Post on 04-Mar-2023
Pruthenia, 2013, t. VIII, s. 59–94
Andrzej Gierszewski
pROCesy deMOgRafiCzne wśRód ludnOśCi RyBaCkiej
w RejOnie zalewu kuROńskiegO w XVi wieku
Słowa kluczowe: Migracje; rybacy, społeczności rybackie; demografia historyczna; rybołówstwo, średniowiecze; nowożytność; Zalew Kuroński; Mierzeja Kurońska; Kurowie; Prusowie.
Zjawisko migracji rybaków na Mierzei Kurońskiej nie doczekało się jak dotąd nauko-wego opracowania1. Pierwszym badaczem, który odnotował fakt sezonowego migro-wania rybaków zamieszkujących ten rejon wzdłuż całego pasa nabrzeżnego od osady do osady był etnograf i reporter Otto Glagau2. Jego praca przyczyniła się do wzrostu zainteresowania dziejami tego regionu, choć rozważania na temat samego procesu mi-gracji ludności w obrębie rejonu Zalewu Kurońskiego oraz jego makro- i mikro-uwa-runkowań nie były rozwijane w kierunku zrozumienia zachodzących mechanizmów3,
1 W trakie recenzowania niniejszego artykułu ukazała się praca D. Elertas, XVI a. visuomenės siluetas šiaurinėje Kuršių nerijos dalyje, Res Humanitariae, Vol. 15, 2014, s. 17–67. Litewski historyk nie rozpatrzył podjętego w niniejszej pracy tematu, chociaż wykorzystał te same źródła, ograniczające obszar badawczy do północnej, kłajpedzkiej części Mierzei. Porównał on jedynie imiona i przydomki rybaków z północnej części Mierzei z osobami wymienionymi w popisie wojskowym z pocz. XVI w., który wydał S.C. Rowell, Aspects of Settlement in the Klaipėda District (Memelland) in the Late-Fi-fteenth and Early-Sixteenth Centuries, Acta Historica Universitatis Klaipedensis (dalej: AHUK), Vol. 11, 2005, s. 22–34. W przekonaniu autora niniejszej pracy takie porównanie, jak i część wnio-sków zawarta w obszernej pracy litewskiego historyka, budzi jednakże szereg wątpliwości. Nie będą one w niniejszej pracy rozpatrywane.
2 O. Glagau, Littauen und die Littauer, Tilsit 1869, s. 171, 216. Na marginesie należy odnotować fakt, że N. Strakauskaitė, The Curionan Spit. The Old European Postal Road, Vilnus 2004, s. 46. wzmian-kuje pracę niemieckiego badacza raz bez podania tytułu, posługując się w przypisie frazą „op. cit.”, przy tym nie umieszczając cytowanego dzieła w załączonej bibliografii. Cytowane strony (335 i n.) w wykorzystanej pracy Littauen und die Littauer nie istnieją, gdyż praca jest objętościowo krótsza.
3 G. Willoweit, Wirtschaftsgeschichte des Memelgebietes, Bd. 1, Marburg 1969, s. 227. Problem ten za-uważa N. Strakauskaitė (op. cit., s. 116, 125), rozpatrując zwyczaje ludności osiadłej w rejonie Zalewu Kurońskiego.
Andrzej Gierszewski60
a bardziej kwestii etnicznych związanych z osadnictwem4. Wyjątkiem jest tu próba oszacowania wielkości populacji zamieszkującej Mierzeję Kurońską w XVI–XX w. przez Friedricha Magera5, ale jak zobaczymy w dalszej części pracy została ona oparta na błędnych przesłankach. Dość interesująca na tym tle jest praca Stephena Rowella o uwarunkowaniach osadnictwa na obszarze okręgu kłajpedzkiego w XV–XVI w.6, ale dość płytkie ujęcie problematyki przez autora, co widać na podstawie cytowanej litera-tury i niektórych wniosków, stawia dociekania autora w niekorzystnym świetle.
Literatura dotycząca procesów osadniczych w rejonie Zalewu Kurońskiego, w tym również migracji ludności w makroskali dla okresu XV–XVI w. została zebra-na i omówiona przez Wiesława Długokęckiego w pracy zbiorowej Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo7. Przyjmuje się tam, że w późnym średniowieczu rozwój osadnictwa na Mierzei Kurońskiej nastąpił w wyniku napływu kurońskich osadników (około początku XV w.) oraz jego ustabilizowania za pomocą założenia tam karczm. W głębi komturii kłajpedzkiej i w komturii ragneckiej analo-giczny proces miał miejsce dopiero w latach 80. XV w. i u schyłku panowania krzyżac-kiego, przy czym w tej drugiej jednostce znaczącą rolę miała odegrać migracja litewska i żmudzka8. Napływ tych dwóch grup ludności miał jednakże marginalny wpływ na kształt osadnictwa Mierzei Kurońskiej. Nie należy zapominać także o osadzaniu lud-ności niemieckiej, ale zjawisko to na omawianym obszarze dotyczyło przeważnie grup ludności bliżej związanych z Zakonem Krzyżackim, np. karczmarzy, czy lokalnej kadry administracyjnej9.
Proces osadniczy w Prusach krzyżackich warunkowały podziały pomiędzy po-szczególne jednostki terytorialne i administracyjne, w ramach których wyznaczano kierunki rozwoju sieci osadniczej. W rejonie Zalewu omawiane podziały były relatyw-nie stałe do ok. XVIII w. W ich wyniku pas brzegowy i sam Zalew podzielony był na 3 części administrowane z Królewca oraz Ragnety w południowej części omawianego
4 Czytelnikowi wystarczy podanie jedynie głównej literatury przedmiotu: L. Passarge, Die Kurische Nehrung. Zustande und Wandelungen, Altpreußische Montasschrift, Bd. 8, 1871, A. Bezzenberger, Die Kurische Nehrung und ihre Bewohner, Forschungen zur Deutschen Landes- und Volkskunde, Bd. 3, H. 4, 1889; K. Forstreuter, Die Entwicklung der Nationalitätenverhältnisse auf dem Kurischen Nehrung, Altpreußische Forschungen, Jg. 8, 1931, s. 46–63.
5 F. Mager, Die Landschaftsentwicklung der Kurisches Nehrung, Königsberg 1938, s. 112 i n.6 S.C. Rowell, op. cit., s. 22–34.7 Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaia, Warszawa
2008, s. 200–212, 381–384, 486.8 A. Bezzenberger, op. cit., s. 100 i n.9 K. Forstreuter, op. cit., s. 46–63. W następnej pracy poświęconej tej tematyce zmodyfikował to
twierdzenie, por.: tenże, Das Volk der Kurischen Nehrung, [w:] Wirkungen des Preußenlandes, pod red. K. Forstreutera, Köln–Berlin 1981, s. 280–296, ale wydaje się, że dla okresu średniowiecza to zja-wisko było dość częste, por.: G. Vercamer, Siedlungs-, Sozial- und Verwaltungsgeschichte der Komturei Königsberg in Preußen (13.–16. Jahrhundert), Marburg 2010, s. 374–376.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 61
akwenu oraz z Kłajpedy w części północnej10. Jedynymi anomaliami w tak wytworzo-nym systemie były:
okresowa przynależność urzędu prokuratorskiego w zamku Windenburg 1. w części północnej do komturii królewieckiej – (do ok. 1480 r.);;stała przynależność skrawka ziemi ograniczonego rzekami Inse, Loy oraz 2. Karkel do komturii królewieckiej, podległej urzędowi w Szakach, na którym znajdowały się osady Inse, Loy oraz Ackelers/Semnicken11.
Celem pracy jest próba uchwycenia procesów demograficznych zachodzących wśród ludności zamieszkującej Mierzeję Kurońską w oparciu o analizę porównawczą trzech spisów ludności z lat 1539, 1540 praz 1569 przedstawiających obraz osadnic-twa w kłajpedzkiej i królewieckiej części Mierzei Kurońskiej oraz na obszarze ogra-niczonym ciekami Inse i Loy. Dostępny materiał źródłowy pozwala na uchwycenie takich elementów systemu społecznego jak: ogólna liczba ludności, struktura społecz-na; rodzina i dzietność oraz zjawiska migracyjne, w tym szczególnie fenomen rotacji ludności w ramach omawianego obszaru.
Opis wyżej wymienionych procesów został sporządzony według metodologii przedstawionej w pracach Ireny Gieysztorowej12 oraz Cezarego Kuklo13. Ujęcie pro-blematyki badań demograficznych w tej ostatniej jest zasadniczo szersze. Nie ujmują one aspektu rotacji/wymienności osadniczej, co wynika z faktu, że demografia jako metoda opisu rzeczywistości za cel badań stawia sobie populację zamieszkującą dany obszar i jej ruchy (narodziny, zgony, małżeństwa, etc.), ewentualnie kwestie ekono-miczne, natomiast opisywanie zjawiska rotacji wymaga szczegółowych badań imion oraz nazwisk.
Baza źródłowa oraz metodologia
Baza źródłowa potrzebna do omówienia tematu jest relatywnie niewielka. Obejmuje listę około 300 pojawiających się imion, przezwisk, czy przeważnie imion i nazwisk rybaków zapisanych w różnych wariantach, zawartych w wydanym drukiem rejestrze podatku zbieranego przez władze Prus Książęcych dla Rzeczpospolitej na rzecz wojny
10 A. Gierszewski, Strefy rybołówcze na Zalewie Kurońskim (do 1525 r.), [w:] Z dziejów średniowiecza. Pamięci Profesora Jana Powierskiego (1940–1999), red. W. Długokęcki, Gdańsk 2010, s. 89–102.
11 Jacek Wijaczka nie zidentyfikował osady „Semnicken” pojawiającej się w spisie wizytacji, por. Wi-zytacja biskupstwa sambijskiego z roku 1569 r. (dalej: WBS), wyd. J. Wijaczka, Toruń 2001, s. 304. Tymczasem pojawia się ona w 1539 i 1540 r. odpowiednio jako Ackel i Ackelers. Osada ta leżała nad rzeką Ackel, dopływem rzeki Gilgi oraz w pobliżu rzeki Loy, co w sposób dostateczny powinno roz-wiązać kwestię jej lokalizacji. O tym, że faktycznie mamy do czynienia z jedną i tą samą miejscowo-ścią, świadczą zawarte w Tabeli 2 spisy osadników obu osad, gdzie w przeciągu 30 lat pojawiają się te same nazwiska mieszkańców. Dane uzyskane w wyniku zastosowania zabiegu połączenia korelują z trendami demograficznymi zaobserwowanymi w pozostałej części obszaru badawczego.
12 I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 145–262.13 C. Kuklo, Demografia Rzeczpospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 130–267.
Andrzej Gierszewski62
z Turcją, czyli tzw. Türkensteuer dla lat 1539/40, 1540/41, 1542, 156314 oraz w spisach wizytacyjnych parafii luterańskiego biskupstwa sambijskiego z 1569 r.15, również wy-danych drukiem, które objęły większość Prus Książęcych. Oba spisy są podstawowym źródłem informacji na temat osadnictwa tego obszaru ukazującym poszczególne grupy ludności, niekiedy ich inwentarz żywy (zamożność) oraz zobowiązania fiskalne a ich wartość w tej materii nie jest kwestionowana16.
Powyższe spisy przeprowadzono prawie we wszystkich wsiach zagrodniczo-rybac-kich na Mierzei Kurońskiej, stąd wzajemnie się one uzupełniają. Wyjątek dotyczy wi-zytacji z 1569 r., gdyż objęła ona jedynie obszar do osady w Karwaiten (patrz: Mapa 1), a zatem nie ma możliwości uzupełnienia materiału dla dwóch brakujących osad w pół-nocnej części Mierzei, tj. Negeln oraz Schwarzort.
Problematyczna jest kwestia „spisu podatkowego” za rok 154117, który mógłby zostać wykorzystany w niniejszej pracy, ale wymaga on odnalezienia oraz stosownego, pełnego opracowania.
Zgromadzone dane zostały przedstawione w Tabelach 1–3. Podczas sporządza-nia tabel autor przyjął, że bardziej klarowne będzie przedstawienie Czytelnikowi da-nych „od ogółu do szczegółu”. W przekonaniu autora przyjęte przeliczniki podykto-wane specyfiką regionu (3 osoby w rodzinie rybaka-gospodarza, 1–2 osoby w rodzinie pół-rybaka, komornicy oraz czeladź byli najpewniej wolnego stanu18), dające w efekcie prognozowaną wielkość osad i całego regionu, pozwolą zobrazować potencjał lud-nościowy nie tylko na obszarze badawczym, ale na obszarze całych Prus Książęcych. Materiał z przytoczonych spisów podatkowych pozwala na postawienie pytań, które
14 Die Türkensteuer im Herzogtum Preussen 1540 (dalej: Türkensteuer), Bd. 1–2, hrsg. von H.H. Diehl-mann, Hamburg 1998–2007.
15 WBS, s. 286–307.16 Problem wiarygodności spisów podatkowych, jako źródła poznawczego omawiała I. Gieysztorowa,
op. cit., s. 146–161. Jedynie w wypadku obliczania podatku od posiadanego inwentarza, można przy-puszczać, że dochodziło do przeinaczeń, co było zjawiskiem nagminnym w XVI w. Szerzej.: I. Kąko-lewski, Nadużycia władzy i korupcja w Prusach Książęcych w połowie XVI wieku. Narodziny państwa wczesnonowożytnego, Warszawa 2000.
