oilaviy hayotning ma’naviy-axloqiy, iqtisodiy va psixologik asoslari nimalardan iborat?
Oilaviy hayotning ma'naviy-axloqiy asoslariga quyidagilar kiradi:
Vatanparvarlik. Bu vatanga muhabbat va hurmatni, Vatanga xizmat qilishni (ma'naviy, mehnat va harbiy) o‘z ichiga oladi.
Boshqalarga va boshqa xalqlarga nisbatan bag‘rikenglik munosabati: milliy va shaxsiy erkinlik, tenglik, boshqalarga ishonch. Bunga quyidagi shaxsiy fazilatlar kiradi: xayrixohlik, samimiylik, qadr-qimmat, rahm-shafqat namoyon bo‘lishi, adolat, burch tuyg‘usi.
Fuqarolik - bu fuqarolik jamiyati a'zosi sifatida shaxs, Vatan oldidagi burchni his qilish, kattalarga hurmat, o‘z oilasi, qonun va tartib uchun hurmat, dinni tanlash erkinligi.
Oila. Sevgi, muhabbat, sog‘liq, moddiy xavfsizlik, oqsoqolga hurmat, kasallarga va bolalarga g‘amxo‘rlik qilish, yangi oila a'zolarini ko‘paytirish.
Ijodkorlik va ish. Go‘zallik hissi, ijodkorlik, majburiyatlarda qat'iyatlilik, mehnatsevarlik, maqsadni belgilash va unga erishish.
Ilm - yangi narsalarni o‘rganish, kashfiyotlar, izlanishlar, bilimlarga ega bo‘lish, dunyoni ekologik anglash, dunyoning ilmiy rasmini tuzish.
Diniy va ma'naviy namoyishlar: dunyoning diniy rasmini tuzadigan e'tiqod, din, jamiyatning ma'naviy holati g‘oyasi.
Adabiyot va san'at: go‘zallik tuyg‘usi, go‘zallik va uyg‘unlikning kombinatsiyasi, insonning ma'naviy dunyosi, axloq, hayotning mazmuni, estetik tuyg‘ular.
Tabiat va odamni o‘rab turgan barcha narsalar: hayot, vatan, umuman sayyora, yovvoyi tabiat.
Insoniyat: dunyo tinchligi uchun kurash, ko‘plab xalqlar va urf-odatlarning birlashishi, boshqalarning fikri va qarashlariga hurmat, boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarni rivojlantirish.
Oilaning iqtisodiy asosi eng dolzarb masala hisoblanadi. Oila iqtisodiy,
budjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik xarajatga, zarur buyumlarga pul
ajratish, bir necha yildan so‘ng olinadigan narsalarga mablag‘ yig‘ish, tejamli
ro‘zgor yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega bo‘lishiga bog‘liq.
Shuningdek, oilada o‘sayotgan farzand xam mana shu malaka va
ko‘nikmalarga ega bo‘lib borishi zarurligini unutmagan xolda o‘g‘il-qizga
iqtisodiy masalalarni xal etishni o‘rgata borish lozim. Keyingi yillarda ro‘zgorda
yuzaga kelayotgan iqtisodiy muammolar oiladagi shaxslararo munosabatlarga
salbiy ta’sir etishi bilan birgalikda farzandlar bilim saviyasining pasayishiga xam
olib kelmoqda. Bunday noxush xolatlarning oldini olish maqsadida moddiy
kiyinchiliklar tufayli xosil bo‘ladigan muammolarni bartaraf etishda odamlarga
psixologik yordam ko‘rsatish lozim.
Oila o‘zining shu funktsiyasi tufayli jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy
foyda keltiradi. Masalan, bola tarbiyasi, bolani iqtisodiy ta’minlash borasidayok
uning jamiyatga keltirgan foydasi katta miqdorini tashkil etadi. Buni davlat
tomonidan, davlat muassasalarida (bolalar uylarida) bir bolani 16-18 yil
tarbiyalab, ishchi kuchi sifatida etishtirish uchun (uni boqish, kiyintirish, o‘qitish,
moddiy ta’minlash va sh.k ) davlat tomonidan har bir bolaga sarflanadigan
mablag‘ va aynan shunday ishchi kuchini oilada tarbiyalash uchun beriladigan
nafaqa pullari miqdorini solishtiradigan bo‘lsak, o‘rtadagi farq birinchilar
foydasiga bir necha yuz ming so‘mni tashkil qiladi.
Tasavvur qilishga osonroq bo‘lishi uchun aytish mumkinki, har bir bolani
voyaga etkazish uchun oila davlatga kamida bitta “Neksiya” avtomashinasi
qimmati miqdorida iqtisodiy foyda keltiradi. Bu boradagi, ya’ni xar tomonlama
kamol topgan ma’naviy-ahloqiy yetuk, jismoniy-psixologik sog‘lom shaxsni
shakllantirishning ma’naviy-ahloqiy qimmatini esa hech qanday iqtisodiy
mezon bilan o‘lchab bo‘lmaydi.
Bu oilani iqtisodiy funktsiyasini atiga birgina shaxsni shakllantirishdagi
foydasini ko‘rsatish xolos. Oilada xo‘jalik yumushlarini yuritish, ro‘zgorning
yo‘lga qo‘yilishi, oilada moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, fermer xo‘jaligi,
shaxsiy ishlab chikarish kabilar uning jamiyat oldidagi iqtisodiy funktsiyasi va
ahamiyatini tobora ortiraveradi.
Oila psixologiyasi. Aholiga psixologik xizmat ko‘rsatish, oilalarga
psixologik xizmat qilish oilaviy hayotida turli muammolarni his qilayotgan, og‘ir
turmush sharoitiga tushib qolgan, ota-ona va farzand, er va xotin, qaynona va
kelin va oilaning boshqa a’zolarining o‘zaro va shaxslararo munosabatlarida
muammoli vaziyatlarga duch kelib qolgan fuqarolarga amaliy yordam
ko‘rsatishdan iborat.
Psixologik xizmatni tashkil qilish, uni amalga oshiruvchi xodim shaxsi va
uning professional etik jihatlari nimalardan iborat? Aholi o‘rtasida psixologik
xizmatni tashkil qilish, fuqarolar o‘rtasida psixologik xizmatni amalga oshirish,
muassasalarning tegishli lavozimlariga nomzodlarni qidirib topish, ulardan
munosiblarini tanlab olish va bu borada amaliy psixodiagnostikadan o‘rinli
foydalanish - o‘ta muhim, mas’uliyatli hisoblanadi. Bu ish o‘ziga xos maxsus
ma’lumot, kasbiy mahorat talab qiladi. Chunki, bu o‘rinda gap inson taqdiri, xalq
manfaatlari, yurt kelajagi ustida boradi.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar
tarixidan shu narsa ayon bo‘ldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi
muammosiga qiziqish qanchalik uzoq o‘tmishga borib taqalsa, oila
psixologiyasining fan tarmog‘i sifatida shakllanishi shunchalik navqiron va yosh
bo‘lib, uning shakllanishi yangi davrga to‘g‘ri keladi.
Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi
faoliyatining ob’ektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh hamda qarindosh-urug‘chilik
munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda
oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo‘lishini o‘rganadi. Ijtimoiy
psixologiyaning amaliy tarmog‘i sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila
a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarning – mehribonlik, g‘amxo‘rlik, hamdardlik,
hamjihatlik, tobelik, bo‘ysunish, etakchilik kabi o‘ziga xos qirralarini, oilaviy
rollar taqsimoti va o‘zaro ta’sirning jinsga oid qonuniyatlarini, ota-ona va
farzandlar, yaqin qarindosh urug‘lar o‘rtasidagi hissiy-emotsional bog‘liqlikni,
oilaviy ro‘zg‘or yuritish va turmush tarzini tashkil etishga bog‘liq bo‘lgan
psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, o‘rganadi. Oilaviy hayot
psixologiyasi, shunday qilib, insonlarning qanday qilib o‘zaro qovushishlari,
birgalikda yaxshi niyat bilan oila – ro‘zg‘or yuritishlari, bahamjihatlikda hayot
kechirishlarini o‘rganuvchi fan tarmog‘idir. Har bir oila konkret davr, vaqt,
zamon va makonda mavjud bo‘lganligi sababli, u avlodlararo bog‘liqlik,
ma’naviy meros, milliy an’analar, urf-odatlar va rasm-rusmlarni saqlovchi
noyob insoniy uyushmadir. Shu institut bo‘lgani sababli, har bir millat, elat va
xalqlarning noyob udumlari asrlar osha saqlanib kelmoqda. Umuman, nikoh
deb atalmish qadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning e’tiqod qilishi ham
oilaning muhim vazifasidir.
2. Shaxs ma’naviyati. Er-xotin munosabatlari masalalari.
Shaxs ma’naviyatini o‘rganish ikki yo‘nalishda bo‘lishi mumkin. Birinchisi,
umumiy jihatlarni tasnif va tadqiq etish, ikkinchisi, muayyan shaxs ma’naviyatini
o‘rganish. Ikkinchi yo‘nalishda ko‘proq o‘tmish va bugungi kunning umummilliy
ahamiyatga ega bo‘lgan buyuk shaxslari ma’naviy dunyosini o‘rganish ibratli
bo‘lib, asli bu ham millat ma’naviyatining tarkibiy qismlarini o‘rganish demakdir.
Shaxs ma’naviyatining umumiy jihatlarini o‘rganish yo‘nalishi ko‘p jihatdan
axloqshunoslik mavzulari bilan tutashib ketadi va unga eng yaqin sohadir.
Bundan tashqari, har bir shaxs “o‘zini xalqining bir zarrasi deb sezgandagina,
u haqda o‘ylab, mehnat qilib yashagandagina ma’naviyat bilan tutashadi”.
Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviyati voqelikda millat ma’naviyatidan
ayri, undan tashqarida bo‘lmaydi. Ma’naviyat — ilohiy nur, ammo milliy
ma’naviyat tarixiy hodisadir. Har bir alohida shaxs o‘z mustaqil ma’naviy
dunyosiga ega, millat ma’naviyati esa, mutlaq ma’noda ushbu millatga mansub
barcha shaxslar ma’naviyati asosida asrlar, balki ming yillar davomida
shakllanib boradi. Ikkinchi tomondan qaraganimizda kelajakdagi har bir shaxs
ma’naviyatining shakllanuvida millat ma’naviyati yetakchi mavqe egallaydi.
Millat o‘z ma’naviy boyligini qancha unutsa, kelayotgan avlod shu darajada
manqurtlashadi, o‘zligini tanimaydigan darajaga keladi. Millat ma’naviyatining
kelajak avlodlarga to‘laqonli, mukammal yetkazilishidagi bosh omil uning
siyosiy va iqtisodiy mustaqilligidir. Ikkinchi navbatda, millatning yo‘lboshchilari
— uning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy sohadagi yetakchilari ruhiyatida uyg‘un
barkamollik, Vatan va xalq oldidagi mas’uliyat hissi qay darajada ekanligi ko‘p
narsani belgilaydi. Millatning o‘zligini tanishi uning umumbashariy miqyosda o‘z
o‘rnini, maqom va mavqeini, burch va mas’uliyatini qanchalik anglab yetishi
bilan bog‘liq. Har bir shaxsning, elat va millatning Haq oldida mas’uliyati bordir,
umumbashariy miqyosda vazifasi va maqomi mavjuddir. Millat o‘zligini anglab
yetmagan bo‘lsa, u hali millat emas, ma’naviy tanazzulga yuz tutsa, millat
sifatida o‘zligini boy bera boshlaydi.
2021-yil 19-yanvardagi ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan
takomillashtirish, bu borada davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini
kuchaytirish masalalariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishida
Prezidentimiz “Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va
ruhi ma’naviyatdir”, degan fikrni ilgari surgandi.
Hamma insonlarning tug‘ilishi, yashashi va boshqa tabiiy xususiyatlari
tabiatan bir xil – 9 oy ona qornida yotamiz, och qolsak ovqatlanamiz,
charchasak dam olamiz va hokazo. Ammo yashash tarzimiz har xil,
qarashlarimiz turlicha va odatlarimiz ham shunday. Va hududlarga xos bo‘lgan
mana shu jihatlar – odatlar, qarashlar, madaniyat bizni shaxs sifatida, millat
sifatida shakllantiradi.
Ma’naviyatli insonni mag‘zi to‘q mevaga qiyoslash mumkin. Bunday
odamlarni yo‘ldan ozdirish, maqsaddan qaytarish qiyin. Ular har qanday
holatda ham o‘zligini unutmaydi, qaysi millatdan ekani yodida turadi.
Shaxs ma’naviyatini rivojlantirishning omillari va vositalari ko‘p. O‘zbek
xalqining eng qadimiy davrlardan boshlab hozirga qadar davom etib
kelayotgan, o‘z ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan ajoyib
qadriyatlaridan biri – ota-onani yuksak darajada e’zozlash, hurmatini joyiga
quyishdan iboratdir. Farzand uchun dunyoda ota-onadan ko‘ra mehribon, aziz
va mo‘tabar zot yo‘q. Ota-ona farzandlarning suyanchig‘i, bitmas-tuganmas
boyligidir.
Ota-ona o‘z farzandidan hech narsani ayamaydi. Ularning tabiat ato
etgan buyukliklari ham ana shunda. O‘zbek xalqi odob-axloqi bo‘yicha,
keksalarning, ota-onaning oldidan salom bermasdan o‘tish gunoh hisoblanadi.
Ota-onani qadrlash, ularning beo‘lchov, beminnat xizmatiga bir umr sodiq
bo‘lish, duolarini olish – bolalarning farzandlik burchidir. Bu milliy
qadriyatlarimizning eng muhim talablaridan biridir.
Buyuk bobomiz hazrat Alisher Navoiy aytganlaridek ota-onani hurmat
qilish “…farzandlar uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmating qancha ortiq bo‘lsa ham kam deb bil. Otang oldida boshingni fido qilib, onang uchun butun jismingni sadaqa qilsang arziydi! Ikki
dunyong obod bo‘lishni istasang, shu ikki odamning roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turgan – birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh. Ularning so‘zlaridan tashqari bir narsa yozma, ular chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam ham bosma. Hamma xizmatni sen odob bilan bajar, “adab” so‘zidagi “dol” kabi qomatingni ham qil”.
Kattalarga izzat-ikrom, kichiklarga mehr-shafqat, ota-onalarga e’zoz,
farzandlarga mehr-sadoqat kabi insonni inson sifatida ulug‘laydigan, axloqiy,
ma’naviy jihatdan go‘zal va barkamol qiladigan qadriyatlarimiz odamlar,
ayniqsa yoshlar qalbidan o‘rin ola boshlagani quvonchli bir holdir.
Konstitutsiyada farzandlarning jamiyat, oila, ota-onalari oldidagi insoniy
burchlari va mas’uliyatlari nimalardan iboratligi milliy qadriyatlarimizdagi asosiy
g‘oya va qoidalarga asoslanib belgilab berilgan. Konstitutsiyaning
66-moddasida qayd qilinishicha, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar
o‘z ota-onalari haqida g‘amho‘rlik qilishga majburdirlar.
Xullas, har bir farzandning o‘z ota-onasini e’zozlashi farzandlik burchi va
jamiyat oldidagi mas’uliyati sanaladi. Ota-onani e’zozlashning quyidagi
sharqona talablariga hammamiz amal qilishimiz ham farz, ham qarz, farzandlik
burchimizdir. Ota-onaga taom berish, ozoda qilib kiyintirib qo‘yish, kasal
bo‘lganda shifokorga ko‘rsatish, kerakli dori-darmonni keltirib berish, doimo
hol-ahvol, sihat-salomatliklarini so‘rab turish, ota-ona oldida “uh” tortmaslik
gerdaymaslik lozim bo‘ladi. Ota-ona norizo bo‘lgan ishni qilmaslik, aroq ichma,
yomonlarga qo‘shilma, desa uni qilmaslik va qo‘shilmaslik kerak bo‘ladi.
Ko‘chada yurganda otadan oldin yurmaslik, otadan avval ovqatga, dasturxonga
qo‘l uzatmaslik, otadan avval o‘tirmaslik, otadan ko‘ra poygakda o‘tirish lozim.
Otaning oldida oyoqni uzatib, yonboshlab olish bizning axloq-odobimizga
kirmaydi. Ota-ona chaqirganda labbay deb javob qaytarish, nima ish qilayotgan
bo‘lsa, hech ikkilanmasdan darrov ularga javob berish farzandlik burchi
hisoblanadi. Shunda ota-ona o‘z farzandidan rozi bo‘ladi. Ota-onaning roziligini
olgan farzand baraka topadi, ishi o‘ngidan kelaveradi, oldiga qo‘ygan
maqsadiga erishadi.
Ota-onasi norizo bo‘lgan farzand kechgacha yugursa ham, ishining
barakasi bo‘lmaydi, biri ikkiga aylanmaydi. Turmushga chiqish, uylanishda ota-
onaning roziligini, oq fotihasini olishda hikmat ko‘p. Yuqoridagilarning hammasi
biz uchun bir hovuch oltin, xazina. Kelgusi hayotimiz uchun poydevor qo‘yish
demakdir. Bu dunyo qaytar dunyo, nima eksang shuni o`rasan, siz ota-
onangizga nima qilgan bo‘lsangiz, u sizga farzandlaringizdan qaytadi. Bu ham
tabiat qonuni bo‘lsa neajab!
Er va xotin munosabatlari masalalari.
“Er bilan xotin bir-biriga mos tushsa, o‘rtada boylik va saranjomlik bo‘lur. Uy bezagi undan va uylanganning tinchligi undan. Husni bo‘lsa, ko‘ngilga yoqimli bo‘lur, yaxshiligi bo‘lsa jon ozig‘idir. Aqlli bo‘lsa, turmush intizomli va ro‘zg‘or kerak-yarog‘i tartibli va saranjomli bo‘ladi.
Alisher Navoiy
Er-xotin (O‘zRda, huquqiy holati) — o‘zaro nikohda turgan shaxslar.
Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FXDYO) organlarida ro‘yxatga
olingan paytdan boshlab nikohni tuzganlar er-xotin hisoblanadi va shu paytdan
e’tiboran ular o‘rtasida er-xotinlik huquq va majburiyatlari vujudga keladi.
Er-xotinning oilada tengligi, familiya tanlash huquqi, bolalar tarbiyasi va
oila turmushi masalalarini birgalikda hal qilish, mashg‘ulot turi, kasb va turar joy
tanlash huquqlari kiradi. Er-xotinning oilada tengligi oila huquqining asosiy
tamoyillaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga
asosan, “Xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar” (46-modda). Oilada ham
erkak va ayollar siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy masalalarda teng huquq hamda
majburiyatga egadirlar. Bo‘lajak er-xotinlar nikohni qayd ettirish uchun FXDYO
organiga ariza berganidan so‘ng, ularga o‘zaro kelishuv asosida familiya
tanlash huquqi beriladi.
Qonunchilik o‘zaro rozilik, tenglik asosida er yoki xotinning familiyasini
umumiy familiya qilib tanlashlariga imkoniyat beradi. Bir tomon familiyasining
o‘zgarishi ikkinchi tomonning ham familiyasining o‘zgarishiga olib kelmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasiga ko‘ra, ota-onalar
o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga
majburdirlar. Ushbu norma Oila kodeksining 21-moddasida ham belgilangan
bo‘lib, unga ko‘ra, bolalar tarbiyasi va oilaviy turmushning boshqa masalalarini
Er-xotin birgalikda hal qilishlari lozim bo‘ladi. Bu borada ular o‘rtasida rozilik
bo‘lmasa, er yoki xotindan biri yoki ikkalasi birgalikda vujudga kelgan nizoni hal
qilish uchun tegishli davlat organiga murojaat etish huquqiga egadir. Er-xotin
mashg‘ulot turi, kasb va turar joy tanlash huquqlarida teng hisoblanadi. Oilada
mashg‘ulot turi, kasb tanlash masalalari kelishilgan holda hal qilinadi. Ammo
ularni uzil kesil hal qilish er-xotinning har biriga tegishli bo‘lgan huquq
hisoblanadi.
Qonun asosida vujudga keladigan mulkiy huquqlariga er-xotinning
nikohgacha bo‘lgan har birining xususiy mulki, ularning umumiy birgalikdagi
mulklari, aliment huquq va majburiyatlaridan kelib chiqadigan mulkiy huquqlari
kiradi. Er-xotin har birining xususiy mulkiga: er va xotinning nikohga qadar
o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulki, shuningdek, ulardan har birining nikoh
davomida hadya, meros tariqasida yoki boshqa bepul bitimlar asosida olgan
mol-mulki kiradi. Er-xotinning xususiy mulkidan tashqari ularning shaxsiy
foydalanishdagi buyumlari ham mavjud bo‘lib, ular qimmatbaho buyumlar va
zebu ziynatlardan boshqa shaxsiy foydalanishdagi buyumlar (kiyimbosh,
poyabzal)dir. Ular garchi nikoh davomida er va xotinning umumiy mablag‘i
hisobiga olingan bo‘lsa ham, ulardan foydalanib kelgan er yoki xotinning
xususiy mulki hisoblanadi. Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-
mulklari, shuningdek, nikoh qayd etilgunga qadar, bo‘lajak er-xotinning umumiy
mablag‘lari hisobiga olingan mol-mulklari agar qonun yoki nikoh shartnomasida
boshqacha xol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki
hisoblanadi (Oila kodeksi, 23-modda).
Er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lish er-xotindan birining talabiga
ko‘ra, ular nikohda bo‘lgan davrda ham, nikohdan ajrashgandan keyin ham,
shuningdek, kreditor er va xotindan birining umumiy mulkdagi ulushiga
undiruvni qaratish uchun umumiy mol-mulkni bo‘lish talabi bilan arz qilgan
hollarda amalga oshirilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksida nikoh shartnomasi
normalangan (29-modda). Unga binoan, er-xotinlar yoki bo‘lajak er-xotinlar
nikohda bo‘lgan davrida va (yoki) er-xotin nikohdan ajratilgan taqdirda,
o‘zlarining mulkiy huquq hamda majburiyatlarini nikoh shartnomasiga asosan
kelishib, belgilab olishlari mumkin. Shartnoma shartlariga binoan, er-xotinlar
umumiy birgalikda, xususiy, aliment huquq va majburiyatlarini belgilab,
o‘zgartirib, bekor qilishlari mumkin.
Er-xotin bir-biriga moddiy yordam berishi shart. Bunday yordam
berishdan bosh tortilgan taqdirda, yordamga muhtoj, mehnatga layoqatsiz er
yoki xotin, shuningdek, xotin homiladorlik davrida va o‘rtada bola tug‘ilgandan
boshlab 3 yil davomida, o‘rtada bolaga qaragan yordamga muhtoj xotin (er)
yordam berishga qodir bo‘lgan er (xotin)dan sud tartibida ta’minot (aliment)
olish huquqiga ega.
3. Oila byudjetini tashkil etish.
Ko‘p pul topish-jasorat, uni saqlash-donolik, va uni mohirona sarflash-san'atdir.
Averbax Bertold.
Oila budjeti – bu oilaga bir oy davomida kelib tushadigan er va xotinning
ish haqi pullari, shuningdek turli hil yordam pullari va boshqa daromadlarning
umumiy yig‘indisidir. Budjetni rejalashtirish – bu oilaning daromad va xarajatlarini to‘g‘ri hisob-kitob qilishdir.
Oilaning har bir a'zosi oila budjetini tuzish jarayonida ishtirok etishi
muhimdir. Bolalarni bunga o‘rgatish orqali siz ularga kelajakda o‘z shaxsiy
budjetlarini boshqarish uchun asos yaratib berasiz.
Oila budjetini yuritishni nazorat qilib borish nima uchun kerak? Budjetni nazorat qilish pulni boshqarishdagi eng muhim omillardan biri
hisoblanadi. Bu sizga pulingizni tejashga va o‘z mablag‘laringizdan maksimal
darajada samarali foydalanishga ko‘mak berib sizga ko‘proq xarajat
qilishingizga yordam beradi. Budjetni yuritishni ayrim ijobiy tomonlari: 1. Ortiqcha xarajatlarni qisqartirish. Statistikaga ko‘ra daromad va xarajatlarining hisobini yuritmaydigan
ko‘pchilik odamlar ishlab topadigan pullariga qaraganda ko‘proq xarajat
qiladilar. Budjetni yuritib borish o‘z mablag‘laringizni nazorat qilishga va
ortiqcha xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirishga yordam beradi.
2. Maqsadlarga erishishdagi yordam. Budjetni boshqarishingiz tufayli sizda tayyor moliyaviy rejangiz bo‘ladi.
Uni muntazam ravishda kuzatish orqali siz qo‘yilgan maqsadlaringizga
erishishingizni nazorat qilib borishingiz mumkin. Maqsadlarga (telefon,
mashina, mebel va hokazolarni xarid qilish) erishish uchun har oyda ularga
ma'lum miqdorda pul ajratib boring.
3. Moliyaviy savodxonlik va intizom darajasini oshirish. Vaqt o‘tishi bilan siz rejaga to‘liq amal qilishni va xarajatlarni keragidan
oshirmaslikni o‘rganib olasiz. Bu sizni sotuvchilar va reklamalar tomonidan jalb
qilinadigan kutilmagan xaridlardan ajoyib tarzda ximoya qiladi. Shuning uchun
nima xarid qilayotganingizni va u sizga haqiqatdan ham hozirgi vaqtda kerak
ekanligini oldindan yaxshilab o‘ylab ko‘rasiz. Oila budjetini rejalashtirgan va har
bir ishlab topilgan pulni qaerga ketganligini ko‘rgan odam biror narsani darhol
sotib olish uchun qimmatbaho kreditlar va qarzlarni olmaydi. Bunga ehtiyoj
sezilmaydi, chunki siz biron bir narsani sotib olishni rejaga kirg‘izishingiz va uni
bir oz kechroq (masalan, mavsum tugagandan so‘ng va yaxshi chegirma bilan)
qo‘shimcha xarajatlarsiz sotib olishingiz mumkin.
4. Qarz girdobidan tezda chiqish yo‘li. Agar oila katta qarzga botgan
bo‘lsa, rejalashtirish hozirgi vaqt uchun
zarur va birinchi darajali bo‘lgan
maqsadlarga erishish uchun qaysi
xarajatlarni qisqartirish mumkinligini
aniqlashga yordam beradi. Bunday oila
daromadlari oshganda bo‘sh turgan
mablag‘larining katta qismini xaridlar yoki
o‘yin-kulgilarga emas, balki qarzlarni yopishga sarflaydi. Bularning barchasini
hech kimdan qarzdor bo‘lmaganingizdan so‘ng tashkil qilish mumkin.
5. Moliyaviy xavfsizlik yostiqchasi. Sizning budjetingiz kutilmagan holatlar uchun xavfsizlik yostig‘i bo‘lishi
mumkin. Oddiy tilda aytganda, bu qora kun uchun ajratilgan ma’lum miqdordagi
pul. Ya’ni, bu oldindan aytib bo‘lmaydigan qiyin vaziyatlarni "yumshatadigan"
kapitaldir.
Oila budjetini to‘g‘ri yuritish ko‘p pul ishlab topishni va kamroq xarajat
qilishni anglatmaydi. Buning uchun oila budjetini shunday to‘g‘ri shakillantirish
kerakki, unda farovon hayot kechirish uchun oldindan daromad va xarajatlarni
belgilab olish lozimdir.
Oila uchun nima muhim, nima esa ikkinchi darajali ekanligini aniqlab olish
lozim. Ya’ni pulni avvalo muhim va zarur xarajatlarga ajratish, qolgan pulni esa
muhim bo‘lmagan narsalarga ajratish kerak. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin.
1. Muhim xarajatlar ro‘yxatini tuzing. Kelayotgan oyda qiladigan barcha xarajatlaringizni muhimligiga qarab tartib bilan yozib chiqing. Ro‘yxat boshida albatta er solig‘i, kommunal xizmatlar uchun to‘lov, oziq-ovqat mahsulotlari, telefon, kiyim-kechak, transport xarajatlari turadi. Bular muhim xarajatlar. Ularni yozmaslikning iloji yo‘q. Odatda, bu xarajatlar uchun har oyda bir xil pul sarflanadi.
2. Doimiy va majburiy xarajatlar uchun pulni darhol ajratib qo‘ying. Bu xarajatlarni alohida bo‘limlarga ajratib qo‘ysangiz yanada yaxshi (oziq-ovqatga, kommunal xarajatlarga kabi).
3. Kutilmagan xarajatlar uchun daromadning 5-10 foizini ajratib qo‘ying. Keyin, keraksiz buyum va xizmatlardan qoching, zararli odatlarni tashlang. Lekin tejamkorlik qilaman deb o‘ta ziqnaga aylanib qolmang. Bu yerda gap xarajatni keskin kamaytirish haqida emas, balki pulni ahamiyatga qarab sarflash haqida bormoqda. Xarajatlarni oqilona rejalashtirish ko‘p pul topmasdan ham turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi.
👉👉 Topshiriq. “Tejamkorlik boylikka boylik qo‘shadi!” masalani o‘qing
va tahlil qiling.
Masala. Avaz maktabda futbol o‘ynayotganida uning ketasi biroz yirtildi.
Keyingi hafta darslarga tayyorlanayotib, ketasining yirtig‘ligi esiga tushgan Avaz
yangi keta olib berishlarini aytib harxasha qila boshladi. Avazga ketani yaqinda olib
berishgan bo‘lib, u hali yap-yangi edi.
Oiladagilar qanday yo‘l tutishlari kerak?
A) Onasi: ketang yirtilgan bo‘lsa, men nima qilay? Bor, dadangga ayt
yangisini olib bersin;
B) Dadasi: hamma narsaga men balogardon. Bir-ikki gall jismoniy
tarbiyangga bormasang bormabsan. Vaqtim bo‘lganda yangisini olib beraman;
D) Buvisi: qani, bolam, menga ketangni ko‘rsatchi. Ha, sal yirtilgan ekan-ku.
Yangisini nima qilasan. Menga ip, igna, ko‘zoynagimni ham olib kelgin, hozir buni
boplaymiz, deb nabirasi bilan birga ketasini tikishdi.
NAZORAT SAVOLLARI:
1. Oila psixologiyasi fan sifatida nimani o‘rganadi? A) Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi
faoliyatining ob’ektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh hamda qarindosh-urug‘chilik
munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda
oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo‘lishini o‘rganadi.
B) Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning oila-nikoh hamda
qarindosh-urug‘chilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid
konkret vaziyatlarda oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo‘lishini o‘rganadi. D) Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi
faoliyatining ob’ektiv qonuniyatlarini, turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda
oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo‘lishini o‘rganadi. E) Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning turmush tarziga oid konkret
vaziyatlarda oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo‘lishini o‘rganadi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechani
moddasida “Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar” – deb belgilangan?
A) 64-moddasida.
B) 46-moddasida.
D) 68-moddasida.
C) 54-moddasida.
7-MAVZU: GLOBALLASHUV SHAROITIDA O‘ZBEK OILASIDAGI MUAMMOLAR VA O‘ZGARISHLAR: IJOBIY VA SALBIY
TOMONLAR.
Reja:
1. Globallashuv sharoitida o‘zbek oilasi. 2. O‘zbek oilasidagi muammolar va o‘zgarishlar.
Tayanch iboralar: Globallashuv, o‘zbek oilasi, muammolar va
o‘zgarishlar, er va xotin, ta’lim tarbiya. 1. Globallashuv sharoitida o‘zbek oilasi
Zamonaviy oilalar mavjud jamiyat bilan uzviy bog‘langandir.
Shaharlarning o‘sishi, yashash sharoitlarining yaxshilanishi, xalqning moddiy
va madaniy turmush saviyasining oshishi yoshlarni barkamol inson qilib
tarbiyalashga ta’sir qiladi. Bularga milliy qadriyatlarga sodiqlik, diniy amallarga
hurmat, bolalarni yaxshi, hayrli ishlarni qilishga undashi, o‘z so‘zida turish,
kattalarning yoshlarga namuna bo‘lishi, sabr-toqatli bo‘lishi, yosh
xususiyatlarining inobatga olinishi, munosabatlarning hamkorligi, o‘zaro
hurmat tamoyillari asosida qurilishi kiradi.
Shuningdek, har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida ma’lum bir
funksiyalarni bajaradi. Oilaning ijtimoiy funksiyalari haqida gapirganda, bir
tomondan jamiyatning oilaga ta’siri, ikkinchi tomondan esa umumiy ijtimoiy
tizimda oilaning o‘rnini, oilaning hal qiladigan ijtimoiy (jamoatchilik)
funksiyalarini hisobga olish lozim va ular quyidagilarga bo‘linadi: iqtisodiy,
reproduktiv, tarbiyaviy, kommunikativ, regulyator.
Albatta, bu sanab o‘tilganlar hozirgi zamon oilasining asosiy
funksiyalarini tashkil etadi va ular naslni davom ettirish, tarbiyaviy, xo‘jalik va
o‘zaro yordam kabi funksiyalarni hozirgi zamon oilasining muhim jihatlari
sifatida ko‘rsatish mumkin. Bu o‘rinda oila funksiyalarini shunchaki sanab o‘tish
emas, balki ularni, bir tomondan odamlarning moddiy, xo‘jalik-maishiy va
ikkinchi tomondan emotsional va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarni qondiruvini
farqlashdir.
Shuni ham aytib o‘tish lozimki, hozirgi zamon oilasida emotsional va
ijtimoiy-psixologik jarayonlarni qondirish funksiyasining ahamiyati ortib
bormoqda. Xatto sof moddiy xarakterga ega bo‘lgan funksiyalarda ham
hissiylik ko‘proq tus olib bormoqda. Hissiy, emotsional aloqalarning ahamiyati
shahar oilalarida kuchliroq anglanilmoqda. Qishloq oilalari esa uy hayvonlari
va tomorqa yerlarining borligi evaziga shahar oilalariga qaraganda jamiyatning
ishlab chiqaruvchi kuchi va ishlab chiqaruvchilik funksiyasini ko‘proq saqlab
qolmoqda.
Zamonaviy oilada bola uch avlod vakillari: ota-ona, buvi-buvalar, ularning
qarindosh-urug‘ va tanish-bilish, yoru-do‘stlarining murakkab o‘zaro
munosabatlari kechadigan muhitda o‘sib ulg‘ayadi.
Bugungi kunda davlatimiz tomonidan onalar va bolalarning reproduktiv
salomatligini muhofaza qilish borasida ham ishlar amalga oshirilmoqda.
Shuningdek, oilada bolani psixologik jihatdan tarbiyalashda tashqi va ichki
omillar katta muhim vazifani bajaradi. Hozirda dunyo miqyosida axborot
texnologiyalarining keskin rivojlanayotganligi internet tizimining barcha
davlatlar, madaniy hududlar, barcha yoshdagi insonlar uchun qulay axborot
almashinuvi vositasiga aylanib borayotganligi munosabati bilan axborot
xavfsizligi tushunchasi paydo bo‘ldi. Axborot xavfsizligi - aslida jamiyatning
ob’ektiv, xolis, haqqoniy axborot manbaiga ega bo‘lishi uchun yaratilayotgan
shart-sharoitlarni nazarda tutadi va turli axborot xurujlariga nisbatan
iste’molchida o‘ziga xos immunitetning shakllanishiga yordam beradi.
Afsuski, zamonaviy yoshlarda G‘arb madaniyatiga qiziqish, milliy urf-
odatlarimizga zid bo‘lsa-da, moda ketidan quvishga moyillik bor. Shu sababli
ular Internet va boshqa OAV orqali uzatiladigan turli xil ma’lumotlarni psixologik
ekspertizasiz qabul qiladilar. G‘arb madaniyatiga taqlid, mafkuraviy
tahdidlarning asl ma’nosini tushunib yetmaslik, umuman globallashuvning
salbiy ta’siri yoshlarda o‘ziga xos gedonistik psixologiyaning shakllanishi uchun
shart-sharoit yaratadi. Gedonizm – bu shaxs va uning xulq-atvori motivlarida
faqat nimalardandir lazzatlanish, qoniqish olish va o‘zidagi ichki ruhiy
iztiroblardan holi bo‘lishga intilish ustivor bo‘ladi.
Mamlakatimizda izchillik bilan olib borilayotgan oila siyosatining tom
ma’nosi XXI asr oilasining istiqboldagi rivojlanishi va taraqqiyotining ustivor
yo‘nalishlari jamiyat taraqqiyotining kafolatlari to‘g‘risidagi ezgu g‘oyalarimizga
hamohangdir.
Shunga tayangan holda zamonaviy oilalar rivojlanishiga asos bo‘luvchi
ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, iqtisodiy va tibbiy omillar quyidagicha
ifodalanishi mumkin:
- zamonaviy oila, jamiyatda ustivor bo‘lgan demografik tamoyillarga
asoslangan, hech qanday siyosiy kuchlarning subyektiv xohish-irodasiga
qaram bo‘lmaydigan, jamiyatni olg‘a rivojlanishiga to‘siq bo‘luvchi illat va
asoratlarni bartaraf etishga qodir bo‘lgan maskan rolini o‘ynaydi;
- zamonaviy oila, milliy urf-odatlar, milliy qadriyatlar, an’analar va
udumlarning jamiyat rivoji va oila barqarorligiga xizmat qiluvchi jihatlarini ilg‘or,
insoniyat taraqqiyotiga aloqador an’analar bilan uyg‘unlashtiruvchi tabiiy
makondir;
- zamonaviy oila, insonparvarlik va demokratiya tamoyillarining tom
ma’noda jamiyatda ustivor bo‘lishi va har bir jamiyat a’zosi bo‘lgan fuqaro
tomonidan ongli tarzda idrok qilinishi uchun ma’rifat maktabini o‘ynaydi;
- zamonaviy oila, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, mamlakatda
tinchlik va xavfsizlikni ta’minlanishi uchun ma’naviy qo‘rg‘on rolini o‘ynaydigan
ijtimoiy institutdir;
- zamonaviy oila, “O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat”, “Inson va uning
manfaatlari har narsadan ulug‘” degan tamoyillarni o‘z a’zolari ongiga singdirish
uchun qulay bo‘lgan mafkuraviy muhitdir;
- zamonaviy oila, xalqimizning ma’naviy boyliklarini, jahon
sivilizatsiyasining eng ilg‘or yutuqlarini o‘zida mujassamlashtiradigan va shu
asnoda har tomonlama barkamol sog‘lom avlodni tarbiyalovchi maskandir;
- zamonaviy oila, har bir fuqaroning kuch va iqtidorini o‘z halol va safarbar
mehnati orqali ro‘zg‘orning iqtisodiy takomilini ta’minlash, shu orqali jamiyat
ishlab chiqarish kuchlarining samaradorligi va qudratini ta’minlovchi ijtimoiy
munosabatlar makonidir. Oila iqtisodini barqarorlashtirishda oilaviy tadbirkorlik,
ijara, oilaviy ishlab chiqarish, kasanachilik shakllaridan oqilona foydalanadi va
oila byudjetini yaxshilash, turmush tarzini farovonlashtirish uchun zamonaviy
texnika va texnologiyalardan, maishiy xizmat shaxobchalaridan unumli va
o‘rinli foydalanadi;
- zamonaviy oila, o‘z fuqarolarida yuksak huquqiy madaniyatni
shakllantirish orqali insonlarga berilgan huquq va erkinliklarga ongli
munosabatini ta’minlovchi, bunda milliy, umuminsoniy va demokratik tamoyillar
ma’no-mohiyatini yetkazuvchi ijtimoiy institutdir;
- zamonaviy oila, o‘zining intellektual salohiyati, aql-zakovati va iqtidori
bilan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan keng va samarali foydalanish orqali
innovatsion kashfiyotlar va yuksak texnologiyalarni oila barqarorligiga
yo‘naltiruvchi, san’at sohasidagi sog‘lom ijodiy muhitni ta’minlovchi makondir;
- zamonaviy oila, onalar va bolalar reproduktiv salomatligini muhofaza
qilish tizimi mavjud va uni takomillashganligini tushunib, sog‘lom tibbiy muhitni
yarata olganligidir.
2. O‘zbek oilasidagi muammolar va o‘zgarishlar.
Kelin oyim, mana siz butun boshli bir oila deya atalmish mustahkam
qo‘rg‘onning beshigi va ro‘zg‘orini tebratuvchisiga aylandingiz. Endi sizning
oldingizda yana bir mas’uliyatli vazifa turibdi. Sir emaski bugungi kunda oilaviy
muammolar oilalarning parokadalikka yuz tutishiga sabab bo‘lmoqda. Siz endi
ushbu hurujlardan o‘z qo‘rg‘oningizni himoya qilishni bilishingiz zarur.
Oilaviy muammolarni umumiy jihatdan to‘rt asosiy bo‘g‘inga bo‘lib,
ko‘rsatsa bo‘ladi. Ular: iqtisodiy muammolar; ijtimoiy muammolar; ma’naviy-
axloqiy muammolar; shaxslararo psixologik muammolar.
Iqtisodiy muammolarga quyidagilarni kiritish mumkin: ishsizlik, oila
tebratish uchun mablag‘ning yo‘qligi yoki yetishmovchiligi, kasb-korga ega
emaslik, johillik, bilimsizlik, o‘qimaganlik, ishyoqmaslik, boqimondalik, ota-
onaning yelkasiga chiqib olishlik, oila iqtisodini tebrata bilmaslik, iqtisodiy
uquvsizlik, oilaga tayyor emaslik, uy joyning yo‘qlini, pulni ishlata bilmaslik,
kayf-safoga berilish, xudbinlik, ustuvorlikni, ya’ni prioritetlarni qo‘ya bilmaslik
v.b.
Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi.
Oila iqtisodi, byudjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik xarajatga, zarur
buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so‘ng olinadigan narsalarga mablag‘
yig‘ish, tejamli ro‘zg‘or yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega
bo‘lishiga bog‘liq. Shuningdek, oilada o‘sayotgan farzand ham mana shu
malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lib borishi zarurligini unutmagan holda o‘g‘il-
qizga iqtisodiy masalalarni hal etishni o‘rgata borish lozim.
Oila o‘zining shu funksiyasi tufayli jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy
foyda keltiradi. Ayniqsa, kelajak avlodni tarbiyalashda jamiyatga keltiradigan
ham ma’naviy ham iqtisodiy foydasi benihoya kattadir. Bu oila iqtisodiy
funksiyasining atigi bir shaxsni shakllantirishdagi foydasini ko‘rsatadi, xolos.
Oilada xo‘jalik yumushlarini yuritish, ro‘zg‘orning yo‘lga qo‘yilishi, moddiy
ne’matlar ishlab chiqarish, fermer xo‘jaligi, shaxsiy ishlab chiqarishning
yuritilishi kabilar uning jamiyat oldidagi iqtisodiy funksiyasi va ahamiyatini
tobora orttiraveradi.
Oilada iqtisodiy muammolarning kelib chiqishi, ya’ni er yoki xotinning
kelishgan holda ishlamasligidir. Eng asosiysi ish o‘rinlarining kamligi ishsizlikni
keltirib chiqarmoqda. Pulning yetishmasligi bu o‘z-o‘zidan oiladagi har xil
muammolarni, ya’ni qarz olishga majbur bo‘lish, urish, janjal, kasallik va
nosog‘lom muhitda farzandlarning tarbiyalanishi kabi salbiy holatlarni keltirib
chiqarmoqda.
Ijtimoiy muammolar: oilaviy ajrimlar sonining o‘sib borayotganligi, oilani
ota-ona xoxishi asosida qurishlik, oila qurilishida yosh avlodning huquqsizligi,
ota va ona hamma narsani hal etishi, jinslar o‘rtasidagi munosabatlarni
anglamaslik, gender tenglikning yo‘qligi, oilaga mustaqil tayyor emaslik, oila
tebratish nimaligini bilmaslik, oilaviy vazifalarni tan olmaslik, xususan ota-
onalik, er va xotin vazifalarini bilmaslik na dunyoviy davlat talablari va na islom
dini talablarini bilmaslik, johillik, ijtimoiy oila qurish bo‘yicha tartib, talablarga
bo‘ysunishni bilmaslik, shar’iy nikoh, poligamiya, sabr va qanoatning yo‘qligi,
barcha narsani birdaniga istash, qiyinchiliklarga chidamaslik, uy joyning
yo‘qligi, konfliktlar yechimi bo‘yicha bilimsizlik, ziddiyatlarni kuchaytirish,
deviant va destruktiv kayfiyatlar v.b.
Ma’naviy-axloqiy muammolar: oila nima uchun muqaddas ekanligini
bilmaslik, ma’naviy bilim, malaka va ko‘nikmalarning maqsadli
shakllantirilmaganligi, pastkashlik, oilaviy munosabatlarda axloqsizlik,
vafosizlik, bilganini qilish, kayf-safoga berilish, xudbinlik, faqat o‘z manfaatlarini
o‘ylash, bolalarni tan olmaslik, mas’uliyatsizlik, o‘z zimmasidagi vazifalarni
bajarmaslik, xotinni ko‘paytirish va lekin ular rizqi va taqdiriga bepisandlik,
ikkinchi oilaga uylangandan so‘ng birinchi oilani va bolalarni tashlab qo‘yish
v.b.
Muomala madaniyatining yetishmasligi. Kishilar bilan muomala
o‘rnatishdagi muammolar – psixolog yordamiga murojaat qiluvchilarning asosiy
keng tarqalgan shikoyat sabablaridan biridir.
Ma’naviy manqurtlik – inson va jamiyat ongu tafakkurining
bo‘ysundirilishi, qaram etilishi, ma’naviy
tamoyillarning zaiflashuvi, mustaqil
rivojlanish imkoniyatlarining cheklangani,
taraqqiyotdan ortda qolish, o‘zgalarning
g‘oyaviy-mafkuraviy tazyiqi oqibatida sodir
bo‘ladigan salbiy holat va jarayonni
ifodalovchi inson, shaxs, fuqaro, oila,
millat, xalq va mamlakatga nisbatan
qo‘llash mumkin.
Ommaviy madaniyat - hozirgi davrning yoshlari o‘ziga xos bo‘lgan
“Tushunchalar urushi” sharoitida, ularning keskin tus olgan vaqtida
yashamoqdalar. G‘arbdan kirib kelgan, haqiqiy madaniyatga umuman aloqasi
bo‘lmagan, “Ommaviy madaniyat” atalmish, bu ajnabiy holat barchani bir tusga,
bir qolipga, bir xil ko‘rinishga, bir xil fikrlashga, bir xil turmush tarziga
odatlantirishga, urf-odatlarimizdan, mentalitetimizdan yuz o‘girtirishga
chiranmoqda, ota-bobolarimiz “qora” degan narsalarni “oq”, “oq” degan
narsalarini “qora” deb uqtirishga harakat qilmoqda.
