Post on 29-Jan-2023
Śląskie Sprawozdania ArcheologiczneTom LV, s. 5–23 Wrocław 2013
A R T Y K U Ł Y
MIROSŁAW FURMANEK, IRENA LASAK
POCZĄTKI WCZESNEJ EPOKI BRĄZU NA ŚLĄSKU W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ NAD CHRONOLOGIĄ1
Abstract: The purpose of the paper is to summarize current findings from the study of the chronology of Únětice Culture in Silesia and to draw attention to the challenge of fitting this culture unit into the existing chronological schemes developed for Early Bronze Age in Poland and some of the adjacent regions. Using the series of dates from Silesia the authors propose to develop a scheme of absolute chronology of the development of local Early Bronze communities. This is possible especially for Únětice Culture, with the following dating of its successive phases: phases I-II - 2200-2100/2050 BC, phases III-IV - 2100/2050-1950 BC, phase V - 1950-1700 BC and phase VI - 1700-1600 BC.
Key words: Early Bronze Age, Silesia, chronology, radiocarbon dating
W badaniach nad chronologią określonych wydarzeń z przeszłości istotne jest nie tyl-ko uporządkowanie ich w czasie, ale również usytuowanie w kontekście wzajemnych, wielopłaszczyznowych odniesień. Opinie wielu archeologów różnią się w ocenie przy-datności szczegółowych studiów chronologicznych oraz stosowanych przy tym metod badań. Z całkowitą pewnością uznać należy, że mają one jednak ogromny wpływ na prawidłowy przebieg dalszej procedury badawczej, trudnej do zaakceptowania bez uświadomienia sobie zależności relacji między czasem i przestrzenią (Kadrow 2001, s. 29–34). Historia badań nad wczesną epoką brązu na Śląsku ma już długą tradycję (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 110, 112, 114–115, 135; Lasak 2009), ale praktycznie o skoku jakościowym w tym zakresie mówić możemy od czasu podjęcia w końcu lat 90. XX w. szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych, związanych z dużymi inwestycjami budowlanymi. To właśnie wtedy rozpoczął się znaczący przyrost źródeł z omawianego okresu, rozpoznano szereg nowych nekropoli i osad, a powszechną praktyką stały się nowoczesne prace laboratoryjne, m.in. wykorzystujące do datowań oznaczenia radiowęglowe oraz dendrochronologiczne. Celem niniejszego opracowania jest podsumowanie aktualnych wyników badań nad chronologią kultury unietyckiej (dalej: KU) na Śląsku, oraz zwrócenie uwagi na problemy, jakie się wiążą z próbami
1 Artykuł chcielibyśmy zadedykować docentowi Vratislavowi Janákowi z Uniwersytetu w Opawie. Przeznaczony on był do jego Księgi Jubileuszowej, ale z przyczyn technicznych się nie ukazał.
M. Furmanek, I. Lasak6
jej czasowego usytuowania na tle istniejących schematów chronologicznych wczesnej epoki brązu na terenie Polski oraz na niektórych, przyległych do niego regionach2.
Znamiennym przykładem kontrowersji związanych z problemem osadzania wydarzeń w czasie, była ożywiona dyskusja nad samym pojęciem „wczesna epoka brązu”, prowadzona przez kilku archeologów (J. Dąbrowski, B. Gediga, J. Machnik) podczas konferencji Dorobek polskiej archeologii i prahistorii ostatniego półwiecza (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 243–251). Zasadniczy spór dotyczył kryteriów określania początków nowej epoki oraz celowości wyodrębniania szczegółowych faz w danej jednostce kulturowej. Zagadnienie periodyzacji często jest mylone z chro-nologią, np. w odniesieniu do kultury zwykle inna może być periodyzacja różnych jej aspektów – kultury symbolicznej, osadnictwa, gospodarki, czy elementów kultury społecznej. Jako przykłady wskazano dawne schematy chronologiczne kultury unie-tyckiej G. Neumanna dla terenu Niemiec oraz V. Mouchy dla Czech. Uwagi dotyczyły też zbędnych prób definiowania tzw. grupy nowocerekwiańskiej na Górnym Śląsku, gdyż ważniejsze jest zwrócenie uwagi na silne jej więzi z terenami położonymi bardziej na południe. Nie wszystkich (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 136; Kadrow 2001, s. 41–42) przekonała opinia J. Dąbrowskiego, że epoka brązu ex definitione zaczęła się wraz z powtarzalnym występowaniem zespołów przedmiotów brązowych. Autor tej wypowiedzi podkreślił, iż ta zasada podziału jest trudna do ścisłego respektowania, gdyż zastępowanie wytworów miedzianych przez brązowe było procesem ciągłym, a to przyczynia się do licznych dyskusji i wiąże się z rozmaitymi propozycjami ter-minologicznymi. Dodać należy, że mechanizm rozprzestrzeniania się wyrobów me-talowych był złożony, często podlegający różnicom w tempie zmienności stylistycz-no-typologicznej, nawet w bliskich sobie rejonach (por. Bartelheim 1998, s. 148–149). Wymaga on z pewnością głębszych analiz, np. w aspekcie istotnego wyznacznika zasięgu określonej tradycji kulturowej (np. Czebreszuk 1996, s. 89–90). Zgodzić się należy z J. Machnikiem, że aby stworzyć określoną periodyzację, niezbędne jest upo-rządkowanie w czasie i przestrzeni cech, które są przez nas uznane za archeologiczne wyznaczniki poszczególnych etapów rozwoju kultury. Nawet najbardziej szczegółowa klasyfikacja chronologiczna nie deformuje periodyzacji, ale ją uwiarygodnia, choćby przez uściślenie sekwencji faktów (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 247). Nie budzi również wątpliwości wymóg budowania systemów chronologicznych w układach re-gionalnych oraz ich stosowania na odpowiednich obszarach (np. Kadrow 2001, s. 32).
Powyższe rozważania teoretyczne, z wielu względów są ważne dla podjętej w ni-niejszym opracowaniu problematyki. Co najmniej od początków XX wieku pojawiały się różne propozycje datowania początków wczesnej epoki brązu na Śląsku, w tym również kultury unietyckiej, którą w całości, lub tylko częściowo, lokowano w tym okresie (Butent-Stefaniak 1997, s. 9–15). Określanie czasu jej trwania oraz różnych etapów rozwojowych opierano przede wszystkim na systematyce typologicznej cera-
2 Kalibracja wyników datowań radiowęglowych wykonana została przy użyciu programu OxCal 4.1, w oparciu o krzywą kalibracyjną IntCal04, zob. Bronk Ramsey 1994; 2009, Reimer et al. 2004.