17 K. Forstreuter, Die Entwicklung der Nationalitätenverhältnisse…, s. 55. nie podawał sygnatury przy-toczonego przezeń spisu. Zapewne był to również spis imienny, gdyż cytował go F. Mager, op. cit., s. 182. Niestety w tym wypadku również nie podano źródła. O tym, że spis ten różni się od wykorzy-stanych w niniejszej pracy można wywnioskować na bazie liczby osób, które pojawiają się w źródłach oraz faktu odnotowania 3 jednostek osadniczych w okolicy Rossitten, tj. „Kuntzkrug”, „Rossitten przed kościołem” oraz „Rossitten przed zamkiem”. Ta pierwsza w wydanych spisach podatkowych zawartych w Türkensteuer się nie pojawia. Autorzy podają jednak ogólne dane dotyczące liczebności poszczególnych grup społecznych w danej osadzie i te zawarte są w Tabeli 1. Może tutaj chodzić o wi-zytację biskupa sambisjkiego z 1541 r., która do tej pory nie doczekała się edycji źródłowej. Można również przyjąć, że przy zestawianiu danych z osad obaj historycy dla roku 1541 skompilowali spis podatkowy i wizytację, w efekcie uzyskując trzy jednostki osadnicze. Zawsze wymieniano dwie osady, tzn. Rossitten (przed zamkiem) oraz Rossitten (przed kościołem i karczmą), które w 1564 r. po wyty-czeniu wspólnoty gruntowej otrzymało nazwę Kuntzkrug/Kunzen, por.: F. Mager, op. cit., s. 122 i n.
18 Powody przyjęcia takich przeliczników oraz charakterystyka grup zostaną przedstawione niżej.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 63
dotychczas w literaturze przedmiotu nie były poruszane. Tak zarysowany problem wy-maga jednakże znacznie szerszego opracowania.
Poszerzenie bazy źródłowej dla pozostałych obszarów Prus o inne zachowane spisy, pozwoli na udzielenie precyzyjnej odpowiedzi na temat procesów rotacji/sta-bilności osadnictwa. Można je analizować w zależności od interesującego Czytelnika zagadnienia, co w Tabeli 2 wyrażone jest pod terminami „Stabilność [rok wyjściowy]/[rok docelowy]” oraz „Wymienność”, które są budowane na bazie prognozowanej wiel-kości osad na podstawie imiennych spisów osadników z Tabel 1.1–1.11.
Ten pierwszy termin daje odpowiedź na pytanie o to jaki procent rybaków będą-cych substratem osadniczym w okresie wyjściowym (bądź ich synów, jeśli porównaniu podlegają dane ze spisów odległych od siebie czasowo) pojawia się w okresie później-szym. Można też uzyskane dane z prognozy przeliczyć w drugą stronę, tj. za podstawę biorąc okres późniejszy. Z racji problemów w identyfikacji nazwisk osadników przyjęto wartości maksimum oraz minimum. Z kolei wymienność jest odwrotnością stabilności i określa ona, jaki procent nowych osadników pojawia się w danym siedlisku w latach będących podstawą dla porównania. Tu również przyjęto wartości skrajne. Wynika-ją one bezpośrednio z Tabel 1.1–1.11, które są spisem wszystkich (czy wszystkich?19) mieszkańców każdej z osad20 na obszarze badawczym dla każdego z poszczególnych lat w wykorzystanych spisach podatkowych. Porządek tutaj przedstawiony nie odpowiada układowi w wydanych źródłach. Jest on usystematyzowany, gdyż przeważnie w pierw-szej kolejności wymienia on osoby/nazwiska, które pojawiają się w kolejnych latach począwszy od 1539 r. Zachowano oryginalną pisownię imion oraz nazwisk.
Do opisania zjawisk odnotowanych w Tabelach 1.1–1.11 używa się następują-cych znaków logicznych:
Jeśli mamy do czynienia z tą samą osobą, która pojawia się w kolejnych spi-1. sach, to pomiędzy wariantami zapisu imienia oraz nazwiska znajduje się symbol „>”.Jeśli odnotowano potomka osoby wzmiankowanej we wcześniejszym spisie, 2. oznaczono go symbolem „>>”.Tam, gdzie identyfikacja nastręcza trudności, albo jest wątpliwa, odnotowa-3. no to za pomocą symbolu „?”.
19 Można uznać, że w tych z lat 1539–1540 z jakichś przyczyn nie uwzględniono grupy półrybaków, ale wyraźnie w wizytacji z 1569 r. stwierdzono ich okresową (sezonową?) obecność na Mierzei, tj.: Halbvischer oder Instleute seind itzo nicht furhanden, wan sie aber befunden, soll von iglichem jherli-chen zu Decem 13 schill. gefordert und abgeleget werden, por. WBS, s. 297. W kwestii wiarygodności przedstawionych tam danych dotyczących wielkości populacji poszczególnych osad nie wydaje się zasadnym, aby nie ufać zamieszczonym tam informacjom.
20 Tab. 1.1.: Sarkau; Tab. 1.2.: Rossitten przed kościołem, Tab. 1.3.: Rossitten przed zamkiem, Tab. 1.4.: Pillkoppen; Tab. 1.5.: Nidden, Tab. 1.6.: Karwaiten, Tab. 1.7. Negeln, Tab. 1.8: Schwa-rzort, Tab. 1.9. Innse, Tab. 1.10.: Ley (Loy), Tab. 1.11. Ackelers/Semnicken. Dla odnotowania szcze-gółowych problem po podaniu w nawiasie numeru tabeli będzie podawany rok, pod którym należy szukać odpowiedniej informacji.
Andrzej Gierszewski64
„*” postawiona przy nazwisku sugeruje, że między tą osobą a innymi, wymie-4. nionymi w innych osadach mogą zachodzić związki pokrewieństwa, względ-nie dotyczy niej szczegółowa uwaga.Uwagi oraz powiązania z innymi osobami zostały odnotowane w dwóch 5. kolejnych tabelach. W przypadku tej ostatniej podaje się rok spisu, osadę oraz brzmienie imienia i nazwiska osoby, co do której zachodzi podejrzenie, że między nią a inną/innymi może zachodzić jakiś stopień pokrewieństwa.
Tabela 3 zawiera informacje o stanie żywego inwentarza będącego w posiadaniu poszczególnych rybaków, płacących podatek i na jej podstawie sporządzono mapę. Po-dane na mapie wartości są uśrednione. Dla każdej z osad zsumowano stan posiadania żywego inwentarza wg. przelicznika jednostki „Nacht”21 posiadanej przez gospodarza oraz karczmarzy i podzielenia go przez liczbę mieszkańców. Uśredniona wartość nie obejmuje komorników, czy czeladzi, gdyż z reguły posiadali oni niewielki inwentarz żywy, a w wypadku niektórych osad ujęcie tych grup, zależnych od gospodarzy i nieraz stosunkowo licznych, wypaczyłoby obraz zamożności osad. Uśredniona wartość rów-nież w pewien sposób fałszuje obraz, gdyż z reguły największymi posiadaczami żywego inwentarza byli karczmarze lub lokalni urzędnicy, choć na tym tle zdarzały się wyjątki. Ponieważ zagadnienie to wykracza poza ramy oraz problemy wytyczone w niniejszej pracy, a zostało zasygnalizowane wyżej, autor zrezygnował z jego szczegółowego zapre-zentowania22.
Charakterystyka populacji i jej uwarunkowania
W oparciu o proponowaną wielkość rodzin poszczególnych grup ludności za-mieszkujących Mierzeję przedstawioną wyżej możemy wnioskować, że ludność za-mieszkująca Mierzeję w połowie XVI w. wynosiła 350–550 osób (Tab. 2), przy czym bliższa prawdzie wydaje się być pierwsza z tych liczb. Liczba 700–800 mieszkańców podawana przez F. Magera jest mocna przesadzona23. Nie uwzględnił on faktu, że wy-kazy podatkowe opisują zróżnicowane pod względem statusu ekonomicznego grupy ludności zamieszkujące Mierzeję. Na źródłowo uchwytną populację składają się: karcz-marze (Krüger), rybacy-gospodarze (Fischer), pół-rybacy (Halb-fischer), komornicy (Instleute) i czeladź (Gesinde, Dientsboten, Knecht).
De facto tylko karczmarze oraz rybacy-gospodarze mogli posiadać liczną rodzi-nę, gdyż to oni zamieszkiwali domostwa oraz użytkowali zagrody i wobec władzy byli
21 Wyjaśnienie terminu wraz z podaniem ilości gatunku żywego inwentarza składającego się na jednost-kę obrachunkową: Türkensteuer, Bd. 1, s. 29*–31*. Każde zwierzę posiadane przez podatnika mia-ło swoją określoną wartość zależną od gatunku, przydatności i wieku, np. koń, czy krowa stanowiły podstawową jednostkę obrachunkową. Młodsze zwierzęta lub mniejsze, jak np. świnie, kozy, owce, odpowiednio mniej, od ½ do ⅛.
22 Ten temat przedstawił D. Elertas, op. cit., s. 48–67. Patrz również tamże, Tab. 1–4.23 F. Mager, op. cit., s. 112 i n.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 65
jednostką skarbową24. Porównanie 3 spisów nie pozostawia wątpliwości, że pewnych i domniemanych [znaki: „>>”;„>> (?)”] potomków rybaków z 1539/1541 r. w każdej osadzie ujętej w spisie z 1569 r. było mniej niż ok. 30%25. Rzadko odnotowuje się 2 sy-nów z jednego ojca (Tab. 1.1: 1569, Tab. 1.2: 1569, Tab. 1.10: 1569, Tab. 1.11: 1569)26, czy trzech (Tab. 1.10: 1569). Oznacza to, że dzietność rodzin gospodarzy była niezwy-kle niska27. Przedstawiciele pozostałych grup wynajmowali u gospodarzy i karczmarzy część izby, podobnie jak niektórzy młodzi rybacy zamieszkujący u swoich rodziców (Tab. 1.2.: 1569). Z tego względu wydaje się mało prawdopodobne, aby ich przedsta-wiciele posiadali rodzinę, gdyż nie spełniali ku temu podstawowych wymogów mate-rialnych.
Tymczasem Friedrich Mager uzyskał swoje wyniki całkowitej populacji przez przemnożenie liczby wszystkich występujących osób w spisie przez 5 (odpowiednio: osoba odnotowana w spisie, żona + trójka dzieci)28. Obarczona wskazanym powyżej błędem propozycja była powielana we współczesnych pracach dotyczących Mierzei Kurońskiej29.
24 Rejestr podatkowy Türkensteuer nie odnotowuje faktu występowania pół-rybaków, gdyż obejmował on wszystkich rybaków, będących jednostkami skarbowymi, komorników oraz czeladź. Członkowie opisywanej grupy natomiast pojawiają się jedynie w wykazie poboru dziesięciny („decem”) łączonej z opłatami na utrzymanie szkoły („schulgeld”) w wizytacji biskupstwa sambijskiego z 1569 r. pobiera-nej „per capita”. Wizytatorzy wyraźnie stwierdzili fakt, że w niektórych osadach, np. Rossitten i Pil-lkoppen, pół-rybaków nie było, ale jeśli zostaną znalezieni, to będą płacić 13 szylingów, por. WBS, s. 298 i n. Suma opłat wnoszonych przez każdego rybaka wynosiła 26 szylingów, zaś pół-rybacy uisz-czali 13 szylingów. Tyle samo uiszczali młodzi rybacy mieszkający z rodzicami, por. WBS, s. 294–305.
25 Najwyższą ciągłość pokoleniową odnotowano w Sarkau, Loy, Inse i Semnicken, ale i tak oznacza to, że jedynie co trzeci rybak z roku 1539/1540 wychował jednego żywego potomka.
26 Türkensteuer, Bd. 2, s. 131. Odnotowuje przypadek, kiedy dwóch braci o tym samym imieniu – Ma-ciej miało dwa różne przydomki, tj. „Matz Lybytt” oraz „Matz Draweck”. Część osadników nie ma też nazwiska, lecz wydaje się, że nie zmieniłoby to znacznie obrazu osadnictwa zawartego w spisach. Na względną trwałość nazwisk w księgach parafialnych z XVIII w. wskazuje N. Strakauskaite, op. cit., s. 61, ale pojawia się tutaj pytanie, czy dla okresu XVI w. możemy ekstrapolować to założenie. Porów-nanie spisów rybaków z lat 1539–1540 oraz 1569 r. każe zakładać, że tak raczej było (patrz: Tab. 1.1.–1.11).
27 Obrazu tego nie zmieni uwzględnienie, że część służebnych parobków, których z imienia i nazwiska/przydomka nie znamy, mogła być potomkami zamieszkujących daną osadę rybaków.
28 Podobnie zresztą poczynił w swej pracy G. Białuński, Przemiany społeczno-ludnościowe południowo-wschodnich obszarów Prus Krzyżackich i Książęcych (do 1568 roku), Olsztyn 2001, s. 97–115, choć należy zaznaczyć, że omawiany przez niego problem dotyczy obszaru badawczego o innej funkcji, stąd o odmiennych uwarunkowaniach społecznych oraz środowiska naturalnego. M. Delimata, Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań 2004, s. 46 i n. podaje, że w Polsce rodzina komornicza miała przeciętnie ok. 1,6 dzieci, zagrodnicza ok. 3,8 dzieci, kmieca zaś 3,9 dzieci. Należy zauważyć, że w wypadku osadnictwa w tak specyficznych warunkach środowiska naturalnego jak na Mierzei, odnoszenie się wyników dotyczących wielkości rodzin zamieszkujących w głębi lądu całkowicie mija się z celem.
29 N. Strakauskaitė, op. cit., s. 45, 47, 49. Tam dalsza literatura.
Andrzej Gierszewski66
Wydaje się, że w wypadku osadnictwa w tak specyficznych warunkach środo-wiska naturalnego jak na Mierzei, odwoływanie się do wyników dotyczących wiel-kości rodzin zamieszkujących w głębi lądu całkowicie mija się z celem. Należy rów-nież uwzględnić sytuację, że nie wszyscy rybacy-gospodarze mieli żony, a jeśli już, to nie zawsze mogli się oni doczekać potomstwa osiągającego dojrzałość30. Nijole Strakauskaitė31 przytacza informacje, jakoby w XIX i XX w. rybacy z Mierzei dość często zmuszeni byli do szukania żon po drugiej stronie Zalewu, ale z powodu kultu-rowych animozji pomiędzy „tymi z Mierzei” i „tymi z brzegu” nie zawsze starania te kończyły się powodzeniem. Kobiet w spisach podatkowych nie ujmowano, o ile nie prowadziły karczmy (Tab. 1.3: 1539). Pomocą byłyby tutaj księgi parafialne, ale dla okresu XVI w. nie ma stosownego materiału32. Ekstrapolacja informacji z przełomu wieku XIX i XX na wiek XVI jest możliwa do przyjęcia33, czego przejawem może być powyżej odnotowana niska dzietność rodzin rybackich zamieszkujących Mierzeję.