Bu “ommaviy madaniyat” deganlarining lug‘atiga, ya’ni ushbu
“madaniyat” targ‘ib va talqin qilayotgan so‘zlarning mazmun-mohiyatiga bir
nazar tashlasak hammasini ayon bo‘ladi. Masalan:
Isrofgarchilik - boylik, to‘kin-sochinlik, hashamat, dabdaba belgisi;
Yoshlik - tez o‘tib ketadigan, lazzatlanib, rohatlanib, o‘ynab, kulib, kayf-
safo, aysh-ishrat, maishat, har xil beboshliklar, bema’nigarchiliklar,
nomaqbulchiliklar qilib qoladigan va qilinishi kerak bo‘lgan vaqt;
Vafo, sadoqat - feodallar tuzumidan qolgan, umuman qizig‘i, keragi,
foydasi yo‘q eskilik sarqitlari;
Fohisha - hirsli, his-tuyg‘uga limmo-lim, jozibali, latofatli, juda kerakli,
bahosi yo‘q xodima;
Hayo, ibo - madaniyatsizlik, ma’naviyatsizlik va keragi yo‘q bir mavhum
tushunchalar;
Insof qilish – imkoniyatni, fursatni boy berish, chuv tushib, g‘aflatda
qolish;
Saxovat - mablag‘ni, ya’ni g‘amlab qo‘yilgan boylikni, sarmoyani hech
qanday maqsadsiz sovurish;
Yaxshi ota - bola qo‘liga katta miqdordagi pulni berib qo‘yib, barcha
xohish - istaklarini ruyobga chiqaradigan, ulkan imkoniyatlar yaratib bergan
yaxshi sherik;
Yomon ota - bolasiga pul emas, aksincha, ta’lim-tarbiya, bilim, odob-
axloq, malaka egallashga, ko‘nikma hosil qilishga ko‘maklashuvchi, tergab
turuvchi, kezi kelganda jazolovchi yomon sherik;
Oila - shaxsga xohlagan ishini qilishga to‘sqinlik qiluvchi, bema’ni,
keraksiz majburiyatlarni yuklovchi, ko‘ngilxushliklarini, kayf-safosini erkinligini
bo‘g‘uvchi, besh kunlik dunyoda yayrab, o‘ynab qolish kerak, degan aqidaga
g‘ov bo‘luvchi iskanja, zanjir;
Xiyonat - inson zamonaviyligini yorqin namoyondasi, “zanjirband”
bo‘lgan insonga yetishmoq, ozod sevgi tantanasi, g‘alabasi;
Xudbinlik - o‘zini huzur halovatini o‘ylab, mazza qilib o‘zi uchun,
yashashdir. “Zanjirband” qiluvchi oila, rohatni buzuvchi farzand, keragi bo‘lmay
qolgan ota-ona uchun umuman qayg‘urmaslik.
Shaxslararo psixologik muammolar: shaxs va jins psixologiyasini
bilmaslik, bilim, malaka va ko‘nikmalarning yo‘qligi, hamma narsani o‘z
o‘lchami bilan qirqish, xudbinlik, o‘zganing qarashlariga bepisandlik, adolatli
qarorlar qabul qilishni bilmaslik, na o‘zini va na boshqani himoya qila olmaslik,
kompromisslarga bora olmaslik, o‘zini ustun bilish, bo‘ysunmaslik,
o‘zbilarmonlik, o‘jarlik v.b.
BMT aholishunoslik fondining O‘zbekistondagi vakolatxonasi
(UNFPA)ning ma’lumotlariga ko‘ra, yoshlarning 64 foizi reproduktiv (jinsiy)
salomatlik bo‘yicha to‘liq ma’lumotga ega emas. Ular ota-onasidan yoki
mutaxassisdan emas, balki o‘z tengdoshlaridan, internetdan tartibsiz
tarqatilayotgan ma’lumotlarga ishonadi. Buning oqibatida nikohdan keyingi
hayot haqida noto‘g‘ri tasavvur paydo bo‘ladi yoxud ayrim masalalarga to‘g‘ri
yondashuv qanday bo‘lishi haqida aniq ma’lumoti bo‘lmaydi. Tadqiqotga ko‘ra,
o‘g‘il bolalarning 86 foizi, qizlarning esa 93 foizi sog‘lom jinsiy hayot haqida
ko‘proq bilim olishga istak bildirgan.
O‘tkazilgan so‘rovnoma natijasiga ko‘ra, 85,7 foiz yigitlar va 22,3 foiz qizlar
amalda 22 yoshdan keyingi nikohni afzal ko‘rishlarini ta’kidlashadi. Oilaga
qadar, ota-onaning o‘z farzandlarini fikran va moddiy mustaqil qilishlari ham
ahamiyatga ega. Ona bo‘layotgan kelinlarning 30 foizi 15–19 yosh oralig‘ida
ekanligi ham masalaning eng og‘riqli nuqtalaridan biri. Yosh, juda yosh onaning
uquvsizligi natijasida ham oila buzilishi ehtimoli ortadi, ham farzand tarbiyasi
katta so‘roq ostida qolgan.
Mafkuraviy immunitetning yetishmasligi: “Mafkuraviy immunitet ma’naviy barkamol, irodasi baquvvat,
iymoni butun shaxsni tarbiyalashda, har qanday reaksion, buzg‘unchi xarakterdagi g‘oyaviy tashabbuslarga bardosh bera oladigan yoshlarni tarbiyalashda qo‘l keladi”.
Mafkuraviy immunitet – davlat va millatning ma’naviy birligi, ma’naviy
sog‘lomligini himoya qiluvchi g‘oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. Xo‘sh,
mafkuraviy immunitet nimalardan shakllanadi? Eng avvalo, bilim va xalqning
milliy o‘zligini anglashidan qaror topadi. Ahmad Yugnakiyning fikriga ko‘ra aql-
zakovatli insonni bilimdan, bilimni esa aqlli kishidan ajratib bo‘lmaydi. Inson
bisotidagi barcha nodonliklarning, uning kundalik amaliy faoliyatidagi barcha
noxushliklarning sababini bilimsizlikdan qidirmoq darkor.
Axloqiy muammolar. Axloqsizlik.
Axloq – ijtimoiy ong shakllaridan biri hisoblanib, shaxs faoliyatida uning
kamol topishida xulq qoidasining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Axloq – insonning
boshqalar uchun namuna bo‘la oladigan ijobiy xatti-harakatlari, kundalik
hayotida amal qilishi shart bo‘lgan tartib-qoidalarning yaxlit yig‘indisi. Buning
aksi esa insonning axloqsizligi sanaladi. Insonning axloqsizligi uning
xudbinligi va tarbiyasizligi oqibatida vujudga keladi.
Ular: yolg‘on – haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan, noto‘g‘ri so‘z va amallarni
aytishlik. Yolg‘on yovuzlikka boshlaydi.
Haqorat – insonlarning nafsoniyatiga, sha’niga, iffatiga tegadigan
so‘zlarni aytishlik. Birovni haqorat qilish katta gunohdir.
Zulm
Amalparastlik
Ikkiyuzlamachilik
Xudbinlik
Haqorat Yolg‘on
Zo‘rovonlik
G‘iybat
Manmanlik AXLOQSIZLIK
Tuhmat
Ta’magir
Xudbinlik – inson o‘z manfaatini ko‘pchilik manfaatidan ko‘ra yuqori
qo‘yishi, faqatgina o‘zini va o‘z foydasini ko‘zlashidir.
G‘iybat – insonlarning orqasidan yomonlab gapirish, fisqu-fasod
tarqatishdir. G‘iybat odamlarning orasiga sovuqchilik tushiradi.
Tuhmat – insonlarni nohaq ayblash yoki qoralash maqsadida o‘ylab
topilgan asossiz da’vo, bo‘hton.
Zo‘rovonlik – jismonan baquvvat insonlarning nisbatan ojizlar ustidan
o‘z hukmini o‘tkazishi.
Zulm – insonning o‘z mansabi, boyligi va kuch-quvvatiga ishonib
boshqalarning joniga, mavqeiga yoki boyligiga zarar yetkazmoqligi.
Ikkiyuzlamachilik – insonning bir joyda bir xil, boshqa joyda esa
boshqacha o‘zini tutishi. Bunday kishilar xiylakor, yolg‘onchi, ko‘rnamak va
munofiq bo‘ladi.
Amalparastlik – amalga intilib, axloqqa zid bo‘lgan hatti-harakatlarni
amalga oshirishlik.
Manmanlik – insonning o‘ziga nisbatan juda yuqori baho berib,
boshqalarni nazar - pisand qilmaslik.
Ta’magir – insonning boshqa insonlardan bir narsaga umidvor bo‘lishidir.
Ta’magir kishilar – benomus va bahayo bo‘ladi.
Axloqsizlik turlari ko‘p. Ichkilikbozlik, giyohvandlik va fahsh ishlari ham
axloqsizlikdir. Jinoyat va jinoyatchilikning zamirida ham insonning axloqsizligi
yotadi. Axloqsizlik – illat. Undan saqlanish yoki xalos bo‘lish zarur. Chunki u
inson boshiga kulfat keltiradi.
Bevafolik. Balki avval, vafo nima ekanligini o‘ylab ko‘raylik? Oilada baxtli
bo‘lish uchun talab qilinadigan eng asosiy narsa ishonch va sadoqatdir. Yillar
bo‘yi oilaviy muammolarni tadqiq qilamiz. Shunga amin bo‘ldikki, sadoqat
bo‘lmagan joyda baxt bo‘lmaydi. Oila qurishdan oldin iffatli, oilali bo‘lgach
sadoqatli bo‘lish lozim.
👉👉 Topshiriq. Globallashuv sharoitida o‘zbek oilasidagi muammolar
nimalardan idorat? javob yozing. Savol Javob
Zamonaviy oilaning rivojlanishdagi omillari nimalardan iborat?
O‘zbek oilasidagi muammolarga nimalar kiradi?
Nazorat savollari:
1. Globallashuv tushunchasiga ta’rif bering. A) Globallashuv (globus-yer shari) deganda umumjahon iqtisodiy,
siyosiy va madaniy integratsiyalashuv va unifikatsiyalashuv jarayoni
tushuniladi.
B) Globallashuv deganda umumjahon iqtisodiy jarayoni tushuniladi.
D) Globallashuv (yer shari) deganda umumjahon iqtisodiy va
unifikatsiyalashuv jarayoni tushuniladi.
E) Globallashuv deganda umumjahon iqtisodiy, siyosiy va madaniy
integratsiyalashuv jarayoni tushuniladi.
2. Axloqsizlikka nimalar kiradi?
A) Yolg‘on, haqorat, xudbinlik, g‘iybat, tuhmat, zo‘rovonlik, zulm,
ikkiyuzlamachilik, amalparastlik, manmanlik, ta’magir, bevafolik.
B) Tuhmat, zo‘rovonlik, zulm, ikkiyuzlamachilik, amalparastlik,
manmanlik, ta’magir, bevafolik, mafkuraviy immuninet.
D) Yolg‘on, haqorat, adolatparvarlik, molparastlik, manmanlik, ta’magir,
bevafolik.
E) Zo‘rovonlik, zulm, ikkiyuzlamachilik, molparastlik, manmanlik,
ta’magir, bevafolik, zexinsizlik.
8-MAVZU: MIGRATSIYA HOLATIDAGI OILA: UNING MUAMMOLARI VA YECHIMLARI.
Reja:
1. Migratsiya haqida tushuncha.
2. Migratsiya holatidagi oilaning muammolari va yechimlari.
3. Turmush o‘rtog‘i migratsiya bilan horijga ketgan ayollarga
huquqiy ko‘mak.
Tayanch iboralar: Migratsiya, oila, muammolar va yechimlar, er va
xotin, mehnat muhojirlari, oilalar, oila psixologiyasi, bola, ta’lim, ijtimoiy holat.
1. Migratsiya haqida tushuncha. Migratsiya ko‘pincha uzoq masofalardagi yoki katta guruhlardagi
odamlar tomonidan biron bir hududdan boshqa joyga ko‘chib o‘tishni anglatadi.
Odamlar tarixdan avvalgi va insoniyat tarixida ko‘p ko‘chib kelganliklari ma’lum.
Hozirgi vaqtda populyatsiyalarning harakati mintaqa, mamlakat yoki undan
tashqarida ixtiyoriy ravishda migratsiya hamda odam savdosi va etnik
tozalashni o‘z ichiga olgan holda davom etmoqda. Ko‘chib kelgan odamlarni
tarixiy sharoitga, vaziyatga va istiqbolga qarab muhojirlar, aniqrog‘i muhojir,
immigrant yoki ko‘chmanchi deb atashadi. Mehnat migranti nafaqat o‘z oilasi, vataniga, qolaversa, o‘zi ishlayotgan
davlatga ham foyda keltiradi. Bugungi inqirozdan keyin xorijiy yirik ish
beruvchilarda, ayniqsa qishloq xo‘jaligi sohasida mutaxassislarning
yetishmovchiligi kuzatiladi, bu odamlarning iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga jiddiy
ta’sir etadi. Mehnat migratsiya oqimini boshqarish uchun bandlik agentliklari,
ish beruvchilar va davlat hamkorligi yo‘nalishlari hamda ular tomonidan qilinishi
lozim bo‘lgan vazifalarni aniqlab olish zarur.
Migratsiya lot. migrato – ko‘chaman, joyini o‘zgartiraman – degan ma’noni bildiradi.
Inqirozdan keyin bandlik agentliklariga talab va ular tomonidan
fuqarolarni ishga jalb qilish jarayoni kuchayadi. Bu ularning ayrimlari tomonidan
odamlarni ishga yollashda o‘z vazifalarini suiiste’mol qilish xatarini ham
oshiradi. Bu sharoitda vaziyatni samarali boshqarish uchun migrantlarni
jo‘natish ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, ayniqsa, ularning sog‘lig‘ini tekshirish
lozim. Bu borada migrantlarni qabul qiluvchi va jo‘natuvchi davlatlar hamda
bandlik agentliklari o‘rtasida ishlarning sifatli tashkil etilishini ta’minlovchi
kelishuv bo‘lishi kerak.
Yana bir muhim jihat, mehnat migrantlari uchun xavfsiz va maqbul
sharoitlarni yaratish uchun avvalo bandlik agentliklari mehnat migrantlari jalb
etilayotgan sanoat sohalarni yaxshi tushunishi lozim.
Ishchilarni jalb qilishda qonuniylik, ochiqlik va huquqlarni himoya qilish
prinsiplariga rioya qilish lozim. Shuningdek, qabul qilingan xalqaro normalarga
muvofiq, mehnat migrantlaridan foydalanishda majburiy va bolalar mehnatiga
yo‘l qo‘ymaslik, ish beruvchi va mehnat migranti o‘zaro ixtiyoriy kelishuvga ega
bo‘lishi, majburiy to‘lovlarga yo‘l qo‘ymaslik, ya’ni, xorijda ishga joylashtirganlik
uchun to‘lovni faqat ish beruvchi amalga oshirishi, mehnat migranti ishdan
tashqari vaqtida erkin bo‘lishi, mehnat shartlarining aniq bo‘lishi, shaxsiy
ma’lumotlarni bandlik agentliklari va ish beruvchilar tomonidan oshkor
qilinmasligi kabi prinsiplarga rioya etishi lozim.
Masalan, dunyoning mashhur savdo belgisiga erishgan yirik
kompaniyalari “ish beruvchi to‘laydi” prinsipiga rioya qiladi.
Biroq, mamlakatimizda xususiy bandlik agentliklari instituti joriy etilgan
bo‘lsa-da, ular tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar uchun to‘lovlar tartiblarini
qat’iy belgilab berilmaganligi, ayrim agentliklar tomonidan fuqarolarimiz
ishonchi suiiste’mol qilinib, firibgarlik holatlari qayd etildi. Bu o‘z navbatida,
bugungi kunda mazkur sohada ijobiy yutuqlarga erishgan davlatlarning
qonunchilik tajribasi va muammolarini tahlil qilgan holda, O‘zbekiston
sharoitida yangi hisoblangan xususiy bandlik agentliklari faoliyatini joriy etish
zaruratini ko‘rsatmoqda.
2021-yil 1-yanvardan boshlab tashkillashtirilgan mehnat migratsiyasini
yo‘lga qo‘yish va unga asosan xorijga chiqib ketayotgan shaxslarni ishga
yuborishdan oldin majburiy tartibda kasb-hunarga o‘qitish va tilni o‘rgatish
tizimining joriy etilishi - O‘zbekistonda mehnat migratsiyasi muammosini aql
bilan hal etishning bosh nuqtasi deb hisoblash mumkin. Qarorda mamlakatda
mehnat migratsiyasiday dolzarb muammoni hal etishning aniq mexanizmlari
o‘z ifodasini topgan va uni amalga oshirish yo‘llari belgilab berilgan.
2. Migratsiya holatidagi oilaning muammolari va yechimlari. O‘zbekistonda migrant ota-onaning farzandlari ko‘pincha vasiylar
vazifasini bajaruvi qarindosh-urug‘lar, oila a’zolarining qaramog‘ida qoladilar.
Bunday bolalar rivojlanish nuqsonlari, psixososyal va hissiy muammolarga
duch kelishi mumkin bo‘lib, bunda ota-onalarning safardaligi bolaga g‘amxo‘rlik
qilishda muammolar tug‘diradi. Ota-onalarning migratsiyasi, xususan, bolaning
ta’limiga, sog‘lig‘iga va ijtimoiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi kuzatilmoqda.
Ota-onalarning safarda bo‘lishi bolaning ovqatlanishi, ta’lim olish darajasiga
salbiy ta’sir qilishi hamda depressiya holatini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan
uy yumushlari va uning zimmasiga yuklatilgan mas’uliyat bolaning erta
ulg‘ayishiga sabab bo‘ladi.
O‘zbekistonda bolalarni himoya qilish tizimini baholashning natijalariga
ko‘ra, mamlakatda bolalarni himoya qilish tizimining tarkibiy qismlari mavjud
bo‘lishiga qaramay, ular xodimlar va mablag‘ yetishmasligi hamda idoralararo
muvofiqlashtirish choralarining sustligi tufayli samarali ishlamayotganligi
aniqlandi. Bolalarni himoya qilish xizmatlari asosan bolalarning bitta toifasiga -
ya’ni asosan internat shaklidagi muassasalarga joylashtirilgan ota-ona
g‘amxo‘rligidan mahrum bo‘lgan bolalarga qaratilgan. Tazyiq, zo‘ravonlik,
ekspluatatsiya va beparvolikning oldini olish bo‘yicha xizmatlar va choralarni
bajarish past darajada qolmoqda. Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish kasb sifatida
yetarlicha rivojlanmagan va bunday xizmatlar asosan faqat internat shaklidagi
muassasalarda ko‘rsatiladi.
Umuman olganda, ko‘p sonli oilalarning fikriga ko‘ra, migratsiyaning ijobiy
ta’siri salbiy ta’siridan ko‘ra salmoqlidir. Chet elda ishlaydigan oila a’zolari
tomonidan yuborilgan pul jo‘natmalari oilalarning iqtisodiy zaifligini kamaytirishi
mumkin. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, o‘tkazilayotgan moliyaviy mablag‘lar
evaziga oilalar o‘z turmush sharoitlarini yaxshilashlari, o‘quv materiallarini sotib
olish, sog‘liqni saqlash xizmatlaridan va boshqa shu kabi imkoniyatlardan
foydalanishlari mumkin. Ammo, pul o‘tkazmalari oilalarning ehtiyojlarini,
xususan bolalarning psixologik farovonligini to‘liq qondirish uchun yetarlimi yoki
yo‘qmi hanuz tasdiqlanmagan. Ota-onalarning migratsiyasi sababli, nazoratsiz
qolgan bolalar oilaning buzilishi oqibatlaridan jabr chekishlari, yetarlicha
g‘amxo‘rlik ko‘rmasliklari kabi salbiy holatlarga duch kelishlari mumkin.
Bu, ayniqsa, bolalarning psixologik va hissiy salomatligiga ta’sir qilishi
mumkin. Ba’zi hollarda, bolalar odatda aka-uka va opa-singillarga g‘amxo‘rlik
qilish, uy yumushlarini bajarish va qishloq xo‘jaligi ishlari kabi kattalar
tomonidan bajariladigan ishlarga jalb qilinib, bu ularning ta’lim olishi va bo‘sh
vaqtlarini o‘tkazishlariga xalaqit berishi mumkin. Xususan, tadqiqot davomida
bolalarda uchrashi mumkin bo‘lgan uchta asosiy potensial salbiy ta’siri
aniqlandi.
Bolaga g‘amxo‘rlik qilish. Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatdiki,
o‘zbekistonlik mehnat muhojirlarining aksariyatining farzandlari bo‘lishiga
qaramay, ular yolg‘iz o‘zlari migratsiya qilishni afzal ko‘radilar va ko‘p holarda
bolalarni ota-onaning biri yoki bironta qarindoshning nazorati ostida qoldiradilar
yoki ba’zi hollarda ularni internat shaklidagi muassasalarga joylashtiradilar.
Otalar migratsiya qilganida, onalar odatda bolalarning asosiy homiysi
hisoblanadi. Ota-ona migratsiya qilgan hollarda qarindoshlarning vasiy sifatida
jalb qilinishi eng keng tarqalganligini kuzatish mumkin. Ko‘p hollarda,
qarindoshlar tomonidan ko‘rsatiladigan g‘amxo‘rlik bolalar uchun eng xavfsiz
va barqaror muhit sanaladi. Biroq, bunday vasiylik rasmiy ravishda
rasmiylashtirilmaydi yoki tegishli organlarda ro‘yxatdan o‘tkazilmaydi va
vasiylar iqtisodiy muammolarga duch kelgan holatlarda, bolalar beparvolik,
ekspluatatsiya va tahqirlash xavfi ostida qoladilar. Oiladagi vaziyatdan qat’iy
nazar, bolalarning aksariyati migratsiya paytida ota-onalarini sog‘inadilar.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, vasiylar odatda bolalarni tarbiyalash va
nazorat qilishning turli usullaridan foydalanadilar. Bolalarning 7 foizga yaqini
jismoniy jazolardan, 3 foizi oiladagi zo‘ravonliklardan va 6 foizi maktabdagi
tahqirlashlardan aziyat chekadi. Bolalarning uchdan bir qismi ota-onalarining
migratsiyasidan so‘ng o‘z zimmalariga uy yumushlar, bolalarni parvarish qilish
va aka-uka va opa-singillarga g‘amxo‘rlik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha
majburiyatlarni oladilar. Bolalarning o‘zlari qo‘shimcha yumushlarni o‘qish yoki
hayotning boshqa sohalariga xalaqit beradigan omillar qatoriga qo‘shmaydilar.
Shunga qaramay, tahlil shuni ko‘rsatadiki, uy yumushlari ko‘lamining
kengayishi bolalarning kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Migratsiyaning oshishi noto‘liq oilalarning paydo bo‘lishiga sabab
bo‘lmoqda va ular katta muammoli masalalarni keltirib chiqarmoqda.
Dunyodagi barcha davlatlar, shu jumladan, O‘zbekistonning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi, qishloq va shahar orasidagi tafovutning kamayib borishi,
urbanizatsiya tufayli shahar hayot tarzining qishloqqa kirib kelishi, ayollarning
iqtisodiy jihatdan mustaqilligining kuchayishi, shu bilan birga jamiyatda ma’lum
imtiyozlarning ko‘payib borishi, migratsiyaning keskin oshishi oila instituti,
nikohlar mustahkamligiga muqarrar ravishda o‘z ta’sirini ko‘rsatmoda.
Mustaqillik davrida O‘zbekistonda xalq hayotida misli ko‘rilmagan ijobiy
o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shu bilan birga so‘nggi o‘n yillikda bir qator muammolar
yanada dolzarblashdi. Shulardan biri - oila institutining zaiflashishi, ajralishlar
va ularning asorati sifatida noto‘liq oilalar sonining keskin o‘sishidir.
Noto‘liq oilalar masalasi quyidagilar bilan belgilanadi:
Birinchidan, jamiyatda noto‘liq oilalar sonining ortib borishi oila institutiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uning mustahkamligini zaiflashtirib boradi.
Ikkinchidan, noto‘liq oilalar sonining ortishi yoshlarda oila haqidagi tasavvurlarining to‘g‘ri shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi. Qizlarning ma’lum qismi noto‘liq oilani o‘zlari uchun andoza sifatida oladilar. Bu esa noto‘liq oilalar sonining yanada oshishiga olib kelishi mumkin.
Uchinchidan, yoshlardan komil shaxs shakllantirishda qator muammolarni yuzaga keltirishi mumkin.
To‘rtinchidan, yosh oilalar, aksariyat xolda ayollar va bolalarni iqtisodiy jihatdan murakkab vaziyatga tushiradi.
Beshinchidan, voyaga yetmagan yoshlarda jinoyatchilik, shu jumladan, ularning turlarining o‘sishiga shart-sharoit yaratadi.
Oltinchidan, ota-onalarga eng muhim vazifalari - tarbiya funksiyalarini to‘laqonli ado etishlariga yetarli imkon bermaydi.
Yettinchidan, ayollarning ma’lum qismida jinsiy-tanosil kasalliklarining ko‘payishi, reproduktiv organlarida onkologik xastaliklar sonining oshishiga olib kelishi mumkin.
Sakkizinchidan, jamiyatda poliandriya va poligeniya, ya’ni ko‘p erlik hamda ko‘p xotinlik xolatlarining o‘sishiga olib keladi.
To‘qqizinchidan, mahalliy millatlar, jumladan, o‘zbeklardagi o‘ta muhim, qimmatli etnopsixologik xislatlardan biri bo‘lgan ota-ona xurmati, oiladagi mavqei, ota-onalik va farzandlik burchlarining shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi.
O‘ninchidan, avlodlar orasidagi hissiy emotsional yaqinlik, ota-ona va bolalar o‘rtasidagi munosabatlarning zaiflashishiga olib keladi.
O‘n birinchidan, ota modeli, namunasining yo‘qligi o‘g‘il bolalar shaxsining erkak, oila boshlig‘i, ota sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi, ularda ayolsifat xarakterning paydo bo‘lishiga imkon yaratadi. Qizlarda ota yo‘qligi ota mavqei, xurmati, er-xotin munosabatlarini
qurmasligi, voyaga yetib shaxsiy oilaviy hayot ko‘rganda er-xotin munosabatlarini talab darajasida olib borishiga salbiy ta’sir qiladi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan noto‘liq oilaga qarshi kurashish, noto‘liq
oilani faqat salbiy, muammoli oila turi sifatida ko‘rsatish, ularni yomon jihatdan
idrok etish ma’nosi kelib chiqmaydi. Shunday noto‘liq oilalar borki, ular to‘liq
oiladan o‘n chandon yaxshi yashaydi va o‘z oilaviy vazifalarini to‘laqonli, yuqori
saviyada bajarib kelmoqda.
Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakatda erkin bozor iqtisodiy
munosabatlarini shakllantirish hamda oʻtish davrining tabiiy qiyinchiliklari
oqibatida yuzaga kelgan va tobora avj olib borayotgan ishsizlikning oldini olish,
imkon qadar uning koʻlamini jilovlashning, yaʼni ishsizlik muammosini oqilona hal qilishning ikki yoʻli bor edi.
Birinchi yoʻl – bu mamlakatda koʻplab yangi ish oʻrinlarini yaratish va
oʻtish davri qiyinchiliklari hamda tizimli oʻzgarishlar oqibatida barcha ishdan
boʻshaganlarni yangidan yaratilgan ish oʻrinlariga joylashtirish. Muammoning
yechimi sifatida davlat iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichlaridayoq kichik
va xususiy tadirkorlikka keng yoʻl ochib berish, unga imtiyozlar berish, qoʻllab-
quvvatlash va rivojlantirishning tezkor choralarini koʻrish siyosatini tutdi. Lekin,
endigina mustaqillikka erishgan va oʻtish davri inqirozini boshidan
kechirayotgan mamlakatda ishsizlik muammosini uzil-kesil hal etishda
davlatning moliyaviy imkoniyatlari benihoya cheklangan edi. Boz ustiga
xalqimizda tadbirkorlik bilan shugʻullanish va uning hisobidan daromad topish
tajribasi hali shakllanmagan edi.
Ikkinchi yoʻl – aholiga boshqa mamlakatlarga chiqib, tirikchilik qilishlari,
oilasini boqish uchun imkoniyat yaratib berish, aniqrogʻi mehnat migratsiyasiga
yoʻl ochib berishdan iborat edi. Respublikamiz uchun bozor iqtisodiyotiga oʻtish
jarayonida ana shunday mashaqqatli va beqaror vaziyatda ishsiz qolganlarning
bir qismi, aniqrogʻi nomigagina bandlikda boʻlib, maosh olib yurganlar yoki
ishdan boʻshab, ishsizlar toifasiga mansub boʻlganlar mana shu ikkinchi yoʻlni
tanlashga majbur boʻlishdi.
3. Turmush o‘rtog‘i migratsiya bilan xorijga ketgan ayollarga huquqiy ko‘mak.
“Temir daftar”ga kiritilgan oila a’zolarini ishga joylashtirish.
“Temir daftar”dagi oilalarning ishsiz a’zolari bandligini ta’minlash quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
tuman (shahar)lar hokimliklari tomonidan investitsiya bo‘limlari, aholi bandligiga ko‘maklashish markazlari, tijorat banklari bilan hamkorlikda tarmoq va hududiy investitsiya dasturlariga kiritilgan loyihalarda yaratilayotgan yangi ish o‘rinlariga ishga joylashtirish;
tuman (shahar)lar hokimliklari tomonidan aholi bandligiga ko‘maklashish markazlari bilan birgalikda mavjud vakansiya va zaxira (kvota) ish o‘rinlariga ishga joylashtirish hamda haq to‘lanadigan jamoat ishlariga jalb qilish;
tuman (shahar)lar hokimliklari tomonidan qishloq ho‘jaligi bo‘limlari bilan birgalikda kooperativlarga jalb etish, g‘alladan bo‘shagan yerlarda takroriy ekin ekish va oborotdan chiqib ketgan yerlarni o‘zlashtirish hisobiga bandlikni ta’minlash;
tuman (shahar)lar hokimliklari tomonidan soliq idoralari, tijorat banklari, aholi bandligiga ko‘maklashish markazlari bilan birgalikda kasb-hunar va tadbirkorlikka o‘qitishni tashkil etish, tadbirkorlik va hunarmandchilikka jalb etish, o‘zini o‘zi mustaqil ravishda band qilishni rivojlantirishga doir faoliyatni tashkil etish orqali bandlikka ko‘maklashish;
tuman (shahar)lar hokimliklari tomonidan markazlashgan manbalar hisobiga amalga oshirilayotgan qurilish obyektlari hamda barcha manbalar hisobiga uy-joy qurilishi obyektlariga ishga joylashtirish.
Ushbu bandda ko‘rsatilgan yo‘nalishlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
“Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga tomorqadan daromad manbai sifatida foydalanish uchun ko‘maklashish.
Tuman (shahar) hokimliklari, mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash bo‘limi, fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari tuman kengashi, tijorat banklari bilan hamkorlikda “Temir daftar”ga kiritilgan oilalarda tomorqadan samarali foydalanishni tashkil etish orqali bandlikni ta’minlashda quyidagi yo‘nalishlarda ko‘maklashadi:
yengil konstruksiyali issiqxonalar o‘rnatish; parranda, asalari, quyon, baliq va bedana boqishni yo‘lga qo‘yish; “Tomorqa xizmati” tashkilotlari va “Dala do‘konlari”ni tashkil
etish. “Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Vazirlar Kengashi va mahalliy hokimliklar tomonidan dehqonchilik bilan shug‘ullanish uchun yangi o‘zlashtirilgan, lalmi, foydalanilmayotgan yer maydonlarida 0,1 gektardan 1 gektargacha yer ajratish, ajratilgan yer maydonlarini sug‘orish tizimi (artezian quduqlar, tomchilatib sug‘orish tizimi va boshqalar) va elektr energiyasi bilan ta’minlash, berilgan yerlarni o‘zlashtirish uchun (yer haydash, urug‘, ko‘chat xarid qilish va boshqalar) subsidiya ajratish ishlari amalga oshiriladi.
“Temir daftar”ga kiritilgan oilalarni tadbirkorlikka jalb qilish
Oilaviy tadbirkorlik dasturlari orqali tadbirkorlikni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish uchun kredit olish istagida bo‘lgan oilalarga tijorat banklariga ajratilgan kredit mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladigan quyidagi xizmatlar ko‘rsatiladi:
biznes loyihalarni hududlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda tuzishni o‘rgatish;
oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari doirasida kredit olishga ko‘maklashish;
kredit ajratilgandan so‘ng kam ta’minlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar tadbirkorligini rivojlantirishni doimiy qo‘llab-quvvatlash.
Kreditlar “Temir daftar”ga kiritilgan va tadbirkorlik bilan shug‘ullanish istagida bo‘lgan fuqarolarning tadbirkorligini yo‘lga qo‘yish va rivojlantirishga yo‘naltiriladi.
“Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga moddiy yordam ko‘rsatish.
Xalq deputatlari tuman (shahar) Kengashi tomonidan tasdiqlangan ro‘yxatlar asosida “Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga “Saxovat va ko‘mak” jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan bir martalik moddiy yordam berilishi mumkin.
Ushbu bir martalik moddiy yordamni to‘lash uchun: a) fuqarolar yig‘inlari tomonidan sektorlar rahbarlari bilan kelishgan
holda oilalarning ehtiyojmandlik darajasidan kelib chiqib (har bir fuqaroning familiyasi, ismi, otasining ismi, pasport seriyasi va raqami ko‘rsatilgan holda) bir martalik moddiy yordam berish miqdorlari ko‘rsatilgan ro‘yxat tuman (shahar) hokimligiga taqdim etiladi;
b) tuman (shahar) hokimligi: “Saxovat va ko‘mak” jamg‘armasining daromadlari prognozidan
kelib chiqib tuman (shahar) moliya bo‘limi bilan kelishgan holda “Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga bir martalik moddiy yordamni oyma-oy to‘lash grafigini shakllantiradi hamda tuman (shahar) xalq deputatlari
Kengashiga tasdiqlash uchun kiritadi. Bunda tasdiqlangan oyma-oy to‘lash grafigining nusxasi fuqarolar yig‘inlariga ham taqdim etiladi;
tasdiqlangan grafikka asosan har oyning 5-kuniga qadar fuqarolar yig‘inlari, sektorlar rahbarlari bilan kelishilgan ro‘yxatlar asosida to‘lov vedomostlarini shakllantirib, tuman (shahar) mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash bo‘limiga taqdim etadi;
v) tuman (shahar) mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash bo‘limlari tasdiqlangan oyma-oy to‘lash grafigi hamda to‘lov vedomostlari asosida “Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga “Saxovat va ko‘mak” jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan bir martalik moddiy yordam to‘lovlarini har oyning 5 -27- kunlarida amalga oshiradi.
Oyning oxirgi ish kunida vedomostlar yopiladi, tayinlangan, biroq o‘z vaqtida talab qilib olinmagan moddiy yordam, uni oluvchining nomidagi maxsus depozit hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va oluvchining birinchi talabiga ko‘ra to‘lanadi. Yopilgan vedomostning bir nusxasi sektorlar rahbarlariga taqdim etiladi;
d) tuman (shahar) sektorlar shtabi kotibi muhtoj oilalarga to‘langan bir martalik moddiy yordam to‘g‘risidagi ma’lumotlarni “saxovat.argos.uz” axborot tizimiga kiritadi.
“Temir daftar”ga kiritilgan uy-joyini ta’mirlashga muhtoj oilalarga ko‘maklashish sektor rahbari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning homiylik xayriyalari va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan amalga oshiriladi.
Bir martalik moddiy yordam ajratish kalendar yil davomida bir marta amalga oshiriladi.
Alohida ko‘rsatmalar (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Hukumat topshiriqlari va h.k.) asosida to‘lab beriladigan bir martalik moddiy yordamlar bundan mustasno.
“Temir daftar”ga kiritilgan oilalarga tibbiy xizmat ko‘rsatish.
Kam ta’minlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarga tibbiy xizmat ko‘rsatish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
tibbiy yordamga muhtoj oilalar boshqaruv ofisi tomonidan tegishli tibbiyot xodimini jalb qilingan holda o‘rganiladi;
o‘rganish natijasi bo‘yicha kasalligi aniqlangan va tibbiy yordamga muhtoj oila a’zolari tibbiy ko‘rikdan o‘tish uchun tuman (shahar) tibbiyot birlashmasi ko‘p tarmoqli markaziy poliklinikasiga yuboriladi;
tibbiy ko‘rik natijasi yuzasidan ko‘rsatma bo‘yicha oila a’zolari tuman (shahar) tibbiyot birlashmasida statsionar yoki ambulatoriya sharoitda davolanadi;
nogironlik belgilari aniq namoyon bo‘lgan bemorlar belgilangan tartibda ko‘rikdan o‘tish uchun Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalariga yuboriladi.
“Temir daftar”ga kiritilgan oilalarni qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarini moliyalashtirish.
“Temir daftar”ga kiritilgan oilalarni qo‘llab-quvvatlash choralari:
• mehnatga layoqatli ishsiz a’zolari mavjud ehtiyojmand oilalarning bandligini ta’minlash Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi,
Jamoat ishlari jamg‘armasi, “Saxovat va ko‘mak” jamg‘armasi, xalqaro moliya institutlarining kredit va grantlari;
• tomorqadan daromad manbai sifatida foydalanishga ko‘maklashish - Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi mablag‘lari, tijorat banklari kreditlari;
• tadbirkorlikni yo‘lga qo‘yish va kredit olishga ko‘maklashish - Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari, tijorat banklari, xalqaro moliya institutlaridan jalb etiladigan kredit va grantlar;
• moddiy yordam ko‘rsatish, sog‘liqni tiklash va boshqalar - “Saxovat va ko‘mak” jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi;
• “Temir daftar”ga kiritilgan oilalarni qo‘llab-quvvatlash qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan ham moliyalashtirilishi mumkin.
Mazkur bandda belgilangan manbalar hisobidan tuman (shahar)lar bo‘yicha ajratiladigan mablag‘lar taqsimoti har chorak uchun O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi va Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi tomonidan har chorakdan oldingi oyning 20-kuniga qadar tuman (shahar) hokimliklariga yetkaziladi.
Tuman (shahar)lar hokimliklari ushbu manbalar va o‘z mablag‘lari hisobidan oilalarga ko‘rsatiladigan ijtimoiy xizmat va yordamning turini va ularni oluvchilar sonini belgilaydi.
“Ayollar daftari”ni yuritish orqali xotin-qizlar muammolarini tizimli ravishda hal etish va ularni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash.
“Ayollar daftari”ga kiritilgan fuqarolar bo‘yicha: bandlikni ta’minlash; tomorqadan daromad manbai sifatida foydalanish uchun
ko‘maklashish; tadbirkorlikka jalb qilish;
moddiy yordam ko‘rsatish; turar joy ijarasi uchun kompensatsiya to‘lash; tibbiy, huquqiy va psixologik yordam ko‘rsatish; “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari”ni yuritish hamda ularga
kiritiladigan yoshlar va xotin-qizlar bilan ishlash bo‘yicha tartibni, hisobot berish va ma’lumotlarni taqdim qilish shaklini amaliyotga joriy etish choralarini ko‘rsin;
jamiyatda xotin-qizlar va yoshlarning rolini oshirish hamda bandligini ta’minlash bo‘yicha belgilangan chora-tadbirlarning mazmun-mohiyatini keng jamoatchilikka, yoshlar va ayollarga tushuntirish, shuningdek, “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” bilan ishlash borasidagi ishlarni muvofiqlashtirsin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash, ularning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini ta’minlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2021-yil 5-martdagi PQ-5020-son qaroriga muvofiq:
o Respublika xotin-qizlar jamoatchilik kengashi tomonidan: turar joyga muhtoj xotin-qizlarni uy-joy bilan ta’minlash, ularning
turmush va mehnat sharoitlarini yaxshilash, daromadlarini ko‘paytirish borasida tizimli chora-tadbirlar belgilanishi;
hududiy xotin-qizlar jamoatchilik kengashlari, mahallalardagi “Ayollar maslahat kengashlari” faoliyati muvofiqlashtirilishi, ularning davlat va jamoat tashkilotlari bilan samarali hamkorligini ta’minlash, ularga uslubiy-amaliy ko‘maklashish;
“Ayollar daftari” bilan manzilli ishlash, mutasaddi tashkilotlar, sektorlar tomonidan xotin-qizlarning muammolari o‘z vaqtida bartaraf etilishi yuzasidan jamoatchilik nazorati amalga oshirilishi.
Xotin-qizlar muammolarini tizimli ravishda hal etish, ularni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha respublika komissiyasi tomonidan,
“Ayollar daftari”ni shakllantirish va unga kiritilgan xotin-qizlar bilan manzilli ishlash, ijtimoiy ahvoli va turmush sharoiti og‘ir, ishsiz hamda zo‘ravonlikka uchragan ayollar muammolarini aniqlash va hal qilish bo‘yicha mas’ul idora va rahbarlarning natijaga yo‘naltirilgan faoliyati yo‘lga qo‘yilidi va muvofiqlashtirildi.
👉👉 Topshiriq. Baliq skeleti metodi bo‘yicha migratsiyaning xususiyatlarini yozing.
Nazorat savollari:
1. Migratsiya jarayoni o‘zbek oilalarga qanday ta’sir ko‘rsatadi? A) Bolalar rivojlanish nuqsonlari, psixososyal va hissiy muammolarga duch
kelishi mumkin bo‘lib, bunda ota-onalarning safardaligi bolaga g‘amxo‘rlik
qilishda muammolar tug‘diradi.
B) Migratsiyaning oilaga hech qanday aloqasi yo‘q. Ota-onalar farzandga
masofadan turib ham tarbiya berishi mumkin.
D) Ota-onasi boshqa davlatga ketganida farzandlari tarbiyasiga hech kim
qaramaydi va tarbiyasi o‘z o‘zidan buziladi.
E) Migratsiya bolalarning emotsional farovonligini eng past ko‘rsatkichga olib tushadi: otasiz yashagan bolalarning aksariyati kayfiyati tushadi.
2.Xozirgi kunda migratsiya oqibatida oilalarda ko‘paygan poliandriya nima?
A) Ko‘p xotinlik
B) Ko‘p erlik
D) Ajralish xavfi kuchli oilalar
D) Ajrashgan oilalar
9-MAVZU: OILADA O‘ZARO KELISHMOVCHILIKLAR VA ULARNI BARTARAF ETISHNING O‘ZIGA XOS USULLARI.
Reja:
1. Oilaviy nizolar va ularning xususiyatlari. 2. Konfliktologiya asoslari. 3. Oilaviy nizolarga doir islom aqidalari. 4. Ziddiyatlarda erkak va ayol xususiyatlari.
Tayanch iboralar: Oilaviy nizolar, oila, muammolar va yechimlar, er va
xotin, oilaviy ziddiyatlar, bola tarbiyasi.
1. Oilaviy nizolar va ularning xususiyatlari
Oilaviy nizolarning eng xarakterlilaridan biri bu er va xotin o‘rtasidagi
nizolardir. Xo‘sh, eng ezgu niyatlar bilan, bir-birlarini sevib oila qurgan yoshlar
nega oila qurishgandan keyin ularning o‘zaro munosabatlarida nizo-janjallar
ro‘y beradi? Ular nima uchun urushadilar? Umuman, er-xotinlik hayotida
nizolarsiz, urush janjallarsiz ham yashasa bo‘ladimi? Bu kabi savollarni yana
ko‘p davom ettirish mumkin.
Xalqimizda bir gap bor: Oshsiz uy bo‘lishi mum-kin, lekin nizosiz uy bo‘lmaydi. Faqat, nizoning nizodan farqi bor. Bu haqda quyida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.
Nizoli vaziyatlar har qanday oilada u yoki bu darajada yuzaga keladi. Oila
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar nizolardan mutlaqo holi (himoyalangan,
kafolatlangan) bo‘la olmaydi. Chunki oiladagi shaxslararo munosabatlar
odatda nizosiz bo‘lmaydi. Bu nizolar ma’lum darajada er-xotin munosabatlarini
rivojlantiruvchi katalizator vazifasini o‘taydi. Lekin nizoning nizodan farqi bor.
Ular kelib chiqishi, tashqi ifodalanishi, takrorlanib turish tezligi (soni) va nihoyat
oqibatlariga ko‘ra bir-birlaridan farqlanadi. Biror-bir maxsus mezon yo‘qki,
shunga asosan nizolarning qaytalanishi, kuchi, darajasi va boshqa ma’lumotlari
(ko‘rsatkichlari)ni aniq belgilab berish (olish) mumkin bo‘lsa. Bunda hamma
narsa subyektning o‘ziga, uning shaxsiy, psixologik xususiyatlariga, yoshiga,
jinsiga, uning qo‘yilishiga, nizoning qanday idrok qilinishi va boshqa omillarga
bog‘liq bo‘ladi.
Shunday ekan jamiki oilalarga xos bo‘lgan nizolar va ularning sabablarini
yagona bir o‘lcham yoki xarakteristika bilan ko‘rsatib berish masalasi ham
mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan ishdir. Lekin turli toifadagi oilalarni o‘rganish, ular
a’zolarining o‘zaro munosabatlarini taqqoslash va shu kabilar asosida ayrim
nisbiy xulosalarga, mulohazalarga kelish mumkinki, shu nisbiylikdan har bir
odam o‘zi uchun nisbatan “tegishli” xulosalar chiqarib olishi lozim bo‘ladi.
Shuning uchun, biz quyida oilaviy munosabatlar, oiladagi nizolar haqida fikr
yuritar ekanmiz, ularning barcha oilalarga mutlaq tegishli bo‘lishligini
(ekanligini) da’vo qilolmaymiz. Quyidagilar ham bizning nisbiy
mulohazalarimizdir.
Oilada yuzaga kelish ehtimoli bo‘lgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularni kimlar o‘rtasida yuz berayotganligini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga ko‘ra ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin:
• er-xotin o‘rtasidagi nizolar; • qaynona-kelin o‘rtasidagi nizolar; • qaynona-kuyov o‘rtasidagi nizolar; • ovsinlar o‘rtasidagi nizolar; • ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi nizolar.
Albatta, bu ro‘yxatni yanada davom ettiraverish mumkin, lekin biz
hozircha shu yuqorida keltirilganlar bilangina kifoyalanib, oilaviy hayotda ro‘y
berish ehtimoli nisbatan yuqori bo‘lgan nizolarning eng asosiysi bo‘lmish er-
xotin o‘rtasidagi nizolarning ayrim xususiyatlarini ko‘rib chiqish maqsadga
muvofiqdir.