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 7
miki i wyrobów metalowych. Koncentrowano się głównie na chronologii względnej, a tę wspierały różnorakie analizy porównawcze, wskazujące szereg analogii na ob-szarach sąsiednich, potwierdzające podobny rytm przemian na znacznych obszarach środkowej Europy u progu nowej epoki.
Praktycznie do dziś (np. Bartoszcze 2003, s. 92; Gralak 2007, s. 100–102) wykorzy-stywany jest schemat wewnętrznego rozwoju kultury unietyckiej na terenie Polski, wy-pracowany ponad 30 lat temu przez J. Machnika (Machnik 1977, s. 177–183, ryc. 27; 1978, s. 109–110). Podział tej kultury na 5 faz chronologicznych, z sugerowaną możliwością wyodrębnienia fazy późnej (faza 6, z wpływami tzw. madziarowsko-wieterzowskimi), oparty był głównie na zmianach stylistycznych naczyń, a punktem odniesienia było opracowanie chronologii kultury unietyckiej dla terenu Czech i Moraw. Pomocną w sprecyzowaniu datowania bezwzględnego okazała się wówczas seria oznaczeń ra-diowęglowych wykonanych dla kultury mierzanowickiej. Cały okres rozwoju kultury unietyckiej określony został na lata 1850–1500 p.n.e., to znaczy na całą fazę A oraz, być może, na początek fazy B1 wg periodyzacji P. Reineckego, kiedy na terenie przez nią zajętym pojawiła się kultura mogiłowa (Machnik 1978, s. 110). Niezależnie od faz chronologicznych wyróżnione zostały trzy etapy rozwojowe tej kultury, przy czym dopiero etap trzeci to apogeum jej rozwoju, połączony m.in. z rozwojem metalurgii (faza V, klasyczna; Machnik 1978, s. 109). Wspomniany autor poświęcił wiele uwag, wyróżnionej wcześniej przez M. Gedla (1964) na Górnym Śląsku, grupie (kulturze) nowocerekwiańskiej (Machnik 1978, s. 112), znanej wówczas przede wszystkim z osady obronnej w Nowej Cerekwi. Zaakceptował on zasadnicze tezy M. Gedla, który w ce-ramice tego ugrupowania widział wyraźne nawiązania do kultury wieterzowskiej na Morawach, z występującymi w niej elementami kultury madziarowskiej. W jego opinii, materiałów wymienionej grupy kulturowej nie można w sposób prosty włą-czyć do kultury unietyckiej, pomimo że większość wyrobów metalowych pochodziła z jej warsztatów. Przypuszczalnie, wyróżnienie na Górnym Śląsku grupy nowocere-kwiańskiej stało się inspiracją dla W. Szmukiera (1980) poszukiwania podobnych, zewnętrznych oddziaływań w schyłkowym okresie rozwoju kultury unietyckiej, które datował na końcowy wycinek podokresu BA2, ewentualnie na początki BB1, a zarazem utożsamiał z wyróżnioną wcześniej przez siebie fazą poklasyczną kultury unietyckiej (Szmukier 1977).
Chronologia wczesnej epoki brązu i wewnętrzny rozwój kultury unietyckiej na Ślą-sku były m.in. przedmiotem badań B. Butent-Stefaniak (1997). Swoje studia oparła ona na szczegółowej analizie materiału ruchomego, przede wszystkim ceramiki, oraz zespołów zwartych tej kultury. Wykorzystała przy tym źródła z ostatnio realizowanych badań wykopaliskowych oraz dokumentację archiwalną, zgromadzoną w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Autorka podjęła próbę datowania względnego wymie-nionej kultury na bazie systemu chronologicznego P. Reineckego oraz, podobnie jak J. Machnik, odniosła je do dawnych schematów wypracowanych przede wszystkim dla Czech i Moraw. W ówczesnej sytuacji ograniczone były możliwości wykorzystania dat radiowęglowych – w przypadku kultury unietyckiej na Śląsku nielicznych, a przy tym
M. Furmanek, I. Lasak8
nie kalibrowanych (Jędrychowice, Nowa Cerekiew, Przecławice, Radłowice). W opinii B. Butent-Stefaniak na omawianym terenie można wyodrębnić dwie wyraźnie rysujące się fazy wczesnej epoki brązu, odpowiadające podokresom BA1 (fazy I-IV) oraz BA2 (fazy V-VI) wg podziału P. Reineckego. Autorka zaakceptowała propozycję J. Machnika by podokres BA1 zdefiniować pojęciem „faza protobrązowa” oraz uściśliła jego ramy czasowe na lata 1850–1650 p.n.e. (Butent-Stefaniak 1997, s. 242). Wyżej wymienione pro-pozycje dotyczyły jedynie Dolnego Śląska, gdyż stan badań nie zezwalał na odniesienie się do sytuacji kulturowej w początkach wczesnej epoki brązu na Górnym Śląsku (Bu-tent-Stefaniak 1997, s. 239–241). Dla młodszego podokresu kultury unietyckiej (BA2) wy-mieniona autorka wyróżniła dwie fazy rozwojowe: klasyczną i schyłkową (poklasyczną), których początki datowała na około 1650 i 1550 r. p.n.e., a cały ten okres zamknęła datą około 1470 r. p.n.e. (początki BB1 wg P. Reineckego). Ze schyłkiem omawianej kultury łączyły się oddziaływania ze strony kultury madziarowskiej, typu wieterzowskiego oraz grupy Böheimkirchen (Butent-Stefaniak 1997, s. 242–243). W okresie nieco późniejszym (BA2/BB1) na teren Dolnego Śląska oraz Dolnych Łużyc docierały pierwsze wyroby metalowe z kręgu mogiłowego, które, w opinii B. Butent-Stefaniak, mogą stanowić podstawę wyróżnienia wspólnego przejściowego horyzontu unietycko-mogiłowego (odpowiednik horyzontu Bühl-Ackenbach). Podobnie jak wcześniej B. Gediga (1989, s. 150–151), autorka nie wykluczyła możliwości kontynuacji w tym czasie osadnictwa unietyckiego i powołała się m.in. na wyniki badań osady w Radłowicach (Butent--Stefaniak 1997, s. 245). W odniesieniu do Górnego Śląska w omawianej pracy pojawił się szeroki komentarz nowego spojrzenia, np. przez badaczy czeskich, na znaleziska łączone z grupą nowocerekwiańską, pozwalające je odnieść do młodszego odcinka kultury unietyckiej (Butent-Stefaniak 1997, s. 248–253).