Drugim ważnym czynnikiem wpływającym na wielkość populacji zamieszkującej Mierzeję była śmiertelność. Rybaków i ich rodziny dziesiątkowały lokalne epidemie34. Jako przykład można tu przytoczyć osadę Nidden, której populacja została zdziesiąt-
30 Bardzo dobrze ilustruje ten fakt karta księgi parafialnej osady Schwarzort (lit. Juodkrantė), obejmu-jąca osady Nidden, Karwaiten, Negeln, oraz Schwarzort, przytoczona przez N. Strakauskaite, op. cit., s. 61 i n., gdzie dla lat 1772–1826 na podstawie zachowanego materiału mowa jest o narodzinach na poziomie 20–40 dzieci/rocznie.
31 Ibidem, s. 125.32 Najwcześniejsze zachowane księgi dotyczą parafii Kunzen dla okresu połowy XVII w., por. ibidem, s. 47.33 W tym kontekście należy stwierdzić, że kobieta nie zawsze przeżywała poród. Niska liczba potomków
odnotowanych w 1569 r. każe zakładać, że i liczba potomków płci żeńskiej również nie była wysoka, choć przyjmuje się, że kobiety na ogół mają większą odporność na choroby i zarazy, zob. S. Scott, C.J. Duncan, Demography and Nutrition: Evidence from Historical and Contemporary Populations, Oxford 2002, s. 56 i n., 270 i n. O niskiej dzietności w kontekście uśmiercania przez Bałtów kobiet/dziewczynek, ergo mniejszej śmiertelności potomków męskich, dla czasów przed i bezpośrednio po podboju Prus przez Zakon Krzyżacki pisał ostatnio D.A. Sikorski, O pozycji prawnej kobiety pruskiej w okresie pogańskim i polach jej awansu w okresie krzyżackim, [w:] Z dziejów średniowiecznej Euro-py środkowo-wschodniej. Zbiór studiów, cz. 2, red. J. Tyszkiewicz, Warszawa 2007, s. 59–81. Także: S. Szczepański, [rec.] D.A. Sikorski, op. cit., Pruthenia, t. 3, 2008, s. 275–284. Dla XVI w. jednakże rozważania na temat rytualnych mordów i ich wpływu na obserwowane zjawiska są bezpodstawne. Należy zwrócić uwagę, że powyższe supozycje opierają się na danych dla Anglii w XVI–XIX w.
34 K. Faber, Verordnungen und Massregeln wegen der Pest in Preussen in früherer Zeit, Preußische Pro-vinzialblätter, Bd. 6, Königsberg 1831, s. 334–343. Epidemie miały miejsce w różnych częściach Prus Książęcych w latach 1527–1568, z częstotliwością występowania co ok. 2–7 lat. Dane na temat śmiertelności podaje także F. Mager, op. cit., s. 170, gdzie wymienia termin Sterbjahr, który wiązać należy z zarazą. Dane globalne dla obszaru badawczego nie są jednak opracowane. Głównym po-wodem jest tutaj brak ciągłości spisów ludnościowych oraz zachowanych ksiąg parafialnych, które w porównaniu z okresami zarazy mogłyby dać odpowiedź na tak postawiony problem. Dla terenu Polski szacuje się, że epidemie uśmiercały na ogół ok. 7–30% ludności, por. C. Kuklo, op. cit., s. 257. Są to jednakże dane dla Gdańska w okresie XVII–XVIII w.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 67
kowana w wyniku zarazy jeszcze w czasach krzyżackich, a karczma znajdująca się tam została opuszczona35.
Z wysoką śmiertelnością należy łączyć także problem możliwości wyżywienia rodziny36. Jedynie w okolicy osad Rossitten oraz Kunzen znajdowały się jakościowo lepsze dyluwialne gleby, pozwalające na ograniczoną uprawę ziemi37. W takich warun-kach ludność poza rybołówstwem trudniła się hodowlą i pasterstwem, ale posiadany przez nich żywy inwentarz był 3–4 razy mniejszy niż w osadach wiejskich (Mapa 1). Na marginesie należy dodać, że jeszcze w XX w. mieszkańcy łapali jesienią wrony, uzu-pełniając w ten sposób niedobór pożywienia38.
Analiza danych zawartych w spisach podatkowych dla okresu 1539–1569 po-zwala na następujące wnioski:
w roku 1540 widoczny jest globalny, sięgający ok. 8%, regres w liczebności 1. populacji w stosunku do 1539 r.;w roku 1541 populacja zostaje odbudowana i można domniemywać dalszy 2. rozwój potencjału ludnościowego aż do roku 1569 r., co może być efektem poprawy klimatu pod koniec lat 30. XVI w.39. Globalny wzrost populacji między 1539 a 1569 r. wyniósł 41%, przy czym na Mierzei Kurońskiej w obu jej częściach szacunkowo było to 38%, zaś na stałym naprzeciwległym brze-gu należącym do urzędu w Szakach, gdzie dużą rolę odgrywała kolonizacja litewska już ok. 60%;boom demograficzny nastąpił głównie w wyniku napływu komorników, 3. służby oraz półrybaków, a więc ludzi podnajmujących mieszkania u ryba-ków-gospodarzy. Członkowie tych grup jednakże najpewniej opuścili Mie-rzeję w przeciągu kilku lat;wzrost grupy rybaków-gospodarzy również jest wyraźny (z 129 do 153 osób, 4. czyli ok. 18%).
35 O zarazie w tej osadzie informuje list krzyżacki, por: GStA PK, XX HA, OBA, nr 22218. W 1529 r. udało się obsadzić karczmę, zaś obowiązek zaludnienia opustoszałego siedliska spadł właśnie na no-wego karczmarza, por. GStA PK, XX H.A., Ostpreussische Folianten, nr 233, s. 706 i n. Pierwot-nie karty zbioru były paginowane (240f- 240v). Wraz ze zmianą numeracji, przywilejowi nadano nr 183.
36 Opisywane tutaj zjawisko mieści się w ramach ruchów demograficznych wpływających na regres/kryzys demograficzny opisywany przez C. Kuklo, op. cit., s. 251. Obniżenie dzietności rodzin zawsze szło w parze ze zmniejszeniem liczby zawieranych małżeństw oraz brakiem żywności.
37 Fakt istnienia tych gleb w okolicy osady i ich wpływu na potencjał osadniczy zauważono już w XX w., por.: F. Mager, op. cit., s. 117. Tam dalsza literatura.
38 R. Pietsch, Fischerleben auf der Kurischen Nehrung, Berlin 1982, s. 243–263.39 S. Paczos, Zagadnienie fluktuacji ostrości zim w Europie Środkowej w ostatnim tysiącleciu, [w:] Prze-
wodnik Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego (Lublin, 13–15 IX 1984 r.), cz. l., red.: H. Maruszczak, T. Wilgat, J. Wojtanowicz, Lublin 1984, s. 119–122.
Andrzej Gierszewski68
Odnośnie punktów 3 oraz 4 należy stwierdzić, że rozwój populacji nie był tren-dem stałym, gdyż 30 lat później nastąpił regres populacji zamieszkującej Mierzeję, w wyniku którego ubyło ok. 50% ludności, a samo osadnictwo uległo rozproszeniu40.
Migracje ludności zamieszkującej Mierzeję kurońską i jej uwarunkowania
Problem migracji ludności pomiędzy osadami na obszarze badawczym obejmującym Mierzeję Kurońską, jej królewiecką oraz kłajpedzką część oraz dla porównania osady Inse, Loy oraz Semnicken zasadniczo dobrze jest widoczny na podstawie porównań występowania tych samych nazwisk na przestrzeni jednego/dwóch pokoleń w okresie XVI w.
Opisanie zjawiska migracji w mikroskali jest zadaniem niełatwym. Różnorod-ność występujących nazwisk-przydomków świadczy o tym, że osadnictwo na oma-wianym obszarze nie było ustabilizowane. Gdyby było, należałoby się spodziewać obecności przynajmniej kilku rodzin rozsianych po całej Mierzei i na takiej podstawie można by prześledzić ich migracje z osady do osady. Wyjątkiem na tym tle jest ro-dzina Pfefferów/Pfeifferów, której członkowie w latach 1539–1569 r. wymieniani są we wszystkich osadach w królewieckiej części Mierzei, przeważnie, jako karczmarze (Tab. 1.1.: 1539–1569, Tab. 1.4: 1569)41. Filip Pfeffer prowadził od 1529 r. karczmę w Nidden (Tab. 1.5: 1540)42.
Dość ciekawa w tym kontekście jest względna homogeniczność nazwisk wy-stępujących w osadach Kunzen/Rossitten i Pillkoppen, choć zbieżność nazwisk wy-mienionych w 1569 r. w ostatniej z nich, a nazwiskami pojawiającymi się na spisach w osadach z królewieckiej cześci Mierzei w latach 1539–1540, może być wynikiem charakteru etnicznego ich mieszkańców, jak np. Liebe (czyli Liw), albo Lyttaw (czy-li Litwin) (Tab. 1.1–1.4). Na chwilę obecną należy podtrzymać postawioną onegdaj hipotezę, że do powstania Pillkoppen/Neustath („nowe miejsce”) najpewniej przy-czyniła się migracja ludności z Rossitten oraz Kunzen43. Podobnie silne więzi pokre-
40 Dane spisu z 1601 r. przytacza K. Forstreuter, op. cit., s. 55. Wynika z nich, że 30 lat później prawie wszystkie osady miały 50% mniej mieszkańców. Najpewniej wiązać to można z niesprzyjającymi wa-runkami środowiska naturalnego, powstałymi wskutek karczunku lasów i powstania nowych mniej-szych siedlisk, por. F. Mager, op. cit., s. 33–97.
41 Z wyjątkiem obu Rossitten (tj. Kunzen i Rossitten), gdzie karczmarzami byli burgrabia Urban May i Clement Preusch.
42 Prawo do prowadzenia karczmy na prawie magdeburskim w 1529 zakupił za 15 grzywien wraz ze swoją gospodynią Małgorzatą, por.: GStA PK, XX H.A., Ostpreussische Folianten, nr 233, s. 706 i n. W 1540 r. w Nidden odnotowano karczmarza. Mógł to być Filip, względnie jego potomek. Nie można stwierdzić nic pewnego o tym czy członkowie tej rodziny w XVI w. prowadzili karczmy w Karwaiten oraz Negeln. W 1540 r. prowadzili je odpowiednio Caspar oraz Jörge (Tab. 1.6–1.7.).
43 A. Gierszewski, Organization of Teutonic military infrastructure on Curonian Spit from 1283 A.D. up to 1525 A.D., AHUK, Vol. 15, 2007, s. 16. Chodzi tutaj o fakt źródłowego nieodnotowania osady Pillkoppen w dokumentach zakonnych od początku XV w., a rokiem 1539, kiedy to siedlisko poja-
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 69
wieństwa rybaków można suponować pomiędzy osadami Rossitten oraz Kunzen, co wynika z ich bliskiego położenia względem siebie. Podobne powiązania rodzinne moż-na zaobserwować w obu osadach Inse, położonych odpowiednio w części królewiec-kiej i ragneckiej44 nad rzeką Inse. Są jednakże one słabsze niż we wcześniej omawianym przypadku.
Widoczna jest także migracja całych rodzin pochodzenia litewskiego na sta-ły brzeg Zalewu Kurońskiego, co widać w każdej z trzech osad, gdzie pojawiają się dwa lub trzy zbieżne ze sobą nazwiska litewskie. Z litewskiej fali migracyjnej na teren Wielkiej Puszczy nad Zalew dotarł raczej niewielki jej odsetek i w oparciu o niego nie lokowano nowych osad, a jedynie wzmocnił on stan liczebny starych siedlisk. Dopiero w kolejnej fazie, czyli w przeciągu 1–2 pokoleń mógł się stać podstawą do rozwoju sieci osadniczej, czyli kolonizacji wewnętrznej45.
Zbiegostwo z obszaru badawczego odnotowane jest jedynie w osadzie Nidden i nie dotyczyło rodzin, a raczej jednostek znajdujących się na skraju ubóstwa46. Śred-nia wartość posiadanego żywego inwentarza per capita podług jednostki obrachunko-wej zwanej Nacht (Tab. 3; Mapa 1) każe twierdzić, że była to najbiedniejsza osada na Mierzei Kurońskiej, co wynika z jej zasiedlenia bezpośrednio po zarazie przez nową ludność. Do 1563 r. straty spowodowane zarazą zostały wyrównane47.
Samego faktu zbiegostwa nie należy kojarzyć jednoznacznie negatywnie, gdyż przyczyniało się ono także do zaludniania Mierzei. W pierwszej połowie XV w. parob-kowie z Sambii chętnie podejmowali tu pracę sezonową, gdyż zarobki za pracę przy połowach były jednym z najlepiej opłacanych zajęć w tamtym czasie48. Część z nich mogła pozostać na tym obszarze dłużej niż kilka lat. Najpewniej takimi samymi mo-tywami kierowali się przybywający tu w XVI w. Kurowie oraz Litwini, czy Żmudzini, choć problem ten wymaga dalszego opracowania.