Bundan ko‘rinib turibdiki, har qanday oilada er-xotinning o‘zaro
munosabatlarida nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishi muqarrar. Lekin shu
nizolarning xarakteri, ularning oqibatlariga ko‘ra turli oilalar va ulardagi oilaviy
munosabatlar bir-birlaridan farqlanadi. Shunday ekan biz dastavval
muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz oilalarda ro‘y beradigan nizolarni ko‘rib
chiqaylik. Psixologik adabiyotlarda nizolar shartli ravishda “konstruktiv” (“biriktiruvchi”) va “destruktiv” (“ajratuvchi”) nizolarga farqlanadi. Ular
o‘zlarining yuzaga kelishiga asos bo‘lgan muammolar, bu muammolarning hal
etilishi, kechishi, ishtirokchilari, oqibatlari va boshqalarning xarakteriga ko‘ra
bir-birlaridan farqlanadi.
Biriktiruvchi nizolarning yuzaga kelishiga asos bo‘lgan muammolar va
ularning hal qilinishi ham erning, ham xotinning, butun oilaning manfaatlariga
qaratilgan bo‘ladi. Agar ular hal etilsa, buning oqibatida oilaning umumiy
manfaatlariga oid muammolar o‘z yechimni topadi. Bunday nizolarga oiladagi
tartib, intizom, ozodalik, oila byudjetini yuritish, saranjomlik, tejamkorlik,
isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik, bola tarbiyasi va boshqa shu kabi toifadagi
nizolar misol bo‘la oladi. Ular asosan er-xotin o‘rtasidagina yuzaga keladi,
ularning ishtirokchilari ham faqat er-xotinlarning o‘zlarigina hisoblanadilar.
Bunday nizolarning muvaffaqiyatli hal etilishida er-xotinlarning bir-birlarini
yanada yaqinroq bilib, tushunib, bir-birlarining salbiy va ijobiy xususiyatlarini
o‘rganib borish, bir-birlariga moslashish, muammolarni hal etish borasida
hamkorlik qilish kabi oilaviy hayot mustahkamligini ta’minlashga xizmat qiluvchi
jarayonlar amalga oshadi. Boshqacha qilib aytganda, bunday nizolar “er-
xotinning urushi - doka ro‘molning qurishi” kabi nizolar toifasiga kiradi. “Doka
ro‘molning qurishi” er-xotin o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantiradi.
Ajratuvchi nizolarda ularning yuzaga kelishiga asos bo‘lgan muammo
va uning yechimi er-xotinlardan birining manfaatiga qaratilgan bo‘ladi. Bunday
nizolarda bir tomon manfaatining hal etilishi ko‘pincha, ikkinchi tomon
manfaatining boy berilishi hisobiga amalga oshadi. Masalan, erni yoki xotinni
shaxsan o‘zi uchun biron nima xarid qilishi, erning yoki xotinning ishi tufayli,
o‘zbek oilasi uchun xarakterli bo‘lgan nizolardan bo‘lmish er yoki xotinning
qarindosh urug‘lari bilan bo‘ladigan munosabatlar tufayli yuzaga keladigan
nizolar shular jumlasiga kiradi. Bunday nizolarning hal qilinishi, ya’ni bir tomon
manfaatlarining qondirilishi ko‘pchilik holatlarda ikkinchi tomon manfaatlarining
boy berilishi hisobiga amalga oshadi. Bunday vaziyatlarda manfaati boy
berilgan tomonda norozilik, e’tiroz saqlanib qoladi va bu keyinchalik yana
kuchayib navbatdagi nizoning yuzaga kelishiga asos bo‘lib xizmat qilishi
mumkin. Ajratuvchi nizolarda, nizo hal etilgani bilan, nizoli vaziyat saqlanib
qolaveradi.
Shuningdek, ajratuvchi nizolar ularni yuzaga keltirgan sabablar bevosita
er-xotinlarning o‘zaro munosabatlari doirasidan tashqaridagi omillarga ham
bog‘liq bo‘ladi. Ularning sababchilari va ishtirokchilari ham ba’zan er-xotindan
tashqari uchinchi odam bo‘lishi mumkin, ularning hal etilishi ham er-xotinlarning
o‘zlarigagina emas, balki shu uchinchi (boshqa) odamga bog‘liq bo‘ladi.
Bularning oqibatida nizolarning yanada kuchayishi, sonining ortishi kuzatiladi.
Ajratuvchi nizolar, aksariyat hollarda “chegaralanmagan” nizolar bo‘lib,
o‘z xarakteri, ishtirokchilari, hal etilishi va oqibatlariga ko‘ra er-xotin
munosabatlari doirasidan chetga chiqadi. Bunday er-xotin nizolariga oilaning
boshqa a’zolari: qaynona, qaynsingil, ovsinlar va boshqalar ham aralashadi.
Ijtimoiy psixologiyada gap, so‘z, nizo haqidagi ma’lumot bir og‘izdan
chiqib, kishilarning keng tomoniga qarab harakatlana boshlaydi. Uning ko‘lami
ma’lumot manbaidan uzoqlashib, undan xabardor bo‘lgan va unga jalb etilgan
ishtirokchilar soni ortib borgan sari kengayib boraveradi.
Shunday ekan, oilaviy hayotda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan nizolarga
birdek salbiy jihatdan qarayverish ham yoki ularni birdek oqlash ham
maqsadga muvofiq emas. Yoshlarimiz oilaviy hayotda ro‘y beradigan
biriktiruvchi nizolarga tayyor bo‘lishlari, ularni biriktiruvchilik, er-xotinni bir-
birlariga moslashuvlariga, ularning o‘zaro munosabatlarining rivojlanishini
ta’minlovchi, ularning har ikkalovining ham, ya’ni “biz”ning manfaatiga
qaratilgan nizolarning biriktiruvchanlik imkoniyatlaridan samarali
foydalanishga, ularni salbiy oqibatlarga olib keluvchi nizolarga aylantirib
yubormaslikka o‘rganishlari lozim. Albatta ajratuvchi, “men” xarakteridagi,
“chegaralanmagan” nizolarni oldini olish, uning oqibatlaridan voqif bo‘lishlari
ham maqsadga muvofiq.
Ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi nizolar. Bunday kelishmovchiliklar uchun zamin bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi:
1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqni hisobga olinmasligi; 2. Yoshlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do‘stlar
tanlashdagi mustaqilligi, hissiyot sohasidagi mustaqilligi, modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb tanlashdagi mustaqilligi, umr yo‘ldoshi tanlashda mustaqillik uchun ota-onalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi;
3. Ota-onalar ichkilikka ruju qo‘yishi yoki or-nomusni yig‘ishtirib qo‘yib, buzuqchilik qilishi
4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o‘rgatilmaganligi va buning oqibatida yengil-elpi hayot kechirishga o‘rganib qolishi;
5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unutib qo‘yishi va hokazo. 6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli
darajada emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar. Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi kamchiliklar
natijasida oiladan halovat yo‘qoladi, o‘rtaga sovuqchilik tushadi. Farzandlik
burchini bajarmaslik u yoqda tursin, hatto ichib kelib, ota-onasiga qo‘l
ko‘taradigan, ota-onasini sharmanda qilayotgan farzandlar ham uchraydi.
Ba’zi ota-onalar bolalarda 3, 6, 13, 14 yoshlarda muqarrar ravishda bo‘lib
o‘tadigan krizislarni bilmaydilar. Bu yosh bosqichlarida bola ruhiyatida yangi
psixologik qo‘shilmalar yuzaga keladi. Bu esa ularning kattalar, jumladan, ota-
onalar bilan bo‘lgan munosabatlarida ko‘zga tashlanadi. Buni sezmagan ba’zi
ota-onalar “bolam nihoyatda qaysar, quloqsiz bo‘lib qoldi”, deb o‘ylaydilar va
shikoyat qilishga tushadilar. Bunga qarshi o‘zlaricha chora-tadbirlar
belgilashlari natijasida ota-ona va bola bir-birlarini tushunolmay qoladilar.
Bolaning ota-onadan bezish hollari kuzatiladi.
Qaynona-kelin o‘rtasidagi nizolar. Oilaga yangi tushgan kelinlarning
ko‘pchiligi yuzaga keladigan ba’zi qiyinchiliklarni osonlik bilan yengib, kelinlik
vazifalarini ko‘ngildagiday eplab ketadilar, qaynonalarini ro‘zg‘or
tashvishlaridan halos qiladilar, tezda ularning mehriga sazovor bo‘ladilar.
Qaynonalar ham bunday kelinni “qizim” deb bag‘rilariga oladilar, bilmaganini
o‘rgatadilar, qiynalganida yordam beradilar, hayotiy yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadilar.
Ularga uy-ro‘zg‘or ishlarida va bolalar tarbiyasida yaqin ko‘makdoshga
aylanadilar. Biroq hayotda qaynona-kelin orasida turli to‘qnashuvlar ham sodir
bo‘lib turadi. Gap qaynona-kelin o‘rtasida borar ekan, shuni aytib o‘tishimiz
lozimki, bu masala azal-azaldan odamlarning, insoniyatning atoqli
namoyondalarining diqqat e’tiborida bo‘lib kelgan muammolardan biridir.
Jumladan, XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan sharq
mutafakkirlaridan biri Ahmad Donish o‘zining “Navodir ul vaqoe” ( Nodir
voqealar) nomli kitobida qaynona-kelin nizolari haqida yozar ekan shunday
deydi: “Qaynona-kelin nizolari bundan oldingi oilalarda ham bo‘lgan, hozir ham
bor va bundan keyin ham bo‘ladi. Ular doimo urishaveradilar. Ular nima uchun
urishadilar? Chunki ular nima uchun urishishayotganliklarini o‘zlari ham
bilmaydilar. Shuning uchun urishadilar”.
Demak, bu o‘rinda qaynona-kelin nizolari, sabablarini aniqlash, ularni bartaraf etish alohida ahamiyatga molik masala ekanligi ko‘rinib turibdi. Bunday kelishmovchiliklarni keltirib chiqaruvchi sabablardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.
1. Ba’zi qizlarda nikohgacha oilaviy hayotga, qaynonaga, qaynona-kelin munosabatlariga nisbatan salbiy tasavvur shakllangan bo‘ladi.
Ayniqsa, yoshlar qaynonani oldindan faqat salbiy qiyofa sifatida tasavvur
qiladilar. Keyin esa oila qurib, tasavvuridagi emas, balki hayotdagi qaynona
bilan yashay boshlaydilar. Oqibatda ular o‘z tasavvuridagi qaynonaga xos
bo‘lgan kamchilik va illatlarni hayotdagi qaynonadan axtara boshlaydilar.
Boriniku topishlari aniq, hatto yo‘g‘ini ham topishga harakat qiladilar. Chunki
tasavvurlari ularni aldaganini tan olishni istamaydilar.
Hayotda kamchiliksiz odam bo‘lgan emas, bo‘lmaydi ham. Ideal
qaynona, ideal kelin ham bo‘lishi mumkin emas.
Kelinlar o‘zlari tushgan yangi oila a’zolariga ilk taassurot asosida baho
berishga oshiqmasliklari lozim. Aks holda, pashshadan fil yasash ham hech
gap emas. Kelinlar og‘ir-bosiq, sabr-toqatli bo‘lishlari, iloji boricha o‘zlari
tushgan xonadon a’zolarining yaxshi tomonlarini ko‘rishga intilishlari, eri shu
xonadon a’zosi ekanligini unutmasligi lozim. Ana shunda bu oila tinch-totuv
bo‘ladi. Zotan, kelin bu xonadonga besh kunlik mehmon emas, balki bir umrlik
a’zo bo‘lib kelganligini unutmasligi kerak.
2. Qaynona-kelinning dunyoqarashlari va uy-ro‘zg‘or tutishlari orasida kelishmovchilik paydo bo‘ladi va keskinlashadi.
Ikki avlodning dunyoqarashi, hayotiy tamoyillari o‘rtasida tafovut bo‘lishi
tabiiy holdir. Ammo aksariyat hollarda qaynona-kelinlar ko‘p jihatdan bir-
birining aksi bo‘ladilar. Ayrim hollarda esa qaynona-kelin andishani yig‘ishtirib
qo‘yib, har birlari o‘z gaplarini o‘tkazishga harakat qiladilar. Bunday
kelishmovchiliklarning oldini olish uchun kattalar yoshlarni kiyinishi, soch
turmaklashi, yoqtirgan kuy va ashulalarini tinglashi va shu kabi boshqa
masalalarda ularni o‘z holiga qo‘yishlar lozim. Yoshlar ham o‘z navbatida iloji
boricha ota-onalarini tushunishga intilishlari, ularni g‘ashiga tegadigan noo‘rin
qiliq va odatlardan qaynonaga xush kelmaydigan salbiy “hoyu-havaslardan”
o‘zlarini tiyishlari kerak.
3. Ba’zi kelinlar kelinlik va onalik vazifalarni bajarishga tayyor bo‘lmaydilar.
Shunday kelinlar bo‘ladiki, ular na ovqat pishirishni, na kir yuvishni, na
kattalar bilan muomala qilishni biladilar. Kelin kelinligining birinchi kunidanoq
hamma narsani kerakligicha bilishi va katta tajribaga ega bo‘lgan qaynonasi
darajasida turishi juda qiyin. Shuning uchun nikohgacha onalar qizlariga osh-
ovqat pishirishni, meva-sabzavotlardan qishga sharbat, tuzlama, murabbolar
tayyorlashni, uy-joyni saranjom-sarishta tutishni, did bilan mehmon kutishni,
tejamkorlikni, oila byudjetini iqtisod qilishni, uy anjomlari, jihozlaridan asrab-
avaylab foydalanishni va shu kabi uy-ro‘zg‘or ishlarini o‘rgatishga alohida
e’tibor berishlari zarur. Chunki el orasida “qiz birovning xasmi, boshqa oilaga
tushishi bor”, degan hikmat bor. Shunga qarab qizlarni puxta tayyorlash kerak.
Qaynonalar ham kelinlardan hadeb kamchilik va qusur axtarmasdan, uni o‘z
farzandiday ko‘rib, bilmaganini sabr-toqat bilan o‘rgatib borishi lozim.
Kamchiliklarini yuziga solavermasdan, yaxshi tomonlarini gapirib turishlari
kerak. Yaxshi so‘z ham, yomon so‘z ham bir og‘izdan chiqadi. Qaynonalar
kelinlarida hosil qilingan ko‘nikma va malakalarning o‘z o‘g‘li uchun va
kelajakda o‘z nabiralari uchun xizmat qilishini esda tutishlari kerak.
4. Ayrim hollarda qaynona-kelin bolalar tarbiyasi masalasida kelisha olmay qoladilar. Ayrim oilalarda bolalar yo bobo-buvilar yoki ota-onalar tomonidan me’yoridan ortiqcha erkalatib yuboriladi. Natijada ota-
onalar bilan bobo-buvilar o‘rtasida “bolaga kim tarbiya berishi kerak” degan
masalada kelishmovchilik kelib chiqadi. Aslida ular ham, bular ham bolalarni
kelajakda yaxshi kishilar bo‘lib yetishishini istaydilar, tanlagan yo‘llari esa
turlicha, biroq, ular bir bitimga kelib olishmasa bola tarbiyasining holiga voy
deyavering. Buning uchun ular boladan holi joyda bir murosaga, yakdil qarorga
kelib olishlari lozim. Ana shunda bobo-buvilar ham, ota-onalar ham ahillik bilan
bola tarbiyasi borasida o‘zaro mos chora-tarbirlarni belgilab olishlari lozim.
Bunda bola qanday muhit va shart-sharoitda, davrda o‘sayotganini, mijozi turini
hisobga olish zarur.
5. Ba’zan katta xonadonda ovsinlar qaynona iltifotini qozonish yo‘lida bir-birilaridan rashk qilishlari asosida kelishmovchiliklar kelib chiqadi.
Oilada ikki va undan ortiq kelin bo‘lsa, qaynona ularning hammasiga bir
xilda qaray olmasligi tabiiy holdir. Kelinlardan birontasi qaynonaning didiga
yaqinroq, ba’zisi uzoqroq bo‘ladi. Ayollar o‘ta ruhiy sezgirliklari tufayli buni
tezda sezadilar. Natijada “o‘gay” kelin bilan qaynona o‘rtasida kelishmovchilik
boshlanadi. Bunday holning oldini olish va ovsinlar orasiga sovuqchilik
tushirmaslik uchun qaynona o‘z kelinlariga mumkin qadar bir xilda
munosabatda bo‘lishi (ammo bu yerda har bir kelinning muomalasi,
munosabatini, qaynonaga bo‘lgan mehrini hisobga olish inkor etilmaydi) rashk
qilishlariga imkon yaratib qo‘yishdan ehtiyot bo‘lishlari kerak. Bu o‘rinda
shaxsan kelinlardan ham aql-idrok, mulohazalilik va sabr-toqat talab qilinadi.
6. Ba’zi hollarda qaynona kelinning yosh xususiyatlarini, qiziqishini, orzu-havaslarini, ishlashi yoki o‘qishini hisobga olmaydi.
Qaynonalar orasida umr bo‘yi uy bekasi bo‘lganlari ham bor. Ular ishlash
bilan uy-ro‘zg‘or ishlarini baravar olib borishni o‘z boshidan o‘tkazmagan. Ana
shunday qaynonalar yoshligida o‘zlarini risoladagiday kelin bo‘lganman deb
biladilar, qaynota-qaynonalarini qanday izzat qilganliklarini “ularning soyalariga
ko‘rpacha solganlarini” (rostmi-yolg‘onmi, baribir) tez-tez eslashni yaxshi
ko‘radilar va kelinlarining ham “o‘zlariday” bo‘lishini istaydilar. Ba’zan esa uni
o‘g‘li orqali ochiqdan-ochiq talab qiladilar. Bunga kelinlarining imkoni bormi,
yo‘qmi, o‘ylab ham ko‘rmaydilar. Bunday qaynonalar “ehtiyojini” qondirish
imkoniyatiga ega bo‘lmagan kelinlar ularning g‘azabiga uchraydilar. Kelini
haqida bo‘lar-bo‘lmas gaplarni o‘g‘illarining qulog‘iga quyadilar. “O‘g‘limga
aytib seni qo‘ydirib yubormasam, yurgan ekanman” — deya do‘q-po‘pisa
qiladilar. Ba’zi hollarda maqsadlariga erishadilar ham. Bunday qaynonalar
o‘g‘illari, nabiralari baxtidan ko‘ra o‘z huzur-halovatlarini ko‘proq o‘ylaydilar.
Buning oldini olish uchun o‘g‘ildan g‘oyat tadbirkorlik talab qilinadi.
7. Ayrim kelinlarning yangi oilaga moslashishi qiyin bo‘ladi, oqibatda qaynona-kelin orasida kelishmovchiliklar kelib chiqadi.
Har bir oilaning o‘ziga xos muhiti, qonun-qoidalari, an’analari, atrofda yuz
berayotgan voqea-hodisalarga beradigan baho mezonlari, hatto faqat shu
xonadon a’zolari tushunadigan, shartli ravishda qabul qilingan so‘z, iboralari
bo‘ladi. Yangi tushgan kelin o‘zi bilan o‘z tug‘ilib o‘sgan uyining muhitini, odat-
ko‘nikmalarini ham olib keladi. Shuning uchun ham ayrim hollarda kelin bilan
qaynonaning oilaviy muhitlari mos kelmay qoladi.
Ota-onalar iqtisodiy, moddiy, ijtimoiy saviyasi orasidagi tafovut ham
aksariyat kelin-kuyov orasidagi munosabatlarning keskinlashuviga ta’sir qilishi
mumkin.
Donolar “Qiz bersang o‘zingdan bir pog‘ona balandga ber, sening
xonadoningda ko‘rmaganini yangi xonadonida ko‘rib, yangi xonadonga
ko‘nikishi oson kechadi. Qiz olsang o‘zingdan bir pog‘ona pastdan ol. Shunda
kelin o‘z uyida ko‘rmagan mo‘l-ko‘lchilikni sening xonadoningda ko‘rib, bu
muhitga tez ko‘nikadi” deganlar.
Madaniy-ijtimoiy omil. Kuyov ma’lumotli, madaniyatli oiladan bo‘lib,
kelin aksincha, dehqon, ishchi yoki savdogar oiladan bo‘lsa yoki er-xotindan
biri shahardan, ikkinchisi qishloqdan bo‘lsa bu ijtimoiy-madaniy tafovutlar ham
er-xotin o‘rtasidagi ixtiloflarni keltirib chiqarishi mumkin. Kelin-kuyovlar ijtimoiy
kelib chiqishida ham, iqtisodiy ta’minlanganlikda ham bir-biriga mushtarak
bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir.
Bordi-yu, kelin boshqa millatga mansub bo‘lsa, uning yangi oilaga
moslashishi yanada qiyin bo‘ladi. Masalan, o‘zbek xalqida kekirish to‘yganlik
― shukronalik belgisi hisoblanib kelingan. Rus xalqida esa bu odat o‘ta
odobsizlik hisoblanadi. Shu sababli yangi oilaga moslashish ham osonlikcha
kechavermaydi. Buning ustiga kelin uchun bu oila yangi, ayni paytda
“begona”dek tuyuladi.
Kelinning yangi oilaga moslashishi uning mijozi turiga ham bog‘liq.
Masalan, ko‘proq, xolerik mijozga mansub bo‘lganlar tez moslashadilar. Biroq
yengilroq, tezroq va andishasiz kelinlarni yangi oilaga moslashishi qiyinroq
kechadi.
Yangi sharoitga oson moslashadigan hamda uni osongina o‘zlashtirishga
tayyor bo‘lganlar sangvinik mijozdir.
Flegmatik mijoz esa vazmin, og‘ir karvon bo‘lgani uchun yangi oila
sharoitiga sekinlik bilan moslashadi. Bir moslashib olganidan keyin esa uni
o‘zgartirishni sira-sira istamaydi, uncha-muncha gap-so‘zga parvo qilmaydi.
Melanxolik mijozlar ham shunga yaqin. Ammo sal narsadan ularning ruhi tushib
ketadi, bo‘lar-bo‘lmasga xafa bo‘laveradi. Ruhiy jihatdan esa nihoyatda sezgir
bo‘lishadi.
Har bir mijoz turining yuqorida berilgan qisqacha shartli xarakteristikasini,
ularning o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olgan qaynona-kelinlarning til topib
ketishlari oson ko‘chadi.
Ba’zi qaynonalar o‘g‘lini kelinidan qizg‘anadi va oqibatda kelini bilan
kelisholmasdan qoladi. Bunday nizolar, odatda kamfarzand yoki yolg‘iz o‘g‘il
otasiz oilada o‘sgan taqdirda ko‘proq uchraydi.
Kelishmovchiliklar qaynona bilan kuyov orasida ham bo‘ladi. Ichkuyov
ba’zi hollarda kelin xonadoniga moddiy jihatdan qaram bo‘ladi (hech
bo‘lmaganda uy-joy masalasida). Qaynona hamisha ham ziyrak va andishali
bo‘lavermaydi. Kuyovning psixologik hushyorligi oshadi, erki esa birmuncha
qisiladi. Bunisi yetmaganday, ba’zan qaynonalar kuyovga noo‘rin gaplarni aytib
yuboradi, kesatadi (qizim senga aytaman, kelinim sen eshit, qabilida). Betayin
qaynonaning yoshlarning oilaviy hayotiga bunday qo‘pol ravishda aralashishi
turli nizolarni yuzaga keltiradi. Bundan kelin ham og‘ir ahvolga tushadi. Bir
yoqda eri, ikkinchi tomonda tuqqan volidasi o‘rtada qozilik qilishga harakat
qiladi. Bunday qobiliyat esa hammada ham bo‘lavermaydi. Kelin oqibatda yo
onasi yoki eri tomoniga o‘tadi. Har ikkala holda ham oila barbod bo‘lishi
mumkin.
Shunday hollarning oldini olish uchun qaynona yoshlar hayotiga kamroq
aralashmog‘i kerak. Ba’zi qaynonalar qizini (ayniqsa, rus oilalarida) kuyovidan
yoki aksincha o‘g‘lini kelinidan rashk qiladi. Oqibatda esa yana nizolar paydo
bo‘ladi. Bunda birinchi holda rashk qiz onaning yolg‘iz farzandi ekanligidan
kelib chiqadi. Ilgari qizi faqat onasi bilangina maslahatlashgan, dardlashgan
bo‘lsa, ular orasiga kuyov kiradi. Qizning butun diqqat-e’tibori kuyovga — eriga
qaratiladi. Bunda qaynona kuyovni raqib deb biladi. Uning har bir xatti-
harakatini kuzatadi. Qizining oldida uning obro‘sini tushirmoqchi bo‘ladi,
kamsitadi. Bunday hollarda ba’zi qaynonalar nima sababdan kuyovining
qasdiga tushib qolganini o‘zlari ham bila olmaydilar, bunga turli bahonalar
topadilar. Aslida esa buning bitta-yu bitta sababi bor — rashk, faqat qizini
qizg‘anishdir. Bunday holatni kelin erining uyida yashagan juftlarda ham
kuzatish mumkin. Bunda yuqorida bayon qilinganidek, qaynona o‘g‘lini
kelinidan qizg‘anadi.
Buning oldini olish uchun turmushga chiqqanlaridan so‘ng, ayniqsa onasi
bilan birga turadigan bo‘lsa, undan o‘z diqqat - e’tiborini, farzandlik mehr-
muhabbatini darig‘ tutmasligi, yolg‘izlatib qo‘ymasligi lozim. Qaynonalar ham
avvalo, o‘z yoshliklarini eslashlari, qolaversa, qizining kuyoviga, o‘g‘lining
xotiniga mehr-muhabbati, e’tibori ular oilasi baxt-saodatining, iqbolining garovi
ekanligini unutmasliklari kerak. Ayrim qaynonalar ongsiz ravishda kuyovini o‘z
eri bilan taqqoslaydilar. U badavlatlikda, jamiyatda egallagan mavqei va
boshqa bir jihatlari bilan farq qilishi mumkin. Natijada qaynona nazarida
kuyovning obro‘yi pasayadi, qarab turibsizki, yana kelishmovchiliklar chiqishiga
sabab bo‘ladi.
2. Konfliktologiya asoslari.
Konflikt – nima? Yoki aniqroq aytiladigan bo‘lsa, konflikt qanday o‘zini
namoyon etadi, degan savolga ko‘pchilik, konflikt bu – odamlarning urishishi,
janjallashishi, kuch ishlatib, bir-biri bilan to‘qnashishi, so‘z aytishish, birovlarni
ayblash, so‘kinish, g‘azablanish, jahl bilan gaplashish, kesatish, birovlarni urib-
turtish, do‘q qilish, qo‘rqitishga urinish, u qilaman, bu qilaman deb, ularga
tahdid qilish, piching bilan gapirish, to‘g‘ri so‘zlar mazmunini buzib talqin qilish,
birovlarning orqasidan gapirish, qasd qilish, birovlarga jismoniy zo‘ravonlik
o‘tkazish, zo‘rlash, birovlarni oyog‘idan chalish, kamsitish, odamlar ustidan
kulish, guruh-guruh bo‘lib, birovlarni yakkalab qo‘yish, dilsiyohlik, hafagarchilik,
nafrat va qasos, birovlarni mensimaslik, kibrli munosabat bildirish, o‘zini
boshqalardan ustun qo‘yish, kek saqlash, nafsoniyatga tegadigan amallar va
so‘zlar ishlatish, birovning har biri so‘zi va amalidan yomonlik qidirish va
boshqa shunga o‘xshash vaziyatlarni ta’kidlab aytishadi. Mana shunday
insonlararo munosabatlarda uchrab turadigan barcha salbiy holatlar aslida
konfliktlarning turli ko‘rinishlari, odamlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning turli
namoyon bo‘lish holatlariga kiradi.
Konfliktlar yomon holatmi, yoki konfliktlarda ham o‘ziga xos ijobiy
tomonlar mavjudmi?! Konflikt – buzg‘unchilikmi, yoki unda yaratuvchanlik
xususiyatlari ham mavjudmi?! Konflikt – zo‘ravonlikmi, yoki insonlarni
muloqotga o‘rgatuvchi asosmi?! Tabiiy ravishda mana shu savollarning
javoblari aslida konfliktning mazmuni va mohiyati biz o‘ylagan qarashlardan
anchayin keng ekanligini, bizning an’anaviy qarashlarimiz esa chegaralangan
va haqiqiy ahvoldan ancha uzoq ekanligini namoyon etadi.
Bizning konflikt borasidagi tasavvurimiz uning faqat bir tomoniga
yo‘naltirilgan. Biz odatda konfliktning faqat bir qirrasini ko‘rishga o‘rganganmiz.
U ham bo‘lsa, konfliktda odamlar ziddiyatga kirishib, o‘zaro urush, nizo,
janjallar chiqarishidir. Ammo har doim ham shunday bo‘laveradimi?!
Konflikt – bu tabiiy holat. Konflikt har doim ham buzg‘unchilik yoki zo‘ravonlik emas. Konflikt to‘g‘ri hal etilsa, u yaratuvchanlik qudratiga ega bo‘ladi. Konflikt tomonlar munosabatlarini yanada mustahamlashi, ularni yangi mazmunda qayta qurishi mumkin.
Masalan, o‘zbeklar “eru-xotinning urushi, doka ro‘molning qurishi”
deb bejiz aytishmagan. Oilada er va xotin o‘rtasidagi ziddiyatlar mavjud bo‘lsa
ham, ko‘p hollarda umumiy manfaatlar ularning tez hal etilishi, manfaatlar
asosida tomonlar uyg‘unligi vujudga kelishini isbotlaydi. Demak, konflikt
vaziyatni vujudga keltiruvchi turli manfaatlarni o‘zaro birlashtirish, ularni
muvofiqlashtirish imkoniyati tabiiy mavjud.
Demak, konflikt vaziyatda har bir tomonning o‘z qarashlari, o‘ylari, fikrlari
tizimi, majmuasi mavjud. Mana shu o‘y va fikrlar tizimi xuddi mana shu
tomonning o‘z shaxsiy manfaatlarini anglatadi. Inson o‘z shaxsiy manfaatlarisiz
yashay olmaydi. Har bir odam, xatto eng kichkina yoshdagi bolakaylarning ham
o‘z shaxsiy manfaatlari mavjud.
Agar kichkina chaqaloqning so‘rg‘ichini qo‘lidan tortib olsangiz, u darrov
baqirib yig‘lashga tushadi. Chunki uning shaxsiy manfaatlariga qarshi ish
amalga oshirilgan bo‘ladi. Chaqaloq “mening narsamni qaytarib beringlar”, deb
uvvos solib yig‘laydi. So‘rg‘ichini qaytarib bersangiz, bola jim bo‘ladi.
Shaxsiy manfaatlar odamning tabiiy ehtiyoji ekanligi aniq. Shunday ekan,
konfliktlarda xuddi mana shu shaxsiy manfaatlar ziddiyatga kirmayaptimi?!
Otaning manfaatlari bilan o‘g‘il manfaatlari, ona manfaatlari bilan qiz
manfaatlari o‘zaro kelisha olmayaptimi?! Aslida, manfaatlar ularni
janjallashishiga, biri-biriga qarshi fikr bildirishga, biri-biridan norozi bo‘lishga
olib kelyaptimi?! Konfliktdagi tomonlar o‘z shaxsiy manfaatlarini saqlashga va
muhofaza qilishga urinyaptimi?! O‘ylab ko‘ring, aslida insonlar to‘qnashuvi –
manfaatlar to‘qnashuvidan iborat emasmi?!
Agar yuqoridagi vaziyatlarda ota va uning o‘g‘lini, ona va uning qizini
ularga xos bo‘lgan manfaatlarni muvofiqlashtirish, birxillashtirish yo‘lidan
borilsa, konflikt saqlanib qoladimi?! Agar tomonlarning qarashlari bir xil qilinsa
ziddiyat mavjud bo‘ladimi?! Yo‘q, albatta. Ota va o‘g‘il, ona va qiz bir xilda
o‘ylashsa va fikr qilishsa, konflikt vaziyat ham vujudga kelmaydi.
Konflikt, quyidagi hollarda ijobiy imkoniyatga ega:
• yashirin imkoniyatlar va muammoning yangi qirralarining ochilishiga sabab bo‘ladi;
• muammo yechimining yangi yo‘l-yo‘riqlari, imkoniyatlari va usullarini kashf etadi;
• ishonch, samimiylik, hamkorlik va haqiqatni tan olishga qaratilgan yangi munosabatlar qurilishiga sabab bo‘ladi;
• odamlarni umumiy g‘oyalar asosida birlashtiradi;
• samimiy va ochiq, iliq muloqot uchun imkon yaratadi va shunday munosabatlarga insonlarni o‘rgatadi;
• o‘z fikr va o‘ylaringizga aniqlik kiritishga va o‘z pozitsiyasini qayta ko‘rib chiqishga majbur qiladi.
Konflikt quyidagi hollarda vayron etish imkoniyatiga ega bo‘ladi:
• konflikt yechimi topilmasa va uni boshqarish imkoniyati boy berilsa;
• g‘azab, jahl, dilsiyohlik, hafagarchilik, nafrat va qasos xislarining kelib chiqishiga sabab bo‘lganda;
• juda qattiq stressga olib kelganda;
• odamlar o‘rtasida uzoq muddatli nizo va ixtilof vujudga keltirganda;
• pashshadan fil yasab, kichkina muammoni katta mojaroga aylantirganda;
• zo‘ravonlik va urushga sabab bo‘lganda, suitsid va birovning joniga qasd qilish holatlarida.
3. Oilaviy nizolarga doir islom aqidalari.
Bugungi kunda ba’zi oilalarda janjallar ko‘paygan. Bu janjallarning ildiziga
ahamiyat beradigan bo‘lsak, oila a’zolarining bir-birlariga bo‘lgan
muomalalaridagi kamchiliklarni ko‘ramiz.
Abdulloh Nosih Alvon aytadi: “Islom dini er-xotin oldiga bir-biridagi haqlarni bayon qiladigan yo‘lni belgilab bergan. Bu yo‘lni o‘zlariga aniqlik bilan tatbiq qilsalar, baxtiyor hayot kechiradilar. Muammolar qayg‘usi va kundalik tashvishlar dillarini xira qilmaydi”.
Lekin, afsuski, er yoki xotin yoxud ikkisi ham haqlarni ado qilishda Islom
o‘rnatgan yo‘ldan o‘zlarini olib qochadi. Buning oqibatida ziddiyatlar kelib
chiqadi va muammolar paydo bo‘ladi. Ular bir-biriga adovat va nafratni ichlarida
saqlab yurishadi. Ayrim hollarda qarama-qarshiliklar alanga olib, ziddiyat avjiga
chiqadi. Ishning ohiri esa ajrashish yoki taloqqa yetib boradi. Masalan, xotin
eriga yomon muomala qilsa, shariat yuzasidan qaraganda, er darhol taloq
aytishga o‘tishi kerakmi yoki avvaliga Islom ko‘rsatgan yo‘lga amal qilishi
lozimmi? Yoki, aksincha, er xotiniga yomon muomala qilganida, xotin shu
zahotiyoq ajrashishni talab qilib turib olishi lozim ko‘riladimi yoki oldin bunday
holatda muqaddas dinimiz amriga quloq tutish ma’qul hisoblanadimi?
Juda ham zarur holatlarni istisno qilganda, Islom taloq tushishining oldini oladigan ehtiyot choralarini qo‘llaydi. Bunday choralar ikkiga bo‘linadi:
1. Turmush qurishdan oldingi ehtiyot choralari; 2. Turmush qurgandan keyingi ehtiyot choralari.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy aytganidek: “Er bilan xotin bir-biriga mos tushsa, o‘rtada boylik va saranjomlik bo‘lur. Uy bezagi undan va uylanganning tinchligi undan. Husni bo‘lsa, ko‘ngilga yoqimli bo‘lur, yaxshiligi bo‘lsa jon ozig‘idir. Aqlli bo‘lsa, turmush intizomli va ro‘zg‘or kerak-yarog‘i tartibli va saranjomli bo‘ladi.
Nosoz juft uy uchun ham achchiq va yashirin qo‘rqinchli kasallikdir. Uyatsiz bo‘lsa, ko‘ngil undan ozorlanadi, yaramas bo‘lsa, ruh undan azob tortadi. Tili yomon bo‘lsa, kuyovning ko‘ngli yaralanadi. Yomon ishlik bo‘lsa, erga yuz qoralik keladi. Mayxo‘r bo‘lsa, uy obodligi yo‘qoladi va buzuqi bo‘lsa, uy ichi rasvogarlikka aylanadi”10.
Oiladagi nizolarga asosiy sabab ayol kishining o‘zini turmush o‘rtog‘idan
ustun bilishidir. Bu masalaga kirishdan oldin shariatda nima deyilganiga e’tibor
qaratsak. Alloh taolo o‘zining muqaddas kitobida “Erkaklar ayollarning ustidan rahbardirlar”, deya marhamat qilgan. Mana shu oyatda oilada kim
rahbar bo‘lishi ochiq-oydin aytilgan. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)dan
10 Алишер Навоий. 13-том. – Т.: 1966, 201-бет.
shunday hadis bor: “Agar inson bolasi boshqa bir inson bolasiga sajda qilishi
mumkin bo‘lganida edi ayollarni erlariga sajda qilishiga buyurgan bo‘lardim”,
deya marhamat qilganlar. Shu kabi hadislardan ham dalolatki, oilada faqat
erkak kishi rahbardir. Agarda biz buni buzsak, Qur’onga qarshi ish qilgan
bo‘lamiz. Lekin Qur’onda va hadislarda kelishiga qaramasdan ayrim ayollar
mana shu gunoh amalni bajarishga urinishmoqda.
Alloh taolo erkak kishini rahbar qilib qo‘yishida ko‘p hikmat bor. Alloh o‘zi
yaratgan bu ikki jinsning tabiatini, xususiyatini yaxshi biladi va ularning
xilqatidan kelib chiqib, ularga vazifalar yuklagan. Erkak kishi ayol kishiga
qaraganda kuchliroq, aqlliroq, tadbirkorroq va imkoniyat jihatdan ustun bo‘lgani
uchun u ayol kishiga mas’uldir. Ayol kishi o‘z tabiatidan kelib chiqib, uyning
ichidagi ishlarga buyirilgan hamda nozik masalalar unga yuklatilgan. Masalan,
turmush o‘rtog‘iga xizmat va bolalar tarbiyasi kabi.
Yangi turmush qurgan oilalarda ko‘p kuzatiladigan holatlardan biri shuki,
agar kelin tomon mavqe jihatdan yoki moddiy tomonlama kuyov tarafdan
boyroq bo‘lsa, kelin turmush o‘rtog‘ining uyida o‘zini ustundek tuta boshlaydi.
Kelinning otasi kuyovga avtoulov yoki uy kabi ko‘chmas mulk sovg‘a qiladigan
bo‘lsa, buni ko‘rib turgan kelinning oilada ustunlik qilgisi keladi. Shuning uchun
biz sarpolarda me’yor bo‘lishi haqida ko‘p aytamiz. Bu kabi haddan oshish esa
ayollarimizning tabiatini buzmoqda.
Shuningdek, oilada ayol kishining ishlashi yoki turmush o‘rtog‘idan
ko‘proq maosh olishi ham ayol kishini oilada ustun bo‘lishga undaydi. Ba’zi
ayollarning “Men pul topyapman, kerak bo‘lsa erimni ham ta’minlab
qo‘yganman”, degan gaplarini eshitamiz. Er oilada ustun bo‘lishni istagan
ayolining holatidan, albatta, jahli chiqadi hamda ayoliga nisbatan nafrati oshadi.
Buning oqibatida esa oilada nizo kelib chiqadi.
Ayolining bunday nojo‘ya xulqi oqibatida erkakning ruhiyatiga kuchli zarar
yetadi. Natijada esa boshqa ayollarga e’tibor qaratishi yoki oilasiga xiyonat
qilishi ham mumkin. Chunki erkak o‘z ayoli tomonidan ulug‘lanishini, yuqori
ko‘tarilishini xohlaydi. Er o‘z ayolidan bunday fazilatlarni topa olmagach,
boshqa ayollardan qidira boshlaydi. Yoki o‘ziga tasalli bo‘lishi uchun xarom
qilingan qimor kabi o‘yinlarga, ichish kabi illatlarga ruju qo‘yib yuborishi
mumkin. Natijada esa oilada nizolar kelib chiqa boshlaydi, ayol eriga itoat
qilishni istamaydi va oila buziladi.
Ayol kishining o‘z turmush o‘rtog‘iga gapirayotganda qo‘lini beliga qo‘yib,
baland ovozda mensimasdan murojaat qilishi umuman go‘zal holat emas.
Ayniqsa, bu kabi holatlar yoshi katta ayollar o‘rtasida ko‘proq uchrayapti. Ya’ni
“O‘g‘illarni qatorlashtirib tug‘ib qo‘ydim, ularni katta qildim, uyli-joyli qildim. Endi
nima desam, shu bo‘ladi, butun “saltanat” meniki bo‘lishi kerak”, deb turmush
o‘rtog‘iga ham bepisandlik bilan muomalada bo‘lishmoqda. O‘g‘il va kelin
o‘rtasida nizo kelib chiqsa ham qaynota aralashganini kam ko‘ramiz. Sababi
oilada ayolning aytgani aytgan, degani degan. Hattoki, sovchilikda ham, ya’ni
o‘g‘liga kelin tanlashda ham ayollar ustunlik qilishadi. Buni qarangki, ba’zi
ayollar voyaga yetgan farzandlariga ham imkon bermaydi.
Farzandlar ham ota-ona istagi vojib ekan deb, ularning barcha niyatlarini,
u hattoki noto‘g‘ri bo‘lsa ham amalga oshirishmoqda. Ayniqsa, onalarining.
Agarda farzand onasining niyati noto‘g‘ri ekanligini va uni bajarishni
istamayotganligini aytsa, onasi uni “oq” qilishi bilan, norozi bo‘lishi bilan tahdid
qiladi. Bu nafaqat urf-odatlarimizga, balki odamgarchilik nuqtai nazaridan ham
xatodir. Buni qarangki, ayolning ustun bo‘lish tuyg‘usi nafaqat turmush
o‘rtog‘ining, balki farzandlari va kelinlarining ham xafa bo‘lishiga olib keladi.
Agarda oilada erkak kishi rahbar bo‘lsa, yuqoridagi kabi noxush holatlar
kuzatilmaydi. Noto‘g‘ri vaziyatlarda ayoliga tanbeh beradi, to‘g‘ri yo‘lga
boshlaydi va insof bilan hukm chiqaradi. Oilada erdan ustun bo‘laman, deyish
kibrga ham kiradi. Kibr esa katta gunohlardan biridir. Payg‘ambarimiz
Muhammad (s.a.v.) “Qalbida zarra kibr bo‘lganlar jannatga kirmaydi”, deya
marhamat qilganlar. Agarda ayollar ustunlik qilishga urinishmasa, kibrga
berilishmasa oilalarimiz tinch bo‘ladi, jamiyatimiz ham sog‘lom bo‘ladi.
👉👉 Topshiriq. “Aqliy hujum” metodi orqali savollarga javob bering.
“Aqliy hujum” metodi
1. Oilaviy mojarolar va ularning xususiyatlari nimalardan iborat?
2. Konfliktlar ijobiymi yoki salbiy?
3. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga ko‘ra ularni ntchta turlarga
ajratish mumkin?
4. Oilaviy nizolarga doir islom aqidalari nima?
NAZORAT SAVOLLARI. 1.Oilaviy janjallarda kim aybdor?
A) Oilada janjal kelib chiqishiga ayollar aybdor.
B) Oilaviy inqirozlarga er aybdor.
D) Oilaviy konfliktlarda er yoki xotin aybdor bo‘lmaydi, konflikt va vaziyat
aybdor, muammo aybdor bo‘ladi.
E) Oilaviy nizolarga qaynona aybdor.
2. Oilada qaynota va er o‘rtasida nizo kelib chiqqanda kelin o‘zini qanday pozitsiyada tutishi kerak?
A) Darrov vaziyatni qo‘lga olib, hammaga tanbeh berishi kerak
B) jimgina o‘z xonasida vaziyat yumshashini kutish va eri kirganda
muloyim munosabatda bo‘lishini iltimos qilish
D) Darrov uyiga telefon qilib ota-onasini yordamga chaqirish
E) Darhol qo‘shnilarni yordamga chaqirish
10-MAVZU: AGRESSIYA, ZO‘RAVONLIK VA ULAR YUZAGA KELGANDA O‘ZINI QANDAY TUTISH KERAK? VA ULARGA QARSHI CHORALAR
QO‘LLASH MASALALARI. REJA:
1. Agressiya va zo‘ravonlik haqida tushuncha.
2. Agressiya, zo‘ravonlik va ular yuzaga kelganda o‘zini qanday tutish
kerak?
3. Agressiya nolatida nima qilish kerak?
Tayanch iboralar: Agressiya, zo‘ravonlik, tajovuzkorlik, himoya orderi,
erkak va ayol, nikoh, farzand tarbiyasi.
1. Agressiya va zo‘ravonlik haqida tushuncha. Agressiya – tajovuzkor degan ma’noni bildirib, u insonni qaysidir salbiy
jihatlarini namoyon etuvchi holatdir. Inson qachon tajovuzkor bo‘ladi? Bunga
sabablar nima? – degan savollarga doimo yechim qidiradi va uning oldini olish
yo‘llari bo‘yicha izlanishlar olib boradi.
“Tajovuzkorlik sindromi” kim uchun xavfli?
Albatta, bu sindrom birinchi galda o‘zining sohibini nishonga oladi.
Buzg‘unchi tanqidga odatlangan odamdan salbiy quvvat ajralib chiqa
boshlaydi.
BMTning 1999-yil 17-dekabrdagi rezolyusiyasi bilan yillar davomida bir
necha davlatlarda “16 kun zo‘ravonliksiz!” deb nomlangan aksiya
o‘tkazilmoqda. Bizning yurtimizda ikki yil oldin ushbu aksiya o‘ziga katta e’tibor
qaratmas edi. Chunki oilaviy kelishmovchiliklar, ayollarga nisbatan zo‘ravonlik
– nozik mavzular hisoblanib, hamma ham uyda nima sodir bo‘layotganini
bayon qila olmasdi. Chunki hech kim uydagi gapni ko‘chaga chiqishini
xohlamaydi.
Hozirda esa ushbu dolzarb muammoga katta e’tibor qaratilmoqda.
Sentabr oyining boshida O‘zbekistonda “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun kuchga kirdi, qiyin
ahvolda qolgan xotin-qizlarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish markazlari
ochildi. Xotin-qizlarni himoya qilishda ichki ishlar organlari ayollar masalalari
bo‘yicha inspektorlari ham katta o‘rin tutishadi.