Zreferowane powyżej wyniki badań B. Butent-Stefaniak nad chronologią znala-zły się w pracy opublikowanej na rok przed ukazaniem się monumentalnego dzieła B. Zicha (1996), poświęconego podziałowi regionalnemu i chronologicznemu tzw. północnego odłamu kultury unietyckiej. Autor podjął próbę szerszego spojrzenia na zjawiska związane z kształtowaniem się wymienionej jednostki kulturowej. Z uwagi na różniące się systemy chronologiczne powtórnie przeprowadził analizę licznych ze-społów grobowych, przy czym Śląsk (grupy środkowośląska oraz nowocerekwiańska) był jednym z szeregu regionów wybranych do tego celu (Zich 1996, s. 25–37). W wielu aspektach nowatorskie ustalenia B. Zicha zostały dostrzeżone m.in. przez badaczy polskich (Czebreszuk 1996, s. 88–89; Kadrow 2001, s. 36–37, 59, 63) i czeskich (Bartel-heim 1998, s. 143–145), a nawet wysoko ocenione w zakresie merytorycznym (Kadrow 1997). Zwrócono jednak uwagę na pewne niedostatki w pracy – przy zastosowaniu podstawowej metody seriacji (Kombinationsstatistik) brak innych, które umożliwiłyby jej weryfikację, np. testów statystycznych oraz datowania radiowęglowego. Ponadto przyjęcie przez autora monolinearnego modelu rozwoju kultury unietyckiej (wzorem schemat periodyzacyjny O. Monteliusa, a cechy charakterystyczne dla południowej Skandynawii w epoce brązu) mogło wpłynąć na zaskakujące datowania, np. grobu książęcego w Leubingen (Kadrow 1997, s. 282), czy też naczyń oraz wyrobów metalo-
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 9
wych o cechach „unietyckich” na Kujawach, tradycyjnie łączonych z fazą klasyczną tej kultury (Czebreszuk 1996, s. 89).
W opinii S. Kadrowa (1997, 282) znakomitym przykładem wielostronnej weryfika-cji chronologicznej zespołów z końca neolitu i wczesnego okresu epoki brązu w Danii jest praca H. Vandkilde (1996), która może stanowić dobre odniesienie do podobnych studiów na obszarach środkowej Europy. Posiłkując się wcześniejszą korektą periody-zacji P. Reineckego (K. Randsborg), całą fazę klasyczną kultury unietyckiej umieściła ona w ramach podokresu BA1, natomiast w podokresie BA2 jedynie zespoły o cechach późnounietyckich oraz madziarowsko-wieterzowskich. Uwzględniając kalibrowane oznaczenia radiowęglowe podała także datowania poszczególnych okresów wczesnej epoki brązu (BA1a, BA1b, BA2), które można osadzić w istniejących środkowoeuropej-skich schematach periodyzacyjnych (por. Kadrow 2001, s. 57, 59, 63). Istotne w nich jest znaczne przesunięcie w czasie najstarszego odcinka omawianej epoki na lata 2350–1950 BC (Vandkilde 1996, s. 163–175), który odpowiadałby m.in. wyróżnionym przez J. Machnika fazom I-IV kultury unietyckiej oraz fazom 1–3 zaproponowanym dla Śląska przez B. Zicha. Fazę klasyczną kultury unietyckiej badaczka ta umieściła w przedziale czasowym pomiędzy 1950 a 1700 BC (V faza wg J. Machnika, 4 faza wg B. Zicha, trwająca do początków BB1), natomiast jej późny odcinek rozwojowy oraz wpływy tzw. madziarowsko-wieterzowskie – pomiędzy 1700 a 1600 BC (domnie-mana faza VI wg J. Machnika, słabo zaznaczona w materiałach grobowych faza 5 wg B. Zicha). W latach 80. i 90. XX w. na Śląsku jedynie dla pojedynczych obiektów wykonywano oznaczenia radiowęglowe (Lasak 1988, s. 90; 1991, s. 95), a większą ich serię uzyskano tylko dla osady obronnej w Jędrychowicach (Gedl 1985, s. 33; 1988, s. 39). Badania próbek (drewno, węgielki drzewne) przeprowadzono w różnych la-boratoriach – w Berlinie (Przecławice, Jędrychowice) oraz w Gliwicach (Radłowice).
Coraz częściej wypowiadano się w literaturze przedmiotu na temat przydatności dat 14C, wskazując zarówno ich pozytywne, jak i negatywne strony (por. Czebreszuk 1996, s. 180–181; Kadrow 2001, s. 32–33). Istnieje przekonanie, że jedynie za pomocą metody dendrochronologicznej można zweryfikować datowania radiowęglowe (Dą-browski 2004, s. 57), ale również i w tej metodzie, możliwej do zastosowania na ogra-niczonych obszarach Europy (np. osady palafitowe), dostrzeżono wiele mankamentów (Włodarczak 2008). Wprawdzie określanie prawdopodobieństwa rzeczywistego wieku badanych obiektów metodą 14C jest wysoce skomplikowane, i najczęściej obejmuje szersze przedziały czasowe, to jednak największe trudności związane są z interpretacją uzyskanych wyników (Kadrow 1991, s. 53–55; Czebreszuk 1996, s. 180–187; Walanus i Goslar 2004). Można wśród nich wymienić duże błędy standardowe, rodzaj dato-wanego materiału, niejednoznaczne interpretacje kulturowe kontekstu występowania materiału pobranego do badań, ograniczoną liczbowo serię oznaczeń, nieprawidłowy wybór skali prawdopodobieństwa itp. (Moskal-del Hoyo i Kozłowski 2009).