Na podstawie danych osobowych ze spisów wydaje się, że przeważał kierunek mi-gracji z północy na południe (Tab.: 1.1–1.8)49. Odwrotny kierunek miał marginalne znaczenie. Widać to chociażby na przykładzie Andresa Polagk z Kunzen, którego po-tomek (?) w 1569 r. pojawia się w Karwaiten (Tab. 1.2: 1539–1540; Tab. 1.6: 1569). W osadzie Alt-Ruß wzmiankowany jest też chłop z Szak, który się tu osiedlił, zaś w kil-
wia się w Türkensteuer. Osada zatem najpewniej została zasiedlona w końcu XV w. albo początkach XVI w. Drugi człon nazwy sugeruje, że doszło do niedawnego zasiedlenia/relokacji siedliska.
44 Wykaz z 1540 r. dla osady Inse znajdującej się w okręgu ragneckim, por. Türkensteuer, Bd. 1, s. 386.45 Państwo zakonu…, s. 203 i n.46 Türkensteuer, Bd. 2., s. 114 i n.47 Ibidem, Bd. 2, s. 176. Z wykazu podatku wynika, że z Nidden były zbierane najwyższe podatki w kłaj-
pedzkiej części Mierzei Kurońskiej.48 M. Kosińska, Skargi wolnych i chłopów kapituły sambijskiej z ok. 1425 r. jako odpowiedź na ankietę
wielkiego mistrza Paula von Rusdorfa, [w:] Z dziejów średniowiecza, s. 171–178.49 G. Willowiet, op. cit., s. 227; N. Strakauskaite, op. cit., s. 125.
Andrzej Gierszewski70
ku osadach na terenie komturii kłajpedzkiej występują osoby o przydomku „Prus”50. Weryfikacja kierunków migracji z zachodu na wschód (i odwrotnie), które wymagały przekroczenia Zalewu, wymaga osobnych i szczegółowych badań. Analiza nazwisk oraz przydomków pojawiających się w osadach na Mierzei Kurońskiej i w osadach po dru-giej stronie Zalewu właściwie pozostawia ten problem pod znakiem zapytania. Zbież-ność dwóch nazwisk Gode występujących w Sarkau i w osadzie Inse (Tab. 1.1: 1569; Tab. 1.9: 1569) może być przypadkowa i nie wskazuje na pokrewieństwo wymienio-nych tam osób.
Rotacja (wymienność) ludności
Opisane wyżej czynniki tłumaczą dość wysoką wymienność (rotację) ludności obser-wowaną w przeciągu jednego-dwóch pokoleń (1539–1569), sięgającą w południo-wej części Mierzei maksymalnie 70% populacji przy jej wzroście sięgającym ok. 42%. Poziom wymienności w osadach Inse, Loy oraz Ackelers/Semnicken wynosił maksy-malnie 40% przy wzroście populacji sięgającym ok. 88%, zachodzi tu odwrotne zja-wisko co w przypadku Mierzei Kurońskiej. Na wschodnim brzegu Zalewu w spisach podatkowych występują osadnicy o tym samym, bądź bardzo zbliżonym nazwisku, co z jednej strony można wiązać z kolonizacją litewską51, ale z drugiej także z lepszymi warunkami bytowymi niż te na Mierzei, co w efekcie przekładało się na trwałość poko-leniową ludzi zamieszkujących tamtejsze osady.
Nieważne, który ze wskaźników rotacji przedstawionych w Tabeli 2 będziemy porównywać, okaże się, że globalnie w przeciągu 30 lat doszło do istotnych zmian de-mograficznych w strukturze osadniczej badanego obszaru i wymiany znaczącej części ludności odnotowanej na obszarze badawczym. Oznacza to przybycie nowych osadni-ków z zewnątrz, gdyż nie można wytłumaczyć zjawiska boomu demograficznego ko-lonizacją wewnętrzną, która jak widać w połowie XVI w. miała marginalne znaczenie. Temat ten, ale już kontekście całego akwenu Zalewu Kurońskiego wymaga dalszych badań.
wnioski
Osadnictwo na Mierzei Kurońskiej oraz procesy w niej zachodzące nie mieszczą się w ramach ogólnych problematyki osadnictwa kmiecego w Prusach Krzyżackich oraz Prusach Książęcych. Stały i stabilny wzrost osadnictwa w XVI w. nigdy nie nastąpił z powodów zarówno obiektywnych (klimat, epidemie, środowisko), jak i czynników antropogenicznych (zbiegostwo, migracje, specyfika środowiska rybaków).
50 Türkensteuer, Bd. 2, s. 53, 67, 138, 144 i n, 153. Przeważnie osoby pochodzące z Sambii występowały pod nazwiskiem „Prewse”, czy „Prews”. W jednym wypadku mowa o Myleic von Schokenn, którego spotykamy w Alt-Russ, osadzie położonej w delcie rzeki Niemen.
51 Państwo zakonu…, s. 382n.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 71
Analiza spisów podatkowych prowadzona pod kątem identyfikacji mieszkań-ców osad przy uwzględnieniu specyfiki społeczności ich zamieszkujących, stawia pod znakiem zapytania dane dotyczące wielkości oraz dzietności rodzin rybackich, które w efekcie przekładają się na wielkość populacji. Ta najprawdopodobniej była o 30–50% mniejsza niż się przyjmuje. Osobnym zagadnieniem jest odniesienie postawio-nych wniosków do okresu początku XV w.
Niniejsza praca może stanowić punkt wyjścia dla dalszych, szerzej zakrojonych badań nad problematyką osadniczą Prus Krzyżackich oraz Książęcych prowadzonych w oparciu o przedstawioną bazę źródłową w mikroskali, czyli przy uwzględnieniu spe-cyfiki badanego obszaru, która w efekcie może zmienić obraz globalny osadnictwa na tym obszarze.
deMOgRaphisChe pROzesse unTeR deR fisCheRBeVölkeRung aM kuRisChen haff iM 16. jahRhundeRT
zusammenfassung
Schlagworte: Migration; Fischer; Fischergesellschaften; historische Demographie; Fischfang; Mittelalter; Frühe Neuzeit; Kuri-sches Haff; Kurische Nehrung, Kuren; Prußen.
Das Problem der Wanderung von Fischern von der Kurischen Nehrung war bisher ist kein The-ma ausführlicher Forschungen. Dieser Artikel beabsichtigt, die Mechanismen der Wanderun-gen von Fischern aufgrund der Me-thodik historischen Demographie darzustellen.
Die Quellbasis für diese Arbeit basiert auf Steuerverzeichnissen aus dem Zeitraum von 1539–1569 n. Chr., die die Namen, Nachnamen oder Spitznamen von Fischern nennen, die das Gebiet der Kurischen Nehrung bewohn-ten sowie gelegentlich ihren Besitz an Vieh, der als Basis für die von der Verwaltung des Herzogtums Preußens und vom Bischof von Samland erhobenen Steuern diente.
Auf Grundlage dieser Informationen kann der Historiker die Größe der Bevölkerung schätzen, die die Kurische Nehrung bewohnte, die Frage nach der Größe der Fischerfamilien beantworten sowie Auskunft über die Richtun-gen der Wanderungsbewegungen von Fischern geben. Den Schriftquellen können auch Informationen über das Problem des Bevölkerungs-austausches in den Fischersiedlungen im Lauf von ein bis zwei Generationen (30 Jahre) geben, dass bisher in der Literatur zum Thema noch nicht behandelt wurde.
Die Ergebnisse unterscheiden sich deutlich vom Bild, das von deutschen Historikern ge-zeichnet wurde und zei-gen ebenfalls, wie wichtig es bei demografischen Forschungen ist, den spezifischen Zusammenhang zu berück-sichtigen und das ganze Spektrum von objektiven und anthropogenen Faktoren in Betracht zu ziehen.
Andrzej Gierszewski72
deMOgRaphiC pROCesses Of fisheRMen pOpulaTiOn in The RegiOn Of The CuROnian lagOOn
summary
Keywords: Migrations; fishermen; fishermen societies; historical demography; fishery; medieval ages; modern ages; Cu-ronian Lagoon; Curonian Spit; Curonians; Prussians.
The issue of migration of fishermen from the Curonian Lagoon has not been a subject of de-tailed research. The purpose of this paper is to present mechanisms behind migration of fish-ermen from the Curonian Spit based on methodology of historical demography.
The source base for this subject is based on tax censuses from the period 1539–1569 A.D., which present the names, surnames or nicknames of fishermen, who inhabited the region of the Curonian Lagoon and sometimes possessed livestock, which was the basis to evaluate the size of the tax by the administration of Duchy of Prussia and the bishop of Samland.
Based on those information a historian can estimate the size of the population living in the Curonian Spit, as well as the size of families of fishermen, provide information about direc-tions of migration of fishermen. Written sources provide also information about the phenomen of rotation (replaceability) of populations inhabiting fishery settlements during the span of one or two generations (30 years), which was not presented in scientific literature.
The results differ significantly from the picture outlined by 19–20th cent. German histo-rians and show, that in the case of demographic research it is extremely important to take into ac-count the specific context, namely pallets of objective and anthropogenic factors.
A.G.
Andrzej Gierszewski74Ta
bele
1.1
–1.1
1.
Uw
arun
kow
ania
społ
eczn
e i d
emog
rafic
zne w
mik
rosk
ali (
1539
–156
9)
Tabe
la 1
.1.
Sark
au
wyk
az 1
539/
40Tü
rken
steu
er,
Bd.
1, s
. 248
wyk
az 1
540
Türk
enst
euer
, Bd
. 1, s
. 137
wyk
az 1
542
Türk
enst
euer
, B
d. 1
, s. 1
89 i
n.
wiz
ytac
ja 1
569
wB
s, s.
294
i n.
pow
iąza
nia z
inny
mi o
sada
mi
uw
agi n
a tem
at p
okre
wie
ństw
a
Mic
hel,
Kar
czm
arz
Rów
nież
Pfe
ffer?
Bath
olom
eus P
feffe
r*>
der K
ruge
r>>
Han
s Pfe
iffer
, K
arcz
mar
z*
Kun
zen;
156
9; A
dam
Pfe
ffer
Ros
sitte
n; 1
539–
1569
;Py
lkup
pen;
153
9; P
eter
Pfe
ffer
>>
Jose
ph P
feffe
r M
iche
l Sel
ga>
Mic
hel S
alga
w>>
Mat
z Sol
ga
Tom
as S
ager
>To
mas
Jung
sage
r>>
Sim
on S
ager
Jane
lle U
nger
>Ja
nel U
nghe
r>
Jhan
e Ung
er
Mer
tem
und
Pet
er Ja
ger
>M
erte
n Je
ger
>M
erte
m Je
ger
>Pe
ter J
eger
Geo
rg C
aupe
>Q
wep
pe>>
Mat
theu
s Kau
epe
Han
s Kyk
alle
>H
ans K
ikal
le>>
Tew
es K
ikal
laPe
ter K
uyt
>Pe
ter K
uyt
>Pe
ter Q
uitt
>> (?
)U
rban
Kiu
te
syn
(?) P
eter
Qui
ttM
yche
l Cla
tte
>M
iche
l Clo
ppae
th>>
Mat
tehu
s Kop
pel
Geo
rge B
otch
er>
(?)
Gre
gor H
erke
r>>
(?)
Valti
n Bu
ttge
rPr
zydo
mek
od
zaw
ódu
bedn
arza
?Lu
kas H
acck
er>
Luca
s Her
cker
Gre
gor D
entz
man
>D
euts
chm
an>>
(?)
Han
s Den
seH
ans D
abbo
th>
Han
s Tap
pat
Her
man
Stu
reBa
rtho
lom
eus W
ylm
>Ba
rtel
Wilh
elm
Clem
ent D
roe
Lang
e Pau
l>
Paue
l Lan
geM
erte
n Pr
ager
Han
s Fro
nem
an u
nd
seyn
Kin
der*
>
Fron
en M
ahn
Tho
mas
Aos
che
W15
39 r.
Han
s mus
iał m
ieć w
ięce
j niż
je
dno
dzie
cko
wym
ieni
one w
154
0 r.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 75Pe
ter A
bsth
>A
bst
Tho
mas
chaw
Clem
ent N
ynau
th>
Myn
naud
tFa
bian
Ber
natt
Tom
as H
amer
>To
mas
Ham
erG
eorg
enJa
cob
Aun
egal
l>
Jaco
b O
nega
llBa
rthe
lmes
Gar
gen
Jaco
l Cle
invi
sch
>Ja
cob
Kle
in-fi
sch
Valti
n M
eing
eH
erm
ann
Rom
an>
Rom
anus
Her
man
Jane
Kul
litte
Bart
holo
meu
s Kol
b>
Bart
olom
es K
olp
Her
man
n M
ette
rSt
epfe
n Ja
rmar
ght
>Ja
rmar
ckt
Luca
sA
rmgk
Kau
s>
Arn
egk
Pete
r Wilk
aul
Bart
olom
eus H
usch
>H
usch
Jurg
en R
ehir
Enge
lbre
cht L
ueb
Rab
eH
ans S
ehlh
undt
*R
ossit
ten,
153
9–40
; Mic
hel S
elha
ntt
Neg
eln;
154
0; M
iche
l See
lhun
dtJa
cob
Cra
use
Pete
r Ink
amat
zPe
ter L
ybyt
>Pe
ter L
iebi
t Jh
ane S
arke
yge
Pete
r Tam
me,
ein
snyd
er
de
r kem
rer
Mat
theu
s Pul
zkeb
anG
eorg
e Sch
yffb
auer
>
Schi
efba
uer
Geo
rgen
Ste
nzel
en
Met
z Ged
elle
>
Mat
hes G
udel
Jaco
b So
ukan
nt*
Ros
sitte
n, 1
539–
40; M
iche
l Sel
hant
tN
egel
n; 1
540;
Mic
hel S
eelh
undt
Lass
er S
tube
nroc
hJu
rge K
awr
Geo
rge B
usse
>Ju
rge B
uchs
e Jo
cob
Lant
uw>
Can
thau
półr
ybac
y/sł
użba
/kom
orni
cy
Rytt
er B
orch
art
>Be
rnha
rd R
itter
Geo
rgen
God
e*In
se; 1
569,
Mat
theu
s God
e – m
igra
cja?