Quyidagilar ijtimoiy reabilitatsiya qilish va moslashtirish, shuningdek, oilaviy-maishiy zo‘rlik ishlatishning oldini olish tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari etib belgilandi:
• o‘z joniga qasd qilishga moyil xulq-atvorni hamda jamiyatdagi va oiladagi ma’naviy-axloqiy muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa holatlarni qo‘zg‘ata oladigan oilaviy va shaxslararo nizolarning, depressiv vaziyatlarning erta oldini olish, shuningdek, ushbu jarayonda keng jamoatchilik ishtirok etishini ta’minlash;
• ijtimoiy reabilitatsiya qilish va moslashtirish tizimini yo‘lga qo‘yishda, yuzaga keladigan nizoli vaziyatlarni, birinchi navbatda oilaviy-maishiy nizoli vaziyatlarni hal qilishda davlat organlarining o‘zaro hamkorligini, shu jumladan fuqarolik jamiyati institutlari bilan samarali hamkorlik tizimini shakllantirish;
• nizoli vaziyatlarning erta oldini olishga, eng avvalo, “xavf ostidagi guruh”da bo‘lgan shaxslar va oilalarni aniq maqsadda qo‘llab-quvvatlash orqali ijtimoiy reabilitatsiya qilish va moslashtirish tizimini takomillashtirishga fuqarolik jamiyati institutlarini keng jalb qilish;
• nizoli vaziyatlar, shu jumladan oilaviy-maishiy zo‘rlik ishlatish sabablarini, o‘z joniga qasd qilish kayfiyatini qo‘zg‘atadigan omillarni aniqlash hamda o‘rganish, ularni bartaraf etish choralarini ko‘rish;
• jamiyatda oilaviy-maishiy tusdagi zo‘rlik ishlatishning har qanday ko‘rinishiga nisbatan, birinchi navbatda, yaqin qarindoshlar tomonidan murosasiz munosabat muhitini, shu jumladan jazo muqarrarligini ta’minlash, og‘ir ijtimoiy ahvoldagi shaxslarni qo‘llab-quvvatlash orqali qaror toptirish;
• jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirish, oilaviy va shaxslararo munosabatlar sohasida qonuniylikni mustahkamlash, ijtimoiy reabilitatsiya qilish va moslashtirish jarayonlariga daxldorlik hissini kuchaytirish.
2. Agressiya, zo‘ravonlik va ular yuzaga kelganda o‘zini qanday tutish
kerak? O‘zbek xalqining ma’naviy va ma’rifiy merosi, sirasida mana shunday turli
salbiy xislatlarning yomon oqibatlari haqida so‘zlanadi: “Zolimlik – o‘zgalar
hayotiga qarshi yo‘naltirilgan kuchdir”, “O‘z so‘zini o‘tkaza olmagan ojiz odam,
kuch va zo‘ravonlikka erk beradi”, “Jizzakilik – o‘zini tuta bilmaslik oqibatidir”
deyiladi, shuningdek “Insonning chin insonligi bahs va safarda anglanadi” deb
hisoblanishi.
O‘zbek xalqi tinchliksevar va
hayot murakkabliklari oldida o‘z
taqdiriga shukronalik bilan munosabat
bildirib, yaratgan bergan qazoyi
qadarga minnatdorlik bilan qaraydigan
xalqdir.
O‘zbek xalqi - boy madaniy
merosga, ijtimoiy hayot va turmush
tarziga, tarixiy obidalar, ko‘xna urf-odatlar, milliy qadriyatlarga ega xalq.
Ko‘pgina olimlar tomonidan psixologiyada “tajovuz” so‘zining ta’rifi har
doim ham mos bo‘lmagan, boshqalarga zarar etkazadigan xatti-harakatlar
shaklidir. Jamiyatning qabul qilingan ijtimoiy me’yorlariga ta’sir etuvchi va katta
ruhiy bezovtalikka olib keladigan xatti-harakatni buzadigan jazo. Bu g‘iybat,
yolg‘on ma’lumot va dushmanlik fantaziyalarini tarqatish, shuningdek qotillik va
joniga qasd qilish.
Hayvonot dunyosida agressiya omon qolishga yordam beradi va taraqqiy
etgan jamiyatda agressiya hujumlari ko‘pincha surishtiruvchi xodimlarning
ko‘plab surunkali kasalliklarini keltirib chiqarmoqda, ular odatda o‘zlarining
boshqaruvi yoki hokimiyatga bo‘lgan noroziliklarini tashlash uchun hech
qanday joyga ega emaslar.
Tajovuzkor qanday turdagi rag‘batlarga bog‘liq va u qurbonlikdan qanday reaktsiyalar kutayotganiga qaramay, sakkiz turdagi tajovuz:
qo‘zg‘olonchi - bu xarakatni keltirib chiqardi; vujudga kelmagan - jabrlanuvchi tajovuzkorni biron-bir tarzda
qo‘zg‘atmagan; tajovuzkor - inson o‘zini himoya qilmaslik uchun zo‘ravonlik
qiladigan birinchi odam edi; himoya qilish - zo‘ravonlik harakatlariga javob; javob - zarar uchun qasos;
tahdiddan kelib chiqqan tajovuz - tahdidni bartaraf etishga yordam beradigan harakatlar;
rag‘batlantirish - bunday harakatlarning sababi nimadir uchun rag‘batlantirish istagi;
sanksiya - jamiyatning ijtimoiy normalarini qo‘llab-quvvatlaydi. Shaxsning tajovuzkorligini faqat uning paydo bo‘lish sabablarini tushunib,
individual dori-darmonlarni (antidepressantlarni) yoki ommabop yondashuvni
(psixolog yoki psixoterapevt, sport, massaj, choy terapiyasi) qo‘llash mumkin.
Boshqa sabablar: spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar va
antisosyal (jamiyatga qarshi bo‘lgan) hayot tarzi. Agressiya bilan kurashda agressiyaning namoyon bo‘lish mexanizmini
tushunish kerak. Biz tez-tez agressiya hujumlari dunyoga nisbatan salbiy
munosabat bilan ham, baholash tizimida ham dushmanlik bilan boshlangan
deb hisoblaymiz, unga ko‘ra inson insonlarni, narsalarni va hodisalarni hukm
qiladi. Keyinchalik, harakatni kuchaytiradigan g‘azab bor, va insonning xatti-
harakati yoki harakati tajovuzdir.
Oiladagi zo‘ravonlik bu er-xotin yoki boshqa yaqin munosabatdagi
kishilardan birining ikkinchisiga nisbatan jismoniy, ruhiy, jinsiy yoki moliyaviy
zo‘ravonlik ko‘rsatishidir. Odatda, bu turdagi zo‘ravonlik ostida bir tomonning
oiladagi boshqa a’zolar hayoti ustidan nazoratni ushlab turishga bo‘lgan intilishi
yotadi. Oilaviy zo‘ravonlik qurboni ko‘pchilik hollarda ayol kishi yoki yosh
bolalar bo‘ladi, ammo erkaklar hamda qariyalar orasida ham jabrlanuvchilar
yo‘q emas. Oilaviy zo‘ravonlikning keng tarqalgan ayrim ko‘rinishlarini sanab
o‘tamiz:
Erning xotinini urishi, ruhiy kamsitishi, uning nasl-nasabini oilaviy sharoiti
yoki ota-onasi yoki qarindoshlari qilgan ishlar tufayli ayblab haqoratlashi, erning
xotinini jinsiy zo‘rlashi, jinsiy ehtiyojini g‘ayritabiiy usullar orqali qondirishga
majburlashi yoki jinsiy kamsitishi moliyaviy jihatdan cheklash, pul bermaslik,
ayolning o‘qishiga yoki ishlashiga qarshilik ko‘rsatish va hokazo.
Oilaviy mojarolarni hal etish, ularda zo‘ravonlik alomatlari qay darajada
bo‘lishidan qat’i nazar, odatda, mahallalardagi o‘zini o‘zi boshqarish
organlariga havola etiladi. Bunday holatlarda jabrlanuvchilarning to‘g‘ridan
tog‘ri militsiyaga yoki sudga shikoyat qilishi amaliyotda kam uchraydi. Oilalarni
saqlab qolish hamda ajrashishlar sonini kamaytirishga qaratilgan siyosat
oqibatida zo‘ravonlikdan shikoyat qilib kelgan ayollarni ortga qaytarish, hatto
ularning ajrashishni so‘rab sudga yozgan arizalarnini qanoatlantirmaslik
holatlari ko‘p uchraydi. Natijada bunday oilalarda ayollar va bolalarning yana
zo‘ravonlikka yuz tutishi holatlari davom etadi.
Odatda, oiladagi zo‘ravonlik natijasida jabrlanuvchiga og‘ir shikast
yetkazilgan yoki u vafot etgan taqdirdagina, zo‘ravonlik uchun jinoiy ish
ochiladi.
Oilaviy mojarolarni hal qilishga mahalla vakillarining jalb qilinishi yaxshi
amaliyot, chunki oiladagi ichki muammolar, dastlab, mahalla vakillari orasida
muhokama qilinsa va tomonlarga to‘g‘ri va yetarli nasihat qilinsa, muammo
kuchayishining oldi olinishi va natijada zo‘ravonlikka chek qo‘yilishi mumkin.
Ammo amaliyotda bu tizim kutilganidek samarali ishlayapti, deb bo‘lmaydi.
Ko‘p holatlarda mahalla oqsoqollari masalaga yuzaki yondashib, muammoni
hal qilish yoki jabrlanuvchini himoya qilish o‘rniga, barcha aybni jabrlanuvchiga
yuklaydi.
Ba’zan oilani saqlab qolgandan ko‘ra, tomonlarni yaxshilikcha ajratib
olish muammoning haqiqiy yechimi bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
mahallaning mas’ul yetakchilari vaziyatga to‘g‘ri baho berishlari, agar ayolga
nisbatan shafqatsiz munosabat yoki aziyat yetkazish sodir etilgan bo‘lsa, zudlik
bilan bunga qarshi tegishli chora ko‘rishlari lozim. Ular buni istamagan yoki
amalga oshirmagan holatda, ayolning o‘zi yoki uning vakillari tegishli huquq-
tartibot organlariga shikoyat qilishi lozim.
O‘zbeksitonning ayollar kamsitilishiga qarshi xalqaro konvensiyaga
qo‘shilgani va mustaqillik yillarida ayollarga davlat darajasida yuksak ehtirom
ko‘rsatilgani juda quvonarli holat, albatta. Ammo oiladagi zo‘ravonlik
holatlarining oldini olish, ularni tugatish hamda jabrlanuvchilarni zarur huquqiy
himoya bilan ta’minlab, aybdorlarga munosib jazo berish masalasida hali
qilinadigan ishlar ko‘p.
3. Agressiya nolatida nima qilish kerak? Keling agressiya haqida ozgina gaplashib olamiz!
Bola tinmay yiglayapti, holdan toygan va chorasiz qolgan ona, bolani
tinchlantirish va quchoqlash o‘rniga, bas kelish qiyin bo‘lgan jahl va zulmni his
etadi. Jahl ustida bunday ona bolani bo‘ysundirish, eshitishga majburlash
uchun siltab yuborishi, urishi yoki baqirishi mumkin.
Bunday holatlarda oz ojizligimiz, chidamsizligimiz, qahr, g‘azab va
nochorlikni his qilgan holda kozlarni, quloqlarni yumgancha qochib ketgimiz,
berkinib olib bor ovoz bilan baqirgimiz keladi.
Bola ulg‘aygib, o‘z harakterini ko‘rsatishni boshlaganda, o‘zining “Men”ini
ya’ni “men xohlayman”, ‘‘men xohlamayman”, “men qilaman”, “men
qilmayman” ko‘rsatishni boshlaganda agressiyani yengish onaga juda qiyin
bo‘lib qoladi. Boladan olingan salbiy holatga ta’sir unga agressiya o‘tkazish
bilan yakunlanadi. Ona bolasini urganidan yoki unga baqirganidan so‘ng u
qisqa muddatli yengil tortadi. Ammo ozroq vaqt o‘tib, bu kuch (energiya) ichga
singadi, asta sekinlik bilan bola va atrofdagilar oldida aybdorlilik hissiga
almashadi.
Biz hammamiz bilgan ibora “O‘zim aqlim bilan bilaman noto‘g‘ri ish
qilayotganimni, lekin buni o‘zgartira olmayman” mana shunday sodir bo‘ladi.
O‘zini tutishning bu holatini psixologlar destruktiv (buzg‘unchi) agressiya
deb atashadi. Bu doimo harakatda bo‘luvchi oddiy kuch harakatning bir turi.
Huddi Atomning, quyoshning, suvning kuhci kabi agressiya kuchi ham biologik
boshlanish, o‘zakka ega va yaratuvchan hisoblanadi. Agar odamda agressiya
kuchi bo‘lmaganida odamzot hech qanday yutuqqa erishmagan bo‘lar edi.
Shuning uchun onalar agressiyani o‘ziga singdirish o‘rniga destruktiv
(buzg‘unchi) holatdan konstruktiv (yaratuvchi) holatga o‘tkaza bilishlari kerak.
Konstruktiv agressiya o‘zida iroda, kuchlilik, shijoat, qat’iyat va maqsadga
intilishlik bilan namoyon bo‘ladi. Agressiya kuchi har doim harakatda bo‘ladi va
ma’lum bir maqsadga intiladi. Yo‘lida uchragan to‘siqlar orasiga borib urilib
sekin-asta to‘planadi. Agar chiqish yo‘li yo‘q bo‘lsa, u portlaydi va atrofidagi
barcha narsni yakson qiladi. Huddi yo‘l qidirayotgan suv kabi, katta kuch bilan
u eng haybatli to‘siqlarni ham paymol qiladi. Ichingizga yig‘gan salbiy
energiyaning chiqishi o‘zi bilan turli kasalliklar va noxushliklar olib keladi.
Ammo siz qalbingizga quloq tutib o‘z norozichiliklaringizning asl sababini
anglab olsangiz, beayb bolaga qilinadigan agressiyadan o‘zingizni saqlay
olasiz.
Bir misol keltirsak. Ayol yaxshi ona va xotin bo‘lish uchun bor kuchi bilan
turishyapti. U mazali kechki ovqat tayyorlaydi. U eri injiqligini biladi va nimadir
yoqmasa uyda janjal bo‘lishini aniq biladi, shuning uchun eri ishdan kelgunicha
hamma narsani joyiga qo‘yishga harakat qiladi. Ishdan kelish vaqti
yaqinlashgani sari hali oldinda ko‘p ishlar borligini anglagani sari ayol o‘zini
hotirjamligini yo‘qotadi. Ichki bosim kuchayadi, havotirlanadi, shoshiladi va
faqat o‘ylagan ishlarini ohiriga yetkazish bilan mash’gul bo‘ladi. Shu payt bolasi
kelib uninig oyoqlari ostida o‘ralashadi, yig‘laydi, injiqlik qiladi va ona boladan
alamini oladi. Hotirjamlikka bo‘lgan ehtiyoj, bolaga berilishi kerak bo‘lgan e’tibor
dan ustun keladi. Shunday qilib ona o‘z bolasiga agressiyasini chiqaradi.
Shuni anglab yetingki, siz hozir his qilayotgan hissiyot o‘z kuchingizni
ko‘rsatish ehtiyojini qondirmaydi. Har qanday holatda ham jahl qilish oson
ammo haqiqiy kuch jahldan o‘zini saqlay olishdir. Bu sabr.
Agressiyaning yana bir sababchisi “A’lochilik” sindromidir. Hamma ishni
mukammal darajada bajarishga tirishgan ayol (bolalaridan) atrofidagilardan
ham huddi shunday harakatni talab qiladi. Hammani o‘zining qolipi bilan
o‘lchaydi, oldidagilarni ham o‘zining qoidalariga bo‘ysundirishga intiladi.
Yana bir qoida. Agar ayol eriga agresiv munosabatda bo‘lsa, albatta
bolasiga ham agressiya qo‘lashi aniq. Bolaga qarab g‘azablanyapsizmi?
To‘xtang! O‘zingizdan so‘rang “Erimga shikoyatlarim yo‘qmi?” agar bo‘lsa bor
alamni boladan olish o‘rniga, vaqt topib eringiz bilan bu haqida gaplashib oling
va muammoni hal qiling. Eringizni kamchiliklari haqida doimiy o‘ylab yurish
sizda ozingizni undan ustun qo‘yish hissini uyg‘otad, vaholanki Islomda
hammasi aksincha. Eringizni kamchiliklarini o‘zida qoldiring o‘z ustingizda
ishlash bilan mashg‘ul bo‘ling. Muammolar bizni faqat kuchli bo‘lishga undaydi,
ammo siz yelkangizdagi norozichilik va hafagarchiliklarni tashlasangiz
osoyishta hayot kechirishga erishasiz. Destruktiv agressiya sabablarini
aniqlang va ular bilan kurashing, shunda buyuk maqsadlarga erishasiz.
👉👉 Topshiriq. Agressiya va zo‘ravonlik deb nimaga aytiladi? javob
yozing. Savol Javob
Agressiya va zo‘ravonlik nima?
Agressiya va zo‘ravonlikni qanday engish kerak?
NAZORAT SAVOLLARI.
1. Agressiya nima? A) Agressiya – tajovuzkor degan ma’noni bildirib, u insonni qaysidir
salbiy jihatlarini namoyon etuvchi holatdir. B) Agressiya – insonni qaysidir salbiy jihatlarini namoyon etuvchi
holatdir.
D) Agressiya – tajovuzkor degan ma’noni bildirib, u insonni qaysidir ijobiy jihatlarini namoyon etuvchi holatdir.
E) Agressiya – tajovuzkor degan ma’noni bildirib, u insonni qaysidir ham
salbiy ham ijobiy jihatlarini namoyon etuvchi holatdir.
2. Zo‘ravonlik nima?
A) Zo‘ravonlik birovga jismonan, ruhan, iqtisodiy va jinsiy zarar
yetkazishdir.
B) O‘zbek oilasi muqaddas, unda zo‘ravonlik bo‘lmaydi.
D) Faqat erkaklar zo‘ravonlik qiladi, ayollar zarar topadi.
E) Zo‘ravonlik tabiiy holdir, hamma oilada bo‘lib turadi.
11-MAVZU: HUSHMUOMALA KELINNING TURMUSH O‘RTOG‘INING YAQINLARI VA QARINDOSHLARI BILAN GO‘ZAL MUNOSABAT
O‘RNATISH SIRLARI
REJA:
1. Hushmuomala kelin-sevimli kelin! 2. Turmush o‘rtog‘ining yaqinlari va qarindoshlari bilan go‘zal munosabat
o‘rnatish sirlari.
Tayanch iboralar: Hushmuomalalik, kelin, erkak va ayol, nikoh,
turmush, qarindoshlar, munosabat, farzand tarbiyasi.
1. Hushmuomala kelin-sevimli kelin!
Xushmuomalalik yaxshi va to‘g‘ri tarbiya natijasidir. Do‘stona oilada bir-
biriga haqorat qilish va ovozini ko‘tarish qabul qilinmaydi. Bolalar ota-onasidan
namuna olishadi, shuning uchun nutqingizni eshiting! Erta yoshda ular beixtiyor
kattalardan nusxa ko‘chirishadi. Ular o‘sib ulg‘ayganlarida, o‘zlarining oila
a’zolarining axloqini va odatlarini qabul qiladilar. Ota-onalar farzandiga
gapirishda hurmatga loyiq bo‘lishlari kerak. Xushmuomalalik bu o‘zing munosib
tutish, haqorat qilmaslik, nozik, muloyim, kamtar va bag‘rikeng bo‘lish.
Xushmuomalalik chinakam baxtdir, u faqat baxt eshigini ochishi mumkin,
xolos. O‘zingiz o‘ylang, odam xushmuomala bo‘lsa-yu mehribon va g‘amxo‘r
bo‘lmasa, birovning mushkulini oson qilmay, faqat o‘zining shaxsiy manfaati
uchun ish yuritsa, hurmatga sazovor bo‘lmaydi, yakkalanib qoladi.
Xushmuomalalik zaminida mehnatsevarlik bilan bir qatorda mehribonlik va
g‘amxo‘rlik hissi bo‘lsa, inson umrbod baxtli hayot gashtini suradi. Xo‘sh,
mehribonlik va g‘amxo‘rlik nimadan boshlanadi? Bu “Assalomu alaykum”dan
boshlanadi. Masalan, xotin erining ishidan qaytishdan oldinroq bolalari bilan
hovli va xonalarni tozalaydi, supaga ko‘rpacha va yostiqlarni to‘shaydi,
dasturxon tuzatadi. Shuningdek, ayol o‘zini tartibga solib, yoqimli ko‘rinishda
bo‘ladi. Mana, oila sultoni – ota kun bo‘yi ro‘zg‘or tashvishida o‘zini yuz yoqqa
urib, charchab-toliqib uyiga keladiyu, shu daqiqada ona bolalari bilan peshvoz
chiqib, otani xursandchilik bilan kutib olishadi. Oila mehri otani tetiklashtiradi,
g‘ayratini oshiradi, zavqlantiradi va oilasiga bo‘lgan muhabbatini
mustahkamlaydi. Natijada, ota hamma vaqt uyiga shoshiladi, oilasi uchun
tinimsiz mehnat qilgisi keladi. Mehribonlik iplari barcha oila a’zolarini bir-biriga
chambarchas bog‘laydi. Bunday oilada farzandlar mehnatsevar, odobli,
mehribon va farosatli bo‘lib yetishadi. Bu yerda “Qush uyasida ko‘rganini
qiladi”, degan maqolni keltirish o‘rinlidir.
Bordi-yu xotin eri ishdan qaytganida boshini bog‘lab, hadeb kasalman,
deb cho‘zilib yotaversa, hovli-uylar tozalanmay, bolalar qaerdadir sang‘ib
yurishsa, uning kayfiyati buziladi. Shuni unutmaslik kerakki, dangasa va
beparvo xotinlar mehnat va mehnatsevarlik qilishdan ko‘ra o‘zlarini kasallikka
solishni afzal ko‘radilar. Bunday holat davom etaversa, unga odatlanib qolinadi.
Pirovardida, bunday ayollar chindan ham kasallikka chalinadi. Chunki o‘zini
urintirmaslik va ishyoqmaslik kasallik uyasidir. Ishyoqmas ayollarning kuch-
quvvati tilga to‘planib, g‘iybat, haqorat va janjal qilishga berilib ketishadi.
Andisha va hijolat ular uchun ahamiyatsiz bir narsa bo‘lib qoladi.
Islom dinimizda xushmuomalali va shirin so‘zli bo‘lish eng oliy
fazilatlardan biri bo‘lib, inson qalbini munavvar etadigan, yuzida tabassum va
xursandchilikni namoyon qiladigan go‘zal sifatdir.
Alloh taolo shunday deb marhamat qiladi:
“Odamlarga shirinso‘z bo‘linglar” (Baqara surasi 83-oyat).
Demak, shirinso‘zli bo‘lish yaxshi fazilat ekanki Alloh taolo odamlarni
shirinso‘zli bo‘lishga chaqirdi. Inson zoti doimo yaxshi so‘z va mehr-
muhabbatga ehtiyoj sezadi. Ayniqsa, bolalar bu narsaga juda ham muhtojdir.
Xushmuomalali kishi barcha inson qalbiga yo‘l topa oladi, u xalq orasida
ham, oilasida ham, e’zozga ega bo‘ladi. Xushmuomalali va shirinso‘zli bo‘lish
nafaqat unga ajr olib keladi. Balki u insonni do‘zaxdan ham saqlaydi.
Hayotimizda qancha intilish va o‘zgarishlar bo‘lsa, bularning barchasi
shirin so‘z va go‘zal muomala orqalidir. Zero, Payg‘ambarimiz: “Sizlarning eng yaxshilaringiz oilasi bilan yaxshi muomalada bo‘lganingiz va men sizlardan ham oilam bilan yaxshi muomaladaman”, deganlar.
Kelin bo‘lsin
Lov-Lov yonib gul yuzlari, Oy misoli to‘lin bo‘lsin. Mening aytar tilagim shul, Barcha qizlar kelin bo‘lsin. Hovlilarga suvlar sepib, Shirin-shirin nonlar yopib, O‘zga uydan baxtin topib, Hamma qizlar kelin bo‘lsin. Kattalarni hurmat qilib, Kichiklarni izzat qilib, Qaynonaga xizmat qilib, Barcha qizlar kelin bo‘lsin. Hayosini bezatgan or, Yorga sadoqatli dildor, Takror aytar yana bir bor, Barcha qizlar kelin bo‘lsin.
Buyuk Sharq odobida kelinlik ilmi katta ilm hisoblangan. Kelin oila muvozanatini saqlaydigan o‘q tomiridir. Uning har bitta hatti harakati hisobda turadi va momolarimiz bu borada shunday yo‘l tutgan ekanlar:
1. Kelinchak oila a’zolari qoshida kuyoviga hech qachon yuzlanmagan.
2. Kuyov ham uyidagilar eshitadigan joyda kelinni otini atab chaqirmagan, hatto umr bo‘yi eru ayol bir birini farzandlarining nomi bilan chaqirganlar.
3. Atrofdagilar qarab turganida kelin kuyov bir birlari bilan pichirlashib gaplashmagan.
4. Kelinning oila a’zolari oldida kuyovga noz istig‘no qilishi yoki kuyovning kelinga atoyi lutf qilishi uyat hisoblangan.
Kelin to oilaga kirishib, kuyovning xonadoni uni farzandday suyub
qolguniga qadar, yuroqidagi usul muolaja o‘rnida bo‘lgan yoki aytish mumkinki,
o‘shanday yo‘l bilan kelin kuyovning yaqinlariga botmaygina singib borgan.
Kelin o‘zingizni shunday tutingki, kuyovga ham obdon o‘rgatingki, go‘yo
o‘g‘ilalri sizdan ko‘ra ota-onaisni, aka ukasini, opa singillarini ko‘proq yaxshi
ko‘radi va shuning uchun ularga doim e’tibor beradi. Ana o‘shanda siz malol
kelmaysiz, oiladagilar xotirjam yashaydilar, o‘zingizga ham erkinlik tatiydi.
Kelin chiroyli gapirish, juftiga yoqadigan qilib gapirishi kerak. Erkak zotiga
maqtov qo‘l keladi: “Onam sizni undoq suyadilar, opam bunday deb
maqtaydilar. Akam sizga mana bu ko‘ylakni berib yuboribdi, hurmatingizni
balandligi-da bu!” degani sayin eri sariyog‘day erib ketadi. Sizning opa
ukalaringizni to‘rt besh yo‘qlaganidan keyin, o‘z egachi singlisinikiga bir kirib
qo‘yadi. Sizga bu hol xijolatlik tuyulmaydi, hatto yoqadi.
Oila, ro‘zg‘or degani hamisha bir necha fikr va fe’lning tinmay to‘qnashuvi,
munozaraga kirishuvi demakdir. Gohida bir onadan tug‘ilganlar bir-biriga
singmay qoladi-yu, chetdan kelgan kelin ancha muncha singib ketadi.
Gap qaytarish beodoblik! Ammo har gal indamay qo‘yaversangiz, asta
sekin yelkangizga oyoq qo‘yib yuborsalar, vaziyani yengillatadigan javob topin,
sizda ham o‘tish mumkin bo‘lmagan chegara borligini ozgina sezdiring. Lekin,
hafa bo‘lsangiz, jahlingiz chiqsa, jahlingizni chiqargan oxirgi narsa haqidagina
gapiring. Hargiz eski tuski ginalarni sanamang, ozor berganni qarg‘amang,
atab chaqirmang, ovozingizni ko‘tarmang!
Birovni yomonlaydigan odam avvalo o‘zini qaritadi. G‘iybatchilik, ginachilik yomon elektronni ichida yashash demakdir. G‘aybulla as-Salom "Tolibnoma" kitobida: "Devorning ham qulog‘I bor, u odamlarni tinglab yashaydi. Ichida kulgu, mehr muhabbat shevalari yangragan imorat nuramaydi. Ammo haqorat, yig‘i, janjal bor xonadon zimdan to‘kilib boradi", deydi.
Agar qaynonangizni haqiqiy sevsangiz, unga sadoqat ko‘rsatmoqchi
bo‘lsangiz ularga yoqib oling. Chunki kattalar yoshiga yosh qo‘shilgani sayin
fe’llari toraya boradi. Bundan bu yog‘iga qaynota-qaynonangizning yoqadigan
ishidan yoqmaydigan ishi ko‘p bo‘lishi aniq. Va ularning hamma ishi kelinga
tushib turadi. Ota-onangiz aytmagan minnatdorchilikni siz aytib turing, ular
ilinmaganini siz ilining. Oralariga ko‘prik bo‘ling, ikki tarafni bir-biriga
tushuntiruvchi, isituvchi bo‘ling.
Kelinoyim, siz eringiz ota-onasi, opa-singil, aka-ukalari bilan murosali
hushmuomalada bo‘lavering. Kun kelib albatta quyoshingiz porlaydi.
Betkachoparlik bilan hechkim hurmat qozonmagan, balki o‘zini baxtsizlik
domiga otadi. Eringiz yaqinlari kelsa kulib kutib oling, dasturxonga boringizni
soching, shunda siz aziz va ardoqli kelinoyim bo‘lasiz. O‘zbegimning asl
an’analari shunda. Kelinlik ilmini suvdek simirib olishingiz shartdir!
2. Turmush o‘rtog‘ining yaqinlari va qarindoshlari bilan go‘zal munosabat o‘rnatish sirlari.
Qiz o‘zga xonadonga kelin bo‘lib tushdi. Endi u turmush o‘rtog‘ining oila a’zolari va qarindosh-urug‘lari ko‘ngliga yo‘l topa olishi kerak. Aks holda…
Oltin qoidalar. Qaynota, ayniqsa, qaynonasidan, qaynopayu qaynsingillaridan
noliydiganlarni ko‘p uchratamiz. Ular bilan til topisha olmaslikning esa ikki asosiy natijasi bor. Yaxshisi - ular bilan yaxshi munosabat o‘rnata olsangiz, ahil oilaga ega bo‘lasiz. Yomoni - eringizning yaqinlari bilan o‘rtangizdagi salbiy munosabat o‘z oilangizning ham buzilishiga sabab bo‘lishi hech gap emas. Xullas, qaynota-qaynonangiz bilan bir tom ostida yashaysizmi, alohidami, ular bilan munosabatlarda muayyan qoidalarga amal qilganingiz foydadan xoli bo‘lmaydi.
1. Qaynonangizdan tez-tez maslahat so‘rab turing. Qaynonangiz buni e’tiborliligingizga yo‘yib, xursand bo‘ladi. Agar biror gapi sizga yoqmayotgan bo‘lsa, rad etishga shoshilmang. Bosiqlik va hurmat bilan o‘z variantingizni ham taklif qilib ko‘ring.
2. Bardoshli bo‘ling. Bu qoida har bir ishda, hatto, eng mayda ishda ham qaynota-qaynonasining maslahatlar beraverish odati borlarga tegishli. Ayniqsa, gap farzandingiz salomatligi borasida ketayotgan bo‘lsa, buva va buvisining ko‘rsatmalarini qat’iy rad etmang. Axir ular nima bo‘lganda ham, yaxshilik istashadi. Hatto, maslahatlar haddan ortib ketayotgani sizga yoqmayotgan bo‘lsa ham buni ularga bildirishingiz shart emas. Shunchaki vazminlik bilan qaror qabul qiling.
3. Qaynonangizning har qanday sovg‘asini qabul qiling. Agar ular orasida sizga yoqmaganlari bo‘lsa ham javoningizning bir burchagiga tashlab qo‘ymasdan, hech bo‘lmasa, qaynonangiz oldida foydalansangiz, sizdan xursand bo‘ladi.
4. Har bir bayramda tabriklashni unutmang. Yangi xonadonga kelin bo‘lib tushgach, har bir tug‘ilgan kun va boshqa bayramona sanalarni aniqlab, o‘zingiz uchun belgilab qo‘ying. Bu borada turmush o‘rtog‘ingizga suyanmasangiz ham bo‘ladi. Erkaklar bunday «mayda-chuyda»larni har doim ham eslab qolavermaydi. Aksincha, unga otasi yoki onasining tug‘ilgan kuni ekanini o‘zingiz eslatib turishingizga to‘g‘ri keladi.
5. Farzandlaringizni buva-buvisiga mehrli qilib tarbiyalang. Ular uyingizga mehmon bo‘lib kelishsa, xursand bo‘ling. Bolalarga buvajonisi va buvijonisi olib kelgan o‘yinchoqlarni maqtang, qo‘ng‘iroq qilib, bolalaringizni qaynota-qaynonangiz bilan gaplashtiring. Axir hammadan ham bu aynan farzandlaringiz uchun kerak! Ular nafaqat ota-onaga, shuningdek, sevimli buva va buviga ham muhtoj. Bola atrofida mehrli va mustahkam oila muhitini yaratish aynan sizning qo‘lingizda.
Ayrim “mumkin emas” jihatlar; Birinchidan, har qanday vaziyatda ham turmush o‘rtog‘ingiz yonida
uning yaqinlarini, ayniqsa, onasini yomonlab gapirmang. Unga onasi bilan gap talashib qolganingiz tafsilotlarini so‘zlab berishga shoshilmang. Qaynonangizning bu tortishuvdagi noto‘g‘ri xatti-harakat va gap-so‘zlarini izohlashga urinmang. Vazmin bo‘ling!
Ikkinchidan, turmush o‘rtog‘ingiz ikki o‘t orasida qolib ketadigan vaziyatni yuzaga keltirmaslikka harakat qiling. Unga yaqinlari bilan o‘rtangizdagi ziddiyatlardan shikoyat qilish o‘rniga muammoni mustaqil hal qilishga urining. Hech ilojini topolmasangiz, turmush o‘rtog‘ingizni muammoning amaliy yechimini topish uchun jalb qilishingiz mumkin.
Va nihoyat, agar uning oilasi bir-birini ma’qullamaydigan ikki guruhga bo‘lingan bo‘lsa, hech bo‘lmasa bir tomonning hurmatini qozonish uchun ulardan biriga yon bosmang. Betaraflikka rioya qilib, hamma bilan bir xil munosabatda bo‘lishga urining. Shunda fitnachi, janjalkash kabi nomga ega bo‘lmaysiz.
Shuningdek, Siz quyidagi fazilatlarni o‘zingizga singdirib olsangiz juda katta yutuqlarga egishasiz:
Kamtarlik – inson o‘zini boshqalardan ustun qo‘ymasligi, barchaga tabaqasi, mavqei, boy-kambag‘alligi, chiroyli yoki xunukligiga, millatiga qaramasdan, har qanday sharoitda ham samimiy, beg‘araz munosabatda bo‘lishi.
Mardlik – bu qahramonlik, jasurlik, va’daga vafo, sadoqat, boshlagan ishini yakuniga yetkazish, har qanday to‘siqlarni yengib, maqsadga erishish.
Mehribonlik – insonparvarlik, odamiylik, oliyjanoblik, mardlik, saxovatlilik bilan chambarchas bog‘liq holda namoyon bo‘lib, davlatga, ota-onaga, turmush o‘rtog‘iga, farzandlarga, do‘st, birodarlarga, qarindoshurug‘larga, ustozlarga, shogirdlarga g‘amxo‘rlik, mehrmuruvvatli bo‘lish.
Intizomlilik – inson o‘z ishini, burchini, vazifasini mas’uliyat bilan o‘z vaqtida, joyida tartib bilan bajarishi, doimo va’dasining ustidan chiqishi, o‘zining bilimini, tajribasini orttirib borishi.
Tejamkorlik – uy-ro‘zg‘or buyumlarini avaylab-asrab ishlatish, oziq-ovqatning yetarlisini tayyorlash, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik, pulni zarur, faqat kerakli narsalarga sarflash, hamma narsada me’yorga rioya etish.
Iste’dod – ko‘proq ijodkorlarga xos bo‘lib, ularga izlanuvchanlik, kuzatuvchanlik, mantiqiy fikr yuritish, to‘g‘ri xulosalar chiqarish, irodalilik, qat’iyatlilik, tetiklik, vijdonlilik, qat’iyatlilik, tetiklik, vijdonlilik xosdir. Iste’dodli insonlar tinim bilmay mehnat qilib, izlanishda bo‘lib, charchamaydilar.
Muloyimlik – insonning boshqalarga og‘ir, bosiqlik, yoqimtoylik, yumshoqlik, shirinso‘zlik bilan, samimiy muomalada bo‘lishidir. Al-Buxoriy hadislarida muloyimlik haqida quyidagilarni yozadi: “Muloyim
bo‘l, kimda muloyimlik bo‘lsa, husn va kamolotga erishadi va kimda muloyimlik xislati bo‘lmasa u aybli va nuqsonli bo‘ladi”.
Saxiylik – pokiza, ulug‘, qo‘li ochiq, oqko‘ngil insonning boshqalarga himmat qilib, moddiy va ma’naviy yordam berishi.
Saxovatlilik – insonning muhtoj, nogiron, yetim-esirlarga, beva-bechoralarga moddiy yordam ko‘rsatishi, ularni ko‘nglini ko‘tarish, xayr-ehsonlar, yaxshiliklar qilishidir.
Ulfat Mahkamov aytganidek: “Saxovatli inson o‘z baxtini boshqalarning baxtida ko‘radi. O‘z baxtini boshqalar bilan baham ko‘radi, ularning dardiga hamdard bo‘ladi. Odamlarga yordam berish, ularni xursand qilishdan zavqlanadi. Saxovatli kishi haqiqat, adolat asosida ish tutib poraxo‘rlik, tilyog‘lamalik kabi nojo‘ya xatti-harakatlardan qochadi”.
To‘g‘rilik – insonning har qanday sharoitlarda, qiyinchilik, og‘ir paytlarda ham o‘zini foydasini ko‘zlamasdan haqiqatni to‘g‘ri obyektiv gapirishi, barchaga samimiy, adolatli munosabatda bo‘lishidir. Bu fazilat egasi yomonlik qilayotgan, adashgan insonning obro‘li, boy bo‘lishiga qaramasdan halollikni, poklikni avfzal ko‘radi.
Hayolilik – ayollarga xos bo‘lib, ehtiyotkorlik, iffat, uyalish, or-nomus, shon-sharafini, qadr-qimmatini saqlashni bildiradi. Abdulla Avloniy aytganidek: «Hayo dilni ravshan qiladurgan bir nurdirki, inson har vaqt shu ma’naviy nurning ziyosiga muhtojdir… Iffatning pardasi vijdonning niqobi hayodir».
Himmatlilik – insonning har qanday sharoitda ham boshqalarga, beva-bechoralarga, muhtojlarga, yetimesirlarga doimo saxovat ko‘rsatib, yordam berishidir. Himmatli inson saxiy, mehribon, shafqatli, yumshoq tabiatli, bag‘rikeng, dili pok, yomonlik qilganga ham yaxshilik istaydi.
Vafodorlik – vijdonga, qalbga, hissiyotga bog‘liq bo‘lib, sevgi, muhabbatga sadoqatli bo‘lish, bergan ahd, va’dani aniq vaqtida bajarishdir. A. Temur vafo to‘g‘risida shunday degan edi: “Men kimgaki va’da bersam, unga vafo qildim, har bir va’daga xilof ish qilmadim. Men
doimo va’dalarimni aniq bajarsam shundagina odil bo‘lishimni va kimsaga jabr yetkazmasligimni angladim”.
Latofatlilik – ayollarga xos ichki va tashqi go‘zallik uyg‘unligida namoyon bo‘ladi. Latofatli qiz, ayol eng yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lib, ozodalik, pokizalikka rioya etadi, chiroyli, yarashadigan, hammaga ma’qul keladigan kiyimlarni kiyib, pardoz vositalaridan me’yorida foydalanib, pardoz-andoz qilib yuradi. Ayolning latofati hayo, nazokat, iffat, sadoqat, mehr-muhabbat bilan uyg‘unlashganda foydalidir.
Turmush o‘rtog‘ingiz va uning yaqinlari bilan munosabatda bir umumiy
qoidaga amal qiling. Bu ham bo‘lsa, samimiylik. To‘g‘ri, hammadan ko‘ra
turmush o‘rtog‘ingiz bilan bir-biringizni tushunish osonroq kechadi. Axir o‘rtada
muhabbat bor! Umuman, yangi oila a’zolari bilan til topishish o‘zaro hurmat
asosida qurilishi lozim. Bu hurmatga erishish uchun esa, avvalo, o‘zingizni
hurmatga arziydigan tarzda tutsangiz kifoya.
👉👉 TOPSHIRIQ. “Aql yoshda emas – boshda!” masalani o‘qing va
xulosa qiling. Yangi kelin bo‘lib tushgan Zarifaxonning tug‘ilgan kuni. Bu xonadonda
hech kimning tug‘ilgan kuni qutlovsiz qolgan emas. Ishdan vaqtli qaytgan
Anvarjon qo‘lida gul, bir kiyimlik atlas va bir quti konfet bilan xursand holatda
uyga kirib keldi. Unga peshvoz chiqqan suyukli yori Zarifani qutlug‘ ayyomi
bilan tabrikladi. Shu kuni ertalab uyga Anvarjonning turmushga chiqqan singlisi ham
kelgan bo‘lib, u oyisi bilan oshxonada gaplashib o‘tirardi. Singlisining
tug‘ilgan kunida Anvarjon xizmat safarida bo‘lgan, safardan yaqinda kelgan
va shu sababli uni tug‘ilgan kuni bilan tabriklay olmagan edi.
Anvarjonning singlisi va onasiga be’etiborligidan ularning kayfiyati
tushib ketganligini ko‘rgan Zarifaxon qanday oqilona yo‘l tutsa, millatimizda
asrlar davomida tarkib topgan oilaviy munosabatlarning muqaddas qonun-
qoidalariga muvofiq ish ko‘rgan va o‘zining aqliy va ma’naviy barkamolligini
namoyon qilgan bo‘ladi?
A) qayinsinglisini gul bilan tabriklab, qolgan sovg‘alarni o‘zida qoldirsa;
B) qayinsinglisiga atlas kiyimlikni berib, gul va konfetni o‘ziga qoldirsa;
D) bu oilada hech kim tug‘ilgan kunida qutlovsiz qolmaganligini
anglagan Zarifaxon chopib uyiga kirib ketadi va sepidan bir kiyimlik
qayinsinglisiga munosib kiyimlik olib chiqadi. Feruzaxon, biz Sizga mana bu
sovg‘ani olib qo‘ygan edik. Ammo akangiz xizmat safarida bo‘lgani uchun
sizlarnikiga bora olmadik. Yaxshi bugun o‘zingiz kelib qoldingiz. Kech
bo‘lsayam ayyomingiz bilan tabriklaymiz, - deb yuzlaridan o‘pib qo‘yadi va
sovg‘ani beradi. Gulni vazaga solib, stolga qo‘yadi. Konfetni qaynonasiga
uzatib: oyijon, o‘zingiz tabarruk qo‘llaringiz bilan bizga konfet ulashing, sizga
o‘xshab piru - badavlat bo‘lib yuraylik, - deb erkalanadi.
NAZORAT SAVOLLARI.
1. Qur’oni Karimning qaysi surasi nechanchi oyatida “Odamlarga shirinso‘z bo‘linglar” deyilgan.
A) Baqara surasi 83-oyat.
B) Oli imron surasi 76-oyat.
D) Yosun surasi 45-oyat.
E) Baqara surasi 38-oyat.
2. Xushmuomalali kelin o‘zida qaysi fazilatlarni shakllantirib olishlari
kerak? A) Kamtarlik, Mardlik, Intizomlilik, Tejamkorlik, Iste’dod, Muloyimlik,
Saxiylik, Saxovatlilik, To‘g‘rilik, Hayolilik, Himmatlilik, Vafodorlik, Latofatlilik.
B) Saxovatlilik, To‘g‘rilik, Hayolilik, Himmatlilik, Bevafolik, Latofatlilik.
D) Kamtarlik, Intizomlilik, Tejamkorlik, Iste’dod, Muloyimlik, Saxiylik,
Saxovatsizlik, To‘g‘rilik, Hayolilik, Nopoklik, Latofatlilik.
E) Kamtarlik, Mardlik, Intizomsizlik, Tejamkorlik, Iste’dod, Muloyimlik,
Saxiylik, Saxovatlilik, To‘g‘rilik, Hayolilik, Himmatlilik, Latofatlilik.
12-MAVZU: HOMILADORLIK DAVRIDA VUJUDGA KELISHI MUMKIN BO‘LGAN TIBBIY VA PSIXOLOGIK O‘ZGARISHLARNING O‘ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
REJA:
1. Homiladorlik davri tushunchasi. 2. Homiladorlik davrida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan tibbiy va psixologik
o‘zgarishlar. 3. Bunday davrni betalofat va hursandchilikda o‘tkazish uchun tavsiyalar.
Tayanch iboralar: Homiladorlik davri tushunchasi, farzand tarbiyasi,
kelin-kuyov, qaynota va qaynona, ota-ona, qaynona-kelin munosabatlari.
1. Homiladorlik davri tushunchasi.
Ayolning baxti nimada? Bola emizib o‘tirgan ayol dunyodagi eng baxtli
ayoldir. Homiladorlik (lot. graviditas.) — ayol organizmining maxsus holati
bo‘lib, uning reproduktiv a’zolarida rivojlanayotgan embrion yoki homila
mavjudligidir. Homiladorlik bachadon nayida ayol va erkak jinsiy hujayralarining
birlashishi natijasida sodir bo‘ladi, natijada 46 xromosomani o‘z ichiga
olgan zigota shakllanadi.
Bo‘lajak bolaning jinsi jinsiy xromosomalar to‘plamiga bog‘liq (XX yoki
XY), ta’kidlash kerakki, tuxum hujayralar doimo X-xromosoma tashuvchisi
bo‘ladi, spermatozoidlar esa X- yoki Y-xromosoma (1: 1 nisbatda). Shunday
qilib, homilaning jinsi aynan tashuvchisi spermatozoid hisoblangan jinsiy
xromosomalar bilan belgilanadi (X-xromosoma bo‘lganda - qiz,
Y-xromosomalar bo‘lganda - o‘g‘il). Hujayralarning bo‘linishi natijasida
blastosista shakllanadi, u yettinchi sutkaga borib bachadon devoriga birikadi.
Homiladorlik birinchi uch oyida (birinchi trimestr) homilaning a’zolari
shakllanadi, 12-haftaning oxiriga borib yo‘ldosh to‘liq shakllanib bo‘ladi.
Yo‘ldosh orqali homila ozuqa moddalarini oladi va metabolizmning yakuniy
mahsulotlari chiqarib yuboriladi. Inson homiladorligi muddati 9 oy yoki
40 akusherlik haftani tashkil qiladi. Akusherlikda fiziologik va patologik
homiladorlik ajratiladi. Odatda, har qanday homiladorlik tug‘ruq akti bilan
tugaydi - bola dunyoga keladi, ko‘p homilali homiladorlik taqdirida esa -
egizaklar (gomozigotali - bir xil yoki geterozigotali - turli).
2. Homiladorlik davrida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan tibbiy va psixologik o‘zgarishlar.
Homiladorlikni erta tashxislash va uning muddatini aniqlash nafaqat
akusherlik nuqtai nazaridan muhim, balki urug‘lantirishdan keyin sodir
bo‘ladigan anatomik, fiziologik va gormonal o‘zgarishlar bo‘lajak ona
anamnezida mavjud tashqi jinsiy a’zolar kasalliklariga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi
ham mumkin. Homiladorlikni aniqlashga imkon beradigan barcha belgilar
gumon qilinadigan (shubhali), ehtimolli va ishonchli belgilarga bo‘linadi. Ular
sub’yektiv yoki ob’yektiv ma’lumotlarga asoslangan bo‘lishi mumkin. Biroq,
hozirgi davrda akusherlik amaliyotida ultratovush diagnostikasining (UTT) keng
joriy etilishi munosabati bilan ginekologiya va akusherlik darsliklarida qayd qilib
o‘tilgan homiladorlik alomatlari o‘z ahamiyatini yo‘qotib bormoqda.