Nowe doświadczenia w zakresie kalibracji dat radiowęglowych (Görsdorf 1993) zostały wykorzystane m.in. przy ponownej weryfikacji pozyskanych wcześniej dla osad w Jędrychowicach i Nowej Cerekwi (Gedl 2006, s. 45, 50–51, ryc. 13; Molak 2008). Nie
M. Furmanek, I. Lasak10
podejmując dyskusji na temat sporu dotyczącego charakteru grupy nowocerekwiańskiej oraz jej usytuowania w czasie, należy podkreślić, że można ją datować wcześniej niż dotąd przyjmowano. Kalibracja sumy datowań pochodzących z osady w Jędrychowi-cach pozwala umieścić jej funkcjonowanie w XIX i XVIII wieku przed Chrystusem (1σ: 1885–1693 BC; 2σ: 1965–1626 BC; ryc. 2). W tym samym czasie funkcjonowała rów-nież osada w Nowej Cerekwi (1σ: 1885–1690 BC; 2σ: 2011–1564 BC), chociaż jedna z dat może sugerować istnienie wcześniejszego osadnictwa (ryc. 2). Powoduje to m.in. okre-ślone reperkusje przy zaliczaniu tego kompleksu kulturowego do szeroko rozumianego kręgu madziarowsko-wieterzowskiego (por. też: Molak 2008, s. 141). Z dolnośląskiej osady obronnej w Radłowicach pochodzą datowania materiałów z dwóch obiektów osadniczych. Wydają się one potwierdzać wielofazowy charakter osiedla. Starsza po-chodzi z obiektu 20/22 (1σ: 2133–1919 BC; 2σ: 2011–1564 BC) i związana jest najprawdo-podobniej z osadą otwartą, a młodsza z obiektu 5 (1σ: 1886–1774 BC; 2σ: 1916–1749 BC) wyznacza czas funkcjonowania ufortyfikowanej osady, co dodatkowo potwierdza zbieżność z datowaniami podobnych osad w Nowej Cerekwi i Jędrychowicach. Pozwala to sądzić, że zarówno osady obronne grupy nowocerekwiańskiej, jak również osada w Radłowicach funkcjonowały w tym samym czasie, który w ramach tradycyjnych po-działów epoki brązu można datować na fazy BA1b i BA2, a nie jak dotąd sądzono na fazę BA2/BB1 i początek BB1 (por. również: Molak 2008, s. 144). Ma to swoje istotne znaczenie w analizie taksonomicznej odkrytych na tych stanowiskach materiałów, jak również interpretacji procesów społecznych, gospodarczych i powiązań interregionalnych. Ma-teriały te traktować należy jako przynależne, lub odpowiadające chronologicznie, fazie klasycznej (i ewentualnie postklasycznej) KU. Konieczna jest reinterpretacja materiałów ruchomych, zwłaszcza w odniesieniu do ich powiązań madziarowsko-wieterzowskich. Krytycznie należy również odnieść się do traktowania tych ugrupowań jako obszaru wyjściowego wzorców dla genezy osiedli obronnych, których powstanie może wynikać z przemian społeczno-gospodarczych zachodzących wśród społeczności KU.
Aktualnie dla Śląska dysponujemy wynikami 50 datowań radiowęglowych, pocho-dzących z 15 stanowisk i obiektów o zróżnicowanej funkcji oraz chronologii (ryc. 1, 2). Są to zarówno znaleziska o charakterze obrzędowym (np. pochówki ludzkie, groby zwierzęce, kurhan i obiekty o bliżej niesprecyzowanym charakterze obrzędowym), które liczebnie przeważają nad obiektami osadowymi (tabela 1). Większość datowa-nych próbek to materiał kostny, głównie kości ludzkie, rzadziej zwierzęce. Nieste-ty, znaczna ich część jest trudna do interpretacji ze względu na brak wyposażenia, skomplikowane i trudne do określenia procesy powstawania i przekształcania tych depozytów, jak również niewystarczający stan publikacji materiałów lub ich brak.
Największa seria datowań pochodzi ze stanowiska 15 w Wojkowicach (Gralak 2007, s. 241; 2007a; 2009). Trzy z nich pochodzą z obiektów interpretowanych jako pochówki głów (Gralak 2009)3, sześć z pochówków ludzkich, z których dwa są po-
3 Ich stan zachowania i sytuacja stratygraficzna mogą wskazywać, że są to zniszczone groby i tym samym redeponowane kości z tych pochówków, a nie efekt rytualnych zabiegów związanych z kultem głów.
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 11
zbawione inwentarza, dwa z grobów zwierzęcych, jedna z pochówku zbiorowego i jedna ze studni (tabela 1; ryc. 3). Datowania te cechują się dużą rozpiętością czasową, a precyzyjne określenie chronologii, na podstawie materiałów zabytkowych, napotyka na wiele trudności, głównie ze względu na niewielką ich liczbę, małą „czułość” chro-nologiczną i złożoność, niemożliwych w tym przypadku, do rozpoznania procesów podepozycyjnych. Dla wyników datowań z Wojkowic można zaproponować model oparty na ich uporządkowaniu w trzy grupy, przyporządkowane datowanym radio-węglowo fazom wykorzystania stanowiska (ryc. 3). Pierwszą z nich, odpowiadającą fazie I-II KU, można datować na okres 2209–2045 BC (1σ; 2σ: 2292–1985 BC), drugą, związaną z klasyczną fazą KU na lata 1920–1785 BC (1σ; 2σ: 2013–1723 BC) oraz trzecią, ze schyłku rozwoju KU, na przełom XVII i XVI w. przed Chrystusem (1σ: 1629–1532 BC; 2σ: 1686–1508 BC). Do pierwszej można zaliczyć studnię (obiekt 620B) oraz
Ryc. 1. Stanowiska z datowaniami 14C. Oznaczenia symboli: 1 – osady obronne, 2 – osady, 3 – groby, 4 – kurhany, 5 – osady i groby. Stanowiska: 1 – Jędrychowice, 2 – Kostomłoty, 3 – Magnice, 4 – Milejo-wice, 5 – Niedary, 6 – Nowa Cerekwia, 7 – Nowa Wieś, 8 – Nowa Wieś Wrocławska, 9 – Piskorzówek 11, 10 – Piskorzówek 14, 11 – Przecławice, 12 – Radłowice, 13 – Szczepankowice, 14 – Wrocław-Widawa, 15 – Wojkowice
M. Furmanek, I. Lasak12
Ryc. 2. Kalibracja wyników datowań radiowęglowych z terenu Śląska (dokończenie na str. 13)
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 13
groby 1097-III-004, 609-II-09, obiekt obrzędowy 774-II-09 i grób zwierzęcy 275-I-98, do drugiej, pozbawione inwentarza obiekty 304-III-99, 510-III-99, 784-II-99, 960, 658-I-98, jak również datowane na fazę V KU groby 141D-III-99 i 846-III-00, a do trzeciej czaszkę z obiektu 303-III-99.
Do najstarszych datowań z Wojkowic nawiązuje grób 41/N z Nowej Wsi Wroc-ławskiej, datowany na II fazę KU (1σ: 2196–2039 BC; 2σ: 2271–1984 BC; Nowaczyk 2006). Najprawdopodobniej z tą fazą rozwoju KU wiąże się również, obarczony dużym błędem standardowym i pozbawiony wyposażenia, grób 113 ze stan. 11 w Piskorzówku (Gralak 2009a). Nieco młodszą, tak samo datowaną grupę, stanowią pochówki bez wyposażania odkryte w Nowej Wsi Wrocławskiej (grób 343/N), oraz Magnicach (Baron et al. 2011) i Milejowicach (Bugaj i Kopiasz 2006).
Seria 5. datowań dla czterech grobów pochodzi z cmentarzyska w Przecławicach (groby 1, 6, 50 i 52 – tu dwie daty) . Na podstawie analizy wyposażenia (Lasak 1988) należy sądzić, że zmarłych grzebano w natępującej kolejności: grób 1 – grób 6 – grób 50 – grób 52 (ryc. 4). Nie znajduje to jednak potwierdzenia w wynikach ich datowania radiowęglowego, np. najstarszy grób (nr 1) uzyskał najmłodszą datę radiowęglową.