1539
–154
0: M
acie
j Gud
el/G
edel
le, s
yn?
Han
s Fro
nem
an
>Fr
onen
Soh
nde
r Sch
neyd
erA
ndre
as K
reut
zber
gk>>
(?)
Pete
r Rad
emac
her
154
0: R
abe;
syn?
Eppe
lius
Nic
kel L
uca
>> (?
)H
ans K
eyre
1540
: Jer
zy K
awr,
syn?
Han
s Wah
ler
Andrzej Gierszewski76Ba
rthe
l Glo
nssd
e*In
se; 1
569;
Jhan
el G
inss
deR
ulof
f Bom
ba*
Nid
den;
156
9; H
ans B
amba
Lore
ntz S
char
ott
Gre
ger
Mic
hel
Chr
istof
fPe
ter H
anse
nJa
cob
Pete
r U
rban
Sau
pte
Geo
rgen
Sch
mor
st
Tabe
la 1
.2.
Kun
zen
(Ros
sitte
n pr
zed
kośc
iołe
m)
wyk
az 1
539/
40Tü
rken
steu
er,
Bd. 1
, s. 2
48 i
n.
wyk
az 1
540
Türk
enst
euer
, Bd
. 1, s
. 137
wyk
az 1
542
Tü
rken
steu
er,
Bd.
1, s
. 189
i n.
wiz
ytac
ja 1
569
wB
s, s.
296
i n.
pow
iąza
nia z
inny
mi o
sada
mi
uw
agi n
a tem
at p
okre
wie
ństw
a
Zach
eria
s Wyt
te,
Cun
tzs k
ruge
r U
rban
May
Han
s Kom
ster
>
Han
s Com
pste
r>>
Ale
x Kom
ster
1539
: Jan
Kom
ster
syn
Szym
ona K
omsti
r (?)
Sym
on K
omsti
rG
eorg
e Gen
delle
*>
Jurg
e Gud
ell*
>>Va
ltin
Gru
ndel
l*15
39–1
540:
Mac
iej G
edel
le/G
udel
Jane
lle P
igkd
e>
Jane
l Pig
de>>
Ger
man
Pik
te
Step
henn
Del
ingk
>St
effe
nn D
elin
gk>>
Nic
les D
elin
gk
Pete
r Gyb
enn
>Pe
ter G
ibe
>>M
ertt
en G
ibbe
Pa
uel P
erdo
gk>
Paue
l Ber
tuck
>>Lo
rent
z Per
dogk
>>
Alb
rech
t Per
dock
Han
s Lan
tskn
echt
>H
ans C
antk
nech
tSa
ndtk
ruge
r15
69: S
andt
krug
er: b
yły k
arcz
mar
z z S
andk
rug w
pół
nocn
ej cz
ęści
Mie
rzei
?
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 77A
ndre
s Pol
agk*
>A
ndre
s Pol
agk*
Pola
g*de
r Sch
mid
tK
arw
aite
n; 1
569;
Ber
thel
emes
Pol
ack
Neg
eln;
154
0, M
erte
nn P
elle
ck (?
)N
onne
nkos
che
>Pe
ter N
unne
nkoc
hA
ndre
as B
echr
erT
hom
as S
perli
ngk
>To
mas
Spe
rling
kM
ertt
en L
iebe
*M
arci
n Li
ebe –
syn
Piot
ra L
iebe
, pół
ryba
ka?
Pete
r Kog
er>
Pete
r Cog
ere
Han
s Sch
mec
keH
ans S
war
cze
>H
ans S
chw
artz
e Pe
ter G
enne
wag
ePe
ter L
ytta
w>
Pete
r Litt
awPe
ter L
ittau
Ale
x Gen
new
age
Geo
rge W
esse
ryn
>Ju
rge W
esse
ryn
Wes
ster
ynT
hom
as L
ube*
Tom
asz L
ube –
syn
Piot
ra L
iebe
, pół
ryba
ka?
Bros
ie W
essr
ein
Ada
m P
feffe
r *Sa
rkau
; 153
9–15
69;
Ros
sitte
n; 1
539–
1569
, Han
s & Ja
cob;
Pylk
uppe
n; 1
539;
Pet
er P
feffe
rJo
cob
Zym
mer
man
n>
Zim
mer
man
nM
atth
eus Z
aber
Nic
las K
emre
r
Jurg
e Hin
gke
Mat
theu
s Kal
ckm
anPe
ter S
une
> (?
)R
uhne
Han
s Lan
ge*
Sark
au; 1
540:
Pau
el L
ange
?H
ans G
ennu
aLu
cas A
rnke
*Sa
rkau
, 153
9–15
40, A
rngk
?Jo
rgen
Boc
kitt
Tho
mas
Kut
zlitt
Han
s Per
ticke
Urb
an N
awdi
tte*
W 1
569
r. ni
e mia
ł wła
sneg
o do
mu,
dop
óki
go n
ie o
trzy
mał
, pła
cił j
ak p
ółry
bacy
Ros
sitte
n: 1
569,
Cle
wes
Nau
ditt
e (oj
ciec
)pó
łryb
acy/
służ
ba/k
omor
nicy
Pete
r Lyb
ye*
>Pe
ter L
iebe
*Pi
otr –
ojc
iec M
arci
na/T
omas
za?
Joco
b Zu
bren
ger
>Jo
cob
Zubr
inge
r Pe
ter P
omm
eren
gk,
ogro
dnik
kar
czm
arza
> (?
)Pe
ter V
hun
Andrzej Gierszewski78Ta
bela
1.3
. R
ossit
ten
(Ros
sitte
n pr
zed
zam
kiem
)
wyk
az 1
539/
40Tü
rken
steu
er,
Bd.
1, s
. 249
wyk
az 1
540
Türk
enst
euer
,Bd
. 1, s
. 137
i n.
wyk
az 1
542
Tü
rken
steu
er,
Bd.
1, s
. 189
i n.
wiz
ytac
ja 1
569
wB
s, s.
297
i n.
pow
iąza
nia z
inny
mi o
sada
mi
Urb
an M
ay b
urgg
raf
> (?
)>
Burg
graf
vom
Hov
ecr
uger
ynn
Clem
ent P
reus
chG
eorg
e Kaw
r>
Jurg
e Kaw
er>>
Pete
r Kau
re*
Kun
zen
1539
– sy
n M
ikoł
aja?
Mic
hel S
elha
nth*
>M
iche
l Sol
hunt
*>>
Jaco
b Se
hlhu
ndt*
Sark
au; 1
569;
Han
s Seh
lhun
dtN
egel
n; 1
540;
Mic
hel S
elhu
ndt
Joco
b Pf
effe
r*>
Jaco
b Pf
effe
r*>
Jaco
b Pf
effe
r*
Sark
au; 1
539–
1569
; Bar
tho-
lom
eus,
Han
s, Jo
seph
Kun
zen;
156
9, A
dam
Pfe
ffer
Pylk
uppe
n; 1
539;
Pet
er P
feffe
r
Han
s Pfe
ffer*
>H
ans P
feffe
r*Ja
cob
Paup
ell*
Sark
au; 1
539–
1569
; Bar
tho-
lom
eus,
Han
s, Jo
seph
Kun
zen;
156
9, A
dam
Pfe
ffer
Pylk
uppe
n; 1
539;
Pet
er P
feffe
rG
orge
Hor
nig
>Ju
rge H
orn
>Ju
rgen
Hor
nnPa
uel W
yth
>Pa
uel V
oigt
>> (?
)Ba
rtho
ltt W
itte
Geo
rge S
yrte
nig
>Ju
rge P
erte
nick
>> (?
)M
ertin
Ber
ssnic
kVa
lentin
Rig
k>
Valti
n Ey
ck>
Valti
n R
eich
eBe
nede
ct L
ytta
w>
Bene
dict
e Lut
awJu
rgen
Gro
ssde
Cle
in G
rege
r>
Cle
in G
rege
rM
iche
l Ran
icke
Bart
olom
eus P
auss
e>
Bart
el P
ause
Hen
rich,
der
Sch
neyd
er
Mat
z Bes
sr>
Mat
zs B
ose
Abr
aham
Kas
sel
Joco
b M
enge
>Jo
cob
Men
ge>
(?)
Jaco
b Ju
nger
Han
s Sup
et>
Han
s Sap
put
Mic
hael
Pec
keG
eorg
e Pau
r an
Bicz
ken
stath
>Ju
rge P
awr
Geo
rgen
Tru
law
Kun
tyss
che
Jurg
e Kaw
leC
lew
es N
audi
tte*
Kun
zen;
156
9; U
rban
Naw
ditt
e
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 79Ja
cob
Sonn
ewes
seH
ans K
emre
r*K
unze
n, 1
539;
Nic
los K
emre
rJa
cob
Peck
eM
iche
l Nor
dew
ind
>M
iche
l Nor
dew
int
[Pau
el Py
cteni
gk]
> (?
?)M
atz P
uddi
g>
Mat
tes P
oddi
ck*
syn
Paue
l Pyc
teni
gk?
Urb
an K
raus
e*m
iesz
ka u
ojc
a, in
na o
soba
o ty
m n
a-zw
isku
nie w
ystę
puje
w sp
isie
Sark
au, 1
539,
Jaco
b C
raus
e?pó
łryb
acy/
służ
ba/k
omor
nicy
Paue
l Pyc
teni
gkA
ndre
s Kur
rePe
ter P
empe
Tabe
la 1
.4.
Neu
stat
h (P
ilkop
pen)
wyk
az 1
539/
40Tü
rken
steu
er,
Bd. 1
, s. 2
49 i
n.
wyk
az 1
540
Türk
enst
euer
, Bd
. 1, s
. 138
wyk
az 1
542
wiz
ytac
ja 1
569
wB
s, s.
298
i n.
pow
iąza
nia z
inny
mi o
sada
mi
Pete
r Pfe
ffer*
>> (?
)A
lexa
nder
Pep
er*
syn
Piot
ra z
1539
r.? S
arka
u; 1
539–
1569
;K
unze
n; 1
569,
Ada
m P
feffe
rR
ossit
ten;
153
9–15
69
Pete
r Lyb
e*>
Pete
r Lie
be*
>> (?
)de
r Lie
be*
Kun
zen;
153
9–15
40; P
eter
Lyb
eK
unze
n; 1
569;
Mer
tten
Lie
-be
; T
hom
as L
ube (
?)Ba
rtol
Lyb
e*>
Bart
el L
iebe
*H
ans P
ocke
l>
Han
s Bac
kel
Mer
tem
Per
win
Han
s Pid
ich*
>H
ans P
udig
k*G
eorg
en P
etni
cke*
Ros
sitte
n; 1
540,
Jurg
e Per
teni
ckR
ossit
ten;
154
2, M
atz P
uddi
gH
ynirc
h O
zeler
>H
einr
ich
Soler
Nic
kel R
undo
ck*
Kun
zen;
156
9, P
erdo
gk &
Per
dock
(?)
Joco
b G
essa
>Ja
cob
Kha
saA
nder
s Kat
lape
Andrzej Gierszewski80H
ans T
obe
>M
atzs
Tob
ePe
ter K
akul
lJo
cob
Gru
cze
>Ja
cob
Gru
tze
Han
s Sch
ultz
e
Pete
r Lyt
taw
*>
Pete
r Litt
aw*
Han
s Stu
geK
unze
n, 1
539–
1540
; Pet
er L
ytta
wR
ossit
ten;
153
9–15
40; B
ened
icte
Lut
awM
atz B
rese
rBa
rtol
d So
nwes
s*R
ossit
ten;
156
9; Ja
cob
Sone
wes
se
Tabe
la 1
.5.
Nid
den
wyk
az 1
539/
40w
ykaz
154
0Tu
rken
steu
er,
Bd. 2
, s. 1
14 i
n.w
ykaz
154
2 w
izyt
acja
156
9w
Bs,
s. 2
99 i
n.po
wią
zani
a z in
nym
i osa
dam
i
Kru
ger
Mer
tem
Jost
Kra
wße
*Ph
ilip,
der
Kem
rer
Ros
sitte
n; 1
569,
Urb
an K
raus
eM
erte
nn R
auch
Bros
i Sta
rrim
Pete
r Sch
mid
tM
atz K
ross
daM
atz P
antic
kA
man
Dic
khau
ttJh
an L
amm
atJa
cob
Mic
hel L
amm
att
>>M
erte
m L
amm
etVa
lentin
Sol
leyn
Han
s N
icla
s Rew
ter*
Her
man
Sark
au; 1
540,
Ber
nahr
d R
itter
(?)
Cas
par L
ange
Han
s Dau
mun
dtJo
cub
Ryts
tzen
ick*
Mer
tem
po
wią
zany
z Ja
n Ry
tzen
e?H
ans B
amba
Han
s Kai
geVa
lten
Kaw
erM
icha
el K
uhr
Lore
ntz L
ybitt
Jurg
enZ
cutz
erM
atth
eus
Pete
r Den
nJa
cob
Boeh
seG
rege
r Kaß
elke
Pete
r Dar
wid
e
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 81M
atz P
etzs
chen
ko>>
Mic
hael
Pitz
schk
eH
erm
an L
amba
ttJa
n Ry
tzen
e*po
wią
zany
z Jo
cub
Ryts
tzen
ick?
półr
ybac
y/sł
użba
/kom
orni
cyG
etze
And
ris
Tabe
la 1
.6.