Shubhali belgilar (sub’yektiv ma’lumotlar asosida): • Qusish yoki ko‘ngil aynishi (ayniqsa, ertalablari), hid, ishtaha yoki
oziq-ovqat iste’moliga bog‘liq o‘zgarishlar;
• Asab tizimining buzilishlari (uyquchanlik, tormozlanish, tez-tez kayfiyat o‘zgarishi, bosh aylanishi, holsizlik, bezovtalik);
• Tez-tez siydik chiqarish; • Sut bezlari dag‘allashib, sezuvchanligining ortishi; • Qorin chizig‘i bo‘ylab, siynalar sohasi, yuzdagi terining
pigmentatsiyasi (dog‘lar) o‘zgarishi (kuchayishi); • Sut bezlari, son, qorin terisida homiladorlik chandiqlari (chiziqlari)
paydo bo‘lishi (striya); • Qorin hajmining kattalashishi.
Ehtimolli belgilari (tekshirishda aniqlangan ob’yektiv belgilar): Homilaning harakatlanishi hissi (birinchi marta tug‘ayotgan
ayollarda 18-20 haftada, qayta tug‘ayotgan ayollarda — 16-18 haftada);
• Amenoreya (hayzning yo‘qligi); • Sut bezlarining kattalashishi, og‘iz sutining (lot. colostrum
gravidarum) kelishi; • Qin va bachadon bo‘yni shilliq qavatining ko‘kimtirligi (sianoz); • Bachadon shakli, hajmi va konsistentsiyasining o‘zgarishi (ichki
akusherlik tekshiruvlari bilan); • Gestatsiyaning 5-6 haftasidan boshlab bachadonning o‘sishi, avval
orqa-oldi tomoni, so‘ng ko‘ndalangiga;
• Gorvitz-Gegar alomatlari: bachadonning yumshashi, ayniqsa, toraygan qismida (lot. isthmus uteri). Ikki qo‘lli tekshiruvda bachadonning toraygan qismida barmoqlar qarshiliksiz bir-biriga tegadi. Oxirgi hayzdan boshlab 6-8 hafta davomida xarakterli;
Ishonchli (aniq) belgilari (homiladorlikning ikkinchi yarmida aniqlanadi):
• Homila yurak urishi aniqlanadi (akusherlik stetoskopi yordamida homilaning yurak qisqarishlarini eshitish mumkin);
• Tashqi akusherlik tekshiruv davomida palpatsiya yordamida homilaning katta (bosh, tos) va kichik (qo‘l, oyoq) qismlarini aniqlash, harakatlarini sezish;
• Rentgenogramma va exogrammada homilaning skeleti aniqlanadi; • Ultratovush tekshiruvi yordamida homila va yo‘ldoshni aniqlash.
Fiziologik homiladorlik Har qanday homiladorlikdagi kabi, uning boshlanishi urug‘lantirish
jarayoni bilan bogliq, ya’ni spermatozoid deb ataladigan yetilgan erkak jinsiy
hujayrasining ayol jinsiy hujayralari - tuxum hujayra bilan qo‘shilishi. Shunday
qilib, urug‘lantirish jarayonining yakunlanishi yoki ikki gametaning
uyg‘unlashuvi oxirida shakllangan umumiy hujayra (zigota) yangi organizmning
boshlanishi hisoblanadi.
Homiladorlikning davomiyligi. Urug‘lantirishdan tortib to tug‘ilishgacha bo‘lgan o‘rtacha homiladorlik
muddati 38 hafta hisoblanadi (embrional muddat). Oxirgi hayz boshlanishidan
tug‘ruqqacha bo‘lgan homiladorlikning o‘rtacha davomiyligi esa 40 hafta
(akusherlik muddati).
Insonning ona qorni ichida rivojlanishi odatda davrlarga bo‘linadi. Tuxum
hujayra urug‘lantirilishidan torib implantatsiya boshlanguniga qadar davr
(rivojlanishning birinchi haftasi) preimplantatsion davr deb tavsiflanadi,
keyingi rviojlanish esa postimplantatsion davrga mansub. Preimplantatsion
davrda embrion bachadon devoriga birkmagan bo‘ladi, dastlabki 4 kun
davomida embrion bachadon naylari bo‘ylab urug‘lantirilgan joydan (bachadon
nayining ampulyar qismi) bachadon tomon harakatlanadi, rivojlanishning
4-5 kuni embrion ayol bachadonida o‘zini implantatsiyaga tayyorlashni
boshlaydi.
Shuningdek, rivojlanishning embryonal (urug‘lantirishdan boshlab
dastlabki 8 hafta) va fetal (9 haftadan boshlab tug‘ruqqacha) davrlari
farqlanadi. Embrional davrda birlamchi tuzilmalarning fazoviy tashkillashuvi
(morfogenez), hujayralarning boshlang‘ich differentsiatsiyasi va a’zolar tizimi
shakllanishi (organogenez) sodir bo‘ladi. Fetal davrda esa a’zolar shakllangan
tizim doirasida rivojlanadi, homilaning o‘lchamlari ahamiyatli darajada
kattalashadi.
Fetal davr. Fetal davr akusherlik muddatining 11 haftaligidan to tug‘ilishgacha
davom etadi. Fetal davr boshiga kelib homilada barcha a’zolar tizimi shakllanib
bo‘lgan bo‘ladi (endigi rivojlanish shakllangan tizim doirasida sodir bo‘ladi),
tashqi ko‘rinishidan homila chaqaloqni eslatadi, tana proportsiyalarining
o‘zgarishi va homilaning jadal o‘sishi boshlanadi.
Embrion va homilaning salbiy ta’sirlarga nisbatan sezuvchanligi
homiladorlik muddati qanchalik qisqa bo‘lsa, shunchalik yuqori bo‘ladi.
Embrional davr davomida abort xavfi fetal davrga qaraganda taxminan
10 marta yuqoriroqdir.
Perinatal tashxislash Perinatal tashxislash yoki perinatal diagnostika - rivojlanish
patologiyalarining tug‘ruqqa qadar tashxislanishi - bir necha bosqichda amalga
oshiriladi. 10 va 13-hafta oralig‘idagi davrda UTT va biokimyoviy markerlar
yordamida Daun sindromi va Edvards sindromi xavfini aniqlash uchun
perinatal skrining o‘tkaziladi. 16 va 18-hafta oralig‘i Daun sindormi, Edvrads
sindromi va asab nayi defektlarining uchlangan deb atalmish biokimyoviy
skriningini o‘tkazish uchun optimal muddat hisoblanadi. Uchlangan skrining
14-dan 20-haftagacha o‘tkazilishi mumkin.
Homila harakatlanishining dastlabki hissiyotlari odatda qayta tug‘ayotgan
ayollarda 18 haftada va birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda 20-haftada
uchraydi. Biroq, bu bir necha haftaga o‘zgarishi ham mumkin. Ozg‘in ayollar
to‘lacharoq ayollarga qaraganda homila harakatlanishini oldinroq seza
boshlaydilar.
20-24-haftalarda homila a’zolarining holatini aniqlash uchun takroran
ultratovush tekshiruvi o‘tkaziladi.
24-haftada ko‘rsatmalarga ko‘ra platsentar yetishmovchilik rivojlanishi
xavfini istisno qilish uchun yo‘ldosh qon aylanishining dopplerometrik tadqiqi,
26-haftada gestatsion diabet xavfini istisno qilish uchun esa glyukozotolerantlik
testi o‘tkaziladi.
Ko‘p homilali homiladorlikda 28-haftada va bir homilali homiladorlikda
30-haftada tug‘ruq oldi ta’tili tayinlanadi va almashinuv kartasi beriladi, shu
kundan boshlab uni o‘zi bilan birga olib yurish kerak.
30-34-haftalarda homila va yo‘ldoshning holatini aniqlash uchun uchinchi
ultratovush tekshiruvi o‘tkaziladi.
37 haftadan so‘ng homiladorlik ko‘tarib bo‘lingan hisoblanadi. Normada
tug‘ruq 40-haftaga borib sodir bo‘ladi, lekin aslida aniq hisoblangan muddatda
5%dan kamroq ayollarning ko‘zi yoriydi va tug‘ruq vaqtining har ikki tomonga 2
haftaga siljishi normal hisoblanadi. 42 haftadan ko‘p davom etgan homiladorlik
kechikkan hisoblanadi.
Patologik homiladorlik. Perinatal davrning kechish tabiati bo‘lajak farzandning bolalik va yetuklik
davridagi rivojlanishining xususiyatlari va salomatligi holatini ahamiyatli
darajada aniqlab beradi. Ontogenezning perinatal davri kechishiga embrion va
homilaning 28-haftalikga yetguniga qadar rivojlanishini belgilaydigan
xususiyatlari sezilari ta’sir ko‘rsatadi, shuningdek yangi hayot boshlanishiga
turtki bergan ota-onaning jinsiy hujayralari (gametalar) holati ham. Zamonaviy ilm-fanga homila rivojlanishining anomaliyalari va kasalliklar asosan quyidagilarga bog‘liqligi ma’lum:
• Xromosoma va genetik buzilishlar (mutatsiyalar); • Noqulay ekologik omillar ta’siri; • Faqat atrof muhitning salbiy omillari ta’sirida namoyon bo‘ladigan
genetik buzilishlar. Perinatal patologiya xavfiga ta’sir etuvchi patologik omillar turlicha
effektga ega bo‘lishi mumkin, shu sababli quyidagilar ajratiladi: • Gametopatiya (tug‘ma kasalliklar guruhi); • Embriopatiya (kasalliklar va inson embrionining shkastlanishi); • Fetopatiya (homilaning 3-4 oyligida ro‘y beradigan kasallik).
Homiladorlikning asoratlari. Har doim ham homiladorlik muammosiz kechmaydi.
Murakkabliklarga: • Ko‘ngil aynishi va o‘ta ko‘p qayt qilish; • Muzlagan homiladorlik; • Abort xavfi; • Oyoqlarning varikozi;
• Qin venalarining varikoz kengayishi; • Kech toksikozlar: • Homilaning gipoksiyasi; • Dumg‘azadagi og‘riqlar; • Onaning kamqonligi (anemiya); Homiladorlik asoratining alohida turi bu bachadondan tashqari (ektopik)
homiladorlik hisoblanadi. Bunda homilaning rivojlanishi imkonsizdir va ertami-
kechmi homila tushishi bilan tugaydi.
Ko‘pchilik hollarda o‘z vaqtida aniqlangan holda, zamonaviy tibbiyot
noxush oqibatlarni oldini oladi va asoratlarni minimal darajagacha kamaytiradi.
Dorilarni huda-behuda ichish mumkin emas. Homiladorli paytida iloji boricha dori ichishdan saqlanish lozim. Dori
homiladagi chaqaloqqa juda yomon ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa
homiladorlikning ilk davrida chaqaloqning qo‘li, oyog‘i, yuragi, markaziy nerv
sistemasi kabilar rivojlanadigan davr hisoblanadi. Shuning uchun juda
ehtiyotkor bo‘lish lozim. Qandli diabet yoki yuqori qon bosimi kabi surunkali
kasalliklar yoki infeksiya tushishi orqali yuz beradigan uzoq vaqt davom
etadigan isitma kabi shunchaki o‘z holicha qo‘yib qo‘yilsa homilador ayol va
homilaga jiddiy zarar yetkazadigan kasallik holatlar bo‘ladigan bo‘lsa shifokor
bilan maslahatlashib, albatta dori-darmon iste’mol qilishi va muolajarni qabul
qilishi shart.
Spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlari mutlaqo ma’n etiladi. Spirtli ichimliklar homilada nogironlikni keltirib chiqaradigan eng xavfli
moddalardan bittasi bo‘lib, homila spirtli sindromini keltirib chiqarishi mumkin.
Homiladorlik paytda aslo spirtli ichimlik ichmaslik kerak. Tamaki esa homila
rivojlanishiga to‘siqlik qiladi va chaqaloq kam vaznli bo‘lib tug‘ilishiga sabab
bo‘ladi. Shuning uchun homilador bo‘lishdan avval tamaki chekishni to‘xtatgan
ma’qul.
Yetarli kaloriya va oqsil, mineral, vitaminlarni ko‘proq iste’mol qilish kerak.
O‘z vaqtida ovqatlanishni kanda qilmasdan o‘z vaqtida ovqatlansa
qo‘shimcha foydali moddalarni iste’mol qilishga hojat yo‘q. Oziqaviy moddalarni
yetarli iste’mol qilsa onada homiladorlikning ilk davrida 4 oy davomida oyiga
1 kg, homiladorlikning ikkinchi davrida 6 oy davomida oyiga 2 kg dan umumiy
13 kg lar vazn oshadi. Lekin, temir moddasini homiladorlikning 5-oyidan
boshlab qo‘shimcha ravishda iste’mol qilish shart. Temir moddasini och
qoringa yeyilsa organizmga so‘rilishini tezlashtiradi. Homilador bo‘lishi
kutilayotgan ayol asab kasalligini oldini olish uchun har kuni ma’lum miqdorda
foliy kislotasi (qon aylanish va immunitetni oshishi uchun zarur bo‘lgan suvda
eriydigan vitamin)ni iste’mol qilishi zarur.
Homiladorlik paytida fiziologik ravishda ichak sistemalari ish-faoliyati
sustlashadi va axlat qattiqlashadi, bachadon kattarishi natijasida ichaklar
siqiladi va buning natijasida ich qotishi yuzaga keladi.
Yangi uzilgan mevalar va ko‘katlarni iste’mol qilish orqali axlatning
hajmini ko‘paytirish kerak hamda suv ko‘p ichib, muntazam harakatlansa ich
qotishini oldini olsa bo‘ladi.
Homilador ayollar uchun vitaminlar Homiladorlikda gormonal tizim faoliyati, modda almashinuvi
o‘zgaradi. Homiladorlikning boshlanishi bilan ayolning vitamin va minerallarga
bo‘lgan ehtiyoji ortadi. Masalan, kaltsiy avvalgiga nisbatan bir yarim marta; rux,
yod, B6 va B12 vitaminlari - o‘rtacha 30%; temir va foliy kislotasi - ikki marta
ko‘proq kerak.
Zo‘riqadigan ishdan tiyilish kerak.
Homilador bo‘ldim deb sport bilan shug‘ullanishni to‘xtatib qo‘yish kerak
emas. Har kuni muntazam ravishda yengil sport bilan shug‘ullanish yaxshi.
Lekin yangi sport turini boshlash yoki sport bilan juda zo‘riqib shug‘ullanish
mumkin emas. Og‘ir mehnat va tepalikka chiqish kabi xavfli hatti-harakatlardan
saqlanish lozim.
Homiladorlik davrida shishlar katta vena qon tomiri va tos suyagi ichidagi
vena tomiri siqilganindan kelib chiqadi. Oyoqlari tepaga ko‘tarsa foydasi tegadi
lekin yuqori qon bosimi bo‘lsa ham bu kasallik kuzatilishi mumkin, shuning
uchun homiladorlikning ohirgi davrida shish paydo bo‘lsa qon bosimini o‘lchab
ko‘rish lozim.
Homiladorlik paytida qinda suyuqlik ajralishi kuchayadi. Bu holat ayol
gormoni ta’siri natijasida bachadon bezidan suyuqlik ajralishi tufayli yuz beradi,
lekin bu kasallik emas. Muntazam ravishda shifokor ko‘rigidan o‘tib turish lozim
Homiladorlik paytida shifoxonadan foydalanib tug‘ruqdan oldingi nazorat
orqali ona va boladagi xavfli kasalliklar alomatlarini oldindan bilib, kasallikning
oldini olsa bo‘ladi.
Agar homilador bo‘lsangiz, qahva miqdorini kamaytirish, alkogolni esa
umuman istisno qilish kerakligini hamma biladi. Hatto tuxum va baliq yog‘i ham
zarar keltirishi mumkin.
Nima uchun homiladorlikda skrining tekshiruvi muhim?! Homilada yuzaga kelishi
mumkin boʻlgan irsiy kasalliklar
ehtimolini aniqlash, rivojlanishdan
ortda qolish va tugʻma nuqsonlar
shakllanishini bartaraf etish
maqsadida skrining tekshiruvidan
oʻtish sogʻlom ayollarga ham tavsiya
etiladi. Mazkur tekshiruv orqali
nafaqat homiladagi patologik oʻzgarishlar, balki qonning biokimyoviy tahlili ham
aniqlanib, yashirin turdagi ayrim kasalliklar haqida aniq maʼlumot
olinadi. Skrining tekshiruvi homiladorlikning kechishiga qarab, uch davrdan
birida oʻtkaziladi va faqat bir martalik amaliyot sanaladi. Unga koʻra: − homiladorlikning 10-14-haftasidagi erta tekshiruv – nasliy
kasalliklar ehtimolini aniqlash, xromosoma oʻzgarishlaridan boxabar boʻlish
uchun amalga oshiriladi. Bunda homilaning biokimyoviy qon tahlili ham
oʻtkaziladi.
− homilada yuzaga kelishi mumkin boʻlgan tugʻma nuqsonlarni
aniqlash maqsadida 16-20 haftalikda oʻtkaziladi.
− homila rivojlanishining kechki davrida yuzaga kelishi mumkin
boʻlgan oʻzgarishlar va bir qancha kasalliklarni aniqlash uchun 32-34 haftalikda
oʻtkaziladi.
Skrining tekshiruviga yoʻllanmani oʻzingiz yashaydigan manzildagi oilaviy
poliklinikadan olishingiz mumkin.
Dopler tekshiruviga qachon boriladi? Homiladorlik shikoyatlarsiz kechayotgan boʻlsa-da, 24 haftalik
muddatdan soʻng yuzaga kelishi mumkin boʻlgan holatlarning oldini olish
maqsadida dopler tekshiruvidan oʻtish barcha ayollarga tavsiya etiladi. Bundan
tashqari, agar homiladorlikda quyidagi holatlar aniqlansa, doplerometriya
tekshiruvi bir necha marotaba tavsiya etilishi ham mumkin.
Jumladan: − Qandli diabet, buyrak faoliyati bilan bogʻliq kasalliklar;
− Ikki yoki bir necha homila;
− Gestoz;
− Avvalgi homiladorlikdagi salbiy oʻzgarishlarning takrorlanishi;
− Kardiotokografiya natijalarining qoniqarli emasligi.
Bu tekshiruvda maxsus datchiklar
yordamida homiladagi oʻzgarishlarni
koʻrish mumkin. Dopler koʻrigi “ona-
yoʻldosh-homila” tizimi asosida yoʻlga
qoʻyilgan boʻlib, homiladagi qizil
tanachalar tasvirini aniqlash imkoni
mavjud. Shuningdek, juftliklar oʻz
xohishlariga koʻra, dopler tekshiruviga
murojaat qilsalar ham boʻladi. Doplerometriya koʻrigida aniqlangan holatlar
yuzasidan UTT tahlilchisining tibbiy xulosasi tayyorlanib, zarur hollarda
davolovchi shifokorga yoʻllanma beriladi.
“3D”, “4D” oʻlchamli UTTga zarurat bormi? Agar davolovchi shifokoringiz homilada yuzaga kelishi mumkin boʻlgan
noqisliklar yoki kechki muddatdagi biror oʻzgarishni taxmin qilsa,
kattalashtirilgan oʻlchamdagi tekshiruvga yoʻllanma berishi mumkin. Mazkur
tekshiruvlar homilaning “2D” oʻlchamida koʻrish mumkin boʻlmagan tasvirini
ifodalash uchun muhim sanaladi. “3D” va “4D” oʻlchamli ultratovush tekshiruvini
homiladorlikning 6-7 haftaligidan 40 haftalik muddatgacha oʻtkazish mumkin.
Bir-biridan farqi nimada? “3D” – odatiy “2D” ultratovush
tekshiruvidan farqli ravishda uch
kesimdagi tasvirni koʻrsatadi. Rangli
tasvirda nafaqat bolaning yuz
tuzilishi va aniq qiyofasini koʻrish
mumkin, balki teridagi yumshoq
toʻqima mushaklarini baholash imkoniyati ham mavjud. Qolaversa, homila
qiyofasidagi ayrim noqisliklar, masalan, yuqori lab va tanglay kemtikligini
kattalashtirilgan tasvirda aniqlash va tibbiy xulosani aniq izohlash imkoniyatini
beradi. “3D” oʻlchamli tekshiruvda homilaning holati tasvirga tushirilgan bir
nechta suratlar orqali namoyish etiladi.
“4D” – “3D” oʻlchamdagi tekshiruv turidan onlayn tasvirni ifodalashi bilan
farqlanadi. Tekshiruv jarayonida xuddi kichik videokamera homila ichida
harakatlanib, tasvirni monitor ekranida aks ettirayotgandek tasavvur hosil
boʻladi. Bu usul maxsus moslama yordamida amalga oshiriladi. “4D” oʻlchamli
tekshiruv homiladagi tugʻma nuqsonlar, turli shishlar, tananing muayyan
qismida suv toʻplanishi kabi holatlarni aniqlash uchun qoʻllaniladi. “4D”
tekshiruvi ikki xil koʻrinishda: homila harakatlarini suratlar orqali aks ettirish va
“4D LIVE” (bolaning ayni damdagi harakatlarini videotasvir orqali koʻrish) turlari
bilan farqlanadi. Xohishingizga koʻra, tekshiruvning u yoki bu turini tanlab,
koʻrikdagi tasvirlarni diskka yozib olishingiz mumkin.
Homiladorlikda UTT kimlarga mumkin emas? Koʻpchilikning fikricha, ultratovush toʻlqinlari oʻzidan issiqlik nurini taratib,
homilaga zarar yetkazishi mumkin. Ammo bu notoʻgʻri! Ultratovush
toʻlqinlarining tebranish holati homila uchun mutlaqo beziyon. Shifokorlar
homiladorlikda UTT kabi tekshiruvlarga kelayotgan ayollarga qorinda
mushaklar tonusi taranglashmagan boʻlishi lozimligini taʼkidlashadi. Chunki
faqat mana shu holatda homila holatini aniqlash biroz mushkul. Qolgan
vaqtlarda UTT uchun qarshi koʻrsatmalar mavjud emas.
Bunday davrni betalofat va hursandchilikda o‘tkazish uchun tavsiyalar. Mutahasislar fikricha homiladorlar foydali taomlarni iste’mol qilishlari
maqsadga muvaffiqdir. Sabzavotlarga boy parxez qilish, spirtli ichimliklarni
ichmaslik, chekmaslik sog‘lom turmush tarzini olib borish kerak bo‘ladi. Doimiy
tarzda jismoniy harakat qilishi sog‘lig‘i uchun foydali bo‘ladi. Taomingizga
e’tibor bering va jismoniy mashg‘ulotlarga vaqt ajrating. Homiladorlik vaqtida
yurish, suzish va mahsus foydali jismoniy mashq bilan shug‘ullanish bu vaqtda
juda ham foydalidir. Vrach ko‘rigidan tez-tez o‘tib turing!
Homiladorlarga 20 ta maslahat Bu maslahatlar sizga homiladorlik vaqtingizni o‘zingizni tinch va yaxshi
o‘tkazishingizga yordam beradi. Bu quyidagilar:
1. Homiladorlik kundaligini tuting. Bu sizga tushunarsiz tuyulishi mumkin, aslida hamma bosqichlarni
sanash, psixologik va jismoniy o‘zgarishlar yozib o‘lchab borsangiz, o‘zingiz
uchun foydali hulosalarni chiqarishingiz oson bo‘ladi. Bu kundalikni tutish
1-chi haftadan 40-haftagacha tutish qulay hisoblanadi.
2. Hech qanday vahima! Bu davrda gormanal o‘zgarishlar tufayli huddi sizni xech kim
tushunmayotganday, turli voqealar, taksikoz qiyin o‘tishi sizni vahimaga tushib
qolishingizga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatda yaxshi narsa topa
olmaysiz, balkim mutahasislar bilan maslahatlashish, yaqin dugonalar yoki
o‘zingizga o‘xshagan homiladorlar bilan muloqot maqsadga muvaffiqdir. Bu
holatingizdan, yolg‘izlik qo‘rquvidan havotir olmang. Agar aql bilan ish qilsangiz
bu yomon emas, bu vaqtinchalik narsa hisoblanadi. Ma’lumotlarga qaraganda
40% ayollar homiladorlikni inoyat deb qa’bul qilishmas ekan, balki qo‘rquvlar
bilan,ishonchsizlik bilan yoki siqilish bilan o‘tkazar ekanlar. Agar siz o‘zingiz
buni uddasidan chiqa olmasangiz psixolog tayyorlov kurslariga yoziling.
3. Uzi qilishdan qo‘rqmang! 9 oy davomida bolani qanday rivojalanayotganini va qanday o‘zgarishlar
bo‘layotganini asosiy bilish vositasi uzidir. Bo‘lajak onalar uzi bolaga zarar
beradi degan havotirda bo‘ladilar. Zamonaviy uzi nafaqat bolani o‘sinini ko‘radi,
balkim agar nuqson bo‘lsa boshlang‘ich davrlarida aniqlaydi. Bunday tashqari
bu zamonaviy uzi orqali ota-onalar bolani ona qornidaligida yuzini ko‘rish
imkoniyatini beradi.
4. Terida turli izlarni qolishini oldini olish. Ko‘pchilik ayollar tug‘riqdan so‘ng terida qolgan izlar ketmaydi deb
qo‘rqishadi. Hozirgi vaqtda ko‘pgina brend firmalarni mahsus moylari mavjud.
Misol qilib oladigan bo‘lsak – 4 ta bolani onasi Viktoriya Bekxem terisida xech
qanday iz yo‘q. Bu yutuqni siri – elemis “yaponskaya kameliya”dir. Bu ajoyib
yog‘ turli o‘simliklarni kollagenlari, terini taranglashtiruvchi hususiyatlariga
egadir. Bu moyni homiladorlik vaqtida va massaj olish vaqtida ishlatiladi. Yana
yaxshi tamoni xidi yoqimli, yopishqoqligi yo‘q va hamma teri turiga tushadi.
5. Shishishga qarshi vositani ishlatamiz. Oyoq ishishi har bir homilador ayollarga tanish holat. Hohlagan
dorixonada oyoqlarni shishishiga qarshi muhsus vositani olish
mumkin. Ortoped salonidan oyoq uchun maxsus paypoq sotib
oling. Paypoqlar asosan homiladorlikni katta vaqtida juda ham yordam beradi.
Shu bilan birga oyoq uchun mahsus kremlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Eng yaxshi – clarins hisoblanadi. Bu ajoyib krem kichkina idishchada bo‘ladi
va u qon aylanishini, charchoqni, taranglikni yaxshilaydi. Bundan keyin
oyoqlaringiz engillikni his qiladi.
6. Homiladorlar uchun mahsus yostiqchani sotib oling. Mahsus banan shaklidagi yostiq turli-xil materiallardan tikilgan. O‘zingiz
uchun qulay va yengillikni beradigan yostiqchani tanlang. Homiladorlikni
boshlang‘ich davrlarida huddi sizga kerak emasday, ikkinchi yarmida esa
noqulayliklarni his qiladi. Mahsus yostiq sizga o‘zingizga qulay holatda
uxlashga yordam beradi.
7. Bandaj taqib yuring. Qorin chiqishi bilan bel og‘rig‘ini his qilasiz. Yuklamani kamaytirish, qorin
mushaklarni ushlab turish uchun mahsus bandajni taqib yuring. Bandajni
variantlari – yopishqoq, kryuchokli yoki zamokli bo‘ladi. Yaxshisi
mutahasislarga ishonib mahsus ortoped salonlaridan bandajni sotib olgan
yaxshi.
8. Eng to‘g‘ri kolyaskani sotib olishni rejalashtiring. Bu eng kerakli va yoqimli bola uchun kerakli narsadir. Shuning uchun
bunga e’tiborlik bilan qarang. Kolyaska yengil, bola uchun qulayini tanlash
kerak. Shuning uchun bir nechta ro‘yxat tuzish kerak yoki brend firmalarga
ishoning. Bu brend zamonaviy bola uchun har tamonlama qulay, bu esa onaga
bir qancha qulayliklarni beradi. Bu brendda siz o‘zingizni yoqgan va qulay
kolyaskalarni sotib oling.
9. Apparat bilan go‘zallashish ishlaridan voz keching. Afsuski chidashga to‘g‘ri keladi. Go‘zallik uchun lazerlar, tatuaj, tatuirovka
va labni ishirish uchun ukollar olish mumkin emas. Homiladorlikni hamma
davrlarida lazerli va fotoepilyattsiya qilish man qilinadi.
10. Dorilarni qabul qilishda ehtiyotkorlik bilan foydalaning. Dorilarni qa’bul qilishdan oldin: agar siz shamollagan yoki boshingiz
og‘riyotgan bo‘lsa – shifokor bilan maslahatlashing. Shu bilan birga
ko‘rsatmasini o‘qib ko‘rib keyin qabul qiling.
11. Shifokor bilan aloqada bo‘ling. Hozirgi vaqtda shifokor bilan aloqa bo‘lish juda muhim hisoblanadi. Uni
telefon raqami doim qo‘l ostingizda bo‘lsin. Bu bilan siz tez sizni bezovta
qilayotgan narsaga qanday yordam berishingizni so‘rab olishingiz mumkin.
12. Sayyohatga chiqishga qo‘rqmang. Faqat bizda sayyohat huddi havfli deb tushuniladi. Aslida dengiz atrofida
dam olish – homiladorlar uchun juda foydali sanaladi. Albatta shifokor bilan
maslahatlashgan holda. Shu bilan birga hamma narsa meyorida bo‘lgani
yaxshi. Quyoshda ko‘p qolmang, haddan ziyod jismoniy mehnatdan qoching
va e’tiborli bo‘ling.
13. Birinchi qorningizdagi bola rasmini saqlab qo‘ying! Bu ajoyib tuyg‘uni saqlab qoling.
14. Sochni bo‘yash mumkin! Bizni onalarimizni omadi kelmagan — ular homiladorlik vaqtida chiroyli
bo‘lishni rad qilishga majbur bo‘lishgan. Bizdachi hozir o‘zimizga oro berishga
hamma imkoniyatlar mavjud. Ammiakli bo‘yoqlar bola uchun havfli bo‘lishi
mumkin, lekin hozirgi vaqtda ammiaksiz bo‘yoqlar mavjud. Ulardan CHI brendi
bo‘yog‘ini homiladorlik vaqtida ishlatish bezararligini aytish mumkin. CHI brendi
bo‘yog‘ini ichida ammiak mavjud emas. Avvallari bitta rangga bo‘yash uchun
avval ammiak bilan rangni o‘chirishga to‘g‘ri kelgan. Hozir esa zamonaviy
bo‘yoqlar sizga bezazrar maqsadingizga erishishda yordam beradi. CHI brendi
nafaqat bezarar balki foydali hamdir. Uni ichida shelk mavjud, bu shikastlangan
sochlarni mustahkamlaydi.
15. Sizga to‘g‘ri keladigan sport turini tanlang. Homiladorlik vaqtida faol bo‘lishdan qochmang. Ayollar ko‘pincha yoga
yoki suzishni tanlashadi. Ikkala tanlov ham mutlaqo bezarar, ular qon
aylanishini yaxshilashga yordam beradi.
16. Garderobni aql bilan yangilang! Albatta sizga qulay kiyim kerak bo‘ladi. Siz tug‘riqdan keyin bu kiyimlarni
kiyishingiz amri maholdir. Shuning uchun yopishib turadigan kiyim tanlashga
qo‘rqmang.
17. Kablukni unuting. Bu katta qurbonlik talab etadi. Oyoqda og‘irlik, shishlar, koordinatsiya
yo‘qolishi mumkin. Sizga qulay oyoq kiyim tanlang.
18. O‘zingiz uchun bayram nishonlang. Bu kayfiyat ko‘tarilish uchun juda muhim. Hohlang yaqinlaringiz bilan,
hohlang umr yo‘ldoshingiz bilan.
19. To‘g‘ri ovqatlaning. Ekspert Viktoriya Dryakova ta’kidlaydiki – bo‘lajak onani birinchi qoidasi
och qolmaslik. Siz harakat qiling turli foydali taomlarni tanavvul qilishga. Shu
bilan homiladorlarga foydali hisoblanadigan – baliq, yog‘siz go‘sht, tuxum,
sharbat, sho‘rvalar va temir bilan boy bo‘lgan hamma mahsulotlar. Konserva
mahsulotlari, sosiska, kalbasa mumkin emas. Agar juda shirinlik hohlasangiz
shokolad va shirin kulchaning o‘rniga, tabiiy bo‘lgan djem va mevalar foydali.
20. Homiladorlikni oxirgi davrlarida chiroyli rasmga tushishni rejalashtiring.
Ishoning bu eng ajoyib rasm bo‘ladi va siz uni yillar o‘tib qayta-qayta
qaraysiz. Bu rasm sizga bir umr quvonch beradi.
👉👉 Topshiriq. “Ota-ona eng tabarruk zotlar!” masalani o‘qing
xulosa chiqaring. Botiralining xotini tug‘ruqxonada – u qizlik bo‘lgan. Bu voqeadan
xursand bo‘lgan Botirali keksa onasini urintirmay o‘zi tovuq sho‘rva qildi.
Uyda qari onasidan boshqa hech kim yo‘q. Boshqa ishlarga alahsib,
hayallagan Botirali kelib ovqatdan habar olsa, u qaynayverib juda kam
qolibdi.
Botirali qanday yo‘l tutishi kerak? A) onasiga hech narsa demay, bor sho‘rvani quyib, tug‘ruqxonaga olib
borishi kerak;
B) oyi, siz non-choy bilan tamaddi qilib turing, tug‘ruqxonadan
kelgandan keyin biron narsa qilib beraman, deb bor sho‘rvani tug‘ruqxonaga
olib borishi kerak;
D) oyi, sho‘rva qaynayverib, juda mazali bo‘libdi. Keling issiqligida ichib
oling, deb hech narsani bildirmasdan oyisiga loyiq sho‘rva quyib berishi,
qolganini boricha tug‘ruqxonaga olib borishi va vaziyatni turmush o‘rtog‘iga
tushuntirishi kerak.
NAZORAT SAVOLLARI. 1. Homiladorlikda qanday mahsulotlar mumkin emas?
A) Spirtli ichimliklar, energetiklar, kuchli gazlangan ichimliklar, hom go‘shtli
mahsulotlar
B) Temir va yod moddasiga boy mevalar
D) Turli ko‘katlar va sabzavotlar
E) Kaltsiyga boy sutli mahsulotlar
2. Homiladorlikda skrining tekshiruvidan o‘tish zarurmi? A) Homilada yuzaga kelishi mumkin boʻlgan irsiy kasalliklar ehtimolini
aniqlash, rivojlanishdan ortda qolish va tugʻma nuqsonlar shakllanishini
bartaraf etish maqsadida skrining tekshiruvidan oʻtish sogʻlom ayollarga
ham tavsiya etiladi. B) Homilada tugʻma nuqsonlar shakllanishini bartaraf etish maqsadida
skrining tekshiruvidan oʻtish sogʻlom ayollarga ham tavsiya etiladi. D) Tugʻma nuqsonlar shakllanishini bartaraf etish maqsadida skrining
tekshiruvidan oʻtish barcha ayollarga ham tavsiya etiladi. E) Skrining tekshiruvidan oʻtish nosogʻlom ayollarga ham tavsiya etiladi.
13-MAVZU: FARZAND TARBIYASI QACHONDAN BOSHLANADI?
REJA:
1. Farzand tarbiyasi haqida tushunchasi.
2. Farzand tarbiyasi qachondan boshlanadi?
3. Farzandni qanday tarbiyalash kerak?
Tayanch iboralar: Farzand tarbiyasi, nikoh, kelin-kuyov, ota-ona,
homila, kelajak avlod.
1. Farzand tarbiyasi haqida tushuncha.
Oila mustahkamligini ta’minlovchi omillardan biri farzandlardir. Turmush
qurishdan asosiy maqsad ham nasl davomiyligini ta’minlash, zurriyot qoldirish
va uning kamolini ko‘rishdan iborat. Oilada ulg‘ayadigan bolaning qanday inson
bo‘lib shakllanishi birinchi navbatda ota-onaga bog‘liq. Ular esa ishni, avvalo,
bolaga chiroyli tarbiya berishdan boshlamoqlari darkor. Zero, tarbiya barcha
hikmatlarning avvalidir.
Har bir inson o‘z farzandini dunyodagi eng namunali, ilmli va ma’naviyatli
bo‘lishini orzu qiladi. Shunga erishish yo‘llarini axtaradi. Bu yo‘lda to‘g‘anoq
bo‘lgan barcha to‘siqlarni yengib o‘tishga intiladi. Ammo ayrim oilalarda
bolaning risoladagidek inson bo‘lib yetishuvida tarbiya birinchi vosita ekani
e’tibordan chetda qoladi.
Inson aslida baxt va ezgulik uchun dunyoga keladi, shu orzu-umid bilan
yashaydi. Lekin bu bilan ish bitmaydi, u shu niyatiga yetishi uchun intilishi,
g‘ayrat ko‘rsatishi, yaxshilik ko‘rishi uchun yaxshilik qilishi lozim. Insonning
shakllanishida, hayotda o‘z o‘rnini topishida, el-yurt ichida izzat-hurmatga
sazovor bo‘lishida, yuksak axloq-odob qoidalarini o‘zida mujassam etishida oila
asosiy o‘rinni egallaydi. Oila shunday makonki, unda hayotning davomiyligini
ta’minlovchi shaxs shakllanadi, etnik madaniyat, urf-odatlar, axloqiy-milliy
qadriyatlar saqlanadi va rivojlantiriladi, jamiyat taraqqiyotini belgilovchi iqtisodiy
va ma’naviy hayot poydevori qo‘yiladi va mustahkamlanadi. Oila anil va totuv
bo‘lsa, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va
barqarorlik hukm suradi.
Oilada tarbiyaning negizlariga asos solinadi. U bolada shakllanishi lozim
bo‘lgan barcha insoniy mimosabat va fazilatlarni tarbiyalovchi hayot maktabi
hisoblanadi.
Ota-onaning o‘z farzandiga ta’sir etish imkoniyati boshqalarga nisbatan
ko‘p. Chunki ular bu vazifani ado etishda o‘zlaridagi bor mehrni ishga soladi.
Qolaversa, barkamol ota-ona farzandlarining ilmli bo‘lishi uchun muhit, sharoit
yaratib berishga intiladi, har qanday sharoitda ham vaqt ajratib, bolalarining
ta’lim-tarbiyasi bilan jiddiy shug‘ullanadi. Oiladagi muhabbat, ishonch, o‘zaro
tushunish va g‘amxo‘rlik bolaning ochiq ko‘ngil va to‘g‘ri so‘z bo‘lib tarbiya
topishiga zamin bo‘ladi. Bolaning tabiati va ruhiyati ota-onalar o‘rtasidagi
munosabatlar asosida shakllanadi. Otasi rafiqasiga qanday munosabatda
bo‘lsa, o‘g‘il bola ayollarga shunday munosabatda bo‘ladi. Va aksincha qiz bola
o‘z onasining xatti harakatlarini takrorlaydi.
Bolaning ota-onada, ota-onaning bolada haqlari bo‘ladi. Har kim o‘z
haqlarini ado qilishi haq egasini ikrom qilish hisoblanadi. Bola ota-onasi
huzuridagi omonat bo‘lib, uning qalbi pokiza bir gavhardir. U har qanday
naqshni qabul qilaveradi. Agar yaxshilikka o‘rgatilsa, yaxshi, odobli bo‘lib
o‘sadi. Buning savobiga esa ota-onasi va ustoz-murabbiylari ham sherik
bo‘ladilar. Agar yomonlikka o‘rgatilsa, yomon, badxulq bo‘lib o‘sadi. Buning
gunohiga ota-onasi va murabbiylari ham sherik bo‘ladilar. Bolaning tarbiyasiga
mutasaddi kishi (ota-ona, valiy) uni turli yomonliklardan, axloqsizliklardan
saqlashi, unga munosib ta’lim-tarbiya berishi lozim. Unga yaxshi axloqlarni
o‘rgatishsin, uni yomon bolalar ta’siridan saqlashsin, o‘tkinchi, havoyi
lazzatlarga qiziqishga odatlantirishmasin, uni zebu ziynatga ruju’ qo‘yishga
qiziqtirishmasin. Toki, katta bo‘lganida zebu ziynat ortidan yurib, umrini zoye
qilmasin.
2. Farzand tarbiyasi qachondan boshlanadi?
Oilada farzand tarbiyasi u tug‘ilmasdan boshlanmog‘i zarur. Homilador
ayolning kayfiyati yaxshi, asablari sokin, iste’mol qiladigan taomlari bola
organizmi uchun foydali bo‘imog‘i zarur. O‘z vaqtida yumushlarini bajarib, dam
olib, sayr qilib, ovqatlanib, tug‘ilajak bola taqdirini o‘ylash uning vazifasi
hisoblanadi. Er-xotin, oilaning boshqa a’zolari o‘rtasidagi sog‘lom ma’naviy
muhit, xushmuomalalik, xursandchilik bolaning bexavotir, sog‘lom tug‘ilishiga
garov bo‘Iadi.
Farzandni tarbiyalash uchun eng avvalo bo‘lg‘usi ota-onalarning
o‘zlarini tarbiyalash, ya’ni ularni farzand tarbiyasi haqidagi bilimlar bilan
qurollantirib va yanada bilimlarini takomillashtirib borish orqali qobil
farzandlarni dunyoga keltirib, voyaga yetkazish kerak.
Xo‘sh, ota-onalar bola tarbiyasini qachondan boshlashlari zarur va
buning uchun nima qilishlari kerak? - degan savolga ko‘pchilik ota-onalar javob
berishga ikkilanib qolishadilar. Chunki dunyo o‘zgarmoqda, O‘zbekiston yangi
davr uchinchi renessans bosqichiga ko‘tarilmoqda. Bu o‘z o‘zidan farzandlar
tarbiyasiga qaysidir jihatdan ta’siri bo‘lishi tayin. Farzandni tarbiyalash uchun
eng avvalo bo‘lg‘usi ota-onalarning o‘zlarini tarbiyalash, ya’ni ularni farzand
tarbiyasi haqidagi bilim, ko‘nikma, malaka va bilimlar bilan qurollantirib hamda
yanada bilimlarini takomillashtirib borish orqali qobil farzandlarni dunyoga
keltirib, voyaga yetkazish kerak bo‘ladi.
Manbalarda keltirilishicha, bola tarbiyasi uch bosqichda amalga oshadi.
Birinchisi – turmush qurgunga qadar yigit va qizni oilaga tayyorlash hamda
munosib jufti halol tanlash, ikkinchisi – homila davridagi parvarish, uchinchisi – farzand dunyoga kelgan kundan boshlab beriladigan tarbiya.
Farzand tarbiyasining birinchi bosqichida turmush qurish arafasida
turgan bo‘lg‘usi kelin va kuyovlarni oilaviy turmushga tayyorlash masalalari
e’tiborga olinadi. Bo‘lg‘usi kelin-kuyovlar o‘zlari oilaviy turmush haqidagi
bilimlarni egallashi va o‘zlari ham tarbiyalangan bo‘lishlari bilan birga odobli va
salohiyatli juft tanlashlari muhimdir. Farzand tarbiyasidagi bu bosqich to‘g‘ri
asosda yo‘lga qo‘yilsa, keyingi jarayonlar ham ijobiy tomonga qarab ketishiga
zamin tayyorlanadi va bunda nikoh masalasining ahamiyati salmoqlidir.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasi 2-qismida:
“Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqligiga asoslanadi”, - deb yozilgan. Nikoh orqali sha’riy yo‘l bilan juft bo‘lib yashashning bir qancha
foydasi bor. Nikoh axloqiy va jismoniy poklikni talab qiladi. Nikoh ahdi
insonlarga mas’uliyat yuklaydi. Chunki oilada erning ham, ayolning ham o‘z
vazifalari bor, ulardan har biri o‘z vazifasini to‘la ado etishga mas’uldir. Nikoh
tufayli ota-ona o‘zidan so‘ng zurriyod qoldirib, inson nasli davom etishiga sabab
bo‘ladi. Islom dinida musulmonlarni oila qurib, o‘zlaridan so‘ng zurriyod
qoldirishga bejiz targ‘ib etmaganlar.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil
31-dekabrdagi “Oila institutini yanada rivojlantirish va yoshlarni oilaviy hayotga
tayyorlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 820-sonli qarorida yoshlarni oilaviy
hayotga tayyorlash masalalari ta’kidlab o‘tilgan. Yoshlar, ya’ni qizlar va o‘g‘illar
18 yoshdan 30 yoshgacha nikohga o‘tib oila qurishlari maqsadga muvofiq,
buning uchun ular avvalo 18 yoshgacha oila qurishga tayyor bo‘lishlari,
amaldagi er-xotinning huquq va majburiyatlarini belgilaydigan huquqiy qoidalar
mazmunini o‘zlashtirib, ularga qat’iy rioya qilishlari lozim, shundagina bular
tuzgan oila mustahkam va barqaror bo‘ladi.
Pedagogik manbalarda shaxsni shaxs bo‘lib shakllanishida uchta
omilning ahamiyati muhim ekanligi keltiriladi. Birinchisi – atrof-muhit,
ikkinchisi – ta’lim va tarbiya va uchinchisi – irsiyat.
Sohibqiron Amir Temur ham o‘z davrida o‘g‘il uylantirish, kelin tanlash
hamda farzand tarbiyasini davlat siyosati darajasiga ko‘targanligi ham bejiz
emas. Oilaning mustahkam bo‘lishidagi asosiy mas’uliyat oila boshlig‘i
zimmasida, deb bilgan Sohibqiron: “O‘g‘illarim, nabiralarim va yaqinlarimni
uylantirmoq tashvishida kelin izlamoqqa e’tibor berdim. Bu ishni davlat
yumushlari bilan teng ko‘rdim. Kelin bo‘lmishning nasl – nasabini, yetti pushtini
surishtirdim. Odamlar orqali salomatligini, jismoniy kamolotini aniqladim, odob
- axloqi, sog‘lom va baquvvatligi bilan barcha qusurlardan holi bo‘lsagina el-
yurtga katta tomosha berib, kelin tushirdim” - deydi.
Shuningdek, sarkardaning quyidagi so‘zlari yanada ibratli: “O‘g‘illarim,
nabiralarim va yaqinlarimga biron tomchi sharob ichib, xotinlariga
yaqinlashishni man etdim. Zero, sharobning ta’siri bunyodidan kelgan farzand
nasl-nasabning buzilishiga ta’sir etgay, debon shu pokiza yo‘lni tutdim”.