4 Najprawdopodobniej należy zweryfikować jego chronologię na fazę I-II KU.
Ryc. 2. Kalibracja wyników datowań radiowęglowych z terenu Śląska
(dokończenie ze str. 13)
M. Furmanek, I. Lasak14
Tab.
1. D
atow
anie
radi
owęg
low
e gr
obów
z w
czes
nej e
poki
brą
zu n
a Śl
ąska
Nr
Mie
jsco
woś
ćSy
mbo
lO
biek
tN
r pró
bki
Wie
k ra
-di
owęg
low
y BP
Rod
zaj
mat
eria
łuR
odza
j obi
ektu
Chr
onol
ogia
ar
tefa
ktua
lna
Źród
ło
12
34
56
78
910
1Ję
dryc
how
ice
JED
_157
157
Bln-
2894
3430
± 5
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
2Ję
dryc
how
ice
JED
_212
212
Bln-
2895
3530
± 5
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
3Ję
dryc
how
ice
JED
_330
330
Bln-
2787
3440
± 5
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
4Ję
dryc
how
ice
JED
_343
343
Bln-
2788
3530
± 6
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
5Ję
dryc
how
ice
JED
_347
347
Bln-
2896
3460
± 6
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
6Ję
dryc
how
ice
JED
_351
351
Bln-
2789
3440
± 5
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
7Ję
dryc
how
ice
JED
_366
366
Bln-
2790
3500
± 6
0w
ęgle
drz
ewne
?os
adni
czy
GN
CG
edl 1
988
8K
osto
mło
tyKO
S_79
79Po
z-16
017
3650
± 3
5w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U II
I-IV
Furm
anek
, Mas
ojć
2011
9K
osto
mło
tyKO
S_19
019
0Po
z-16
040
3690
± 3
5w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U II
I-IV
Furm
anek
, Mas
ojć
2011
10K
osto
mło
tyKO
S_28
328
3Po
z-16
021
3625
± 3
5w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U II
I-IV
Furm
anek
, Mas
ojć
2011
11K
osto
mło
tyKO
S_46
246
2Po
z-16
024
3635
± 3
0w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U II
I-IV
Furm
anek
, Mas
ojć
2011
12K
osto
mło
tyKO
S_49
649
6Po
z-16
020
3690
± 3
0w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U II
I-IV
Furm
anek
, Mas
ojć
2011
13K
osto
mło
tyKO
S_52
952
9Po
z-16
041
3540
± 3
5w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U V
Furm
anek
, Mas
ojć
2011
14M
agni
ceM
AG
_106
106
Poz-
2651
136
30 ±
35
kośc
i lud
zkie
grób
-Ba
ron
et a
l. 20
1115
Mile
jow
ice
MIL
_969
969
Gd-
?36
30 ±
35
kośc
i lud
zkie
grób
-Bu
gaj,
Kop
iasz
200
616
Nie
dary
NIE
_2ku
rhan
2G
rN-5
980
3445
± 5
5w
ęgle
drz
ewne
?ku
rhan
KM
G?
Bute
nt 1
992
17N
owa
Cer
ekie
wN
OC
_114
3Bl
n-32
2834
20 ±
61
węg
le d
rzew
neos
adni
czy
GN
CK
osiń
ska
1989
18N
owa
Cer
ekie
wN
OC
_214
2Bl
n-32
2735
10 ±
61
węg
le d
rzew
neos
adni
czy
GN
CK
osiń
ska
1989
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 15
12
34
56
78
910
19N
owa
Cer
ekie
wN
OC
_3?
Bln-
3229
3860
± 8
8w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yG
NC
Gör
sdor
f 199
3
20N
owa
Wie
śN
WB_
3535
Poz-
8963
3095
± 3
0w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yw
czes
na K
Ł?Bu
rduk
iew
icz,
Fur
-m
anek
200
7
21N
owa
Wie
ś W
rocł
awsk
aN
WW
_41
41/N
Poz-
2817
937
20 ±
35
kośc
i lud
zkie
grób
KU
IIN
owac
zyk
2006
22N
owa
Wie
ś W
rocł
awsk
aN
WW
_42
42/N
Poz-
2817
635
40 ±
35
węg
le d
rzew
ne?
osad
nicz
yK
UN
owac
zyk
2006
23N
owa
Wie
ś W
rocł
awsk
aN
WW
_88
88/N
Poz-
2817
735
15 ±
35
kość
zw
ierz
ęca
grób
zw
ierz
ęcy
-N
owac
zyk
2006
24N
owa
Wie
ś W
rocł
awsk
aN
WW
_343
343/
NPo
z-28
178
3660
± 3
5ko
ści l
udzk
iegr
ób-
Now
aczy
k 20
06
25Pi
skor
zów
ekP1
1_13
313
3G
d-?
3720
± 9
0ko
ść lu
dzka
grób
-G
rala
k 20
09a
26Pi
skor
zów
ekP1
4_16
16G
d-?
3420
± 1
20ko
ść lu
dzka
grób
-G
rala
k 20
09a
27Pr
zecł
awic
ePR
Z_1
1U
BA?
3407
± 3
0ko
ść lu
dzka
grób
KU
IIPo
kutt
a, F
rei 2
011
28Pr
zecł
awic
ePR
Z_6
6U
BA?
3594
± 4
9ko
ść lu
dzka
grób
KU
IIPo
kutt
a, F
rei 2
011
29Pr
zecł
awic
ePR
Z_5
2A52
UBA
?35
56 ±
24
kość
ludz
kagr
óbK
U II
I-IV
Poku
tta,
Fre
i 201
1
30Pr
zecł
awic
ePR
Z_5
050
Bln-
?36
25 ±
75
kość
ludz
kagr
óbK
U II
I-IV
Lasa
k 20
09
31Pr
zecł
awic
ePR
Z_5
2B52
Bln-
?34
85 ±
45
kość
ludz
kagr
óbK
U II
I-IV
(K
U V
?)La
sak
2009
32Ra
dłow
ice
RA
D_5
5Po
z-16
047
3510
± 3
0ko
ść lu
dzka
osad
nicz
yK
U V
Lasa
k, F
urm
anek
20
09
33Ra
dłow
ice
RA
D_2
020
/22
Gd-
6025
3640
± 7
0w
ęgle
drz
ewne
osad
nicz
yK
U V
Lasa
k, F
urm
anek
20
09
34Sz
czep
anko
wic
eSZ
C_1
IU
BA-?