Kar
wei
tten
wyk
az 1
539/
40w
ykaz
154
0Tu
rken
steu
er,
Bd. 2
, s. 1
13 i
n.w
ykaz
154
2w
izyt
acja
156
9w
Bs,
s. 3
00 i
n.po
wią
zani
a z in
nym
i osa
dam
i
Cas
par,
der K
ruge
rK
ruge
rN
icla
s Gyb
be*
Jurg
en B
udler
, Kem
rer
Kun
zen;
153
9–15
69; P
eter
i M
erte
m G
ybbe
Hey
nric
k K
ukol
l>>
Mat
z Kuc
kulit
tH
ans S
upe
>>A
ntho
nius
Sup
eH
ans M
ukut
tM
iche
l Bat
zJo
rgen
Wic
keA
ndris
Bud
ell
And
re S
talle
ckM
atz D
obnu
s*M
atz D
obum
Pete
r Ruc
keM
atz W
anne
ck*M
atz W
amac
kJo
cub
Schk
ayde
rBa
rthe
l Gut
zH
ans L
aßs
Ant
in S
chw
igul
lM
atz W
ager
Bros
i Kau
seC
laus
Sec
kene
rPh
ilip
Rob
umJu
rgen
Kau
keT
hom
a Tel
lebu
tter
Pete
r Kal
itta*
Kar
wei
tten
; 156
9, N
icol
au C
alitt
Alb
rech
t Gan
sJu
rge D
ibra
Andrzej Gierszewski82Ja
cob
Paus
ske
Bert
helem
es P
olac
k*K
unze
n; 1
539–
1540
; And
res P
olag
kN
egel
n; 1
540,
Mer
tenn
Pel
leck
(?)
Mat
z Mec
ke*M
atz M
eike
półr
ybac
y/sł
użba
/kom
orni
cyN
icol
au C
alitt
*K
arw
eitt
en; 1
569,
Pet
er K
alitt
aA
ntho
nius
be
y Phi
lip R
ogdu
m [R
obum
– A
.G.]
[Pete
r Ruc
ke]
>> (?
)M
ertt
en R
auck
bey M
ichae
l Bah
tz [M
iche
l Bat
z – A
.G]
Tabe
la 1
.7.
Neg
eln
wyk
az 1
539/
40w
ykaz
154
0Tu
rken
steu
er,
Bd. 2
, s. 1
12 i
n.w
ykaz
154
2 w
izyt
acja
156
9po
wią
zani
a z in
nym
i osa
dam
i
Jörg
eA
ndre
s Gau
tsch
e
Bart
ell S
uber
Mic
hell
Seel
hund
t*R
ossit
ten,
153
9–40
; Mic
hel S
elha
ntt
Sark
au; 1
569;
Han
s Seh
lhun
dt
Jacu
b G
auts
che
Mer
tenn
Key
erJö
rge S
uber
rT
hom
as K
rebs
Pete
r Hab
icht
Jörg
e Pyp
itt
Mer
tenn
Pel
leck
*N
idde
n; 1
569,
Ber
them
eles
Pol
ack
Kun
zen;
153
9–15
40; A
ndre
s Pol
agk
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 83
Tabe
la 1
.8.
Schw
arzo
rt
wyk
az 1
539/
40w
ykaz
154
0Tu
rken
steu
er,
Bd. 2
, s. 1
22
wyk
az 1
542
Tur-
kens
teue
rw
izyt
acja
156
9po
wią
zani
a z in
nym
i osa
dam
i
Arn
ick
Kaw
erJa
cub
Myt
teni
ckBa
rtel
l Maw
erM
artin
Kaw
rPe
ter M
ere
Jhan
Maw
erA
ntho
nius
Sam
eytt
Jorg
e Pfle
ger
Jann
Gru
msc
hA
rnic
k K
raw
ßeA
ndre
s Dym
bspó
łryb
acy/
służ
ba/k
omor
nicy
And
ris K
ursc
hH
ans S
irbir
Mic
hell
Dam
mar
Andrzej Gierszewski84Ta
bela
1.9
. In
nsse
wyk
az 1
539/
40Tu
rken
steu
er,
Bd.
1, s
. 250
wyk
az 1
540
Turk
enst
euer
,Bd
. 1, s
. 138
wyk
az 1
542
Turk
en-
steu
er, B
d. 1
, s. 1
89 i
n.w
izyt
acja
156
9w
Bs,
s. 3
01 i
n.po
wią
zani
a z in
nym
i osa
dam
i
Cry
gery
nne
Kru
ger
Paue
l Ste
nzin
g>
Spitz
ingk
Paue
l Spi
tzin
g>
Paue
l Spi
tzin
gN
icol
ae B
alde
r*>
Bald
yr*
Bald
ir*>>
Aug
ustin
Bal
dere
*Le
y; 1
542:
Bal
dir
Rat
kis
>St
enze
l Rot
kisc
hke
[Geo
rge S
lebis]
>Sc
hlep
s>>
Pete
r Sch
lepne
Paue
l Vle
ische
r>>
Pete
r Les
che
Jane
l Mul
tz>>
Urb
an M
itzPa
ris K
yrsli
g*>
Kax
tigk*
>>A
ndris
Kac
kstir
Ley;
154
2, P
oris!
!N
arw
il>>
(?)
Bend
ecit
Nap
will
Sten
czel
Pip
er>
Pipp
er>
Paue
l Vite
rM
etz K
ensli
g>
Ken
selis
Mat
heus
God
e*Sa
rkau
; 156
9, G
eorg
en G
ode
Bene
dict
Din
ster
>D
uste
r>
Bene
dict
Dus
ter
Basti
an H
ourm
ann*
>H
ofem
an*
Basti
an H
offm
ann*
>>C
hrist
off H
offm
ann*
Ley;
153
9, 1
569
Hou
eman
n, H
offm
an
Paue
l Kar
this
>Pa
uel K
orth
Ada
m P
akai
ti*oj
ciec
: Dom
inic
k Po
kaiti
s &
Gab
riel P
akai
tis (?
)M
iczu
s Kus
trus
>K
usau
sW
antz
el T
asch
eW
aytig
Aga
then
man
>A
gate
r Mah
nBr
osie
n Ba
hrC
aspa
r Kem
er>
Kem
erC
aspa
r Cam
erer
Mor
itz B
ahr
Jaco
b Sc
hudd
e>
Schk
udel
Jhan
e Sch
oick
e*J
hane
Sch
ultz
eG
eorg
e Gen
zW
entz
el T
asch
Pete
r Wag
ene
*Geo
rge G
enz K
agsti
gk sw
oger
Joco
l Wat
unN
arw
ill W
inse
Paue
l Spa
geJh
anel
Gin
ssde
*Sa
rkau
; 156
9; B
arth
el G
lons
sde
Gre
ger L
aysa
reM
ikus
ch A
ngel
degk
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 85pó
łryb
acy/
służ
ba/k
omor
nicy
Geo
rge S
lebi
sSc
hone
Pet
erJa
ne W
inse
Dom
inic
k Po
kaiti
sG
abrie
l Pak
aitis
Miss
a Wid
aPe
ter R
osem
ocke
Jane
l Len
geJu
rge L
apin
sSt
anne
Bei
nbet
t
Tabe
la 1
.10.
Le
y
wyk
az 1
539/
40Tu
rken
steu
er,
Bd. 1
, s. 2
50 i
n.
wyk
az 1
540
Turk
enst
euer
, Bd
. 1, s
. 138
wyk
az 1
542
Turk
en-
steu
er, B
d. 1
, s. 1
89 i
n.w
izyt
acja
156
9w
Bs,
s. 3
03 i
n.po
wią
zani
a z in
nym
i osa
dam
i
Seba
stian
Zey
geler
kru
ger
Kru
ger
Nic
olai
, der
sc
henc
kerm
an>
Sche
nker
sche
n m
anN
icol
ai d
er S
chen
-ke
rin m
ann
>M
icol
ay S
chen
cker
Schu
ltis
der s
chul
tz>
(?)
Clem
ent S
chol
ter
Urb
an N
icke
l auf
f Ly
ben
erbe
>U
rban
Nic
kel
Urb
an N
icke
l>
Urb
an N
icke
l
Han
s Mug
er>
Han
s Mug
er>>
Valti
n N
oger
Geo
rge B
rasti
gk>
Bras
ticke
nBr
astic
k>>
Paue
l Bra
schk
eH
ans L
ange
>H
ans L
ange
nick
e
Sten
tzel
l Dai
neM
ikau
t>>
(?)
Asm
us M
auka
utJa
nel H
yneg
sche
man
Jane
ll H
einr
ich
Baltu
sch
Run
stug
k*B
alut
sch R
ustu
ckJa
nelle
Nau
sede
*G
rege
r Bar
sket
teA
ckm
inge
: 153
9; W
ytku
s Nan
sede
Way
tigk
Bijo
r>
Beye
rBe
yoht
Stef
fan
Kau
pe
Andrzej Gierszewski86G
eorg
e Kag
schy
th*
>K
öxsti
gk*
>> (?
)Ja
cob
Koc
hsch
eis
Inns
se; 1
539–
1569
, Kag
stick
-Kam
stir
Bern
athe
Tur
gkch
eBa
ltig*
Pete
r Bal
tig*
Cas
par G
ross
eA
ckm
inge
: 154
0; B
altig
Nye
clas
Wyk
idon
th>
Wisk
etha
ntN
icol
as W
ilcke
then
ndPe
ter S
cheb
lack
Nyc
lae M
uthe
>N
iclo
s Mut
hSt
entz
ell I
nnac
kM
aury
cius
Bart
el B
ach
Hei
nric
h Br
ossg
en
Pete
r Zey
sygk
>Pe
ter Z
eisig
>>M
icha
el Z
ischk
e>>
Balth
olt Z
ischk
e
Bart
holo
meu
s Bet
he?
Beth
e>>
Asm
an B
ette
>>H
ans B
ette
>>M
etth
eus B
ette
Pfle
yb P
osse
rer
Busm
Bru
ser
Basti
an B
agar
e*B
astia
n Ba
gare
Taur
yn P
yrst
elle
auf
Tho
mas
Kirg
ithen
erbe
Pors
telle
Han
s Bag
are
Bart
olom
eus B
icltr
asch
> (?
)Ba
ltrus
chSi
mon
Bag
are
*Sim
on B
arga
reM
athe
us H
ouem
ann*
>>>
Asm
us H
offm
an*
Inns
se; 1
539,
156
9 H
ourm
ann,
Hov
eman
nJe
roni
mus
Wyl
ine
Mar
tine B
etw
ich
>> (?
)M
erte
n Be
rnat
tJa
nel B
ulM
assu
te>>
(?)
Paue
l Mas
otte
Bald
ir*M
icko
lay D
alle
*Mic
olay
Dal
leIn
nsse
; 154
2: B
aldi
rPo
ris*
Jani
ck L
aude
mie
Inns
e, 15
39–1
540
Paris
Kyr
slig!
!pó
łryb
acy/
służ
ba/k
omor
nicy
Jaco
b K
aub
oder
Cau
r>>
H
ans W
icka
ndte
*oj
ciec
: Ins
e; 1
539–
1540
: Nye
c-la
s Wyk
idon
th (W
isket
hant
) ?A
ndre
s Zco
pe>
And
res Z
uppe
Sten
zel P
eckl
aJa
nitz
Mili
tzPe
ter K
arw
eJa
nisc
h Be
ssem
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 87
Tabe
la 1
.11.
A
ckel
ers (
Sem
nick
en 1
569)
wyk
az 1
539/
40Tu
rken
steu
er,
Bd.
1, s
. 251
wyk
az 1
540
Turk
enst
euer
, Bd
. 1, s
. 138
wyk
az 1
542
Turk
enst
euer
, B
d. 1
, s. 1
89 i
n.
wiz
ytac
ja 1
569
wB
s, s.
304
i n.
pow
iąza
nia z
inny
mi o
sada
mi
Mic
hael
Dar
wel
leLu
cas S
chre
bell
Bros
ien
Schr
ebel
lA
ntho
nius
Dar
ge>
Ant
honi
i Dar
ii>
Ant
honi
us D
arga
błęd
nie w
ymie
nion
y dw
ukro
tnie
w 1
539
Sten
czel
Mer
kat
>M
erka
tzA
lex C
usai
tis*A
lex L
ucai
tisBu
gstu
dtPa
uel A
rhlis
chke
*Pau
el C
argl
ischk
eLu
cas S
tube
r>
Luca
s Stu
bert
>Lu
cas S
tubr
e
Her
man
Lac
kyth
>La
ncky
t>>
Jane
Luc
oite
*Jane
Luc
aitti
sH
erm
ans T
ocht
erm
an (?
)>>
Jorg
e Luc
aite
Met
heus
Bud
ener
>M
atz B
uden
erJo
cob
Bude
ner
>Ja
cob
Bude
ner
>Ja
cob
Bude
nick
eBa
rtku
s Pus
tute
>>Pa
tku
Pust
ute
Pete
r Pus
tute
>>Lu
cas P
ustu
teK
arp
Schu
ne Jh
ane
Jane
Kre
bstig
k>
Gno
bstig
k>>
Jani
ck K
erde
nick
>>Be
nedi
ct K
erde
nick
Kol
le S
tras
ader
to
chte
rman
Geo
rgen
Kau
ser
Balc
ze S
chol
cze
>de
r Sch
ultis
Mel
cher
Witk
aite
Ba
ltig
Petr
asch
Witk
aite
Ley;
154
2, P
eter
Bal
tigJa
nelle
Wyc
balle
>W
erbo
leut
utis
>> (?
)St
entz
el W
erbe
ll>>
(?)
Paue
l Wer
beck
Stec
zel S
pagy
s>
Spad
ePe
tter
igk
Her
glys
Valti
n Le
bett
Andrzej Gierszewski88W
ytku
s Nan
sede
au
f der
Loy
enn
Sten
ck D
aine
Nic
olae
Bru
ckA
ndris
Nar
otte
Ges
Mas
ayka
ythe
au
s der
Ber
synn
Jani
ck G
edw
elai
te
Way
tikus
Str
asW
eytk
usEl
ias M
ickn
aitis
Wyt
kus N
anse
de
auf d
er L
oyen
nEl
ias B
altz
aitis
*Elia
s Bal
tzai
ti
Ley;
153
9, Ja
nelle
Nau
sede
Mic
hel K
utel
le
>K
ulel
lis>>
(?)