Demak, Amir Temur nafosatshunoslikni manbai pokizalik, tartib-intizom oila
kuch-qudratini yuksaltirib, jamiyatga poydevor bo‘lishini yaxshi bilgan.
Farzand tarbiyasining ikkinchi bosqichi onaning homilalik davri
hisoblanadi. Tarbiya homiladan boshlanadi. Homila yorug‘ dunyoga kelishidan
avvalo, ona uni o‘z vujudi bilangina emas, qalb tafti bilan ham boqadi,
ulg‘aytiradi hamda mehrga to‘yintiradi.
Farzand ota-onaning kelajagi, umidi, orzusi, boyligi, cheksiz quvonchi,
suyangan tog‘idir. Bo‘lajak ona esa farzandining sog‘lom, ko‘rkam, baquvvat
bo‘lishini butun vujudi bilan istaydi. Farzand hali yorug‘ dunyoga kelmasidanoq,
uni o‘z organizmi bilangina emas, qalb harorati bilan boqadi, mehrga
to‘yintiradi.
Farzand ko‘radigan ayolda shunday bir bebaho tuyg‘u, hissiyot paydo
bo‘ladiki, uni dunyodagi biron-bir narsa bilan taqqoslab bo‘lmaydi, bu Allohning
mo‘jizasi - onalik mehridir. Har bir ota-ona farzandining qobil, axloq-odobli
bo‘lib o‘sishini orzu qiladi. Oilada yaxshi tarbiya topgan farzand eng avvalo ota-
onasiga quloq soladi.
Onalar uchun moddiy va ma’naviy shart-sharoit yaratish. Tug‘ilajak
farzandni parvarishlash, tarbiyalashda zarur bo‘ladigan bilimlarni egallash
kerak. Buning uchun ajdodlarimiz yozib qoldirgan merosni va hozirgi davrda
yozilgan maxsus kitoblarni o‘qib o‘rganish, ijtimoiy shart-sharoitlar yaratish,
homilador ayol parvarishiga katta e’tibor berish, vitaminlarga boy ovqatlar yeb,
ovqatlanish madaniyatiga rioya etish, mutaxassis akusher-ginekologlardan
maslahatlar olib turish, tajribali doyalarni topish, ular bilan bog‘lanib turish, yosh
oilaning ota-onalari, aka-uka, opa-singillari, qarindosh-urug‘lari tushunib,
ularga g‘amxo‘rlik qilib hurmatlarini joyiga qo‘yishlari, oilada tinchlik,
osoyishtalik bo‘lishi, urush-janjal bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik, uyni ozoda, pokiza,
tartibda tutish lozim.
Farzand tarbiyasida “Prenapadeya” – “oldingi” (tug‘riqdan oldingi holat,
ya’ni homilaning ona qornidagi tarbiyaviy davri degan ma’noni beradi.)
tushunchasi ham mavjud. Perenetal davr-ayollarning homiladorlik (fiziologik)
davri hisoblanadi. Urug‘lantirilgan kundan boshlab birinchi 8 hafta davomida
rivojlanayotgan jism “embrion” deb ataladi, bu “ichkarida rivojlanayotgan” –
degan ma’noni bildiradi. Bu davr embrion davri deb ataladi va tananing asosiy
tizimlarining shakllanish xususiyati bilan ajralib turadi.
8 haftadan so‘ng to homiladorlik vaqti tugagunga qadar rivojlanayotgan
jism “homila” deb ataladi, bu esa “kelajak avlod” ma’nosini anglatadi. Ushbu
homilalik davri deb ataladigan vaqtda tana kattalashaveradi va uning tasnifi
faoliyat ko‘rsatishni boshlaydi. Homiladorlik vaqti odamlarda odatda xomilador
bo‘lgan kundan boshlab yoki tug‘ilgunga qadar urug‘lantirilgan vaqtdan
hisoblanganda taxminan 38-40 hafta davom etadi.
Ilk turmush qurgan yosh kelin-kuyovlar solih farzand tilaydi. Muborak
Qur’oni Karim “Oli Imron” surasi 38-oyatida bunday deyiladi: “O‘sha joyda Zakariyo Rabbiga iltijo qilib, dedi: “Rabbim, menga (ham) o‘z huzuringdan pok zurriyot ato et! Darhaqiqat, Sen duoni eshitguvchidirsan”. Demak, yaratgan zot o‘z bandalariga qobil farzand, ya’ni
ertangi kun vorislarini O‘zidangina so‘rashni amr etmoqdalar.
Bu davrda onaga ham tashqi ham o‘zi tomonidan katta e’tibor qaratilishi
joizdir. Homiladorlik davrda ayolga moddiy-ma’naviy va psixologik sharoit talab
etiladi. Bola sog‘lom, ko‘rkam va baquvvat tug‘ilishi uchun onani barcha og‘ir
yumushlardan soqit qilish va asabiylashishdan juda ehtiyot qilish kerak. Ayol
ko‘p asabiylashib, majburiy zo‘ravonliklarga duchor qilinsa, bola asab
kasalliklari bilan dunyoga kelishi ko‘p bora isbotlangan. Demak, homilador
ayolni chiroyli, go‘zal va betakror hayotiy his-tuyg‘ular bilan siylasak, vujudida
katta bo‘layotgan tug‘ilajak farzandimizga insoniylikning asl manbalarini
singdirgan hamda uni ruhiy bosimlardan asragan bo‘lamiz.
Ona vujudida bola qanday tarbiyalanadi? Ayol o‘zini ma’naviy va
jismoniy tomondan avaylashi, ya’ni halol luqma yemog‘i, go‘zal narsalarga
qaramog‘i, yoqimli musiqa va so‘zlarni tinglamog‘i va muloyim bo‘lmog‘i,
to‘g‘riso‘zlikka jiddiy ahamiyatni qaratmog‘i zarur. Chunki homila onaning
vujudida uning barcha sifatlari va ruhiy olami bilan muloqotda bo‘ladi. Onadagi
barcha tuyg‘ularni his etadi, uning so‘zlarini tinglaydi.
Amerikalik olim Devid Chemberlen “Tug‘ilishga tayyorgarlik ko‘rish uchun bola bilan aloqada bo‘lish kerak. Ona tug‘ilmagan bolaga boshqa odamlar singari munosabatda bo‘lishi kerak. Farzandingiz muloqot qila oladi, u tashqi dunyoda yuz beradigan barcha muhim voqealarni o‘rganadi va eslaydi”- deydi.
Qadimgi davrlarda ham, ona homiladorlikdagi ko‘p vaqtni tabiat
go‘zalligidan bahra olgan, ular haqida o‘ylab, shirin hayollar og‘ushida
mulohaza yuritgan. Homilador onaga raqslar o‘rgatilgan, u rasm chizgan,
musiqa ohanglaridan zavqlangan. Hatto zamonaviy buvilarimiz ham go‘zal
narsaga tez-tez qarashga maslahat berishadi. Go‘zallikdan rohatlangan
ayoldan bolaga barcha ijobiy hislatlar o‘tgan.
Qadimgi Xitoyda ayol homiladorligining dastlabki oylarida kelajakdagi ota
bo‘lajak farzand bilan uchrashish marosimidan o‘tishi kerak edi. U o‘zini o‘zi
bilan tanishtirdi, o‘zi, kasbi, hayotga bo‘lgan qarashlari haqida gapirdi.
Bu jarayonda otaning muhim roli haqida quyidagi fikrlarni keltirish
mumkin:
- bolaning jismoniy tug‘ilish soatini kutmang, u allaqachon mavjud, u
siznikidir;
- uni yaxshi ko‘ring va homiysi bo‘ling homila bilan muloqot qilish uchun
vaqtni ayamang;
- u bilan gaplashing va tug‘ilgandan keyin u sizni deyarli darhol taniy
boshlaydi;
- onalikka tayyorlanayotgan rafiqangizga mehr va e’tibor bilan
munosabatda bo‘ling, chunki uning tashvishlari va hafaliklari farzandingizning
jismoniy va ruhiy sog‘lig‘iga ta’sir qiladi.
Farzand tarbiyasida ma’rifatparvar Abdulla Avloniy “Turkiy Guliston
yohud axloq” kitobida bunday keltiradi: “Alloh taolo insonlarni asl xilqatda iste’dod va qobiliyatli, yaxshi bilan yomonni, foyda bilan zararni, oq bilan qorani ajratadigan qilib yaratgan. Lekin insondagi bu qobiliyatni kamolga yetkazish tarbiya bilan bo‘lur. Qush uyasida ko‘rganini qilar”.
Chunonchi, insonning dunyoqarashi, ma’naviy - axloqiy va aqliy
hislatlarini uning olgan tarbiyasi, yashagan muhiti belgilaydi, deb hisoblanadi.
Agar, odam to‘g‘ri tarbiyalanib, odamiylik hislatlarini o‘zida mujassam etgan
bo‘lsa, bu uning eng qimmatli boyligi va baxti bo‘lsa, noto‘g‘ri tarbiya esa
odamni baxtsizlikka, hatto halokatga yetaklashi mumkin. Aslida, maktab
tarbiyasidan ham avval oila tarbiyasiga katta e’tibor qaratiladi. Nima uchun?
Chunki oilada farzand tarbiyasiga qo‘yilgan ta’mal toshi to‘g‘ri qo‘yilsa, maktab
ta’limi uchun ham katta tayanchdir, aksincha, oilada ilk tarbiya talab darajasida
olib borilmasa, maktabdagi ta’lim-tarbiya ishi o‘zining kutilgan natijasini
bermaydi.
Farzand tarbiyasining uchinchi bosqichida farzand dunyoga kelgan
kundan boshlab beriladigan tarbiya “parvarish davri” ham deyiladi. Farzandni
parvarish qilish uchun yosh onaga birinchi kunlari tajribali doya-hamshira
yordam berib turishi zarur, moddiy sharoit bo‘lsa 1-2 oy yosh onaga malakali
hamshira uyda ham yordam berib tursa ma’qul bo‘ladi, aqiqa, chiroyli, ma’noli
ism qo‘yish, farzandni yoshiga qarab, bosqichma-bosqich tarbiyalab borish,
bolaga yoshligidan kitobga ixlosmandlikni o‘rgatish, qiziqarli kitoblarni, ayniqsa,
o‘zbek xalq ertaklarini o‘qib berish, o‘qib berilgan ertakni qanday tushunganini
so‘rash, ertak bo‘yicha qisqa savollar berish va bolani shu savolga javob
berishga asta-sekinlik bilan shoshmasdan o‘rgatish, ota-ona har kungi odat
bo‘yicha sabr-toqat, diqqat, hurmat, mehribonlik, talabchanlik bilan
farzandlarga munosabatda bo‘lishlari, oilada turli mavzularda farzandlari bilan
suhbatlashish, axloq-odobni o‘rgatish, ilm berish, hunar o‘rgatish, mustaqil
fikrlashga o‘rgatish, go‘daklikdan tozalikka o‘rgatish zarur.
Bu boradagi muhim vazifalardan yana biri bolani chaqaloqlik davridan
boshlaboq mustaqillikka o‘rgatishdir. Chunki bolaning bilimga bo‘lgan
havasining qaror topishida eng mas’uliyatli davr uning uch yoshgacha bo‘lgan
vaqti ekani isbotlangan. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun turli
o‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularni maktabda
tayyorlaydi. Shuning uchun bolalarning o‘z tengdoshlari bilan o‘yinlarida ularga
mumkin qadar ko‘proq mustaqillik bergan ma’qul. Bolani boshlang‘ich
maktabda o‘qitish davrida eng zarur narsa unda mustaqil o‘z ustida ishlash va
dars tayyorlash malakasini tarkib toptirishdir. Afsuski, ko‘p ota-onalar
farzandining hisob masalalarini yechib beradilar va hokazo. Xullas, bolani
qiyinchiliklarni mustaqil yengishga o‘rgatmaydilar. Natijada ular yuqoriroq
sinflarda o‘qiyotganda shunday qiyinchiliklarga duch keladilarki, buni o‘zlari
mustaqil bartaraf qila olmaydilar.
Shoir va ma’rifatparvar Abay Qunanbayev (1845-1904) o‘z asarlarida,
o‘git-nasihatlarida ta’lim-tarbiya masalalariga katta e’tibor qaratgan. Abay
yettinchi so‘zida: “Bola onadan tug‘ilganda ikki turli odat bilan tug‘iladi. Biri –
yesam, ichsam, uxlasam demoqlikdir, albatta; shuningdek, bular tanning sihat-
salomatligi uchun zarur hamdir; bular bo‘lmasa – tanda jon ham bo‘lmaydi,
o‘smaydi ham, quvvatga ham kirmaydi. Ikkinchisi – ko‘rsam, bilsam
demoqlikdir. Bola yoshligida nimani ko‘rsa – shunga talpinadi, yalt-yult etib
qaraydi, ko‘rgan narsasini qo‘li bilan ushlab, yuzi-ko‘ziga yaqin olib borib
suykagisi, og‘ziga solib tishlagisi keladi. Karnay-surnay ovozini eshitsa – yon-
atrofiga alanglab qaraydigan bo‘ladi. Sal kattaroq bo‘lganidan keyin esa, it
hursa ham, qo‘y ma’rasa ham, birov kelsa ham, yig‘lasa ham o‘rnidan turib,
yugurib chiqib qaraydigan va: “U nima?”, “Bu nima?”, “U nega unday qildi?”,
“Bu nega bunday qildi?” deb ko‘zi ko‘rgan, qulog‘i eshitgan narsalarni
so‘raydigan bo‘ladi – hech tin topmaydi. Bularning hammasi – ko‘rsam ekan,
bilsam ekan, o‘rgansam ekan, degan tabiiy qiziqish alomatidir, albatta”11.
Ikki yoshgacha mutaxassislarning ta’kidlashicha, onalar bu davrda bola
parvarishida quyidagi tavsiyalarga amal qilsalar foydadan holi bo‘lmaydi:
- Bolani ko‘krak suti bilan boqish uning har tomonlama mukammal o‘sishi,
sog‘lom bo‘lishi, immunitetining ortishiga yordam beradi.
- Bolaga kasallik yuqishidan qo‘rqish tabiiy, biroq, shuni unutmangki,
gripp havo-tomchi yo‘li orqali yuqadi, emizish bilan emas. Bolani
emizayotganda yuzingizda 5-6 qavat doka tutilgan bo‘lishi kerak.
- Bolani to‘g‘ri ovqatlantirishi kerak. Ilik yoki issiq kunlarga bolaga ko‘proq
suv berish lozim.
- Shirin suyuqliklar chanqoqni yaxshi qondirmaydi. Bolani ilk yoshidanoq
shirin ta’mga o‘rgatib qo‘yasiz. Oshqozon osti beziga bosim tushib, diabetga
moyillik ko‘rsatkichini oshirasiz.
- Bola uchun eng foydali ichimlik - qaynatilgan shakarsiz suv. Suv o‘rniga
turli meva kompotlarini berishingiz mumkin.
11 Абай. Танланган асарлар. -Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.1995.,58б.
- So‘rg‘ich bola tug‘ilganidan boshlab, ilk oylarda so‘rishga ehtiyoj kuchli
bo‘lgan paytlarda juda kerak. Aks holda, u barmog‘ini, lablarini, tagliklar
chetlarini, qalam uchlarini so‘rishni boshlaydi.
- Odatda, emizikli bolalar uchun kukun-dorilar beriladi. Ba’zi vositalar sut
bilan ichirilsa, ta’sir kuchi yo‘qoladi, boshqalarini sutsiz ichirib bo‘lmaydi.
- Bola yig‘laganda, injiqlik qilganida, qo‘rqqanida yoki o‘ta xursand
bo‘lganida terlaydi. Sog‘lom, emizikli bola esa issiq sharoitda ham deyarli
terlamaydi.
- Bolani ob-havoga mos kiyintirgan bo‘lsangiz, issiqlashi ehtimoldan
yiroq. Lekin uning ko‘ylakchalari besabab ho‘l bo‘lsa, unga e’tiborliroq bo‘ling.
- Doimiy notabiiy nur bola organizmida bioritmlarni nazorat qiluvchi va
tetiklikni saqlovchi melatonin gormoni faoliyatini susaytiradi. Natijada, biologik
davomiyligi buzilib, bola o‘zini yomon his qila boshlaydi, kunduzi injiqlanadi,
tunda yaxshi uxlolmaydi.
- Amerikalik pediatrlar har 16 ta boladan bittasida bosh suyagi
deformatsiyasini aniqlashdi. Buning sababi, ular uzoq vaqt bir tomonga qarab
yotganligidan yoki D vitamini tanqisligidan aziyat chekadi. Bolaga ushbu
qimmatli vitaminni yetkazib berishni unutmang.
- Har qanday holatda ham bola terisiga me’yordan ortiq yog‘ yoki krem
surmang, ular me’yorda surilgach, bolani tagliklarga o‘rab-chirmab
tashlamang, yog‘ yoki krem ma’lum muddat ichida teriga so‘rilishi lozim. Aks
holda, so‘rilmagan massa taglik teshikchalarini to‘sib qo‘yadi va uning namlikni
tutish xususiyatiga putur yetadi, teri muammolari ham kuchayadi.
- Faqat shirin so‘zlar, chiroyli muomala va erkalashlar orqali tarbiya
qilinadi.
Besh yoshgacha farzand atrofni kuzatadi, aksariyat ma’lumotni shu
davrda oladi. Bu davrda ota-ona amaliy tomondan bolaga namuna bo‘lishlari,
oilada sog‘lom ma’naviy muhitni shakllantirishlari talab etiladi. Bolaga
yoshligidan kitobga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish, ayniqsa, o‘zbek xalq
ertaklarini o‘qib berish, 3-4 yoshga kirganda o‘qib berilgan ertakni tushunganini
o‘zidan so‘rash lozim. Keyin o‘qib berilgan ertaklar bo‘yicha bolaga oddiy
savollar berish va uning javob berishiga shoshiltirmaslik kerak. Bolani savolga
bergan har bir javobi uchun maqtab, rag‘batlantirib turish olgan
tushunchalarining xotirasida doimiy muhirlanib qolishga katta imkoniyat beradi.
O‘n yoshgacha bolalar muvozanatli hayotni tez idrok etuvchi,
ishonuvchan, ota-onalariga itoatli, tashqi qiyofa haqida ko‘p e’tiborsiz
bo‘lganligi bois bu oltin yosh hisoblanadi. Bu davrda esa me’yorida qattiqqo‘llik
va intizom talab etiladi. Bola oq-qorani, yaxshi-yomonni ayni shu davrda farqiga
bora boshlaydi. Bu davrda farzandga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatilishi, yaxshi, sadoqatli
do‘stlarga hamroh qilinishi bola biz ko‘zlagan barcha talablarga javob
beradigan odobli, yaxshi inson bo‘ladi. O‘n besh yoshgacha bolalar tafakkurida mustaqil fikrlash boshlanadi,
o‘zim bilaman degan tushuncha paydo bo‘ladi, organizmida fiziologik
o‘zgarishlar yuz beradi, xulq-atvorida qaysidir ma’noda salbiy illatlar namoyon
bo‘la boshlaydi, kayfiyati tez o‘zgaradi, ota-onalariga nisbatan norozilik
bildiruvchi, tez jazavaga tushuvchi va o‘z o‘rnida dunyoga nisbatan ijobiy
munosabat shakllanadi. Ularda did, farosat, o‘zini jamoa orasida tutish, aqllilik,
hazil-mutoyibaga moyillik, chidamlilik, tashabbuskorlik, tashqi qiyofa va
qarama-qarshi jinsdagilarga e’tibori orta boshlaydi.
O‘smir o‘zining ichki dunyosiga e’tiborliligi ortadi, tanqidlarga nisbatan
ta’sirlanuvchan, ota-onasiga “Sizning dunyoqarashingiz boshqacha, unday
emas, bunday bo‘ladi”-degan tanqidiy munosabatlar bildiruvchan hamda do‘st
tanlovchi bo‘ladi. Shuningdek bu davrda voqea-hodisalardan o‘ta darajada
to‘lqinlanish va hayojonlanishi ortadi. Shijoatli, xushmuomila, o‘ziga ishonchi
ortadi, atrofdagi insonlarga e’tibori ortadi va nisbiy farqni ajrata boshlaydi.
O‘n sakkiz yoshgacha o‘spirinlik ularda muvozanatlashuv, hayotdan
quvonish, ichki mustaqillik, emotsional barqarorlik, muomalaga moyillik,
kelajakka intiluvchanlik ortadi. Bu davrda farzand do‘stimiz, suhbatdoshimiz,
ta’bir joiz bo‘lsa sirdoshimiz bo‘lishi kerak. Bola ota-onadan tortinmasligi, balki
do‘sti sifatida yaqinlashmog‘i lozim.
Bu farzandimizni qay darajada tarbiya qilganimizning natijasi o‘laroq farzand hayotining keyingi bosqichini belgilab beradi va bu borada donishmandlarning ta’kidlashicha:
Agar bola tanqidiy ruhda yashasa, u ayblashni o‘rganadi. Agar bola adovat bilan yashasa, u urishishni o‘rganadi. Agar bola qo‘rquvda yashasa, u qo‘rqoqlikni o‘rganadi. Agar bola afsusda yashasa, u afsuslanishni o‘rganadi. Agar bolaning ustidan ko‘p kulishsa, uyatchan bo‘lishni o‘rganadi. Agar bola qiziqish bilan yashasa, u havas qilishni o‘rganadi. Agar bola uyat bilan yashasa, u aybdorlik hissini o‘rganadi. Agar bola qo‘llab-quvvatlash bilan yashasa, u o‘ziga ishonishni
o‘rganadi. Agar bola bag‘rikenglikda yashasa, u sabrli bo‘lishni o‘rganadi. Agar bola maqtov bilan yashasa, u qadrlashni o‘rganadi. Agar bola tan olish bilan yashasa, sevishni o‘rganadi. Agar bola rostgo‘ylik va adolatda yashasa, u haqiqat va adolat
nimaligini o‘rganadi. Agar bola xavfsizlikda yashasa, u o‘ziga va
atrofidagilarga ishonadi. Agar bola do‘stlik bilan yashasa, u yer yuzi yashash uchun ajoyib
joy ekanligini anglaydi. Agar siz osoyishtalik bilan yashasangiz, sizning farzandingiz ham
osoyishtalikda yashaydi.
Kelajak avlod yetuk va komil inson bo‘lib shakllanishi uchun kitob
mutoalasi uchun hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini o‘rganishi uchun
barcha zarur shart-sharoitlarni tashkil qilish, ota-ona bolada estetik tarbiya,
go‘zal manzaralardan zavq olish hissini shakllantirish uchun tabiatdagi
manzarali joylarga, muzeylarga olib borishi orqali qalbiga go‘zallik his-
tuyg‘usini singdirishi muhimdir.
3. Farzandni qanday tarbiyalash kerak? Aytish joizki, agar ota-onalar o‘zlari baxtli bo‘lishmasa, hayotdan
minnatdor bo‘lgan bolani tarbiyalay olishmaydi.
Ko‘pchilik ota-onalar muammolar faqat farzandlarida deb, o‘zlarini esa
begunoh sanashadi.
Keyin esa bir xil vaziyatda bir-biriga zid ikki xil shaxs shakllanayotganidan
nolishadi: biri – muvaffaqiyatli va o‘ziga ishonadigan, boshqasi esa aksincha
komplekslarga to‘la, “ichimdagini top” va agressiv. Axir bu kimgadir e’tibor va
muhabbat berilmagani, biroq bu faktni nazardan chetda qoldirilganini namoyish
etuvchi fakt-ku.
Bolani ovqatlantirish, kiyintirishning o‘zi yetarli emas. Bu g‘amxo‘rlik xolos, tarbiya emas. Afsuski, ko‘pchilik ota-onalar buni
yetarli sanaydilar.
Nima eksang – shuni o‘rasan. Farzandimiz qariganimizda biz unga bolaligida qanday munosabatda
bo‘lsak xuddi shunday munosabat bildiradi.
Maktab ta’limi standart fanlarni o‘rganish bilan cheklanmasligi lozim.
Bolalar nazariyani yodlagandan ko‘ra amaliyotda va katta hayotda
amalga oshirishi mumkin bo‘lgan bilimlarni olishi muhimroq. Masalan,
mas’uliyatlilik, qat’iylik, kelisha olish va o‘zgalarning vaqtini qadrlashni
o‘rganish.
Bolaning yomon baho haqidagi kuchli xavotiri ota-onaning bahoga bo‘lgan munosabatinigina aks ettiradi.
Agar ota-onalar bolaning o‘qish, sportdagi muvaffaqiyatsizliklariga
xotirjam munosabat bildirsa, bolalar ham xatolarini xuddi shunday qabul qiladi.
Ular ham xotirjam, o‘zlariga ishonadi, oson ta’lim olib, muvaffaqiyatli odamga
aylanadi.
Bolani xarakteri uchun emas, xatti-harakati uchun jazolash kerak. Agar farzandingiz siz so‘ragan ishni bajarmasa, ovozingizning boricha
baqirib, vaziyatga fojia tusini bermaslik kerak: “Sen kimga o‘xshayapsan?!”
Buning o‘rniga bolaga uning aybi nima ekanini tinchgina tushuntirish, planshet
yoki kompyuter kabi mukofotidan mahrum etish lozim. Ana shunda bolalar o‘z
xatti-harakatlari uchun mas’ul bo‘lishni o‘rganadilar.
Shuningdek, ovqatlanayotganda bolani: “Shovqin qilma!” deb ming marta
ogohlantirish mumkin. Ammo bolaga tanbeh bergach, yarim soat o‘tar - o‘tmas,
ayol eriga baland ovozda gapirsa yoki qattiqroq kulsa, bola yuqoridagi tanbehni
qulog‘ig‘a ilmay qo‘ya qoladi. Shuning uchun aytilganlarga avvalo tarbiya
beruvchining amal qilishi yoki buni bolaga amalda bajarib ko‘rsatishi kerak.
Bolalikda bola so‘zlar olamiga nisbatan taassurotlar olamida ko‘proq yashaydi,
u hali o‘zicha mustaqil o‘ylay olmaydi, balki nusxa oladi. Shuning uchun
kichkina bola bor uyda kishi uning va o‘zining harakatlarini nazorat qilishi
kerak.
Ota-onalarning bolalar oldida o‘z munosabatlari haqida tortishib
ketishidan ularning bolalar oldidagi mas’uliyatsizligi, xudbinligi anglashiladi.
Ularning bu nizolari bolalar ruhiyatiga salbiy ta’sir etadi. Bola onaning
parvarishi va mehriga ehtiyoj sezadi. Shu bilan otaning ham bolaga e’tibori
zarur bo‘ladi. To‘g‘ri, hech qanday narsa ota-ona o‘rnini, uning mehrini
berolmaydi. Lekin boladagi ba’zi jismoniy xususiyatlar erkaklar yordamidagina
shakllanadi. Bolaning jismonan sog‘lom bo‘lishida ularni to‘g‘ri ovqatlantirish
muhim o‘rin tutadi. Bolaga mutlaqo alkogolli ichimliklar, qahva, choy, ko‘p
go‘sht berib bo‘lmaydi. Bolani toza havoda sayr qildirish, badantarbiya bilan
shug‘ullantirish kerak.
Bolaga beriladigan asosiy ruhiy tarbiya aql va nutqdir. Aqlning paydo
bo‘lishi uchun uni zeriktirmaydigan tabiat va san’at bilan tanishtirish, har
qanday xunuk va qo‘pol narsalardan qochish kerak. Chunki bu davrda bola
taassurotlari chuqur va o‘chmas bo‘ladi. Bola bilan aniq va toza tilda gaplashish
kerak. Bu uning tili soqovlanmasdan ravon chiqishi va so‘zlarni aniq-tiniq
ishlatishiga ko‘mak beradi.
Bolaga ertak aytib berish juda zarur. Hech bir narsa bola aqli va tasavvuri,
hayolotini ertakchalik boyitmaydi. Bolalik keyingi murakkab hayot uchun
tayyorgarlikkina emas, bolalik quvonchini yashab o‘tish davridir. Bolalik go‘zal
bo‘lish bilan birga, kelgusi hayotida bir umrga tatigulik jonli xotiralarga ega
bo‘lishi lozim. Barcha bolalar kichikligidayoq o‘zini tutish qoidalarini o‘rganib
borishi kerak. Birinchidan, bolaning taqiqlarga ergashishi uchun avvalo, uning
sabablarini tushuntirish kerak. Bolaga to‘g‘ri so‘z bilan unga har qanday
jarayonni tushunadigan qilib yetkazish kerak. Hech bir holatda bolaga zolimlik
bilan munosabatda bo‘lmang yoki nimanidir bajarishni xohlamaganingiz
uchungina taqiqlamang. Bolaga rostini aytishdan yoki biror narsaga iqror
bo‘lishdan qo‘rqmang, zero, bu bola bilan sizning o‘rtangizdagi ishonchning
mustahkamlanishiga yordam beradi. Bolalarga kattalar gaplashayotganda
ularning gapini bo‘lish mumkin emasligini tushuntiring. Ularni boshqalar bilan
xushmuomala bo‘lishga, dasturxon atrofida o‘zini to‘g‘ri tutishga o‘rgating.
Bolalar stolda to‘g‘ri o‘tirsin. Nojo‘ya harakat qilmasligi, stolda tirsakka suyanib
o‘tirmasligi kerak, bu boshqalarga xalaqit beradi.
Stulni tebratmasligi, dasturxonni o‘ynamasligi lozim. Stuldan yiqilib
tushishi, dasturxonni tortib yuborishi natijasida barcha anjomlarni tushirib
yuborishi, issiq ovqat o‘zi yoki boshqalarning ustiga to‘kilib ketishi
mumkin. Bolalar dasturhon atrofida o‘zini qanday tutishni qancha erta
o‘rgansa, buni shuncha beixtiyor, yengil va erkin bajaradi. Qoshiq - bolaga
beriladigan birinchi anjom. Unga tutqichning pastrog‘idan o‘ng ko‘lning uch
barmog‘i bilan ushlash kerakligini ko‘rsating. Qoshiq butunlay og‘izga kirib
ketmasligi, shu bilan birga qoshikdagi ovqatni oxirigacha yeyish kerakligini
tushuntiring.
To‘rt yoshli bola sanchqidan to‘g‘ri foydalanishni bilishi kerak. Avvalo
unga sanchqini o‘ng qo‘lning uch barmog‘ida qanday tutish kerakligi ko‘rsating.
Yegulikni kesayotganda sanchqini chap qo‘lda qanday qulay tutish
mumkinligini ham ko‘rsating. Shuningdek, sanchqini likopchaga olib
borayotganda perpendikulyar emas, qiya qilib tutishni o‘rgating. Shunda
sanchqi sirg‘alib tushib ketmaydi va ovqat stol, ko‘ylakka to‘kilmaydi. Yumshoq
ovqatlarni sanchqi bilan kesib emas, o‘zining taqsimchasiga ajratib olishi
mumkinligini ham aytishni unutmang. Pichoqsiz, sanchqining o‘zi bilan qiymali
kotlet, teftel, qaynatib pishirilgan sabzavotlar va baliq yeyiladi.
Likopchadagi hamma yegulikni birvarakayiga kesib qo‘yilsa, u tezda
sovib qoladi va yoqimsiz ko‘rinish kasb etadi, shuning uchun ovqatning bir
bo‘lagini yeb bo‘lgandan so‘ng, keyingisini kesgan ma’qul. Pichoqni og‘ziga olib
borishiga yo‘l qo‘ymang, tili yoki labini kesib olishi mumkin. Agar ovqatning
qoldig‘i qolsa, tishni tozalash uchun tishkavlagichdan boshqa hech narsa bilan
tozalab bo‘lmasligini ayting. Ammo buni stol yoki dasturxon atrofida amalga
oshirmasligi kerak. Yaxshisi, bolani ovqatlanganidan so‘ng ichiladigan soda
solib eritilgan issiq suvda og‘zini chayishga o‘rgating. Pichoq bilan kesib
yeyiladigan ovqatlarni yeyishda, sanchqini chap qo‘lda ushlab, kesish o‘ng‘ay
bo‘lishi uchun pichoqni o‘ng qo‘lda tutish kerak. Agar faqat sanchqi bilan
yeyilsa, sanchqi o‘ng qo‘lda bo‘ladi.
Bola suyuq ovqatlarni qoshiqda, tuxumlar, dimlab pishirilgan, suvda
pishirilgan sabzavotlarning sanchqida yeyilishini bilishi kerak. Foydalanilgan
anjomlar stolning ustiga emas, o‘zining likopchasida yoki maxsus tagliklarga
qo‘yiladi. Umumiy qo‘yilgan ovqatdan o‘z likopchasiga olayotganda o‘zi
foydalanayotgan anjomlar bilan olish mumkin emas. Umumiy nonni o‘zining
pichog‘i bilan kesish ham yaramaydi. Shu arzimasdek tuyulgan holat ham
oddiy va hammaga tushunarli bo‘lgan gigiyena talablariga amal qilishni
ko‘rsatadi. Bola ovqatni shoshmasdan, chalpillatmasdan, sekin-asta chaynab
yeyishi kerak. Agar buning aksi bo‘lsa, bu odat xunuk va shovqinli ko‘rinadi,
o‘zi va boshqalarga noqulaylik tug‘diradi.
Bolani o‘zini yaxshi tutishga o‘rgatish uchun anchagina urinish va chidam
bilan harakat qilish kerak bo‘ladi. Bola batartib va to‘g‘ri ovqatlanishni
o‘rganmagunicha, undan hadeb ayb topavermang va doimo uni tanqid
qilavermang, aks holda uning qo‘pol harakatlari yanada ko‘payishi mumkin.
Uning xatolarini xushmuomalalik bilan tushuntiring va uni to‘g‘rilashiga sabr
bilan yordam bering. Vaqti kelib, u hammasini o‘rganadi. Ba’zida bola bayram
yoki ziyofat dasturxonida uzoq o‘tirganida toliqib, zerikadi va injiqlik qila
boshlaydi. Bunday holatda uni koyimang, ayniqsa bola ancha kichkina bo‘lsa.
Jahlingiz chiqayotganini bildirmang, chunki bolalar odamlardagi qo‘pollikka
juda ta’sirchan bo‘ladi. Bunday holatda siz kichkintoyingizni hafa qilib qo‘yasiz.
Bolani jazolash mumkinmi? Bendjamin Spok fikricha, jazolash
tarbiyalash uslubi emas. Jazolash yo‘li bilan yomon xulq-atvorni to‘g‘rilab yoki
o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ota-onalar bolani jazolashi emas, bola nima uchun gapga
kirmayotganini, u boshqalardan nimani xohlayotganining sababini so‘rang va
tushuntiring. Bola erkalik qilishni boshlasa, uning chegaradan chiqib ketishiga
yo‘l qo‘ymang. Bolani boshqa kishilar oldida jazolamang. Umuman, bolani
jazolash uni kamsitadi, ayniqsa, ko‘chada, mehmonlarning oldida jazolash ikki
karra bola nafsoniyatiga tegadi. Bolani o‘zining oldida maqtab yuborish xam
yaxshi emas. Ota-onalarga xos g‘ypyp tezda bolalarga singadi. Bolalarning
ortiqcha maqtashlariga o‘rganib qolishi ularni takabbur va xudbin qilib qo‘yadi.
Bolani ancha kichkinaligidayoq tartib-intizomga, shaxsiy gigiyenaga, o‘z
xonasini va kiyimlarini toza tutishga o‘rgatish kerak. Uyda tartiblilik va
shinamlik, ozodalik hukm sursa, bolalarga tozalik va tartib-intizomga bo‘lgan
mehr beixtiyor singib boradi. Katta bo‘lganlarida ona uyida olgan tartibni saqlab
qoladi. Bola kiyimlarining nafaqat chiroyliligi, balki ozodaligi haqida ham
kayg‘urishni o‘rgansin. Bolaning yaxshi tarbiya topganini anglatuvchi eng
yaxshi ko‘rsatkich atrofdagilarga, o‘zidan kattalarga, ota-onasiga
ko‘rsatayotgan hurmatdir.
Maktab bolani bilimli bo‘lishi bilan birga odobga ham o‘rgatib borishi
kerak. Bola maktabga olti-yetti yoshligida boradi. Shunday ekan, u hayotidagi
eng muhim, birinchi hayotga munosabat davrini uyida o‘tkazadi. Boshlang‘ich
ma’lumot, ya’ni poydevor aynan ilk bolalikda o‘rnatiladi, bu vaqtda yosh qalb
hali toza, yangi va buzilmagan bo‘ladi, bola ishonchi agar u sevimli odami bilan
bog‘liq bo‘lsa, oson bo‘ysunadi, keyinchalik ular mustahkam odatga aylanadi.
Maktab ta’limi boshlanganda oilaviy tarbiya to‘xtatib qo‘yilmaydi. Ular
parallel kechishi va bir-birini to‘ldirib borishi kerak. Maktabdagi ta’lim bir necha
soat davom etadi, uydagi tarbiya esa uzluksiz ravishda kechadi. Bu haqda Jan
Pol shunday degan: “Maktab faqat o‘qitishi mumkin, oila esa tarbiyalaydi, o‘qib-o‘rganish to‘xtatilishi mumkin, tarbiya esa hamisha va to‘xtovsiz davom etishi shart”. Maktabgacha va maktab davrida bolaning birinchi
maslahatguyi va ruhiy rahbari ota bo‘lishi kerak. Shundagina ota uning haqiqiy
otasi hisoblanadi, chunki u bolaning jismoniy va moddiy hayotida, ruhiy
tarbiyasida ham o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Qizaloqlar uchun ham ota tarbiyachidir.
Ayollarga xos tarbiyani faqat onagina berishi mumkin. Ammo ota tarbiyasi ham
hech qanday ortiqchalik qilmaydi. Ota - erkak - tarbiyadagi qonun vakili, ona -
ayol - fe’l-atvor vakili. Ayniqsa, ota-onalar o‘spirinlikning o‘zgarish davrida aql
bilan ish tutishlari kerak. Hech qachon o‘spirin sha’niga qarata asossiz tanqid
yoki piching qila ko‘rmang.
Ota-onalar va o‘spirin bolalar o‘rtasidagi munosabat oila etiketi qoidalari
asosida ko‘rilishi lozim bo‘ladi. Birinchidan, ulg‘ayib qolgan inson tushunishi
kerakki, ota-onalar uning taqdiridan qayg‘uradilar. Ota-onalar o‘spirinning
shaxsiy hayotini boshqarish yoki qiziqish yuzasidan aralashmaydilar. O‘z
navbatida ota-onalar ham sabrsizlik, qo‘pollik, gumonsirash - bola, ayniqsa,
o‘spirin bilan munosabatdagi ma’qul yo‘l emasligini tushunsin. O‘spirinlar bilan
xotirjam va vazmin, hech bir holatda uning taxminlarini xaqoratlamasdan
gaplashish kerak. Bola balog‘atga yetganda boshqa muammolar tug‘ila
boshlaydi. Masalan, pul masalasida, ko‘pgina pedagoglarning fikricha,
boladagi pul miqdori uni nimaga sarflashiga bog‘lik bo‘lishi kerak. Siz bergan
pul uning tengdoshlaridagi pul miqdoridan bola tengqurlari orasida ajraladigan
darajada oshib ketmasin. Buning uchun bolaga pulni aql bilan, imkon va
zarurligiga ko‘ra sarflashga o‘rgatish kerak.
Bolaga pulni har kuni emas, haftasiga berib ko‘ring. Bola buni bir
martadayoq sarflab qo‘yadi, deb tashvishlanmang. Bola o‘z harajatlarini
haftaga yetadigan qilib rejalashtirib olishi kerakligini tezda anglab yetadi. Bu
nasihatdan ko‘ra o‘zi mustaqil o‘rgangani yaxshi ekanligini ko‘rsatadi. Bola
balog‘atga yetganda ota o‘g‘ilga, ona qiziga balog‘at davrining o‘ziga xos
jihatlari, gigiyenasi va jinsiy aloqa haqida to‘g‘ri tushuncha beradi. Chunki, bola
bu haqdagi bilimni kino, internet va bo‘lmag‘ur kitoblardan o‘zlashtirmasligi,
dunyoqarashida buzilish ro‘y bermasligi kerak. Va yana muhimi, bolaning bu
davrda o‘zga jins vakiliga bo‘lgan qiziqishi ortib boradi. Ota-ona esa bu vaqtda
unga kelgusi hayotida baxtli va ahil yashashi, oila qurishi uchun yaxshi juftni
tanlay olishi kerakligini aytsin. Ba’zida ish bilan band bo‘lishingiz mumkin.
Ammo har qanday ish sharoitida ham farzandingizga vaqt ajratishning
uddasidan chiqing. Ishxonadan turib uyga qilingan bir zumlik qo‘ng‘iroq ham bu
ota-onaning farzand tarbiyasi bilan bog‘liq munosabatida muhim o‘rin tutadi.
Eng muhimi esa, bu holatlar ota-onada ham, farzandda ham oilaga tegishlilik
hissini kuchaytiradi va mehr rishtalari mustahkamlanishiga ko‘maklashadi.
👉👉 Topshiriq. “Tarbiyadagi kichkina xato keyinchalik katta
jinoyatga olib kelishi mumkin!” o‘qing va xulosa chiqaring. Kunlardan bir kun Botir o‘ynab yurganida qo‘shnisining tovug‘i ularning
pichanxonasiga tuxum qo‘yib yurganligini bilib qoldi. Yugurib borib yig‘ilib
qolgan tuxumlarni oldi-da, oyisiga olib borib ko‘rsatdi. Oyisi: Mayli, qo‘yaver,
qo‘shnimiz bilib o‘tiribdimi tovuqlarining qaerga tuhum qo‘yib yurganligini.
Qaytanga yaxshi bo‘pti. Bilib qolgunlaricha har kuni o‘zinga bittadan pishirib
beraman, - debdi. Shu ko‘yi Botir har kuni tovuqni poylaydigan, tuxumlarini
oyisiga olib kelib beradigan bo‘ldi. Ona shu tarzda Botirning bundan boshqa
ham mayda-chuyda “toparmanligi”ga e’tibor bermay, aksincha buni
rag‘batlantiradigan bo‘ldi. Natijada yillar o‘tib, Botir kunlarning birida katta
“ish”ga qo‘l urdi va jinoyat kursisiga o‘tirdi.
Ona farzandining dastlabki “yoshlik qoqilishi”ga nisbatan qanday yo‘l tutishi kerak edi?
A) Qo‘shnisidan kechirim so‘rab, farzandi olib kelgan tuxumlarni olib
borib berishi va voqeani tushuntirishi kerak edi;
B) Farzandiga: mayli olgan tuxumlaringning yarmini qoldirib,
qolganlarini qo‘shnimizga olib chiqib bergin-da, voqeani tushuntir. Lekin
bundan buyon bunday ish qilmagin, - deyishi kerak edi;
D) Farzandiga quyidagilarni o‘qdirish kerak: Olgan tuxumlaringni darov
qo‘shnimizga olib borib ber. Bu qilgan ishing yaxshi emas. Ular ham
tovuqlariga don berib, suv berib, senga o‘xshagan bolalarini boqib, katta
qilaman, deb yurishibdi. Ikkinchidan birovning ignaday bo‘lsa ham narsasini
o‘zlariga bildirmay olish – o‘g‘rilik bo‘ladi. Birovning o‘zlariga kerak yoki kerak
emas narsasini so‘rab olish esa, tilanchilik bo‘ladi. har bir narsani o‘zing
mehnat qilib topishing kerak. Ana o‘shanda u shirin va qadrli, beminnat
bo‘ladi. O‘zing esa mehnatga o‘rganasan. Mehnat insonni ko‘klarga
ko‘taradi, o‘g‘rilik esa botqoqqa botiradi.
Nazorat savollari: 1. Ona vujudida bola qanday tarbiyalanadi? A) Ayol o‘zini ma’naviy va jismoniy tomondan avaylashi, ya’ni halol
luqma yemog‘i, go‘zal narsalarga qaramog‘i, yoqimli musiqa va so‘zlarni
tinglamog‘i va muloyim bo‘lmog‘i, to‘g‘riso‘zlikka jiddiy ahamiyatni qaratmog‘i
zarur. Chunki homila onaning vujudida uning barcha sifatlari va ruhiy olami
bilan muloqotda bo‘ladi. Onadagi barcha tuyg‘ularni his etadi, uning so‘zlarini
tinglaydi.
B) Homila onaning vujudida uning barcha sifatlari va ruhiy olami bilan
muloqotda bo‘ladi. Onadagi barcha tuyg‘ularni his etadi, uning so‘zlarini
tinglaydi.
D) Ayol go‘zal narsalarga qaramog‘i, yoqimli musiqa va so‘zlarni
tinglamog‘i va muloyim bo‘lmog‘i, to‘g‘riso‘zlikka jiddiy ahamiyatni qaratmog‘i
zarur. Chunki homila onaning vujudida uning barcha sifatlari va ruhiy olami
bilan muloqotda bo‘ladi. Onadagi barcha tuyg‘ularni his etadi, uning so‘zlarini
tinglaydi.
E) Ayol o‘zini ma’naviy va jismoniy tomondan avaylashi zarur. Onadagi
barcha tuyg‘ularni his etadi, uning so‘zlarini tinglaydi.
2. Farzand tarbiyasi qachondan boshlanadi? A) Oilada farzand tarbiyasi u tug‘ilmasdan boshlanmog‘i zarur.
B) Oilada farzand tarbiyasi u tug‘ilgandan boshlanmog‘i zarur.
D) Oilada farzand tarbiyasi u tug‘ilgandan uch oydan so‘ng
boshlanmog‘i zarur.
E) Oilada farzand tarbiyasi u tug‘ilgandan olti oydan so‘ng boshlanmog‘i
zarur.
14-MAVZU: FARZAND TUG‘ILISHI BILAN ER-XOTIN O‘RTASIDAGI MUNOSABATLARDA VUJUDGA KELISHI MUMKIN BO‘LGAN
MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMLARI
REJA:
1. Farzand tug‘ilishi. 2. Farzand tug‘ilgandan keyingi er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar. 3. Er-xotin o‘rtasidagi vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammolar.
Tayanch iboralar: Farzand tarbiyasi, nikoh, kelin-kuyov, ota-ona,
homila, kelajak avlod.
1. Farzand tug‘ilishi. Farzandning tug‘ilishi nafaqat uning ota-onasi, balki barcha qarindosh-
urug‘lar, yaqinlar uchun ham chinakam quvonchli hodisadir. Shuning uchun u
tug‘ilgan zahoti Allohga maqtov va shukronalar aytib, bu haqda hammaga
ma’lum qilinadi. Boshqalar ota-onani yangi mehmon bilan qutlashadi, unga
uzoq umr, sihat-ofiyat va ezgu tilaklar tilashadi.