3559
± 2
4ko
ść lu
dzka
grób
KU
VPo
kutt
a, F
rei 2
011
35Sz
czep
anko
wic
eSZ
C_2
IIU
BA-?
3522
± 2
4ko
ść lu
dzka
grób
KU
VPo
kutt
a, F
rei 2
011
36W
idaw
aW
ID_3
14P
314
Poz-
3181
933
90 ±
30
kość
ludz
kagr
ób-
Furm
anek
, Krą
piec
, G
osla
r, M
asoj
ć 201
1
M. Furmanek, I. Lasak16
12
34
56
78
910
37W
idaw
aW
ID_3
14M
314
MK
L-16
334
50 ±
70
kość
ludz
kagr
ób-
Furm
anek
, Gos
lar,
Krą
piec
, Mas
ojć 2
011
38W
ojko
wic
eW
OJ_
304
304-
III-
99G
d-?
3555
± 3
5ko
ść lu
dzka
obie
kt o
brzę
dow
y?/
znis
zczo
ny g
rób?
-G
rala
k 20
09
39W
ojko
wic
eW
OJ_
353
353-
III-
99G
d-?
3300
± 3
5ko
ść lu
dzka
obie
kt o
brzę
dow
y?/
znis
zczo
ny g
rób?
-G
rala
k 20
09
40W
ojko
wic
eW
OJ_
510
510-
III-
99G
d-?
3505
± 3
5ko
ść lu
dzka
obie
kt o
brzę
dow
y?/
znis
zczo
ny g
rób?
-G
rala
k 20
09
41W
ojko
wic
eW
OJ_
620B
620B
Gd-
?37
90 ±
40
drew
nost
udni
a?
Gra
lak
2007
b42
Woj
kow
ice
WO
J_14
114
1D-I
II-9
9G
d-?
3505
± 3
5ko
ść lu
dzka
grób
KU
V?
Gra
lak
2007
b43
Woj
kow
ice
WO
J_27
527
5-I-
98G
d-?
3690
± 1
90ko
ść z
wie
rzęc
agr
ób z
wie
rzęc
y-
Gra
lak
2007
b44
Woj
kow
ice
WO
J_60
960
9-II
-09
Gd-
?37
10 ±
35
kość
ludz
kagr
óbK
U I
Gra
lak
2007
b45
Woj
kow
ice
WO
J_65
865
8-I-
98G
d-?
3510
± 1
80ko
ść z
wie
rzęc
agr
ób z
wie
rzęc
y-
Gra
lak
2007
b46
Woj
kow
ice
WO
J_77
477
4-II
-99
Gd-
?37
20 ±
35
kość
ludz
kaob
iekt
obr
zędo
wy?
/gr
ób z
bior
owy?
KU
III-
IVG
rala
k 20
07b
47W
ojko
wic
eW
OJ_
784
784-
II-9
9G
d-?
3550
± 3
5ko
ść lu
dzka
grób
-G
rala
k 20
07b
48W
ojko
wic
eW
OJ_
846
846-
III-
00G
d-?
3060
± 2
40ko
ść lu
dzka
grób
KU
VG
rala
k 20
07b
49W
ojko
wic
eW
OJ_
960
grób
960
Gd-
?35
50 ±
100
kość
ludz
kagr
ób-
Gra
lak
2007
b50
Woj
kow
ice
WO
J_10
9710
97-I
II-0
0G
d-?
3790
± 3
5ko
ść lu
dzka
grób
KU
I-II
? (w
g G
rala
ka K
U
III-
IV)
Gra
lak
2007
b
Wyk
az sk
rótó
w:
GN
C –
gru
pa n
owoc
erek
wia
ńska
KŁ
– ku
ltura
łuży
cka
KM
G –
kul
tura
mog
iłow
aK
U –
kul
tura
uni
etyc
kaI,
II, I
II, I
V, V
– fa
zy ro
zwoj
owe
kultu
ry u
niet
ycki
ej
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 17
Ryc. 3. Model wyników datowań radiowęglowych z Wojkowic
M. Furmanek, I. Lasak18
Oznaczenie wieku drugiego w sekwencji grobu 6, datowanego także na II fazę KU, jest młodsze od przewidywanego. Za zbliżone, do oczekiwanego, należy uznać dato-wanie grobów 50 i 52. Sytuacja ta jest niezwykle trudna do wyjaśnienia i może być ona różnorako tłumaczona (np. złym oznaczeniem wieku próbek, zjawiskiem archaizacji wyposażenia składanego do grobów, podepozycyjnymi procesami chemicznymi itp.). W przypadku zastosowania dla tych znalezisk modelu sekwencji kolejności powsta-wania grobów ich chronologia (zastrzegając jednak niewielką zgodność statystyczną danych) mogłaby być zawężona do lat pomiędzy 1870 a 1774 BC, i w całości w takim przypadku powinna się łączyć z klasyczną fazą KU, wbrew chronologii opartej na ar-tefaktach występujących w tych grobach. Wydaje się, że problem chronologii cmen-tarzyska w Przecławicach nie może być w tej chwili jednoznacznie rozstrzygnięty.
Niezwykle istotne jest wykonanie pierwszych datowań grobu centralnego zloka-lizowanego pod starszym nasypem oraz grobu kobiety wkopanego w młodszy nasyp
Ryc. 4. Modele wyników datowań radiowęglowych z Przecławic, Szczepankowic i Widawy
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 19
kurhanu I w Szczepankowicach (Pokutta i Frei 2011). Klarowna relacja stratygraficzna pomiędzy tymi dwoma pochówkami pozwala uściślić datowanie grobu centralnego na lata 1937–1889 BC (1σ; 2σ: 2010–1826 BC), a młodszego pochówku kobiety, na lata 1891–1776 BC (1σ; 2σ: 1913–1767 BC).
Jedną z większych serii oznaczeń radiowęglowych (6) uzyskano dla osady w Kos-tomłotach (Furmanek i Masojć 2011), jak się wydaje dwufazowej, zasiedlonej pomię-dzy latami 2129–1956 BC (1σ; 2σ: 2191–1918 BC) i datowanej na fazę III-IV KU oraz 1937–1779 BC (1σ; 2σ: 1966–1754 BC), związanej z etapem klasycznym rozwoju KU (ryc. 2). Bardzo podobnie datować można obiekty 42/N (jama osadowa) i 88/N (grób zwierzęcy) z Nowej Wsi Wrocławskiej (suma datowań: 1σ: 1918–1776; 2σ: 1952–1748 BC).