Janu
cks K
ullis
Pett
erig
Abk
aute
n>
Abg
autis
H
ans L
auck
itte
Ja
cob
Lauc
kitt
e*Ja
cob
Lanc
kaiti
s
Kal
we
półr
ybac
y/sł
użba
/kom
orni
cyW
alle
kaJa
nick
Was
per
Jank
is D
arw
ele
Jorg
el W
alic
kau
>>N
icla
i Pus
tute
Poto
mek
Bar
tosz
a alb
o Pi
o-tr
a Pus
tute
z 15
39 r.
?Pe
tras
ch K
indy
Andrzej Gierszewski90
Osada sarkau kunzen (Rossitten przed kościołem) Osada Rossitten
(Rossitten przed zamkiem)neustath
(pillkoppen) 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569Karczmarze 1 1 1 2 1 1 1 Karczmarze 1 1 1 1 1Rybacy 31 31 31 32 20 12 16 23 Rybacy 17 16 15 22 10 9 10 10Półrybacy - - - 19 - - - 1 Półrybacy 1Komornicy 7 5 7 3 7 3 Komornicy 3 0Służba 15 10 Służba 6 6Razem 39 37 39 68 24 19 20 35 Razem 21 17 16 30 10 9 10 17Razem rybaków 39 37 39 53 21 12 17 25 Razem rybaków 18 17 16 24 10 9 10 11Prognoza 103 101 103 136 66 43 54 83 Prognoza 57 51 48 76 30 27 30 39Wzrost 1539/1540 -1,94% -34,85% Wzrost 1539/1540 -10,53% -10,00%Wzrost 1540/1541 1,98% 25,58% Wzrost 1540/1541 -5,88% 11,11%Wzrost 1541/1569 32,04% 53,70% Wzrost 1541/1569 58,33% 30,00%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 91,89% 94,59% 8,11% 5,41% 89,47% 94,74% 10,53% 5,26% Stabilność 1539/1540 88,24% 94,12% 11,76% 5,88% 100,00% 100,00% 0,00% 0,00%Stabilność 1540/1539 87,18% 89,74% 12,82% 10,26% 70,83% 75,00% 5,68% 9,85% Stabilność 1540/1539 71,43% 76,19% 28,57% 23,81% 90,00% 90,00% 0,00% 0,00%Stabilność 1540/1569 14,71% 25,00% 85,29% 75,00% 20,00% 20,00% 80,00% 80,00% Stabilność 1540/1569 26,67% 36,67% 73,33% 63,33% 0,00% 11,76% 100,00% 88,24%Stabilność 1569/1540 27,03% 45,95% 72,97% 54,05% 36,84% 36,84% 63,16% 63,16% Stabilność 1569/1540 47,06% 64,71% 52,94% 35,29% 0,00% 22,22% 100,00% 77,78%
Osada nidden karwaiten Osada negeln schwarzort 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569Karczmarze [1] 1 1 1 [1] 1 1 1 Karczmarze [1] 1 1 [1]Rybacy [19] 19 16 17 [11] 11 10 19 Rybacy [10] 10 10 [17] [11] 11 [12] [15]Półrybacy 5 5 Półrybacy [2]Komornicy 2 3 Komornicy 0 [1]Służba 10 4 Służba 0 [3] 3Razem 20 20 22 30 12 12 16 27 Razem 11 11 11 18 14 14 14 15Razem rybaków 20 20 22 18 12 12 16 20 Razem rybaków 11 11 11 18 11 11 15 15Prognoza 60 60 56 66 36 36 38 67 Prognoza 33 33 33 54 36 36 39 45Wzrost 1539/1540 0,00% 0,00% Wzrost 1539/1540 0,00% 0,00%Wzrost 1540/1541 -6,67% 5,56% Wzrost 1540/1541 0,00% 5,56%Wzrost 1541/1569 17,86% 76,32% Wzrost 1541/1569 63,64% 15,38%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1539/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1539 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1540/1539 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1569 6,67% 6,67% 93,33% 93,33% 7,41% 11,11% 92,59% 89,89% Stabilność 1540/1569 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1569/1540 10,00% 10,00% 90,00% 90,00% 16,67% 25,00% 83,33% 75,00% Stabilność 1569/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.
Tabela 2. Trendy demograficzne na Mierzei Kurońskiej oraz na wschodnim brzegu Zalewu Kurońskiego (Inse, Loy, Ackelers)Uwaga! W klamrach […] podano szacunkowe wielkości populacji na postawie informacji przytaczanych przez F. Mager, op. cit., s. 122–187. Dla 1539 r. dane odzwierciedlają warunki z 1540 r.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 91
Osada sarkau kunzen (Rossitten przed kościołem) Osada Rossitten
(Rossitten przed zamkiem)neustath
(pillkoppen) 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569Karczmarze 1 1 1 2 1 1 1 Karczmarze 1 1 1 1 1Rybacy 31 31 31 32 20 12 16 23 Rybacy 17 16 15 22 10 9 10 10Półrybacy - - - 19 - - - 1 Półrybacy 1Komornicy 7 5 7 3 7 3 Komornicy 3 0Służba 15 10 Służba 6 6Razem 39 37 39 68 24 19 20 35 Razem 21 17 16 30 10 9 10 17Razem rybaków 39 37 39 53 21 12 17 25 Razem rybaków 18 17 16 24 10 9 10 11Prognoza 103 101 103 136 66 43 54 83 Prognoza 57 51 48 76 30 27 30 39Wzrost 1539/1540 -1,94% -34,85% Wzrost 1539/1540 -10,53% -10,00%Wzrost 1540/1541 1,98% 25,58% Wzrost 1540/1541 -5,88% 11,11%Wzrost 1541/1569 32,04% 53,70% Wzrost 1541/1569 58,33% 30,00%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 91,89% 94,59% 8,11% 5,41% 89,47% 94,74% 10,53% 5,26% Stabilność 1539/1540 88,24% 94,12% 11,76% 5,88% 100,00% 100,00% 0,00% 0,00%Stabilność 1540/1539 87,18% 89,74% 12,82% 10,26% 70,83% 75,00% 5,68% 9,85% Stabilność 1540/1539 71,43% 76,19% 28,57% 23,81% 90,00% 90,00% 0,00% 0,00%Stabilność 1540/1569 14,71% 25,00% 85,29% 75,00% 20,00% 20,00% 80,00% 80,00% Stabilność 1540/1569 26,67% 36,67% 73,33% 63,33% 0,00% 11,76% 100,00% 88,24%Stabilność 1569/1540 27,03% 45,95% 72,97% 54,05% 36,84% 36,84% 63,16% 63,16% Stabilność 1569/1540 47,06% 64,71% 52,94% 35,29% 0,00% 22,22% 100,00% 77,78%
Osada nidden karwaiten Osada negeln schwarzort 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569Karczmarze [1] 1 1 1 [1] 1 1 1 Karczmarze [1] 1 1 [1]Rybacy [19] 19 16 17 [11] 11 10 19 Rybacy [10] 10 10 [17] [11] 11 [12] [15]Półrybacy 5 5 Półrybacy [2]Komornicy 2 3 Komornicy 0 [1]Służba 10 4 Służba 0 [3] 3Razem 20 20 22 30 12 12 16 27 Razem 11 11 11 18 14 14 14 15Razem rybaków 20 20 22 18 12 12 16 20 Razem rybaków 11 11 11 18 11 11 15 15Prognoza 60 60 56 66 36 36 38 67 Prognoza 33 33 33 54 36 36 39 45Wzrost 1539/1540 0,00% 0,00% Wzrost 1539/1540 0,00% 0,00%Wzrost 1540/1541 -6,67% 5,56% Wzrost 1540/1541 0,00% 5,56%Wzrost 1541/1569 17,86% 76,32% Wzrost 1541/1569 63,64% 15,38%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1539/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1539 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1540/1539 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1569 6,67% 6,67% 93,33% 93,33% 7,41% 11,11% 92,59% 89,89% Stabilność 1540/1569 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1569/1540 10,00% 10,00% 90,00% 90,00% 16,67% 25,00% 83,33% 75,00% Stabilność 1569/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.
Andrzej Gierszewski92
Osada inse loy Osada ackelers/semnicken suma brzeg (wójtostwo w szakach)
1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569Karczmarze 1 0 1 1 [1] 1 Karczmarze 0 0 0 2 1 [1] 2Rybacy 15 17 23 21 18 28 Rybacy 21 15 30 57 50 [50] 81Półrybacy Półrybacy 0 0 0 0Komornicy 1 9 1 5 Komornicy 6 2 0 0 20Służba 3 5 Służba 5 0 0 0 13Razem 17 17 36 23 19 39 Razem 21 15 41 61 51 51 116Razem rybaków 16 17 24 22 19 29 Razem rybaków 21 15 30 59 51 51 83Prognoza 49 51 84 67 57 97 Prognoza 63 45 101 179 153 153 282Wzrost 1539/1540 4% -14,93% Wzrost 1539/1540 -29% -14,53%Wzrost 1540/1569 65% 70,18% Wzrost 1540/1569 173% 84,31%Wzrost 1539/1569 71% 44,78% Wzrost 1539/1569 60% 57,54%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 76,47% 76,47% 23,53% 23,53% 66,67% 72,22% 33,33% 27,78% Stabilność 1539/1540 80,00% 80,00% 20,00% 20,00% 74,00% 74,00% 26,00% 26,00%Stabilność 1540/1539 76,47% 76,47% 23,53% 23,53% 54,55% 59,09% 45,45% 40,91% Stabilność 1540/1539 57,14% 57,14% 42,86% 42,86% 61,67% 61,67% 38,33% 38,33%Stabilność 1540/1569 27,78% 30,56% 72,22% 69,44% 25,64% 30,77% 74,36% 69,23% Stabilność 1540/1569 21,95% 29,27% 78,05% 70,73% 25,00% 30,17% 75,00% 69,83%Stabilność 1569/1540 58,82% 64,71% 41,18% 35,29% 55,56% 66,67% 44,44% 33,33% Stabilność 1569/1540 60,00% 80,00% 40,00% 20,00% 58,00% 70,00% 42,00% 30,00%
Osada suma mierzeja (wójtostwo szaki) suma mierzeja (urząd kłajpedzki) Osada suma dla mierzei suma dla mierzei i stałego brzegu 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569
Karczmarze 3 2 3 5 [3] 3 3 [3] Karczmarze [6] 5 6 [8] [8] 6 [7] [10]Rybacy 78 68 72 87 [51] 51 48 [68] Rybacy [129] 119 120 [155] [186] 169 [170] [236]Półrybacy 0 0 0 21 0 0 12 [0] Półrybacy 0 0 12 [21] [0] 0 [12] [21]Komornicy 13 12 10 0 0 0 1 [5] Komornicy [13] 12 11 [5] [15] 12 [11] [25]Służba 0 0 0 37 [3] 3 0 [14] Służba [3] 3 0 [51] [3] 3 0 [64]Razem 94 82 85 150 57 57 64 90 Razem 151 139 149 240 212 190 200 356Razem rybaków 81 70 75 113 54 54 63 71 Razem rybaków 135 124 138 184 194 175 177 267Prognoza 256 222 235 334 165 165 166 232 Prognoza 421 387 413 587 600 540 554 848Wzrost 1539/1540 -13,28% B.D. Wzrost 1539/1540 -8,08% -10,00%Wzrost 1540/1569 5,86% 0,61% Wzrost 1540/1569 6,72% 57,04%Wzrost 1541/1569 42,13% 39,76% Wzrost 1541/1569 42,13% 53,06%Wzrost 1539/1569 30,47% [39,76%] Wzrost 1539/1569 39,43% 41,33%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 91,46% 95,12% 8,54% 4,88% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1539/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1539 79,79% 82,98% 20,21% 17,02% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1540/1539 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1569 22,12% 32,74% 77,88% 67,26% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1540/1569 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1569/1540 30,49% 45,12% 69,51% 54,88% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1569/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.
Tabela 2. ciąg dalszyUwaga! W klamrach […] podano szacunkowe wielkości populacji na postawie informacji przytaczanych przez F. Mager, op. cit., s. 122–187. Dla 1539 r. dane odzwierciedlają warunki z 1540 r.
Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego... 93
Osada inse loy Osada ackelers/semnicken suma brzeg (wójtostwo w szakach)
1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569Karczmarze 1 0 1 1 [1] 1 Karczmarze 0 0 0 2 1 [1] 2Rybacy 15 17 23 21 18 28 Rybacy 21 15 30 57 50 [50] 81Półrybacy Półrybacy 0 0 0 0Komornicy 1 9 1 5 Komornicy 6 2 0 0 20Służba 3 5 Służba 5 0 0 0 13Razem 17 17 36 23 19 39 Razem 21 15 41 61 51 51 116Razem rybaków 16 17 24 22 19 29 Razem rybaków 21 15 30 59 51 51 83Prognoza 49 51 84 67 57 97 Prognoza 63 45 101 179 153 153 282Wzrost 1539/1540 4% -14,93% Wzrost 1539/1540 -29% -14,53%Wzrost 1540/1569 65% 70,18% Wzrost 1540/1569 173% 84,31%Wzrost 1539/1569 71% 44,78% Wzrost 1539/1569 60% 57,54%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 76,47% 76,47% 23,53% 23,53% 66,67% 72,22% 33,33% 27,78% Stabilność 1539/1540 80,00% 80,00% 20,00% 20,00% 74,00% 74,00% 26,00% 26,00%Stabilność 1540/1539 76,47% 76,47% 23,53% 23,53% 54,55% 59,09% 45,45% 40,91% Stabilność 1540/1539 57,14% 57,14% 42,86% 42,86% 61,67% 61,67% 38,33% 38,33%Stabilność 1540/1569 27,78% 30,56% 72,22% 69,44% 25,64% 30,77% 74,36% 69,23% Stabilność 1540/1569 21,95% 29,27% 78,05% 70,73% 25,00% 30,17% 75,00% 69,83%Stabilność 1569/1540 58,82% 64,71% 41,18% 35,29% 55,56% 66,67% 44,44% 33,33% Stabilność 1569/1540 60,00% 80,00% 40,00% 20,00% 58,00% 70,00% 42,00% 30,00%
Osada suma mierzeja (wójtostwo szaki) suma mierzeja (urząd kłajpedzki) Osada suma dla mierzei suma dla mierzei i stałego brzegu 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569 1539 1540 1541 1569
Karczmarze 3 2 3 5 [3] 3 3 [3] Karczmarze [6] 5 6 [8] [8] 6 [7] [10]Rybacy 78 68 72 87 [51] 51 48 [68] Rybacy [129] 119 120 [155] [186] 169 [170] [236]Półrybacy 0 0 0 21 0 0 12 [0] Półrybacy 0 0 12 [21] [0] 0 [12] [21]Komornicy 13 12 10 0 0 0 1 [5] Komornicy [13] 12 11 [5] [15] 12 [11] [25]Służba 0 0 0 37 [3] 3 0 [14] Służba [3] 3 0 [51] [3] 3 0 [64]Razem 94 82 85 150 57 57 64 90 Razem 151 139 149 240 212 190 200 356Razem rybaków 81 70 75 113 54 54 63 71 Razem rybaków 135 124 138 184 194 175 177 267Prognoza 256 222 235 334 165 165 166 232 Prognoza 421 387 413 587 600 540 554 848Wzrost 1539/1540 -13,28% B.D. Wzrost 1539/1540 -8,08% -10,00%Wzrost 1540/1569 5,86% 0,61% Wzrost 1540/1569 6,72% 57,04%Wzrost 1541/1569 42,13% 39,76% Wzrost 1541/1569 42,13% 53,06%Wzrost 1539/1569 30,47% [39,76%] Wzrost 1539/1569 39,43% 41,33%
Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min. Min. Max. Rotacja max.
Rotacja min. Min. Max. Rotacja
max.Rotacja
min.Stabilność 1539/1540 91,46% 95,12% 8,54% 4,88% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1539/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1539 79,79% 82,98% 20,21% 17,02% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1540/1539 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1540/1569 22,12% 32,74% 77,88% 67,26% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1540/1569 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.Stabilność 1569/1540 30,49% 45,12% 69,51% 54,88% b.d. b.d. b.d. b.d. Stabilność 1569/1540 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.
Andrzej Gierszewski94
Tabela 3. Średnia wartość inwentarza w osadach rybackich na Mierzei Kurońskiej z uwzględnieniem in-nych osad rybackich wokół Zalewu Kurońskiego na podstawie spisów Türkensteuer z lat 1539–1540
Osa
da
licz
ba n
acht
war
tość
max
.
war
tość
min
.
śred
nia w
arto
ść
licz
ba m
iesz
kańc
ów
płac
ącyc
h po
date
k
licz
ba ry
bakó
w b
ez
żyw
ego
inw
enta
rza
inw
enta
rz w
pos
ia-
dani
u ka
rczm
arza
urząd w szakach (*urząd w Rossitten)Sarkau* 167,75 30 0 5,41 31 7 30Kunzen* 121 21,75 1,25 5,76 21 3 21,75Rossitten* 165,5 38 1 8,28 20 3 28,25Pillkoppen* 50,25 9 1,5 5,03 10 0 brakInse* 56,5 12 1 3,53 16 1 12Loy* 86,75 17 0 4,13 21 1 17Ackelers* 229 20,25 4,5 10,90 21 0 brakPostnicken (Vitte) 312 30 0 11,56 27 3 30Schaaken (Vitte) 317 31 1,5 10,23 31 13 31
urząd w kłajpedzie
Nidden 54 17,25 0 2,84 19 3 (2 zbiegło) 17,25
Karwayten 62 24,25 1,5 5,17 12 1 24,25Negeln 60,5 9 2,75 5,50 11 0 8,5Schwarzort 56,75 8,5 2,75 5,16 11 3 brakKl. Vitte (Memel) 65,25 10,25 0 3,11 21 5 brak (?)Gr. Vitte (Memel) 71,25 12,25 0 3,39 21 1 brak (?)Windenburg 415,25 26,75 1,75 12,21 34 0 17,75Schwentzeln 57 34 3,5 9,50 6 0 34
Russ 334,5 22,75 0,25 6,56 51 (1 zbiegł) 4 22,75
In der Kerkell 123,5 17 1 5,15 24 0 brakSchmeltze 367,75 17,25 0 8,17 45 2 11
Schyrwyck 107 10,75 0 4,28 25 (1 zbiegł) 3 brak
urząd w labiawie (Ragneta)Labiawa (Liszka) 192 29 0 21,33 9 1 (zbiegł) 22,25Pudelorth 51,25 16 0 8,54 6 0 brakWiepe 58,5 22 3 4,88 12 0 22,5Nemonien (Mimelin) 24,25 5,25 2 3,46 7 0 brakGilge 104 14 1 5,78 18 4 13,5Labegiennen 83,25 13 7 10,41 8 0 brakTawle 112 37 17,25 28,00 4 0 brakInse (rag) 72,25 31 1,5 6,02 12 1 31Thabe 58,5 10 2,5 5,32 11 0 brak
PRUTHENIA
Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim
VIII
Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Prußen
und der baltischen Völker
Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations
Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak,
Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki, Matthias Wemhoff
Komitet Redakcyjny: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Alina Kuzborska,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz)
Pozaautorskie tłumaczenia streszczeń i spisu treści: j. niemiecki – Joachim Stephan;
j. rosyjski – Seweryn Szczepański;j. angielski – Seweryn Szczepański, Andrzej Gierszewski
Opracowanie graficzne, skład (DTP) i projekt okładki: Marek M. Pacholec
Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego
Prutheniaoraz
Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2013
Czasopismo Pruthenia ukazuje się równolegle w wersji drukowanej oraz elektronicznej
Wersja elektroniczna (PDF) Rocznika dostępna jest pod adresem: http://pismo.pruthenia.pl
Wydanie drukowane jest wersją pierwotną czasopisma
Wydanie współfinansowane ze środków Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego
Umowa nr KE.62.2014/MM
Pruthenia, 2013, t. VIII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents314
C O n T e n T s
hisTORy Of pRussians and BalTiC naTiOns
Alicja Dobrosielska, Bogdan Radzicki,
Between Cholinun and Rome. Change as Autopoiesis a social system Prussians 7
Andrzej Gierszewski, Demographic processes of fishermen population in the region of the Curonian Lagoon 59
BalTiC aRChaeOlOgy
Marek F. Jagodziński, Cultural affiliation the Vistula estuary region from 1st to 9th century in the light of archaeological and historical sources 97
Vladymir I. Kulakov, Kleine Kaup: two forms of rituals 127
Sławomir Wadyl, Early medieval settlement complex in Rejsyty, comm. Rychliki (site 1–2) in the light of archaeological research 149
sOCieTy – CulTuRe – language
Grzegorz Białuński, Bruno of Querfurt. Memory and cult 167
Seweryn Szczepański, Eikim kruwom! or, „Let us go for an assembly!”: Remarks on the collection of kriwulas from ethnographic repertories of the Altertumsgesellschaft Insterburg and the durability of Old Prussian tradition 181
ClassiC
Alicja Dobrosielska, Grzegorz Białuński,
The discreet charm of sources, or on the validity of the work of Max Toeppen: „Exkurs über die Verschreibungen des Ordens für Stammprußen im 13. Jahrhundert” 197
Max Pollux Toeppen, Exkurs über die Verschreibungen des Ordens für Stammprußen im 13. Jahrhundert 219
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2013, t. VIII 315
pOleMiCs – disCussiOns – ReViews
Roman Shiroukhov, Konstantin Skvortsov,
New publication of the Kaup-Wiskiauten data 243
Vladymir I. Kulakov, Response to my former students 265
Jarosław Ościłowski, More on localization of Wallewona-Wisenburg 271
(Review) Ziemie pruskie w podręcznikach Polski, Niemiec, Litwy i Rosji, red. I. Lewandowska, S. Zloch, s. 331, Olsztyn 2013 ( Joanna Sokal) 287
aCadeMiC ChROniCle
Jan Gancewski, Report on activities Pruthenia Society for the year 2012 295
Heino Neumayer, In memory of Wilfried Menghin 1942–2013 303
Joanna Fonferek, Mirosław Marcinkowski,
Urszula Sieńkowska,
Archaeological research of the former Teutonic Order Castle in Elbląg 307
Contributors 311
Pruthenia, 2013, t. VIII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents316
i n h a lT s V e R z e i C h n i s
gesChiChTe deR pRussen und deR BalTisChen VölkeR
Alicja Dobrosielska, Bogdan Radzicki,
Zwischen Cholinun und Rom. Kultureller Wandel als Autopoiesis des Gesellschaftssystems der Prußen 7
Andrzej Gierszewski, Demographische Prozesse unter der Fischerbevölkerung am Kurischen Haff im 16. Jahrhundert 59
BalTisChe aRChäOlOgie
Marek F. Jagodziński, Schriftliche und archäologische Quellen zur ethnokulturellen Zugehörigkeit des Flussmündungsgebiets der Weichsel vom vom 1. bis das 9. Jahrhundert 97
Vladymir I. Kulakov, Klein Kaup: Zwei Formen von Bestattungsbräuchen 127
Sławomir Wadyl, Der frühmittelalterliche Siedlungskomplex in Rossitten, Gemeinde Reichenbach (Siedlungspunkte 1–2) im Licht der archäologischen Forschung 149
gesellsChafT – kulTuR – spRaChe
Grzegorz Białuński, Bruno von Querfurt. Gedächtnis und Kult 167
Seweryn Szczepański, Eikim kruwom! oder, „Gehen wir zur Versammlung!” Bemerkungen zur Sammlung von kriwulas in den ethnographischen Sammlungen der Altertumsgesellschaft Insterburg und der Beständigkeit der altpreußischen Tradition 181
klassik
Alicja Dobrosielska, Grzegorz Białuński,
Der diskrete Charme der Quellen oder über die Aktualität der Arbeit von Max Toeppen: „Exkurs über die Verschreibungen des Ordens für Stammprußen im 13. Jahrhundert” 197
Max Pollux Toeppen, Exkurs über die Verschreibungen des Ordens für Stammprußen im 13. Jahrhundert 219
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2013, t. VIII 317
pOleMiken – diskussiOnen – BeweRTungen
Roman Shiroukhov, Konstantin Skvortsov,
Eine neue Veröffentlichung der Materialien des Friedhofs von Kaup-Wiskiauten 243
Vladymir I. Kulakov, Meinen früheren Schülern 265
Jarosław Ościłowski, Noch einmal zur Lokalisierung von Wallewona-Wisenburg 271
(Bewertung) Ziemie pruskie w podręcznikach Polski, Niemiec, Litwy i Rosji, red. I. Lewandowska, S. Zloch, s. 331, Olsztyn 2013 ( Joanna Sokal) 287
ChROnik
Jan Gancewski, Tätigkeitsbericht der Gesellschaft Pruthenia für das Jahr 2012 295
Heino Neumayer, Wilfried Menghin 1942–2013 303
Joanna Fonferek, Mirosław Marcinkowski,
Urszula Sieńkowska,
Die Forschungen auf dem Gelände der ehemaligen Burg des Deutschen Ordens in Elbing 307
Annotationen über Autoren 311
Pruthenia, 2013, t. VIII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents318
s p i s T R e ś C i
hisTORia pRusów i ludów BałTyjskiCh
Alicja Dobrosielska, Bogdan Radzicki,
Między Cholinun a Rzymem. Zmiana kulturowa jako autopojeza systemu społecznego Prusów 7
Andrzej Gierszewski, Procesy demograficzne wśród ludności rybackiej w rejonie Zalewu Kurońskiego w XVI wieku 59
aRCheOlOgia BałTyjska
Marek F. Jagodziński, Źródła pisane i archeologiczne o przynależności etnokulturowej rejonu ujścia Wisły od I do IX wieku 97
Владимир И. Кулаков, Малый Кауп: две формы обрядности 127
Sławomir Wadyl, Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Rejsytach, gm. Rychliki (stan. 1 i 2) w świetle wyników badań archeologicznych 149
spOłeCzeńsTwO – kulTuRa – język
Grzegorz Białuński, Brunon z Kwerfurtu. Pamięć i kult 167
Seweryn Szczepański, Eikim kruwom! czyli „Chodźmy na zebranie!”. Uwagi o kolekcji kriwul ze zbiorów etnograficznych Altertumsgesellschaft Insterburg i trwałości staropruskiej tradycji 181
klasyka
Alicja Dobrosielska, Grzegorz Białuński,
Dyskretny urok źródeł czyli o aktualności pracy Maxa Toeppena: „Exkurs über die Verschreibungen des Ordens für Stammprußen im 13. Jahrhundert” 197
Max Pollux Toeppen, Exkurs über die Verschreibungen des Ordens für Stammprußen im 13. Jahrhundert 219
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2013, t. VIII 319
pOleMki – dyskusje – ReCenzje
Роман Широухов, Константин Скворцов,
Новая публикация материалов могильника Кауп-Вискяутен 243
Владимир И. Кулаков, Моим бывшим ученикам 265
Jarosław Ościłowski, Jeszcze w sprawie lokalizacji Wallewony-Wisenburga 271
(Recenzja) Ziemie pruskie w podręcznikach Polski, Niemiec, Litwy i Rosji, red. I. Lewandowska, S. Zloch, s. 331, Olsztyn 2013 ( Joanna Sokal) 287
kROnika
Jan Gancewski, Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia za rok 2012 295
Heino Neumayer, Wilfried Menghin 1942–2013 303
Joanna Fonferek, Mirosław Marcinkowski,
Urszula Sieńkowska,
Badania na terenie dawnego zamku krzyżackiego w Elblągu 307
Noty o autorach 311