Siyrat kitoblarida aytilishicha, tug‘ilgan bola bois xursandchilik qilish
lozim. Abu Bakr ibn Munzir aytadi: Hasan Basriyning oldiga bir kishi kelib, uning
huzurida hozirgina farzandli bo‘lgan kishini ko‘radi. Hasan Basriy unga: “Bola
muborak bo‘lsin! Uni bergan Allohga shukr qil, yaxshilik bilan siylabdi”, deydi.
Ayniqsa, qiz bola tug‘ilganida ko‘proq xursand bo‘lishingiz lozim. Chunki
qiz farzand o‘sha xonadonga yaxshilik va mas’udlik olib keladi, xotinning
barakotlisi ilk farzandi qiz bo‘lganidir.
Ba’zilar faqat o‘g‘il ko‘rishni istashadi, qiz bola tug‘ilganida esa sevinish
o‘rniga hafsalalari pir bo‘lib, hatto xotinlarini ayblashgacha borishadi. Bu
mutlaqo noto‘g‘ridir. Aksincha, agar qiz farzand tug‘ilsa, ota-ona ziyodaroq
xursand bo‘lishi zarur.
Farzand tug‘ilishi bilan quyidagi holatlar bosqichma bosqich amalga
oshiriladi:
1. Emizish. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning emishi (razo‘) o‘tmishda
ham, hozirda ham eng dolzarb masalalardan bo‘lib kelmoqda. Yaqin
o‘tmishimizda ko‘pchilik emizishning, ona sutining hikmatidan bexabarlikda, bu
muhim ishga e’tiborsiz bo‘lib qolgan edi. Tug‘ruqxonalarda suti kam onalarning
bolalari suti ko‘p boshqa onalar suti yoki sun’iy oziqlar bilan boqilar edi. Sut
bergan onaning kimligi noma’lum qolardi. Mustaqil bo‘lganimizdan keyin bu
noto‘g‘ri ishga barham berildi.
2. Chaqaloq tug‘ilganidan keyin birinchi eshitadigan so‘zi azon bo‘lishi
uchun o‘ng qulog‘iga azon, chap qulog‘iga iqomat aytish mustahabdir.
3. Chaqaloq tug‘ilgach, otasi yo boshqa fozil kishi xurmo yo shunga
o‘xshash narsani chaynab, uni chaqaloq og‘ziga surishi, tanglayini ko‘tarishi
ham mustahab.
4. Bola tug‘ilganida unga yaxshi nom qo‘yish sunnatdir. Nom qo‘yishni
yetti kundan kechiktirish noma’qul.
5. Bolaning sochini olish.
6. Aqiqa qilish.
7. O‘g‘il bolani xatna qilish sunnatdir. Uni kechiktirish makruh.
Butun mavjudot orasida eng ulug‘, eng mukarram etib yaratilgan inson
farzandi, uning baxti, kelajagi uchun butun borlig‘ini, kerak bo‘lsa butun umrini
bag‘ishlaydi.
Bu borada bizning millatimizga – o‘zbek xalqiga etadigani kam topilsa
kerak.
Farzandingizni ilk kunlardanoq ozodalikka o‘rgating. Bu katta ahamiyatga
bog‘liq. Bola ozoda sharoitda voyaga yetsa ruhi ham ko‘zi ham poklikka
o‘rganadi.
Tug‘ruqdan so‘ng bir yarim oy o‘tgach, ayol albatta ginekolog huzurida
tibbiy ko‘rikdan o‘tishi zarur. Shifokor ruxsati bilangina er-xotinlik
munosabatlarini tiklash kerak.
Bola tug‘ilganidan so‘ng ayol organizmi qandaydir sirli ravishda qayta
tiklanib, kichik tos sohasidagi nerv tugunlari yangitdan o‘z faoiyatini
boshlagandek bo`ladi. Farzandli ayollar yanada ta’sirchan va nozik bo‘la
boradilar. Tuqqan ayollarning ko‘zlariga bir boqing: ularda qandaydir iqror,
tushunish tuyg‘usi aks etadi. Ayol jismoniydan tashqari, bir qator ruhiy,
emosional o‘zgarishlarga ham duchor bo‘ladi. Farzand dunyoga kelishi bilan
er-xotin o‘rtasidagi nozik munosabatlar sustlashmaydi, aksincha, yangi
bosqichga ko‘tariladi. Faqat siz va turmush o‘rtog‘ingiz yangi, balki avval sizga
notanish bo‘lgan muhit yaratdingiz, endi unga ko‘nikish va o‘zingiz uchun zarur
kayfiyat hosil qilishingiz darkor.
Bola bilan o‘ralashib o‘zingizga oro berish esdasn chiqmasin. Eringiz
avvalgidek sevishiga qoyib bering. Ishdan kelishiga hushboylanib kutib oling.
Toki qadamingizdan Jannat isi ufirib tursin. Bolani bahona qilib ro‘dapo bo‘lib
yurishga odatlanmang. Bu sizni qadringizni pasaytiradi.
Tug‘ruqdan keying yuzingizdagi o‘zgarishlarga hadeb chuqur e’tibor
qilavermang! Hunik bo‘lib qoldim, erim avvalgidek sevmay qo‘ysachi degan
gumonlarni hayolingizga ham keltirmang! Siz hali ham dilbar va latofatli
ekanligingizni his qildirib qo‘yishingiz shart! Shunda muammolar yuzaga
kelmaydi.
Farzand tug‘ilgandan keyin ham tibbiy ko‘rikdan o‘tib turing. Farzandlar
orasidagi masofani ushlashni biling.
2. Farzand tug‘ilgandan keyingi er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar. Endi siz onaga aylandingiz, nafaqat hayotingiz o‘zgargan, balki
boshqalar bilan bo‘lgan munosabatlar - eng yaqin do‘stingiz, hamkasblaringiz,
qarindoshlaringiz bilan. Do‘stlikni saqlab qolish va chegaralarini himoya qilish
doim ham oson emas. Bolaning tug‘ilishidan keyingi munosabatlar
psixologiyasi ko‘pincha o‘zgarmaydi va ko‘pincha yaxshi bo‘lmaydi.
Kichkintoyning birinchi, ikkinchi yoki uchinchi darajali ko‘rinishi kunning
yangi tuzilishini, yangi qo‘rquvni, yangi qiziqish doirasini nazarda tutadi".
Boshqalar bilan aloqalar ham o‘zgaradi. Bir muncha vaqt o‘tgach, ayol o‘z
dunyosida do‘stlari, qarindoshlari va hatto eridan ajralib ketadi va bu tabiiydir.
Kichkintoy tug‘ilgandan keyingi dastlabki 2-3 oy ichida bizning tanamiz kuchli
silkinishlarni boshdan kechiradi: homiladorlik davrida 50 marta ko‘paygan
gormonlar soni an’anaviy darajada keskin kamayadi. Yosh onalar hech qanday
sababsiz qayg‘urishadi, g‘azablanadilar, tushunarsiz tashvishga tushadilar.
Birinchi oy mobaynida bu kayfiyat ayniqsa og‘ir, ammo ular muntazam va tez
o‘tadi.
Ko‘pchilik yosh oilalarda shirin hayotlari farzand tug‘ilguncha davom etib,
farzandlik bo‘lgandan keyin oralariga “ola mushuk” oralab qoladi. Sababi nima
deysizmi? Sababi bitta er bechora e’tiborsiz qolib ketadi. Siz arsloningizga
avalgidek alohida e’tibor qaratishingiz lozim. Uy ishlariga ulgurolmagan
holatda, shirinzo‘zlik, ustamonlik bilan vaziyatdan chiqib ketish joiz. Ha
deganda bolani ro‘kach qilish odobdanmas, bu Allohga ham hush kelmaydi.
Agar shunday qilaversangiz “Xa nima farzand tuqqan bitta senmi?” - degan
dashnomga qolasiz. Farzandingizni qaynona-qaynotangiz oldida hadeb
erkalayvermang. Ishdan toliqib kelgan eringiz eshikdan kelishi bilan “oling
Bolani charchab kettim, ozgina qarang” demang. Ishdan toliqqan eringiz biroz
dam olsin, o‘zi shundoq ham bolasini olib erkalab hidiga mast bo‘lishni
hohlaydi. Siz ustalik bilan vaziyatni boshqarishni biling.
Tuhmatlar orqasida biz eshitishimiz yoki aytayapmiz, tez-tez o‘z-o‘zini
hurmat qilish, o‘zidan shubhalanish, o‘tkazib yuborilgan imkoniyatlar haqida
qayg‘urish. “Sizning singlingiz azob chekayotganini bilganingizda, uning
shaxsiy hayoti qo‘shilmaydi va uning so‘zlari siz bilan bevosita aloqada emas,
ularga tinchlik bilan javob berasiz va bunga javob berish istagi yo‘qoladi”.
Patriarxal yo‘l bilan oilalarda boshqa muammolar mavjud. “Agar qarindoshlar
bolani kutib qolsalar va bir qiz paydo bo‘lsa, yosh onasi o‘zini aybdor his qiladi.
Bir nechta umumiy qadriyatlarga ega bobolari, amakilari va xolalariga, birodaru
opa-singillarimizga qaramasdan, siz o‘z oilangizga o‘z qoidalari va ustuvorligi
bilan ega bo‘lgan, to‘rtinchi qiz - qayg‘u emas, balki buyuk baxt”.
Bundan tashqari, erkak va ayol o‘zlarining kelajakdagi ota-onalaridan
umidlari qanchalik baland bo‘lsa, bu davrda ular shunchalik qiyinlashadi:
yaqinlik o‘rniga masofa, tushunishning o‘rniga, bola tarbiyasi borasida
kelishmovchiliklar mavjud.
Birinchi farzand tug‘ilgandan keyin er-xotin bilan nima sodir bo‘ladi?
Psixologlar bir nechta muhim jihatlarni, shu jumladan jamiyatdagi ijtimoiy va
madaniy munosabatlarni, bola tug‘ilgandan keyingi birinchi oylardagi eng
yuqori stressni va bu davrda erkaklar va ayollarning xatti-harakatlaridagi
gender farqlarini ta’kidlashadi. Barcha oilaviy va ijtimoiy aloqalar sezilarli
o‘zgarishlarga uchraydi va ular er-xotin o‘rtasidagi munosabatlarga ham ta’sir
qiladi.
3. Er-xotin o‘rtasidagi vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammolar. Er-xotin o‘rtasida chiroyli oila va baxtli hayot uchun zarur bo‘ladigan
munosabatlar, asosan moliyaviy, ma’naviy va jinsiy munosabatlarga bog‘liq
bo‘ladi. O‘z o‘rnida, er-xotinning jismoniy va ruhiy jihatdan ham sog‘lom bo‘lishi
oilaviy munosabatlarni yanada mustahkamlaydi. Albatta, ortiqcha vazn va
beo‘xshov qomatning shakllanishi ham ko‘pchilik oilalarda er-xotin o‘rtasida
jozibaning yo‘qolishiga sabab bo‘ladi.
Vaqt o‘tgan sari turmush yumushlari bilan ovora bo‘lib erkak va ayollarda
ortiqcha vazn yig‘ilishi kuzatiladi. Natijada ayol va erkaklardagi qomat buzilib,
xunuk va beo‘xshov holatga kelib qoladi. Albatta, bunday vaziyatda ko‘p
hollarda er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar sovuqlashadi.
Er-xotin o‘rtasidagi muammolardan biri erkak kishining jinsiy zaifligidir.
Shuningdek, erkaklar bepushtligi, ruxiy tushkunlik va ayollarda uchraydigan
hayz davri meyoridan ortib ketishi ham muammodir.
👉👉 Topshiriq. Er-xotin o‘rtasidagi vujudga kelishi mumkin bo‘lgan
muammolarga javob bering va tahlil qiling.
Savollar Javoblar Er-xotin o‘rtasidagi vujudga
kelishi mumkin bo‘lgan muammolar va uning yechimi
.........................................
NAZORAT SAVOLLARI.
1. Farzand tug‘ilishi bilan qanday jarayonlar bosqichma-bosqich amalga
oshiriladi?
A) Emizish, qulog‘iga azon aytish, tanglayini ko‘tarishi, chiroyli ism
qo‘yish, bolaning sochini olish, aqiqa qilish, o‘g‘il bolani xatna qilish.
B) Tanglayini ko‘tarishi, ovqatlantirish, chiroyli ism qo‘yish, bolaning
sochini olish, aqiqa qilish, o‘g‘il bolani xatna qilish.
D) Ovqatlantirish, qulog‘iga azon aytish, tanglayini ko‘tarishi, chiroyli ism
qo‘yish, bolaning sochini olish, aqiqa qilish, o‘g‘il bolani xatna va to‘y qilish.
E) Emizish, qulog‘iga azon aytish, ovqatlantirish, chiroyli ism qo‘yish,
bolaning sochini olish, aqiqa qilish, to‘y qilish.
2. Er-xotin o‘rtasida chiroyli oila va baxtli hayot uchun zarur bo‘ladigan munosabatlarga nimalar kiradi?
A) Moliyaviy, ma’naviy va jinsiy munosabatlar.
B) Iqtisodiy, ma’naviy va ruxiy munosabatlar.
D) Moliyaviy, madaniy va jinsiy munosabatlar.
E) Moliyaviy, ma’rifiy va jinsiy munosabatlar.
15- MAVZU: SOG‘LOM OILA ASOSLARI
Reja:
1. Baxtiyor oila barpo etish sirlari.
2. Sog‘lom turmush tarzi va uning tarkibiy qismlari.
3. Zamonaviy oila tarbiyasi.
Tayanch iboralar: Baxtiyor oila, model, baxtlilik indeksi, nikoh, oila,
kelin-kuyov, farzand, tarbiya.
1. Baxtiyor oila barpo etish sirlari.
Har bir kishi oila atalmish muqaddas goʻshani qurar ekan, yori bilan bir
umr baxtli hayot kechirishni, shirindan-shakar farzandlarni ulgʻaytirib, ularning
yaxshi kunlarini koʻrishni, hayot soʻqmoqlarida jufti bilan birga qadam
tashlashni istaydi. Har bir oilaning oʻz baxt sirlari bor. Baxtli oilaning sirlari
nimalarda namoyon boʻladi? Keling, bu sirlarni siz bilan oʻrtoqlashamiz.
Oʻzaro hurmat baxtli oilaning eng birinchi sirlaridan biri. Hurmat
boʻlmasa, haqiqiy muhabbatni tasavvur etish qiyin, oʻzaro hurmatsiz esa oila
boʻlmaydi.
Ishonch. Juftingizning ishonchini yillar davomida qozonishingiz kerak,
ammo uni bir daqiqada yoʻqotib qoʻyish hech gap emas.
Bir-birini tushunish. Ayol va erkak turlicha fikr yuritadi. Ammo biz
insonlarmiz, shu bois ham bir-birimizni tushunishga harakat qilishimiz kerak.
Tinglay olish. Ikki kishi bir aravani tortar ekan, albatta bir-birining
soʻzlariga quloq tutishni ham oʻrganmogʻi lozim.
Doʻst boʻling. Sevishganlarning bir-biriga doʻst boʻlishi muhim emas.
Ammo oilada juftlar, albatta, bir-biriga chin doʻst boʻla olishi kerak.
Bayram uyushtiring. Bir xil hayot tarzi sevgiga putur yetkaza boshlaydi.
Yangi sevishganlar singari bir-biringizga dil izhori qiling. Oilaviy hayot
tashvishlari eng oʻtli muhabbatni ham shunchaki bir-biriga oʻrganishga
aylantirib qoʻyadi. Imkoni boricha bir-biringizga hadyalar qiling, birgalikda taom
tayyorlash ham oʻrtadagi rishtalarni mustahkamlaydi. Hatto eng mushkul
vaziyatda ham fantaziyangizni ishga solib, munosabatlaringizni saqlab qoling.
Eʼtibor. Ayol ham, erkak ham juftining eʼtiboriga muhtojlikni his etadi.
Kimgadir kerakligingni his etish, oilada seni sevimli yoring intiqlik bilan
kutayotganini tasavvur etish qalbga iliqlik bagʻishlaydi. Oʻz ishlari bilan juda
mashgʻul boʻlgan paytda ham sevishgan juftlar bir-biriga eʼtibor qaratishga vaqt
ajrata oladi.
Majbur qilmang. Agar juftingizdan biror nima kutayotgan boʻlsangiz, uni
bu ishga majburlamang. Bosim oʻtkazish bilan biror natijaga erishishingiz
amrimahol, shuningdek juftingiz siz haqingizda yomon fikrga borib qolishi
mumkin. Aksincha, u siz istayotgan ishni oʻz ixtiyori bilan bajarmogʻi kerak.
Shaxs sifatida hurmat qiling. Oilada er va xotin bir-birining oʻrnini
toʻldirib tursa-da, shaxs sifatida oʻz oʻrni boʻlmogʻi lozim. Ana shunda bir-
biringizga qiziqish yoʻqolmaydi.
Haqoratlamang, haqoratlanmang! Sevgida bu juda muhim. Sevgi
haqqi haqoratlarga chidash telbalik. Sevgi uchun biror narsadan voz kechish,
qurbon qilish mumkin. Ammo haqoratlarga chidash aslo mumkinmas. Buni
sevgi deb boʻladimi? Oʻzingiz ham haqoratlamang. Agar yonimizda birga
yashayotgan, bir havodan nafas olayotgan kishini haqoratlasak, bu oʻz-
oʻzimizning ustimizdan kulish emasmi?
Kechirish va kechirim soʻrashni oʻrganing. Bir-biringizga ayb
qoʻymang. Kechira olish aqllilik, kechirim soʻray olish esa sizning kuchli inson
ekaningizdan darak beradi.
Suyanch boʻling. “Siz mening suyangan togʻimsiz!” degan bir ogʻiz soʻz
har qanday kishining yuragini eritib yuboradi.
Sogʻlom rashk qilishni oʻrganing. Nooʻrin rashk hech qachon
yaxshilikka olib kelmaydi. Rashk qilish ham sanʼat. Chiroyli rashk
munosabatlaringizni mustahkamlaydi, ammo keragidan oshib ketsa, oila jang
maydoniga aylanadi.
Shuningdek, 1. Turmush o‘rtog‘ingiz uyga kelganida “Xush kelibsiz” deb,
tabassum ila qarshi oling. 2. Ishdan kelganida unga ko‘proq e’tibor bering, kuni qanday
o‘tganligi haqida so‘rang. 3. Muvaffaqiyatga erishganida yoki ishi o‘ngidan kelmaganda
“men” va “sen” so‘zlari o‘rniga “biz” ni qo‘llang. Turmushda
“menlik”ning “bizlik”ka aylanishi bir-biringiz uchun yashayotganingizning belgisidir.
4. Qanchalik haq bo‘lsangiz ham, tortishishga urinmang. Tortishish er-xotin o‘rtasidagi muhabbatni so‘ndiradi. Bunday holatda sukut saqlang. Bir oz vaqt o‘tgach, xotirjamlik bilan to‘g‘ri tushuntirsangiz, u sizni albatta tushunadi.
5. Turmush o‘rtog‘ingizni boshqalar oldida, ayniqsa, yaqinlari oldida pastga urmang. Aksincha, ular oldida unga ko‘proq hurmat ko‘rsating.
6. Turmush o‘rtog‘ingizga boshqa erkaklarning yutug‘ini gapirib o‘tirmang. Bilingki, har kimning o‘z yutug‘i va kamchiliklari bo‘ladi.
7. Yaqinlaringiz turmush o‘rtog‘ingizga qandaydir yordam ko‘rsatgan bo‘lsalar, buni aslo uning yuziga solmang, minnat qilmang.
8. Uning ota-onasini, qarindoshlarini hurmat qiling, ularning kamchiliklarini aytib yurmang. Uyingizga taklif qilib, mehmon qiling va duolarini oling.
9. Do‘stlari, yaqinlari bilan ko‘rishib turishiga to‘sqinlik qilmang, hadeb qistovga olib uni siqmang.
10. Turmush o‘rtog‘ingiz va uning oila a’zolariga qilgan xizmatingizni aytib, minnat qilmang.
11. O‘zingiz ishlab topgan pulni faqat o‘zingizga sarflamang. Turmushni ham moddiy, ham ma’naviy birdamlik go‘zallashtiradi.
12. Istaklaringiz inobatga olinishi uchun unga buyruq bermang. Yaxshisi, iltimos qiling.
13. Oilangizda moddiy tanqislik sezilayotgan bo‘lsa, buni aytib uni ranjitmang. Bu kabi muammolarni birgalikda hal qilishga harakat qiling.
14. Turmush o‘rtog‘ingizga chiroyli ko‘rinish uchun o‘zingizga oro bering. Ishdan kelishidan avval yoki uyda ekanligida chiroyli va orasta kiyining.
15. Kayfiyatsiz, jahldor yoki xo‘mrayib yurmang. Doim tabassum ila yurishga va go‘zal xulqli bo‘lishga harakat qiling.
16. Turmush o‘rtog‘ingiz uyga kelganida barcha ishlaringizni bir ozga chetga surib, u bilan o‘tirib suhbat quring.
17. U uyda bo‘lmaganida uni sog‘inganingizni, kelganidan quvonganingizni va kelishini sabrsizlik bilan kutganingizni ayting.
18. Nimalarni yoqtirib-yoqtirmasligini bilib, ko‘ngliga yoqadigan ishlarni ko‘p-ko‘p qilib turing.
19. Biror bir xato ish qilganida, “Sizga aytgandim-ku” deb aql o‘rgatmang. Uning ham vaziyatini tushunishga harakat qiling.
20. Sizni bexosdan ranjitib qo‘ysa, undan xafa bo‘lib uzoq vaqt arazlab yurmang.
21. Biron bir iltimosingizni o‘z vaqtida bajarmasa, “Mayli, hechqisi yo‘q. Bu safar bo‘lmasa, keyingi safar”, deb qo‘ying. Keyingi gal ham unutsa, sabr va xotirjamlik bilan yana bir bor eslatib qo‘ying.
22. Turmush o‘rtog‘ingizni xafa qilgan yoki ko‘nglini og‘ritgan bo‘lsangiz, uzr so‘rang va ko‘proq mehr ko‘rsating. Mana shu qoidalarga amal qisangiz eng baxtli oilani shakillantirgan bo‘lasiz.
23. Xato qilib uzr so‘raganida darhol qabul qiling. 24. Uydan chiqayotganida tabassum ila xayrlashing. 25. Ayol turmush o‘rtog‘idan muhabbat kutgani kabi o‘zi ham unga
muhabbat ko‘rsatishi va doim buni bildirib turishni unutmasligi kerak. 2. Sog‘lom turmush tarzi va uning tarkibiy qismlari Sog‘lom turmush tarzi ko‘p qirrali tushunchadir, ammo uning tanani
mustahkamlash va patologiyalarning rivojlanishining oldini olishga
qaratilganligini tushunish muhimdir. Buning uchun siz sog‘lom ovqatlanishni,
mo‘tadil jismoniy faoliyatni birinchi o‘ringa qo‘ying, uyqusizlik va dam olish
rejimlariga qat’iy rioya qiling, yomon odatlarni tashlab, fikr va his-
tuyg‘ularingizni nazorat qilishni o‘rganing. Ekologik vaziyat ham bir xil darajada
muhim, biroq har doim uni o‘zgartirish imkoniyati yo‘q.
Nega sog‘lom turmush tarzini olib borishingiz kerak? Sog‘lom va sog‘lom turmush tarzi odamga barcha faoliyat sohalarida va
uning harakatlarida yordam beradi. Tanaga nisbatan bunday yondashuv tufayli
inson o‘zi bilan muammolarga duch kelmaydi va buning o‘rniga yuqori
intellektual qobiliyat va yaxshi kayfiyatni oladi. Sog‘lom turmush tarzining
foydali ma’nosi - ravshan va qiziqarli bo‘ladi. Shubhasiz, ularning sog‘lig‘i
uchun qo‘rquvning kamayishi shubhasizdir.
Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish Rivojlangan jamiyatda aholining sog‘lig‘ini saqlash har bir mamlakatda
ustuvor vazifa bo‘lishi kerak. Bu ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik sohalarda
davlatning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Sog‘liqni saqlash
madaniyatini shakllantirish, zamonaviy olimlarga juda ko‘p vaqt va energiya
beriladi. Ular xalqning salomatligi nafaqat sog‘lom turmush tarziga bog‘liqligiga
ishonadilar. Atrof muhit xavfsizligi, mehnat sharoitlari va sog‘liqni saqlash
tizimini rivojlantirish muhim rol o‘ynaydi.
Yosh avlod uchun sog‘lom turmush tarzini tarbiyalash jismoniy tarbiya.
Bunday sinflarning maqsadi yoshlarni qiziqtirishi va ularni muntazam ravishda
o‘qitishga jalb qilishdir. Buning uchun barcha ta’lim muassasalarida sport turlari
mavjud. Kattalar o‘zlarini tashkil qilishlari va hayotning to‘g‘ri ritmiga
moslashishlari kerak. Eng samarali va ommabop sport turlaridan biri - bu rus
hamomlari va massaji bilan muvaffaqiyatli aralashadigan fitnes.
Insoniyat sog‘-salomat bo‘lishni xohlaydi, ammo ba’zilari harakatga
kirishadi, boshqalari esa hech narsa qilmaydi. Sog‘ligimiz ahvoliga qanday
ta’sir qiladi:
taxminan 50% - sog‘lom turmush tarzi;
taxminan 20% - atrof-muhit;
20 foizdan ozrog‘i - genetik moyillik;
10% gacha - sog‘liqni saqlash tizimi.
Sog‘lom turmush tarzining bunday asoslari va tarkibiy qismlarini ajratib
ko‘rsatish mumkin:
odatdagidek mutlaqo rad etish;
kunlik o‘rtacha sog‘lom ovqatlanish;
faol dam olish;
gigiyena (shaxsiy va jamoat);
his-tuyg‘ularni doimiy nazorat qilish;
intellektual rivojlanish;
ma’naviy va ijtimoiy farovonlik.
Sog‘lom turmush tarzi uchun kun tartibi Rejim sog‘lom turmush tarzi uchun zarur shartdir. Biroq, soatning odatiy
rejasini biroz boshqacha ko‘rish mumkin, eng muhimi uyqu vaqtini to‘g‘ri
aniqlash - kamida 7-8 soat bo‘lishi kerak. Kunning taxminiy shakli shunday
bo‘lishi mumkin:
6.30-7.00 - ko‘tarish, stakan suv ichish.
7.30-8.00 - nonushta.
8.00-10.00 - maksimal faoliyat vaqti. Sport bilan shug‘ullanishingiz
mumkin, so‘ngra dam olish uchun SPA-markazga yoki kosmetologga murojaat
qiling.
10.00-11.00 - bu vaqtda tananing ishlashi imkon qadar tayyor.
11.00 - kech tushlik.
11.30-14.00 - bu vaqtda tinch sharoitda ishlashga arziydi. Joriy, kundalik
ishni bajaring.
14.00 - tushlik.
14.30-16.00 - global masalalarni hal qilish uchun to‘g‘ri vaqt. Miya
faoliyati, ham ijodiy shaxslar, ham intellektuallar orasida eng yuqori darajaga
etadi.
16.00-17.00 - peshindan keyin ovqatlanish.
17.00-18.00 - muzokaralar, ish uchrashuvlarini o‘tkazish yoki ishchilar
bilan ertaga ish rejasini muhokama qilish vaqti keldi.
18.00-19.00 - uyga qaytish.
19.00 - kechki ovqat.
19.30 - 20.00 - hammom yoki dush olish.
22.00-22.30 - uyquga tayyorgarlik va chekinish.
Kuchini tiklash va tanada muvozanatni saqlab qolish uchun siz dam olish
bilan muqobil bo‘lishi kerak. Jismoniy tarbiya uchun soatiga bir necha daqiqa
sarflang, peshin vaqtida toza havoda yurib boring. Sportni o‘ynashni unutmang.
Buning uchun eng yaxshi variantni tanlashingiz mumkin.
Sog‘lom turmush tarzi uchun to‘g‘ri ovqatlanish To‘g‘ri ovqatlanish ajralmas tarkibiy qismlardan iborat. Ochlikning
cho‘kishi tirik organizmning eng muhim instinktlaridan biridir. Butun dunyodan
kelgan nevrologlar quyidagi xulosaga kelishdi:
1. Kuniga to‘rtta taom - sog‘liq uchun ideal variant.
2. Har bir ovqatning o‘z vaqti bo‘lishi kerak.
3. Ertalab va tushlikda, peshindan keyin meva, sabzavot, nordon sut
mahsulotlarini iste’mol qilish uchun go‘sht, baliq va baklagiller.
4. Keyinchalik choy va qahva ichimliklar saqlanib qolishi kerak.
Sog‘lom turmush tarzi va sport Sog‘lom turmush tarzi qoidalari sog‘lom ovqatlanish yoki yomon
odatlardan voz kechishdan iborat. STTning ajralmas qismi sport, lekin bu
barchani qabul qilish va rekord o‘rnatishni bildirmaydi. Formani saqlash va
organlar va terilarning erta qarishini oldini olish uchun jismoniy mashqlar zarur.
Buning uchun juda mos keladi:
jogging;
suzish;
velosipedda yurish;
sayyohlik safarlari;
Tennis.
Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish yomon odatlardan xalos bo‘lishga
qaratilgan. Spirtli ichimliklar ichish va chekish eng keng tarqalgan. Ular nafaqat
giyohvandlikka uchragan kishiga, balki uning hamkorlariga ham zarar
etkazishadi. Ayniqsa, tamaki chekish xavflidir, chunki passiv sigaret
chekuvchilar vujudi yomon odatlar bilan zaharlanadi.
Tamaki tutunidan zararlanish: tirnoqlarning, sochlarning, terining rangi yomonlashadi;
tishning emallari sarg‘ayadi;
barcha ichki organlarga zararli ta’sir ko‘rsatadi.
Spirtli ichimliklar organizmga ta’siri: immun tizimi zaiflashadi;
jigar, oshqozon-ichak traktining, yurak-qon tomir va asab tizimi
yomonlashadi, miya faoliyati buziladi;
homiladorlik davrida - homilaning turli patologiyalariga olib keladi.
Sog‘lik va sog‘lom turmush tarzi inson gigiyenasini kuzatishni talab qiladi:
1. Tana faoliyatiga (oddiy dush, hammom).
2. Soch va bosh terisini parvarishlash.
3. Og‘iz bo‘shlig‘iga g‘amxo‘rlik (tishlar muntazam tozalanishi va kariesni
oldini olish, profilaktik choralar, periodontal kasallik va og‘iz bo‘shlig‘ining
boshqa kasalliklari).
4. Poyafzal va kiyimlarning gigiyenasi (toza va zararli bo‘lmagan
materiallarni tanlash).
Sog‘lom turmush tarziga qanday erishish mumkin? Insoniyatning ko‘pchiligi sog‘lom turmush tarzini va unga qanday
munosabatda bo‘lishni o‘ylaydi? "Dushanba kuni" rejasini amalga oshirishni
o‘ylash va keyinroq kechiktirmasdan amalga oshirish. Sog‘lom turmush tarzini
qanday boshlashni rejalashtirishdan oldin, hamma narsani o‘ylab, so‘ngra uni
amalga oshirishni boshlang. Ko‘plab yangi kelganlarning xatosi, ular bir necha
yillar mobaynida qilmagan ishlarini va, ehtimol, ularning barcha hayotlarini
bajarishga harakat qilishadi. Asosiy qoida buning ortidan bormasligi kerak.
3. Zamonaviy oila tarbiyasi O‘zbekistonda oilalar baxtli ekanligidan dalolat beradi. Har yili
dunyo bo‘yicha tayyorlanadigan reyting natijalari ham buni tasdiqlaydi. Ushbu tadqiqotda baxt darajasi ijtimoiy taraqqiyotni ifoda etishi va davlat siyosatining maqsadi hisoblanishi qayd etilgan. Reyting natijalari bir
qancha toifa bo‘yicha o‘z oilasidagi holatni 0 dan 10 balli shkala asosida baholash taklif etilgan 155 mamlakatning 3 ming fuqarosi javobiga asoslangan. Mazkur reytingda O‘zbekiston MDH mamlakatlari orasida eng yuqori va dunyoning 155 davlati orasida 47-o‘rinni egallaganligi keltirilgan.
Zamonaviy oilalar mavjud jamiyat bilan uzviy bog‘langandir.
Shaharlarning o‘sishi, yashash sharoitlarining yaxshilanishi, xalqning moddiy
va madaniy turmush saviyasining oshishi yoshlarni barkamol inson qilib
tarbiyalashga ta’sir qiladi. Bularga milliy qadriyatlarga sodiqlik, diniy amallarga
hurmat, bolalarni yaxshi, hayrli ishlarni qilishga undashi, o‘z so‘zida turish,
kattalarning yoshlarga namuna bo‘lishi, sabr-toqatli bo‘lishi, yosh
xususiyatlarining inobatga olinishi, munosabatlarning hamkorligi, o‘zaro
hurmat tamoyillari asosida qurilishi kiradi.
Shuningdek, har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida ma’lum bir
funksiyalarni bajaradi. Oilaning ijtimoiy funksiyalari haqida gapirganda, bir
tomondan jamiyatning oilaga ta’siri, ikkinchi tomondan esa umumiy ijtimoiy
tizimda oilaning o‘rnini, oilaning hal qiladigan ijtimoiy (jamoatchilik)
funksiyalarini hisobga olish lozim va ular quyidagilarga bo‘linadi: iqtisodiy,
reproduktiv, tarbiyaviy, kommunikativ, regulyator.
Albatta, bu sanab o‘tilganlar hozirgi zamon oilasining asosiy
funksiyalarini tashkil etadi va ular naslni davom ettirish, tarbiyaviy, xo‘jalik va
o‘zaro yordam kabi funksiyalarni hozirgi zamon oilasining muhim jihatlari
sifatida ko‘rsatish mumkin. Bu o‘rinda oila funksiyalarini shunchaki sanab o‘tish
emas, balki ularni, bir tomondan odamlarning moddiy, xo‘jalik-maishiy va
ikkinchi tomondan emotsional va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarni qondiruvini
farqlashdir.
Shuni ham aytib o‘tish lozimki, hozirgi zamon oilasida emotsional va
ijtimoiy-psixologik jarayonlarni qondirish funksiyasining ahamiyati ortib
bormoqda. Xatto sof moddiy xarakterga ega bo‘lgan funksiyalarda ham
hissiylik ko‘proq tus olib bormoqda. Hissiy, emotsional aloqalarning ahamiyati
shahar oilalarida kuchliroq anglanilmoqda. Qishloq oilalari esa uy hayvonlari
va tomorqa yerlarining borligi evaziga shahar oilalariga qaraganda jamiyatning
ishlab chiqaruvchi kuchi va ishlab chiqaruvchilik funksiyasini ko‘proq saqlab
qolmoqda.
Zamonaviy oilada bola uch avlod vakillari: ota-ona, buvi-buvalar, ularning
qarindosh-urug‘ va tanish-bilish, yoru-do‘stlarining murakkab o‘zaro
munosabatlari kechadigan muhitda o‘sib ulg‘ayadi.
Barchaga ma’lumki, bolalarning o‘zaro muloqoti samimiy, nihoyatda
tabiiy va sodda tarzda kechadi. Lekin ularning o‘z ota-onalari bilan
munosabatlari birmuncha murakkab bo‘lib, bu munosabat ota-onaning
farzandiga nisbatan ko‘r-ko‘rona, barcha erkaliklarga izn beruvchi mehr-
muhabbatidan tortib ko‘pincha otalar tomonidan qilinadigan haddan ziyod
qattiqqo‘llikkacha bo‘lgan turli-tuman muloqot uslublarini qamrab oladi.
Bolaning atrofidagi kishilar, xususan, buvi-buva, qarindosh-urug‘lar bilan
munosabati ham o‘ziga xos jihatlariga ko‘ra turlicha tarzda kechib, yuqorida
qayd etilgan ikki xil muloqot uslubidan birmuncha farq qiladi. Bir xil muloqotlar
tarbiyaning o‘ta muhim quroli hisoblangan so‘z va nutq yordamida amalga
oshishi tufayli bola ruhiy salomatligiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Ko‘pincha oila a’zolari bolani jismoniy jazolashdan ko‘ra so‘z bilan
tarbiyalashga harakat qiladilar. Bolaning ruhiy salomatligiga zarar yetkazmaslik
uchun biz kattalar tarbiyaning so‘z va nutq kabi o‘ta ta’sirchan vositasidan
ehtiyotkorlik bilan foydalanganimiz ma’qul. Bolaga ko‘rsatiladigan salbiy
ta’sirlar sirasiga o‘shqirish, qo‘pol munosabatda bo‘lish, ota-onaning
farzandiga behurmatlik ko‘rsatishi kabilarni kiritish mumkin.
Kuchli hayajonlanish holati qo‘rquv, vahima, xavotir, sog‘inch insonga
xos tug‘ma xususiyatdir. O‘qituvchi yoki tarbiyachining aybi bilan bola qo‘rquv
va hayajonga tushishi natijasida unda asab xastaligi paydo bo‘lishi mumkin.
Bularning barchasi ota-onalardan o‘z e’tiborlarini psixologiya va gigiyena
masalalariga qaratishni, farzandining ruhiy salomatligini saqlashga oid
mashg‘ulotlar tizimidan foydalanishlari lozimligini ko‘rsatadi. Chunki, ayni
maktabgacha tarbiya yoshida bolalarda bir umrlik ruhiy salomatlik negizlari
shakllanadi.
Bola ruhiy salomatligining buzilishiga sabab bo‘luvchi manbalar qatorida:
- ota-ona va oilaning boshqa a’zolari bilan nomaqbul munosabatda bo‘lishi;
- bolani aqliy yoki jismoniy jihatdan rivojlantirish uchun o‘ta faollik bilan tarbiyalashga intilish maqsadida farzandni haddan ziyod ko‘p vazifalar yuki ostida ezib qo‘yish;
- bolaga munosabatda uning shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga olmasliklari;
- sport seksiyasiga erta borgan bolaning murabbiysi bilan o‘zaro munosabatida noxushlikning mavjud bo‘lishi;
- bolaning atrof-tevarakdagilar, jumladan, tengdoshlari bilan salbiy munosabatda bo‘lishi;
- oila a’zolarining sog‘lom turmush tarziga bee’tibor qarashlari misol bo‘ladi.
Ota-onasi, onasi (kelin) bilan buvisi (qaynona), ota-onasi bilan to‘ng‘ich
farzandlar (aka, opalar) o‘rtasidagi urush-janjallar, kelishmovchiliklar tabiiy
ravishda bola asabining taranglashuviga sabab bo‘ladi.
Ta’kidlash joizki, sport seksiyalarida majburan, o‘zgalar tazyiqi ostida
zo‘riqib shug‘ullanish, aqliy va jismoniy mashqlarni haddan ortiq ko‘p bajarish
bola asabining buzilishiga olib keladi, unda charchoq, uyquchilik, aqliy ish va
jismoniy mashqlarga nisbatan sustkashlik kabi holatlarni keltirib chiqaradi.
Yaxshisi farzandingizning betakrorligi va o‘ziga xosligini to‘g‘ri tushunib,
masalaga uning xarakter xususiyatlarini hisobga olgan holda yondashing.
Bolaning layoqatlarini susaytirish yohud, aksincha, haddan ziyod
kuchaytirishga intilish yaramaydi.
Farzandingiz o‘z tengdoshlari davrasida insoniy munosabatlarga xos
liderlik va itoatkorlik muhitida, o‘zining kerakligi yoki ortiqchaligini sezib,
kimgadir yoqishi yoki yoqmasligini his etgan holda, turli-tuman taassurot va
hissiyotlar qurshovida yashar ekan, kuchli kechinmalarni boshidan o‘tkazishi
tabiiy. Albatta, bu xil kechinma va o‘zaro munosabatlar hissiy jihatlarga ega
bo‘lib, bolangiz ruhiyatiga ta’sir etmay qolmaydi.
Shunday paytda farzandning hissiyotlariga befarq qaramaslik, uning
iztirob va kechinmalarini anglashga, tashvishlariga sherik bo‘lishga intilish
zarur. Ulg‘ayishning mashaqqatli so‘qmoqlarida farzandni qo‘llab-quvvatlash
va unga eng yaqin do‘st bo‘lib qolish ota-onaning insoniy burchi hisoblanadi.
Bola ruhiy salomatligini saqlash va mustahkamlashning samarador
vositalaridan biri unda sog‘lom turmush tarziga xos odatlarni shakllantirish
bo‘lib, bunda farzandingizni faol harakat rejimiga o‘rgatuvchi kun tartibiga,
shaxsiy va umumiy gigiyena (orastalik va sarishtalik) qoidalariga rioya qilishga,
atrof-muhitni muhofaza qilishga, zararli odatlardan saqlanish, jarohatlanish va
yara-chaqalardan o‘zini ehtiyotlashga undash, unga to‘g‘ri jinsiy tarbiya berish
va yuqorida ta’kidlanganidek, tarbiya jarayonida farzandingiz bilan muloqotda
psixogigiyena qoidalariga rioya qilishingiz va bunga erishishingizning
ahamiyati kattadir.
Bugungi kunda davlatimiz tomonidan onalar va bolalarning reproduktiv
salomatligini muhofaza qilish borasida ham ishlar amalga oshirilmoqda.
Shuningdek, oilada bolani psixologik jihatdan tarbiyalashda tashqi va ichki
omillar katta muhim vazifani bajaradi. Hozirda dunyo miqyosida axborot
texnologiyalarining keskin rivojlanayotganligi internet tizimining barcha
davlatlar, madaniy hududlar, barcha yoshdagi insonlar uchun qulay axborot
almashinuvi vositasiga aylanib borayotganligi munosabati bilan axborot
xavfsizligi tushunchasi paydo bo‘ldi. Axborot xavfsizligi - aslida jamiyatning
ob’ektiv, xolis, haqqoniy axborot manbaiga ega bo‘lishi uchun yaratilayotgan
shart-sharoitlarni nazarda tutadi va turli axborot xurujlariga nisbatan
iste’molchida o‘ziga xos immunitetning shakllanishiga yordam beradi.
Afsuski, zamonaviy yoshlarda G‘arb madaniyatiga qiziqish, milliy urf-
odatlarimizga zid bo‘lsa-da, moda ketidan quvishga moyillik bor. Shu sababli
ular Internet va boshqa OAV orqali uzatiladigan turli xil ma’lumotlarni psixologik
ekspertizasiz qabul qiladilar. G‘arb madaniyatiga taqlid, mafkuraviy
tahdidlarning asl ma’nosini tushunib yetmaslik, umuman globallashuvning
salbiy ta’siri yoshlarda o‘ziga xos gedonistik psixologiyaning shakllanishi uchun
shart-sharoit yaratadi.
Gedonizm – bu shaxs va uning xulq-atvori motivlarida faqat
nimalardandir lazzatlanish, qoniqish olish va o‘zidagi ichki ruhiy iztiroblardan
holi bo‘lishga intilish ustivor bo‘ladi.
Oilada psixologik himoya vositalari yoki mexanizmlari ishga tushishi va
samara berishi uchun birinchidan, har bir inson uchun mustaqil fikr zarur.
Chunki mustaqil fikrga ega bo‘lgan insongina o‘ziga nisbatan qaratilgan yaxshi
yoki yomon ma’lumotning mohiyatiga yetishi va unga nisbatan adekvat, to‘g‘ri,
oqilona munosabatni namoyon etishi, ichki psixologik himoya mexanizmlarini
ishga solishi mumkin.
Ikkinchidan, yoshlar turli yot va buzg‘unchi axborot xurujlariga
berilmasligi uchun biz ularda milliy g‘ururni tarbiyalashimiz va har bir
mashg‘ulot, “Ma’naviyat soatlari” tarbiyaviy muloqotlardan oqilona
foydalanishimiz zarur. Milliy g‘ururning ahamiyati shundaki, bunday fazilati bor
inson boshqalarga qul bo‘lishni, jumladan, axborot xurujlariga tobe bo‘lishni
o‘ziga ravo ko‘rmaydi.
Uchinchidan, milliy g‘ururi bor insonda iymon, insof va diyonat
tushunchalarini shakllantirish osonroq. Chunki inson qalbi bilan bog‘liq bu
qadriyatlar “Internet” va ochiq axborotlar olamida shaxsni adashtirmaydigan
“kompas” rolini o‘ynaydi, shaxsni xolis mulohoza yuritishga, yaxshi bilan
yomonning farqiga borishga o‘rgatadi.
Mamlakatimizda izchillik bilan olib borilayotgan oila siyosatining tom
ma’nosi XXI asr oilasining istiqboldagi rivojlanishi va taraqqiyotining ustivor
yo‘nalishlari jamiyat taraqqiyotining kafolatlari to‘g‘risidagi ezgu g‘oyalarimizga
hamohangdir.
Shunga tayangan holda zamonaviy oilalar rivojlanishiga asos bo‘luvchi ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, iqtisodiy va tibbiy omillar quyidagicha ifodalanishi mumkin:
- zamonaviy oila, jamiyatda ustivor bo‘lgan demografik tamoyillarga asoslangan, hech qanday siyosiy kuchlarning subyektiv xohish-irodasiga qaram bo‘lmaydigan, jamiyatni olg‘a rivojlanishiga to‘siq bo‘luvchi illat va asoratlarni bartaraf etishga qodir bo‘lgan maskan rolini o‘ynaydi;
- zamonaviy oila, milliy urf-odatlar, milliy qadriyatlar, an’analar va udumlarning jamiyat rivoji va oila barqarorligiga xizmat qiluvchi jihatlarini ilg‘or, insoniyat taraqqiyotiga aloqador an’analar bilan uyg‘unlashtiruvchi tabiiy makondir;
- zamonaviy oila, insonparvarlik va demokratiya tamoyillarining tom ma’noda jamiyatda ustivor bo‘lishi va har bir jamiyat a’zosi bo‘lgan fuqaro tomonidan ongli tarzda idrok qilinishi uchun ma’rifat maktabini o‘ynaydi;
- zamonaviy oila, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, mamlakatda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlanishi uchun ma’naviy qo‘rg‘on rolini o‘ynaydigan ijtimoiy institutdir;
- zamonaviy oila, “O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat”, “Inson va uning manfaatlari har narsadan ulug‘” degan tamoyillarni o‘z a’zolari ongiga singdirish uchun qulay bo‘lgan mafkuraviy muhitdir;
- zamonaviy oila, xalqimizning ma’naviy boyliklarini, jahon sivilizatsiyasining eng ilg‘or yutuqlarini o‘zida mujassamlashtiradigan va shu asnoda har tomonlama barkamol sog‘lom avlodni tarbiyalovchi maskandir;
- zamonaviy oila, har bir fuqaroning kuch va iqtidorini o‘z halol va safarbar mehnati orqali ro‘zg‘orning iqtisodiy takomilini ta’minlash, shu orqali jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining samaradorligi va qudratini ta’minlovchi ijtimoiy munosabatlar makonidir. Oila iqtisodini barqarorlashtirishda oilaviy tadbirkorlik, ijara, oilaviy ishlab chiqarish,
kasanachilik shakllaridan oqilona foydalanadi va oila byudjetini yaxshilash, turmush tarzini farovonlashtirish uchun zamonaviy texnika va texnologiyalardan, maishiy xizmat shaxobchalaridan unumli va o‘rinli foydalanadi;
- zamonaviy oila, o‘z fuqarolarida yuksak huquqiy madaniyatni shakllantirish orqali insonlarga berilgan huquq va erkinliklarga ongli munosabatini ta’minlovchi, bunda milliy, umuminsoniy va demokratik tamoyillar ma’no-mohiyatini yetkazuvchi ijtimoiy institutdir;
- zamonaviy oila, o‘zining intellektual salohiyati, aql-zakovati va iqtidori bilan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan keng va samarali foydalanish orqali innovatsion kashfiyotlar va yuksak texnologiyalarni oila barqarorligiga yo‘naltiruvchi, san’at sohasidagi sog‘lom ijodiy muhitni ta’minlovchi makondir;
- zamonaviy oila, onalar va bolalar reproduktiv salomatligini muhofaza qilish tizimi mavjud va uni takomillashganligini tushunib, sog‘lom tibbiy muhitni yarata olganligidir.