Zaskakujące wyniki przynosi także kalibracja próbki pochodzącej z kurhanu w Niedarach (1σ: 1877–1688 BC; 2σ: 1898–1621 BC), na podstawie której kurhan ten łączono z kulturą mogiłową (Butent 1992). Jeżeli nie mamy tu do czynienia ze zjawi-skiem tzw. „starego drewna”, można go zatem datować na fazę klasyczną lub postkla-syczną KU, i należy zastanowić się nad weryfikacją chronologii niektórych kopców uznawanych dotąd za mogiłowe.
Do najmłodszych obiektów związanych z KU zaliczyć należy grób 314 ze stan. 17 we Wrocławiu-Widawie, którego chronologię na podstawie kombinacji dwóch dato-wań, można sprecyzować na lata 1767–1626 (1σ; 2σ: 1922–1608 BC; ryc. 4) oraz grób 16 ze stan. 14 w Piskorzówku (1σ: 1887–1541; 2σ: 2029–1452 BC; ryc. 2).
Problemem badań nad społecznościami wczesnej i starszej epoki brązu jest ubogość materiałów i brak datowań dla zespołów postunietyckich. Z końcowym odcinkiem tego okresu związane są relikty osady w Nowej Wsi, stan. 2, koło Bole-sławca (Furmanek, Burdukiewicz 2007, s. 97, 100). Wydaje się, że pochodzące z niej, odosobnione naczynia, wykonane zostały w stylistyce wczesnej kultury łużyckiej, choć pod względem technologicznym zawierają elementy archaiczne, wczesnej oraz starszej epoki brązu. Być może z tą fazą osadnictwa łączyło się jedno z palenisk (obiekt 35), datowane na podstawie próbki węgli drzewnych na lata 1417–1317 BC (1σ; 2σ: 1434–1295 BC; ryc. 2).
Na podstawie analizy zespołu datowań radiowęglowych można zaproponować nowy schemat chronologii absolutnej rozwoju społeczności we wczesnej epoce brązu na Śląsku. Dotyczy to przede wszystkim KU, której fazy I-II należy datować na lata 2200–2100/2050 BC, fazy III-IV na lata 2100/2050–1950 BC, fazę V na lata 1950–1700 BC a fazę VI na lata 1700–1600 BC. Niezwykle dotkliwy jest brak datowań dla zespo-łów ze starszego okresu epoki brązu (ryc. 5).
Stosunkowo duża seria datowań początków epoki brązu dla obiektów ze Śląska, pomimo wspomnianych już wcześniej zastrzeżeń pozwala na wyciągnięcie szeregu wniosków. Ich wyniki każą z ostrożnością podchodzić do niektórych ustaleń perio-dyzacyjnych opartych czasami na niewystarczającym materiale empirycznym i nie uwzględniających w dostatecznym stopniu roli czynników depozycyjnych i pode-pozycyjnych (np. datowanie niektórych obiektów w Wojkowicach). Zwrócić należy uwagę na pojawiające się nieścisłości pomiędzy datowaniem artefaktualnym a wyni-
M. Furmanek, I. Lasak20
Ryc
. 5.
BCBD
KU I-
IVKU
VKU
VI
KMo
KPP
BA2
BB1
Now
a W
ieś
Wro
cław
ska
BB2
BA1a
BA1b
Radł
owic
e
Prze
cław
ice
(sum
a)
Szcz
epan
kow
ice
Woj
kow
ice
III
Now
a W
ieś
(Bol
esła
wie
c)
VETE
ROV
POD
ZIA
Ł EP
OKI
BRĄ
ZU W
G R
EIN
ECKE
Now
a Ce
rekw
ia
Jędr
ycho
wic
e
Nie
dary
Pisk
orzó
wek
Wid
awa
Pisk
orzó
wek
11
Woj
kow
ice
I
Now
a W
ieś
Wro
cław
ska
(41N
)
Now
a W
ieś
Wro
cław
ska
(343
)
Kost
omlo
ty I
Mag
nice
Mile
jow
ice
Woj
kow
ice
II
Kost
omllo
ty II
NIT
RAKU
KMa
KMo
SEQ
UEN
CE (R
YC. 4
)
2400
2300
2200
2100
2000
1900
1600
1500
GEM
EIN
LEBA
RNKM
o
1400
1300
1200
NEO
LIT
KCSZ
CZEC
HY,
W P
OLS
KA
MA
ŁOPO
LSKA
WIE
K (C
al. B
C)18
0017
00
SW S
ŁOW
ACJ
A
KM
KT
KCSZ
KPD
Z
KPD
Z
AU
STRI
A
BAD
EN
MA
KO-K
OSI
HY-
CAKA
VESE
LE
Sch
emat
wyn
ików
dat
owań
radi
owęg
low
ych
ze Ś
ląsk
a i p
erio
dyza
cja j
edno
stek
kul
turo
wyc
h z t
eren
ów o
ście
nnyc
h (K
U –
kul
tura
uni
etyc
ka, K
Mo
– ku
ltura
mog
iłow
a, K
PP –
kul
tura
pół
pop
ieln
icow
ych,
KC
SZ –
kul
tura
cer
amik
i szn
urow
ej, K
PDZ
– ku
ltura
puc
haró
w d
zwon
owat
ych,
KM
– k
ultu
ra
mie
rzan
owic
ka, K
T –
kultu
ra tr
zcin
ieck
a, K
Ma
– ku
ltura
mad
ziar
owsk
a; w
g K
adro
w 2
001)
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 21
kami oznaczeń radiowęglowych, co szczególnie widoczne jest w przypadku serii dat w Przecławic. Dokładna analiza kalibrowanych dat radiowęglowych budzi wątpliwości w stosunku do wielu wcześniejszych ustaleń, jak np. dotyczących grupy nowocere-kwiańskiej czy genezy osiedli obronnych. Te ostatnie mogły powstać w wyniku prze-mian społeczno-gospodarczych lokalnych społeczności, czego pierwszym efektem jest powstanie cmentarzysk kurhanowych, a nieco później osad obronnych. Za szczególnie pilny postulat należy uznać konieczność budowy regionalnych schematów rozwoju społeczności wczesnobrązowych w oparciu o analizę źródeł ruchomych datowanych radiowęglowo, zarówno o charakterze sepulkralnym, jak również osadowym.
LITERATURABaron J. et al. 2011. Wielokulturowe stanowisko nr 8 w Magnicach, gmina Kobierzyce, województwo
dolnośląskie. (w:) J. Baron (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 11, Badania na autostradzie A4, cz. 9, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Bartelheim M. 1998. Studien zur böhmischen Aunjetitzer Kultur. Chronologische und chorologische Untersuchungen, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, Band 4, Bonn: Habelt.
Bartoszcze I. 2003. Kompleks osadniczy z wczesnej epoki brązu na stanowiskach w Polwicy (stan. nr 5) i w Skrzypniku (stan. nr 8), gm. Domaniów. (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostrado-we, z. 2, Badania na autostradzie A4, cz. 1, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 71–99.