Ma’lumki, iymonlilik, insonparvarlik, diyonat, e’tiqodlilik kabi shaxs
mafkuraviy tasavvurlarining asosida yotgan fazilatlar o‘smirning eng avvalo
oilaviy munosabatlar tizimida tutgan o‘rnidan, ota va ona, oiladagi boshqa katta
avlod vakillarining ijtimoiy mavqelari va roli mazmunidan kelib chiqadi. Zero,
mafkuraviy tasavvurlar hamda ular asosida shakllanuvchi insoniy fazilatlar
shaxsning yaxlit strukturasidagi muhim omillardan hisoblanadi.
Milliy g‘oyani oila muhitida bolaning ongi, qalbiga singdirishning muhim
vositasi – bu oilaviy qadriyatlarni saqlash va ilg‘or oilaviy an’analarni kundalik
tarbiya tizimiga joriy etish, turmush tarzining bir bo‘lagiga aylantirishdir. Bunda
ota-onaning o‘rni va roli bevosita xarakterga ega bo‘lib, faqat sog‘lom muomala
va samimiyat muhitigina o‘smirning dunyoqarashi shakllanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Oilaviy an’analar, rasm-rusumlar va odatlar orqali bolalarimiz ongiga
milliy g‘oyani va istiqlol mafkurasini singdirishni ta’minlovchi psixologik omillar
va shart-sharoitlarni aniq bilish o‘ta dolzarb va muhim vazifadir. Xalq
psixologiyasida mafkuraviy ta’sirchan omillar mohiyatini bilish, yangicha rasm-
rusumlar marosimlarning ahamiyatli tomonlarini kundalik turmush tarziga
aylantirish yoshlar e’tiqodiga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi pedagogik
texnologiyalarga kiradi.
Zamonaviy oila tarbiyasining psixologik asosi o‘zida insonparvarlik,
hamkorlik g‘oyalarini ifodalab, xalqning umumiy qiziqish va intilishlarini aks
ettirgani uchun ko‘p hollarda jamiyatni birlashtirib, uning ravnaqi uchun xizmat
qiladigan omil hisoblanadi, bu tom ma’noda mohiyatan o‘zbek oilalarida o‘z
ifodasini saqlab qolgan. Bu qadriyat “oilaviy burch”, “hamjihatlik ruhi”, “fidoyilik”,
“vatanparvarlik”, “oilaviy qadriyatlarga sadoqat”, “kattalarga hurmat”, “kichikka
g‘amxo‘rlik” kabi tushunchalarga asoslanadi.
Hozirgi davrning mohiyatidan kelib chiqib oilalarning ijtimoiy tarkibi ham
o‘zgarmoqda, bu esa o‘z navbatida oila tarkibida, turmushi va uning qiyofasida
jiddiy o‘zgarishlarni vujudga keltirmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
o‘zbek oilalarida bunday tarkibiy o‘zgarish, yangicha munosabatlar tarixiy tarkib
topgan milliy o‘ziga xoslikni yo‘qotishga emas, balki oilalardagi
munosabatlarning har tomonlama pedagogik nuqtai nazardan rivojlanishiga,
ko‘p millatli respublikamiz aholisi urf-odatlari, an’analarining uyg‘unlashuviga,
mazmunan boyishiga sabab bo‘lmoqda. Kattalarga hurmat va bo‘ysinish
o‘zbek oilalaridagi an’anaviy tarbiya uslublaridan biridir. Oilada bolalarni to‘g‘ri
tarbiyalash, ota-onalarning va katta yoshdagi barcha kishilarning namunasi
bola shaxsini shakllantiruvchi, uning dunyoqarashiga, xulq-atvoriga, jamoa
orasida o‘zini tuta bilishiga tayyorlovchi omildir. Aynan oila bolani qadam
qo‘ydiradi, uning o‘ziga xos xususiyati va ma’naviy qiyofasining shakllanishiga
asos soladi. Yosh avlodning qiziqish va tirishqoqligi, mehnatsevarligi birinchi
navbatda oila va undagi tarbiyaviy holatlarga bog‘liqdir.
Oiladagi tarbiyaviy jabhalarning saviyasi uning tuzilishiga, ko‘p bolalik
yoki kam bolalik, ikki yoki uch avlodning birgalikda yashashi, ota-onaning
mavjudligi yoki ulardan birortasining yo‘qligi, har ikki jinsdagi bolalarning
borligiga, ota-onalarning ma’lum saviyasiga, oila a’zolarining ijtimoiy ahvoliga,
bolalar tarbiyasi bo‘yicha o‘z burchlarini his etishlari, er va xotinning tarbiyaviy
jabhalarga munosabati kabi ijtimoiy omillarga bog‘liq. Shuningdek, oilaviy
tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashda oila tuzilishining milliy o‘ziga
xosligini va milliy an’analardan foydalanish darajasini hisobga olish lozim.
Oilada farzand tarbiyasining pedagogik-psixologik xususiyatlari. Oilaning asosiy ustuni – bu er-xotinning o‘zaro izzat-hurmati,
xushmuomala va shirinso‘zligi, bir-biriga yordam berishi va hamjihatligidir. Bu
bolalar tarbiyasida ham muhim ahamiyatga ega. Chunki farzand aytilgan
nasihatni esidan chiqarishi mumkin, lekin ko‘rganini hech qachon esdan
chiqarmaydi. Tarbiyaning bu jihatiga e’tibor berish lozim.
Ota-ona va farzandlar orasidagi adolatning axloqiy va huquqiy buzilishlari
salbiy sifatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Oilada bolalarning yoshligidan
boshlab yaxshi sifatlarini shakllantirib borishga jiddiy e’tibor berish lozim,
hayotiy masalalarni hal qilishda ota-onaning bilimi, ma’naviyati, o‘zini tutishi,
yurish-turishi katta ahamiyatga egadir.
Farzandlar odamlar orasida adolatparvarlik xislatlarini kamol toptirishda
o‘rnak ko‘rsatish, tushuntirish va uqtirish, rag‘batlantirish, ogohlantirish, tanbeh
berish, uyaltirish, suhbat, munozara va bahs kabi usullardan foydalanish
mumkin.
Zamonaviy oila tarbiyasida ijobiy jarayonlar bilan birga salbiy holatlar
ham keng o‘rin tutadi. “Sog‘lom oiladan chiqqan jinoyatchi” – bu atama hozirgi
kunda yuristlar, pedagoglar va sotsiologlarni, voyaga yetmaganlar ishlari bilan
shug‘ullanuvchilarni o‘ylantirib qo‘ymoqda. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘plab
shahar va viloyatlarda jinoyatga tortilgan yoshlarning ko‘p qismi o‘ziga tinch,
moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan oilalarda tarbiyalanganligi aniqlangan.
Ularni ota-onalarining yomon tarbiyasini olgan yoki moddiy jihatdan qiynalgan
sharoitlarda yashagan deyishga asosimiz yo‘q. Unda sababi nimada? - degan
savol tug‘ilishi tabiiydir. Har qanday holda ham asosiy sababini oiladan, uning
hayot bosqichlaridan ma’naviy-axloqiy turmush tarzidan, qadr-qimmatidan
qidirish lozim.
Hozirgi zamon oilalarida o‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama tarbiyalashning barcha vasitalari, shakl va uslublari keng qo‘llanilmoqda. Olib borilgan kuzatishlar natijasida bolalar tarbiyasida ota-onalarning er va ayol sifatidagi faollik darajasi turlicha ekanligining guvohi bo‘ldik. Ularning bolalar tarbiyasiga ta’sir darajalarini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
1. Oilada ota va ona bir xil ta’sir ko‘rsatadi. 2. Oilada otaning ta’siri kuchli. 3. Oilada onaning ta’siri kuchli. 4. Oilada ota yo‘q (vafot etgan, ajralishgan, ketib qolgan).
5. Oilada ona yo‘q (vafot etgan, ajralishgan, ketib qolgan). 6. Oilada o‘gay otaning ta’siri kuchli. 7. Oilada o‘gay onaning ta’siri kuchli. Umuman olganda hamma oilalar tarbiyasi uchun yaroqli umumiy formula
topish mumkin emas, lekin bolalar tarbiyasi bo‘yicha to‘plangan ilg‘or tajribalar
asosida oilaning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib, kelajakda kutilishi
mumkin bo‘lgan tarbiya natijalarini hisobga olib, maslahat berish mumkin.
Masalan, bolalar tarbiyasida oilaviy muhit maxsus ta’sir kuchiga ega. Muhit
deyilganda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari, bolalarga ta’sir ko‘rsatish
usullari, oilada mavjud bo‘lgan boshqa shakl va uslublar yig‘indisiga aytiladi.
Oila muhitining mazmuni ota-onalarning, katta yoshdagi a’zolarining g‘oyaviy-
siyosiy ongliliklarida namoyon bo‘ladi.
Hozirgi zamon oilalari tobora biqiqlikdan har tomonlama rivojlanish
darajasini namoyon etishmoqda. Atrof-muhit bilan bevosita aloqa, o‘z millatiga
mansub an’anaviy urf-odatlar bilan tanishish, ulardan o‘z bolalarini g‘oyaviy-
axloqiy jihatdan tarbiyalashda foydalanishlariga yordam bermoqda.
👉👉 Topshiriq. Sog‘lom oila asoslari bo‘yicha savollarga javoblar
yozing. Savollar Javoblar
Baxtiyor oila tushunchasi nima?
Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi
nima?
Xotinning oiladagi burchlari
tushunchasi nima?
NAZORAT SAVOLLARI.
1. Nega sog‘lom turmush tarzini rivojlantirish kerak? A) Sog‘lom va sog‘lom turmush tarzi odamga barcha faoliyat sohalarida
va uning harakatlarida yordam beradi. Tanaga nisbatan bunday yondashuv
tufayli inson o‘zi bilan muammolarga duch kelmaydi va buning o‘rniga yuqori
intellektual qobiliyat va yaxshi kayfiyatni oladi.
B) Sog‘lom turmush tarzining foydali ma’nosi - ravshan va qiziqarli
bo‘ladi. Shubhasiz, ularning sog‘lig‘i uchun qo‘rquvning kamayishi
shubhasizdir.
D) Sog‘lom turmush tarzi odamga barcha faoliyat sohalarida kerak.
Tanaga nisbatan bunday yondashuv tufayli inson o‘zi bilan muammolarga duch
keladi va buning o‘rniga yuqori intellektual qobiliyat va yaxshi kayfiyatni oladi.
E) Odamga barcha faoliyat sohalarida va uning harakatlarida yordam
beradi. Tanaga nisbatan bunday yondashuv tufayli inson o‘zi bilan
muammolarga duch keladi va buning o‘rniga yuqori intellektual qobiliyat va
yaxshi kayfiyatni oladi.
2. Ayolning oiladagi vazifasi nimadan iborat? A) Oilada farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanish. Oila yumushlarini o‘z
vaqtida bajarish, oilada ijobiy psixologik muhit yaratish.
B) Oila yumushlarini o‘z vaqtida bajarish, oilada ijobiy psixologik muhit
yaratish.
D) Oilada ijobiy psixologik muhit yaratish.
E) Oilada farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanish.
AMALIY MASHG‘ULOTLAR
1-MAVZU. MEHMON KUTISH ETIKETI. DASTURXON BEZATISH, MEHMONLARGA HUSH YOQUVCHI TAOMNOMA TUZISH.
MEHMONLARGA TAOM TORIQ QILISH TARTIBI.
Reja:
1. Mehmon kutish etiketi. Dasturxon bezatish, mehmonlarga hush
yoquvchi taomnoma tuzish. Mehmonlarga taom toriq qilish tartibiga doir blis-
so‘rov.
2. Mavzuga oid keys topshiriqlarini bajarish.
3. O‘zbeklarda mehmon va mezbon odobiga doir tushunchalarni yozing.
Mashg‘ulotning borishi
I. Mehmon kutish etiketi. Dasturxon bezatish, mehmonlarga hush
yoquvchi taomnoma tuzish. Mehmonlarga taom toriq qilish tartibiga doir blis-
so‘rov.
Topshiriq blis-so‘rov.
1. Mehmon kutish etiketi tushunchasi –
2. Dasturxon bezatish, mehmonlarga hush yoquvchi taomnoma tuzish –
3. Mehmonlarga taom toriq qilish tartibi -
II. Mavzuga oid keys topshiriqlarini bajarish.
1. Keys bayoni. Mehmon kutish etiketi. Dasturxon bezatish,
mehmonlarga hush yoquvchi taomnoma tuzish. Mehmonlarga taom toriq qilish
tartibi muayyan bosqichlarda amalga oshiriladi.
Keys topshirig‘i: Mehmon kutish etiketi. Dasturxon bezatish,
mehmonlarga hush yoquvchi taomnoma tuzish. Mehmonlarga taom tortiq qilish
tartibiga doir vazifalarni bosqichlar bo‘yicha yozing.
Bosqichlar Vazifalar
1-bosqich -----------------------------
2-bosqich ---------------------------
3-bosqich -----------------------------
III. O‘zbeklarda mehmon kutish odobiga doir tushunchalar
yozish.……………………………………………………….
Mavzuga oid testlarni yechish. 1. Rask oilaning buzilib ketishiga sabab bo‘lishi mumkinmi? A) Noo‘rin rashk qilinsa
B) Bo‘lishi mumkin emas
D) Ba’zi hollarda
E) Bo‘lishi mumkin
2. Rashkning ijobiy tomonlari numalardan iborat? A) Ikki yoshni hiyonatdan saqlaydi.
B) Ikki yoshni bir-biriga ishonchini oshiradi.
D) Ikki yoshni bir-birigan uzoqlashtiradi.
E) A va B javoblar to‘g‘ri.
2 – MAVZU. HAYOTDA O‘Z O‘RNINI TOPGAN ONAXONLAR BILAN DAVRA SUHBATI. VAZIYATLI HIKOYA MUHOKAMASI.
Reja:
1. Hayotda o‘z o‘rnini topgan onaxonlar bilan davra suhbati. Vaziyatli hikoya
muhokamasiga doir blis-so‘rov.
2. Mavzuga oid “Kichik esse” yozish.
3. Nasalani o‘qish, fikr yuritish va xulosa bo‘yich qisqacha yozish.
Mashg‘ulotning borishi I. Hayotda o‘z o‘rnini topgan onaxonlar bilan davra suhbati. Vaziyatli
hikoya muhokamasiga doir blis-so‘rov savollariga javob yozish. Topshiriq blis-so‘rovi. 1. Oila masalasida hayotiy tajribalar tushunchalari –
2. Hayotda o‘z o‘rnini topgan onaxonlar –
3. Onaxonlar maktabi haqida -
II. Mavzuga oid “Kichik esse” yozish.
“Kichik esse” uchun taklif etiladigan mavzular: 1. Qarisi bor uyning – parisi bor. 2. Qaynona kelin munosabatlarida ma’naviy-axloqiy tarbiyaning o‘rni. 3. “Mening oyim general”.
III. “Baxt mol-dunyoda emas!” masalani o‘qing, fikr yuriting va
xulosangizni qisqacha yozing. Gapdan gap chiqib, qayinona-kelin aytishib qolishdi. Qayinona:
“O‘g‘lim uchun men sizni kelin qilib yuribman. O‘g‘limga ichim achiydi. Agar
menga qolsa, sizni bir kun ham unga xotin qildirmas edim. Ota-onangiz past
odamlar ekan – na bir arzigulik tilla narsalaringiz bor, na bir mebelni yaxshi
qilishmagan, qilgan sarupolari bir tiyinga qimmat”, - deb kelinga ta’na toshini
yog‘dirdi. Bundan dili vayron bo‘lgan kelin kechqurun ishdan qaytgan eriga
bor gapni ochib soldi. Oilada noxush holat paydo bo‘ldi.
Oila a’zolarining bunda bildirgan quyidagi munosabatlarini tahlil qiling:
A) Eri: “Nega hafa bo‘lasan, oyim bor gapni aytibdi. Onang menga ham
yalchitib kiyim qilmagan-ku”, - deb battar xotinining dilini xufton qildi;
B) qayinota xotini va o‘g‘liga: “O‘zlaring nimani qoyil qilib qo‘yibsizlar.
Kelinni yo oilamiz baxtli bo‘lsin, o‘zidan-o‘zi ko‘paysin, avlodimiz davom
etsin, qariganda huzur-halovatini ko‘raylik, deb oldikmi yo uning moli uchun
oldikmi? Birovning aziz bolasini o‘rtaga olib, nega uni hafa qilasizlar?
Qo‘lidan kelgan xizmatini qilib yuribdi. Ikkalangning ham hurmatini joyga
qo‘ysa, o‘zi oydek bo‘lsa, aqli-hushi joyida bo‘lsa. Yana nima kerak senlarga.
Mol-dunyo hech qachon insonga do‘st bo‘lgan emas. Tinchlik-omonlik, mehr-
oqibat bo‘lsa, hamma narsa bitadi. Peshonasiga bersin. Sizlarni shunchalik
pastkashlikka borasizlar deb o‘ylamagan edim. Bundan buyon bunday
noma’qulchilikni ko‘rmay”.
1. Eringiz ish yuzasidan biron bir ayol bilan uchrashsa, yoki telefon orqali muloqotda bo‘lsa siz qanday munosabat bildirasiz?
A) Ish yuzasidan bo‘lsa vaziyatga qarab tushunaman.
B) Ha kim bu ayol? “Sizda nima ishi bor?” deb so‘roqqa tutaman.
D) Begona ayollar bilan gaplashishiga yo‘l qo‘ymayman.
E) Mana shu vaziyatda barch ayollar ham rash qiladi.
2. Eringizni huda behudaga rashk qilasizmi? A) Ha, rashk qilaman. Lekin erimda ishonaman.
B) Ha, rashk qilaman. Chunki erimni qattiq sevamanda.
D) Yoq, rashk qilmayman.
E) Ha, ba’zida rashk qilaman.
3-MAVZU: RASHK, TURMUSH O‘RTOG‘INING ISHDAN KECH QAYTISHI, TURMUSH O‘RTOG‘I YAQINLARI BILAN YUZAGA KELADIGAN
MUAMMOLI VAZIYATLAR.
Reja: 1. Rashk, turmush o‘rtog‘ining ishdan kech qaytishi, turmush o‘rtog‘i
yaqinlari bilan yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarga doir blis-so‘rov.
2. Mavzuga oid keys topshiriqlarini bajarish.
3. Mavzuga oid testlarni yechish.
Mashg‘ulotning borishi I. Rashk, turmush o‘rtog‘ining ishdan kech qaytishi, turmush
o‘rtog‘i yaqinlari bilan yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarga doir blis-so‘rovini bajarish.
Topshiriq blis-so‘rovi. 1. Rashk nima? –
2. Turmush o‘rtog‘ining ishdan kech qaytishiga munosabat -
3. Turmush o‘rtog‘i yaqinlari bilan yuzaga keladigan muammoli -
II. Mavzuga oid keys topshiriqlarini bajarish. 1. Keys bayoni. Rashk, turmush o‘rtog‘ining ishdan kech qaytishi,
turmush o‘rtog‘i yaqinlari bilan yuzaga keladigan muammoli vaziyatlar
muayyan bosqichlarda amalga oshiriladi.
Keys topshirig‘i: Rashk, turmush o‘rtog‘ining ishdan kech qaytishi,
turmush o‘rtog‘i yaqinlari bilan yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarni
muayyan bosqichlar bo‘yicha yozing.
Bosqichlar Vazifalar 1-bosqich -----------------------------
2-bosqich ---------------------------
3-bosqich -----------------------------
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xotin-qizlarni qo‘llab-
quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PF-5325-sonli Farmoni qachon qabul qilingan?
A) 2018-yil 2-fevralda
B) 2019-yil 2-fevralda
D) 2020-yil 2-aprelda
E) 2021-yil 5-martda
2. “Ayollar maslahat kengashi” xonalariga qaysi yo‘nalishlar doirasida talablar qo‘yiladi?
A) Pedagogik, psixologik-fiziologik, texnika xavfsizligi va gigiyenik, estetik
talablar.
B) Pedagogik, texnika xavfsizligi va gigiyenik, estetik talablar.
D) Pedagogik, psixologik-fiziologik, gigiyenik, estetik talablar.
E) Pedagogik, psixologik-fiziologik, texnika xavfsizligi, estetik talablar.
4-MAVZU: FARZAND TARBIYASI: ALLA AYTISH, CHAQALOQ
YO‘RGAKLASH, ERTAK AYTIB BERISH, YIGLAB QOLGAN BOLANI TINCHLANTIRISH
Reja:
1. Farzand tarbiyasi: Alla aytish, chaqaloq yo‘rgaklash, ertak aytib berish,
yiglab qolgan bolani tinchlantirish yuzasidan blis-so‘rov.
2. Mavzuga oid “Kichik esse” yozish.
3. Mavzuga oid masalani o‘qish va xulosa qilish
Mashg‘ulotning borishi
I. Farzand tarbiyasi: Alla aytish, chaqaloq yo‘rgaklash, ertak aytib berish, yiglab qolgan bolani tinchlantirish yuzasidan blis-so‘rovga javob yozish.
Topshiriq blis-so‘rovi. 1. Farzand tarbiyasi tushunchasi -
2. Alla aytish, chaqaloq yo‘rgaklash -
3. Ertak aytib berish –
4. Yiglab qolgan bolani tinchlantirish-
II. Mavzuga oid “Kichik esse” yozish.
“Kichik esse” uchun taklif etiladigan mavzular: 1. Farzand tarbiyasi qachondan beriladi? 2. Farzand tarbiyasida atrof muxit, irsiyat va ta’lim – tarbiyaning o‘rni.
3. Farzand tarbiyasida buva va buvilarning o‘rni.
III. Mavzuga oid masalani o‘qish va xulosa qilish. “Tarbiyadagi kichik nuqson katta fojeaga olib kelishi mumkin!” Ota o‘g‘lining yetuklik attestatini olishi va 16 yoshga to‘lishi munosabati
bilan ziyofat berdi. U o‘ziga va o‘g‘liga qadah to‘ldirdi. O‘g‘lini bugungi baxtli
kuni bilan tabriklab, unga qadaq uzatdi. Bu voqeaga oila a’zolari quyidagicha
munosabatda bo‘ldilar.
A) Dadasi: o‘g‘lim, muborak yoshing, mustaqil hayotga qadam
qo‘yishing bilan tabriklayman! Shu munosabat bilan bir qadah ko‘taraylik;
B) Buvisi: Jon bolam, sen spirtli ichimliklarga o‘g‘lingni o‘rgata ko‘rma.
Hech qachon ichmasin – martabasi ulug‘ bo‘ladi.
D) Buvasi: Mayli, dadangning so‘zi yerda qolmasin. Do‘stlari oldida uni
izza qilma. Qadahni urishtirib, bir ho‘plab bera qol;
E) Oyisi: O‘g‘lim, dadang senga qadah uzatib, bu spirtli ichimliklarning
qanchalik zararli ekanligini bilish yoki bilmasligingni sinab ko‘rmoqchi, - deb
o‘g‘li va eriga qarab qo‘ydi.
1. Tarbiyaning tarixiy xarakteri deganda nima tushunasiz? A) Tarbiyaning tarixiy rivojlanish bilan, tarix fani blan bog‘liqligini
tushunamiz.
V) Inson tarbiyasini u yashagan tarixiy sharoit bilan bog‘liq xolda amalga
oshirilishi.
D) O‘quvchilarni har bir xalqning tarixiy an’analari ruhida tarbiyalashni
tushunamiz.
E) Jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti bilan bog‘liq holda tarbiya
xarakteri, mazmuni, vazifalari, metodlarining o‘zgarib borishi.
2. Umuminsoniy tarbiyaviy qadriyatlarga nimlar kiradi?
A) Butun insoniyatning ta’lim – tarbiya sohasidagi tajribalari.
B) Barcha xalqlar uchun umumiy bo’lgan ilg’or tarbiyaviy g’oyalar, an’nalar.
D) Tarbiyada archa insonlarning qadr – qimmatini hurmat qilish.
E) Barcha millatlarga xos axloqiy normalar. 5-MAVZU: UY-RO‘ZG‘OR TUTISHDA MUAMMOLI VAZIYATDAN CHIQIB
KETISH, OILADA KELISHMOVCHILIK SODIR BO‘LGANDA KELIN SIFATIDA O‘ZINI TUTISH, OILADA UMUMIY QARORLAR QABUL
QILINAYOTGANDA ISHTIROK ETISH
Reja: 1. Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli vaziyatdan chiqib ketish, oilada
kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelin sifatida o‘zini tutish, oilada umumiy
qarorlar qabul qilinayotganda ishtirok etish yuzasidan blis-so‘rovini bajarish.
2. Mavzuga oid keys topshiriqlarini bajarish.
3. Mavzuga oid masalani o‘qish va xulosa qilish
Mashg‘ulotning borishi
I. Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli vaziyatdan chiqib ketish, oilada kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelin sifatida o‘zini tutish, oilada umumiy qarorlar qabul qilinayotganda ishtirok etish yuzasidan blis-so‘rovga javob yozish.
Topshiriq blis-so‘rovi. 1. Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli vaziyatdan chiqib ketish –
2. Oilada kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelin sifatida o‘zini tutish –
3. Oilada umumiy qarorlar qabul qilinayotganda ishtirok etish -
II. Mavzuga oid keys topshiriqlarini bajarish. Keys bayoni. Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli vaziyatdan chiqib ketish,
oilada kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelin sifatida o‘zini tutish, oilada umumiy
qarorlar qabul qilinayotganda ishtirok etish muayyan bosqichlarda amalga
oshiriladi.
Keys topshirig‘i: Uy-ro‘zg‘or tutishda muammoli vaziyatdan chiqib ketish,
oilada kelishmovchilik sodir bo‘lganda kelin sifatida o‘zini tutish, oilada umumiy
qarorlar qabul qilinayotganda ishtirok etishga doir vazifalarni bosqichlar
bo‘yicha yozing.
Bosqichlar Vazifalar 1-bosqich -----------------------------
2-bosqich ---------------------------
3-bosqich -----------------------------
III. Mavzuga oid masalani o‘qish va xulosa qilish. “Mehmonning oldida mushugingni pisht dema!” Mehmonlar bilan band bo‘layotgan Nasibaxonning oldiga qizchasi 2-3
bor noniga yog‘ surib berishini so‘rab kirdi. U mehmonlarning oldiga
kirganida mehmonlardan birining: “Voy, bu qiz juda shirin ekan-da, ko‘ylagini
qarang chiroyliligini”, - degan maqtovlari yoqib, uning mehmonlarning oldiga
yana kirgisi kelardi. Qizi Ra’no onasining non ustiga surib bergan yog‘ning
o‘zinigina yaladi-da, mehmonlarning oldiga yana kirdi. Jahli chiqqan onasi
uni jerkib berdi va qo‘lidan ushlab siltaganicha mehmonlarning oldidan olib
chiqib ketdi. Ra’noning yeb turgan qo‘lidagi noni mehmonxonadagi gilamga
tushib qoldi. Birozdan keyin Ra’noning yig‘lagan ovozi eshitildi. Qo‘lida latta
va chelakda suv bilan kirgan Nasibaxon qizi tushirib qoldirgan nonning
yog‘idan gilamda qolgan dog‘ni artishga tushib ketdi va “Yog‘ning dog‘i
qolmasmikan, gilam chet elniki edi”, deb qo‘ydi.
Ona bu yerda qanday tarbiyaviy va ma’naviy xatolarga yo‘l qo‘ydi? U ushbu holda qanday yo‘l tutishi kerak edi?
A) “Mehmon kelganda hadeb kiraverding. Nima, yog‘
ko‘rmaganmisan?”, - deb koyishi kerak;
B) “Meni mehmonlarning oldida rosa uyaltirding. Yog‘ yeging kelsa,
oshxonada yemaysanmi? Aqling yo‘qmi? U gilamning necha pul turishini
bilasanmi?”, - deb urushishi kerak;
D) “Ona qizim, uyga mehmon kelganida ularning oldiga kirib, salom
berib, keyin chiqib ketish kerak. Mehmonlarning oldiga qayta aylanib kirish
kerak emas. Mehmonlarning oldidagi narsalardan yeging kelsa, oshxonada
stol ustida turibdi, ana shulardan olib yegin. Undan keyin – agar birov seni
maqtasa, taltayib ketmagin. Uning o‘rniga bundan ham yaxshi, odobli qiz
bo‘lishga harakat qil”.
1. Oilada uyga maishiy xizmat vakillarini (har xil ta’mirlash ustalarini) kim chaqirib, ular bilan gaplashishi kerak deb hisoblaysiz?
A) odatda bu ishni xotin bajaradi
B) ko‘proq xotin, lekin b a ’zan er ham
D) ko‘proq er, lekin ba’zan xotin ham
E) odatda bu ishni er bajaradi
2. Oilada uyning shinamligi va qulayligi uchun kim ko‘proq jon kuydirishi kerak deb o‘ylaysiz?
a) asosan er
b) ko‘proq er, lekin xotin ham
d) ko‘proq xotin, lekin er ham
e) asosan xotin
GLOSSARIY
So‘z Ma’nosi
Oila Oila har bir xalqning, millatning davomiyligini
saqlaydigan, milliy qadriyatlarning rivojini
ta’minlaydigan, yangi avlodni dunyoga keltirib, uni
ma’naviy va jismoniy barkamol qilib tarbiyalaydigan,
jamiyatning asosiy negizi hisoblanuvchi muqaddas
maskandir. Oila deb qon-qarindoshlik va nikoh orqali
yoki birga istiqomat qilish orqali bog‘langan odamlardan
iborat ijtimoiy guruhdir. Oila ijtimoiylashuv asosidir. Oila
— nikoh yoki tug‘ishganlikka asoslangan kichik guruh.
Monogamiya Bir xotinlilikka asoslangan oila tipidir.
Poligamiya Ko‘pxotinlilikka asoslangan oila tipidir.
Nukliar oila Er va xotin bo‘lgan yoshlarning o‘zlari, ularning
bolalaridan iborat bo‘lgan, ota-ona va bobo-buvilardan
mustaqil tarzda xo‘jalik yurituvchi oila tipi. Nukliar oilada
tomonlar munosabati aynan er va xotin munosabatlari
asosiga quriladi.
Murakkab oila Bir necha avlod vakillari birga yashaydigan oila, o‘zbek
oilalarining ko‘pchiligi murakkab oila tipiga kiritiladi,
chunki qaynona, qaynota, er va xotin, nabiralar
birgalikda bir makonda bir va yagona xo‘jalik yuritish
asosida yashaydilar.
Patriarxat oila Insoniyat tarixidagi an’naviy oila tipi bo‘lib, unda erkak
ma’lum axloqiy-ma’anviy qadriyatlar egasi va ularni
targ‘ib qiluvchi sifatida namoyon bo‘ladi, erkak avtoriteti
ustunlik kasb etadi, erkak oila va uning a’zolari taqdiri
ustidan mas’ul qilib belgilanadi, erkak oila tirikchiligini
ta’minlovchi bo‘ladi, oila an’analari avloddan avlodga
o‘tkaziladi.
Patrilokal oila Oila a’zolarining yashash tamoyili asosida yaratiladi,
patrilokal oila tipida er va erining oila a’zolari, xususan
ota-onasi bilan yaxlitlikda va birgalikda yashaydigan,
mana shu oila urf-odatlari va talablariga rioya qilish
ustunlik bo‘lgan oila tipi.
Oilaning tarbiyaviy funksiyasi
Oila instituti orqali va uning yordamida shaxsda
muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy sifatlarni
shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayondir.
Tarbiya insonning jamiyatda yashashi uchun zarur
bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘lishini ta’minlash yo‘lida
ko‘riladigan chora tadbirlar yigindisidir.
Oilaning xo‘jalik-maishiy funksiyasi
Uy tutishning iqtisodiy va maishiy tomonlari o‘zida
mujassam etgan, amallar, oila byudjeti, oila ehtiyojlari,
uy tutish bo‘yicha vazifalar taqsimoti va ularga ketadigan
mablag‘larni taqsimlash funksiyasidir.
Konflikt O‘zaro qarama-qarshi bo‘lgan ziddiyatli manfaatlar va
munosabatlarning ochiq to‘qnashuvidir.
Konfliktning ikki tomoni nima
Konfliktning ikki tomoni mavjud. Bir tomon - ziddiyatni
kuchaytirish, ikkinchi tomon – ziddiyatni pasaytirish. Bir
tomon – ziddiyatni buzg‘unchilikka olib kelish, ikkinchi
tomon – ziddiyatni murosaga, yaratuvchanlikka va
osoyishtalikka olib kelishdir. Konflikt faqat bir tomondan
iborat bo‘la olmaydi. Konfliktda, uning qanchalik
murakkab bo‘lishiga qaramay, har vaqt ikki tomon –
buzg‘unchilik va yaratuvchanlik mavjud bo‘ladi.
Stereotip O‘ngimizga o‘rnashib qolgan, biz to‘g‘ri deb o‘ylagan,
aslida noto‘g‘ri bo‘lgan qarashlar, fikrlar tizimi
Konfliktogen Konfliktga olib kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlar, amallar,
yoki harakatsizlik konfliktogen deb ataladi
Konflikt vaziyat Biz jo‘natayotgan va qabul qilayotgan axborotlar
orasidagi xissiy-emotsional hamda psixologik
muvozanat buzilganda yuzaga keladi
Konfliktogenlar eskalatsiyasi
Konflikt vaziyatni kuchaytirishga xizmat qiluvchi
konfliktogenlarning haddan ortiq kuchayishi va konfliktni
vujudga keltirishidir.
Konflikt signallari
Konflikt signallari konfliktning to‘la namoyon bo‘lishidan
oldin tomonlar o‘rtasidagi odatdagi to‘g‘ri munosabatlar
o‘rtasida kelishmovchilik, inqiroz, o‘zaro tushunmaslik,
g‘ayirlik, ayrmakashlik, anglashilmovchilik vujudga
kelayotganligini namoyon etadi. Konflikt signallariga
bee’tiborlilik uning kelgusida rivojlanib ketishi uchun
asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, konflikt signallarini
bilish va ularga e’tiborli munosabat talab qilinadi. Konflikt
signallariga inqiroz, tomonlar orasidagi tanglik,
tushunmovchilik, insidentlar, diskomfort kiradi.
Gender Xotin-qizlar va erkaklar o‘rtasidagi munosabatlarning
jamiyat hayoti va faoliyatining barcha sohalarida, shu
jumladan siyosat, iqtisodiyot, huquq, mafkura va
madaniyat, ta’lim hamda ilm-fan sohalarida namoyon
bo‘ladigan ijtimoiy jihatidir.
Zo‘ravonlik Xotin-qizlarga nisbatan jismoniy, ruhiy, jinsiy yoki
iqtisodiy ta’sir o‘tkazish yoki bunday ta’sir o‘tkazish
choralarini qo‘llash bilan tahdid qilish orqali ularning
hayoti, sog‘lig‘i, jinsiy daxlsizligi, sha’ni, qadr-qimmati va
qonun bilan himoya qilinadigan boshqa huquqlari
hamda erkinliklariga tajovuz qiladigan g‘ayrihuquqiy
harakat (harakatsizlik)dir.
Himoya orderi Tazyiq va zo‘ravonlikdan jabr ko‘rgan shaxsga davlat
himoyasini taqdim etuvchi va ayolga tazyiq
o‘tkazayotgan yoki unga nisbatan zo‘ravonlik sodir
etgan shaxsga yoki bir guruh shaxslarga Qonunda
belgilangan ta’sir choralarini qo‘llashga sabab bo‘luvchi
hujjatdir. Himoyaga muhtoj bo‘lgan xotin-qizlarni o‘z
vaqtida aniqlab, ularga nisbatan yakka tartibdagi,
manzilli profilaktik chora-tadbirlarni qo‘llashning huquqiy
kafolatlangan mexanizmidir. “Tazyiq va zo‘ravonlikdan
jabrlangan xotin-qizlarga himoya orderini berish, ijrosini
ta’minlash va monitoring olib borish to‘g‘risidagi
Nizom”ga asosan, Himoya orderini berish uchun
quyiadiglar asos hisoblanadi: tazyiq va zo‘ravonlik
qurbonining murojaati; jismoniy yoki yuridik
shaxslarning xabarlari, shu jumladan, ommaviy axborot
vositalari va (yoki) ijtimoiy tarmoqlar orqali tarqalgan
xabarlar; tazyiq yoki zo‘ravonlik sodir etish yoxud ularni
sodir etishga urinish holatlarining vakolatli organlar va
tashkilotlar xodimlari tomonidan bevosita aniqlanishi;
davlat organlaridan va boshqa tashkilotlardan olingan
materiallar.
G‘ayriijtimoiy xulq-atvor
Shaxsning jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari
va qoidalarini buzuvchi turmush tarzi, harakati
(harakatsizligi)dir.
Ruhiy zo‘ravonlik
Ayolga nisbatan bir shaxs yoki bir guruh shaxslar
tomonidan turmushda, ish joylarida, ta’lim
muassasalarida amalga oshiriladigan va uning or-
nomusi, qadr-qimmatini toptash, kamsitish, haqoratlash,
unga tuhmat qilish, uni doim tanqid qilish, ranjitish,
masxara qilish, uning ishonchini suiste’mol qilish,
yuragini olish, uni uydan ketish yoxud uydan haydash,
ta’lim muassasasidan chiqarib yuborish, mehnat
shartnomasini tugatish bilan qo‘rqitish orqali ayol hayoti
va sog‘lig‘i uchun xavfli bo‘lgan ruhiy ta’sir ko‘rsatishga
qaratilgan harakat (harakatsizlik)dir.
Jinsiy zo‘ravonlik
Ayolga nisbatan bir shaxs yoki bir guruh shaxslar
tomonidan turmushda, ish joylarida, ta’lim
muassasalarida amalga oshiriladigan va jinsiy aloqa
qilishga majburlash maqsadida zo‘rlik qilish yoki zo‘rlik
qilishni tahdid qilish orqali uning or-nomusiga, qadr-
qimmatiga va jinsiy daxlsizligiga tajovuz qiladigan
harakat yoxud 18 yoshga to‘lmagan ayol jinsiga mansub
shaxslarga nisbatan axloqsiz harakatlardir.
Iqtisodiy zo‘ravonlik
Ayolga nisbatan bir shaxs yoki bir guruh shaxslar
tomonidan turmushda, ish joylarida, ta’lim
muassasalarida amalga oshiriladigan va uning oziq-
ovqat, uy-joy hamda normal yashashi va rivojlanishi
uchun boshqa zarur shart-sharoitlar bilan ta’minlashga
doir huquqlarini cheklaydigan, mol-mulkka, ta’lim olish
va mehnat qilishga doir huquqini, birgalikda egalik
qiladigan mulkdan foydalanish va o‘ziga taalluqli
ulushni tasarruf etish huquqini amalga oshirishni
cheklaydigan harakat (harakatsizlik)dir.
Ish joyi Ayol tomonidan tuzilgan mehnat shartnomasiga muvofiq
u ishlashi yoxud xizmat vazifalarini bajarishi tufayli
bo‘lishi kerak bo‘lgan yoki borishi zarur bo‘lgan ish
beruvchi tomonidan bevosita yoki bilvosita nazorat
qilinadigan joy.
Turmush Nikoh qurgan shaxslarning va ular oila a’zolarining,
shuningdek umumiy xo‘jalik yuritadigan birga
yashaydigan shaxslarning yoki qon-qarindoshlik
rishtalari bilan bog‘langan alohida yashaydigan
shaxslarning kundalik hayotidir.
Tazyiq va zo‘ravonlikning oldini olish
Ayol hayotiga, sog‘lig‘iga xavf soladigan tahdidni
bartaraf etish, shoshilinch chora-tadbirlarni talab
qiladigan hayotiy vaziyatlar yuz berganda uning
xavfsizligini ta’minlash, shuningdek tazyiq
o‘tkazayotgan va zo‘ravonlik sodir etayotgan shaxs
tomonidan takroriy va uzoq davom etadigan
g‘ayriqonuniy harakatlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida
vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladigan ruhiy,
ijtimoiy, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa
xususiyatga ega shoshilinch tadbirlar tizimidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rasmiy xujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T: O‘zbekiston, 2014. –
40 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoevning “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi Farmoni // Xalq so‘zi, 2017-yil. 8-fevral. №
28(6722)//http://lex.uz/pages/getpage.aspx? lact_id=3107036
3. Mirziyoyev Sh. M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. – J. I. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017-yil
4. Mirziyoyev Sh. M. Xalqimiz roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy
bahodir. – J. II. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018-yil
5. Mirziyoyev Sh. M. Bilimli avlod – buyuk kelajagimizning, tadbirkor xalq –
farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2018-yil.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi // Ma’rifat,
2017, 20-sentabr. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y.,
18-son, 313-modda, 19-son, 335-modda, 24-son, 490-modda)
7. Abidov B.K. Maktabgacha ta’lim (xorijiy mamlakatlar tajribasi) //
Zamonaviy ta’lim, 2017, -№ 11.
8. Abu-l-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy. Nozik iboralar /sharhlar muallifi
va tarjimon U. Uvatov/. Nashrga tayyorlovchi Asad Dilmurod. – T.: Kamalak,
1992. -B. 25-45
9. Anvar Hojiahmad. Jannat kaliti. –T.: Movarounnahr, 1998.-B. 208
10. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. –Toshkent: “Sharq”, 2004. – 335 b.
11. Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi. –Toshkent: “Aloqachi”, 2006. –
164b.
12. Jadid ma’rifatparvarlik harakatining g‘oyaviy asoslari. –Toshkent: 2016. –
215 b.
13. Jo‘rayev N. Ma’naviyat – inson qalbining sarchashmasi. – T.: Ma’naviyat,
2015. – 30 b.
14. Inomova M. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy
qadriyatlardan foydalanishning pedagogik asoslari: Ped. fan. d-ri.diss. –T.,
1998. –316 b.;
15. Kenjaeva D. R. Madaniyatning tarbiyaviy funksiyasi va uning ijtimoiy
falsafiy tahlili. Dis. … fal. fan. nomz. – Toshkent, 1999. - 158 b.
16. Mardonov Sh. K., Zaripov K. Z. O‘qituvchilar malakasini oshirish
pedagogikasi. –Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. -284 b.
17. Maxmudova M. Xalq pedagogikasi mazmuni asosida talaba-yoshlarni
oilaviy hayotga tayyorlash tizimi. Dis. … ped. fan. d-ri. – T., 2007. – 282 b.
18. Munavvarov A. Oila pedagogikasi. – T. O‘qituvchi, 1994. –112 b.
19. Musurmonova O. Oila ma’naviyati - milliy g‘urur. – T.: O‘qituvchi, 1999. –
200 b.
20. Musurmonova O. Oila - jamiyat tayanchi. – T. Yoshlar nashriyot uyi,
2019. 251 bet.
21. Musurmonova O. Farzandlarimga nasihatlar. – T. Yoshlar nashriyot uyi,
2020. - 268 b.
22. Musurmonova O., To‘ychieva G. U. Respublikaning mahalla, tuman,
shahar va viloyatlari kesimida “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” ni
shakllantirish ishlarini olib borish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma. –Toshkent: 2020.
– 72 b.
23. Nazarov Q. Qadriyatlar falsafasi (Aksiologiya). – Toshkent: Faylasuflar
jamiyati, 2004. – B.31.
24. Orif Usmon. Bahoviddin Naqshband va uning ta’limoti haqida. –T.:
Universitet, 1993-yil
25. To‘ychiyeva G.U. Oilaviy psixolog xizmati qachon yo‘lga qo‘yiladi? //
“Mahalla” gazetasi. - № 35 (1965). 23 oktabr, 2020-yil
26. To‘ychiyeva G.U. Yoshlar va konfliktlar: konfliktlar yechimiga o‘rganish. –
Toshkent, 2008, -198 b.
27. To‘ychiyeva G. U. Mahallada qizlarni sog‘lom turmush tarzi asosida
oilaga tayyorlash o‘quv kursi dasturi. -Toshkent, 2006 (hammualliflikda). –B. 34
28. Uvatov U. Donolardan saboqlar. – T.: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 1994
29. Umarzoda Muhsin. Avesto sirlari. // Jahon adabiyoti, 1997, 4-son, -B.
199-200
30. Fitrat A. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. 2-nashr. - T.: Ma’naviyat, 2000
-112 b.
31. Forobiy Abu Nosir. Fozil odamlar shahri. –T.: Xalq merosi, 1993. – 224
b.
32. Xayrullaev M.M. O‘rta Osiyoda ilk uyg‘onish davri madaniyati. –T.: Fan,
1994. -80 b.
33. Shayxova X., Nazarov K. Umuminsoniy qadriyatlar va ma’naviy kamolot.
–T.: O‘zbekiston, 1992
34. Shodmonova Sh. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. O‘quv-metodik
qo‘llanma. –Toshkent: «Fan va texnologiyalari», 2008. – 147 b.
35. Egamberdieva N. Ijtimoiy pedagogika. –Toshkent: Alisher Navoiy
nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2009. -232 b.
36. Egamberdieva N. M. Madaniy-insonparvarlik yondashuv asosida
talabalarni shaxsiy hamda kasbiy ijtimoiylashtirish nazariyasi va amaliyoti.
ped.f.dokt. ... diss.avt. -Toshkent: 2010, -B.18
37. Qayumov A,, Is’hoqov M., Otaxo‘jaev A., Sodiqov Q. Qadimgi yozma
yodgorliklar. –T.: Yozuvchi, 2000. –B. 10
38. Hoji Ismatulloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda islom madaniyati.-T.:Sharq.
B. 384
Internet resurslar
www.ziyonet.uz
www.istedod.uz
www.lex.uz
www.moiti.uz
www.pedagog.uz
www.tdpu.uz
www.edu.uz
www.nadlib.uz
www.uni-vologda.ac.ru