Bronk Ramsey C. 1994. Analysis of Chronological Information and Radiocarbon Calibration: The Program OxCal. Archaeological Computing Newsletter, 41, s. 11–16.
Bronk Ramsey C. 2009: Bayesian analysis of radiocarbon dates. Radiocarbon, 51 (1), s. 337–360.Bugaj E., Kopiasz J. 2006. Próba interpretacji zabudowy osady z wczesnej epoki żelaza na stanowisku
Milejowice 19, pow. wrocławski. (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Architektura i budownictwo epoki brązu i wczesnych okresów epoki żelaza w Europie Środkowej. Problemy rekonstrukcji, Biskupin: Muzeum Archeologiczne, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 5, s. 175–207.
Burdukiewicz J.M., Furmanek M. 2007: Wielokulturowe stanowisko Nowa Wieś 2, powiat Bolesławiec. (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, zeszyt 3, część IV, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 47–136.
Butent B. 1992. Zagadnienie kurhanów w Niedarach i Ludgierzowicach, gm. Trzebnica, woj. Wrocław. Studia Archeologiczne, 22, s. 35–88.
Butent-Stefaniak B. 1997. Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we wczesnym okresie epoki brązu, Wrocław: Ossolineum.
Czebreszuk J. 1996. Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań: Wydawnictwo PSO.Dąbrowski J. 2004. Ältere Bronzezeit in Polen. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.Furmanek M. et al. 2014. Chronologia absolutna stanowiska, (w:) M. Masojć (red), Obozowiska, osady,
wsie. Wrocław-Widawa 17, Wrocław 2014, s. 451–456.Furmanek M., Masojć M. 2011. Wielokulturowe stanowisko w Kostomłotach, (w:) S. Kadrow (red.),
Raport: 2005-2006, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 225-240.Gediga B. 1989. Die Südwestliche Zone Polens am Übergang von der frühen zur älteren Bronzezeit, (w:)
Beiträge zur Geschichte und Kultur der mitteleuropäischen Bronzezeit, Berlin – Nitra, s. 143–152.Gedl M. 1964. Wczesny i starszy okres epoki brązu na Górnym Śląsku. Przegląd Archeologiczny, t. 16,
s. 24–54.Gedl, M. 1985. Frühbronzezeitliche befestigte Siedlung in Jędrychowice und die Probleme der Nowa
Cerekiew-Gruppe in Oberschlesien. (w:) M. Gedl (red.), Frühbronzezeitliche befestigte Siedlungen in Mitteleuropa. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Archaeologia Interregionalis, t. 6, s. 27–43.
Gedl M. 1988. Zu Datierungsfragen der Nowa Cerekwia-Gruppe in Oberschlesien, Slovenská archeológia 36 (1), s. 33–54.
M. Furmanek, I. Lasak22
Gedl M., 2006. Wczesna i starsza epoka brązu na Wyżynie Głubczyckiej, Acta Archaeologica Opa-viensia t. 2, s. 37–53.
Görsdorf J. 1993. C14- Datierungen des Berliner Labors zur Problematik der chronologischen Einordnung der frühen Bronzezeit in Mitteleuropa. (w:) K. Rassmann, Spätneolithikum und frühe Bronzezeit im Flachland zwischen Elbe und Oder, Lübstorf, s. 97–117.
Gralak T. 2007. Osada i cmentarzysko ludności kultury unietyckiej ze stanowiska Ślęza 13 w powiecie wrocławskim. (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne zeszyty autostradowe Instytutu Archeologii i Et-nologii PAN, część 3, zeszyt 5, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 65–120.
Gralak T. 2007a. Osady i cmentarzyska ludności kultury unietyckiej z Wojkowic, stan. 15 i Ślęzy, stan. 13 w powiecie wrocławskim, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 48, s. 157–180
Gralak T. 2009. Pochówki głów ludzkich z wczesnego okresu epoki brązu ze stanowiska Wojkowice 15 w powiecie wrocławskim. (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII, s. 21–27.
Gralak T. 2009a. Ślady pobytu ludności kultury unietyckiej na stanowiskach Piskorzówek 11 i 14, w gm. Domaniów, w powiecie oławskim, (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 7–20.
Kadrow S. 1991. Iwanowice, stanowisko Babia Góra. Część I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kadrow S. (rec.) 1997. Bernd Zich, Studien zur regionalen und chronologischen Gliederung der nördli-chen Aunjetitzer Kultur, Berlin – New York 1996; 738 stron, 80 tablic rysunkowych, 114 map i 12 wielkoformatowych tabel, map i wykresów w formie załączników. Sprawozdania Archeologiczne t. 49, s. 279–283.
Kadrow S. 2001: U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego okresu epoki brązu w Europie Środkowej Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kobusiewicz M., Kurnatowski, S. (red.) 2000. Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Lasak I. 1988. Cmentarzysko ludności kultury unietyckiej w Przecławicach, Wrocław: Ossolineum, (Studia Archeologiczne, t. 18)
Lasak I. 1991. Badania poszukiwawcze rowu w strefie brzeżnej niszy źródliskowej na osadzie w Radło-wicach, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, s. 87–96.
Lasak I. 2009. Wczesna i starsza epoka brązu na Śląsku, Opava: Filozoficko-přírodovědecká fakulta univerzity Masarykova, (oddane do druku).
Machnik J. 1977. Frühbronzezeit Polens (Übersicht über die Kulturen und Kulturgruppen), Wrocław: Ossolineum.
Machnik J. 1978. Wczesny okres epoki brązu, (w:) W. Hensel (red.) Prahistoria ziem polskich, t. 3. Wczesna epoka brązu. Wrocław: Ossolineum.
Molak J. 2008. Remarks on Dating of the Nowa Cerekwia Group, Sprawozdania Archeologiczne, t. 60, s. 129–144.
Moskal-del Hoyo M., Kozłowski, J.K. 2009. Botanical Identification of Wood Charcoal Remains and Radiocarbon Dating – new Examples of the Importance of Taxonomical Identifications prior to 14C Dating, Sprawozdania Archeologiczne t. 61, s. 260–271.
Nowaczyk K. 2006. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku Nowa Wieś Wrocławska 4, gm. Kąty Wrocławskie, woj. dolnośląskie w latach 2002–2003. (w:) Z. Bukowski, M. Gierlach (red.), Archeologiczny Program Ochrony Archeologicznych Dóbr Kultury Zagrożonych Planowaną Budową Autostrad, Raport 2003–2004, Warszawa: Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Ar-cheologicznego, s. 219–244.
Pokutta D.A., Frei K.M. 2011. Isotopic study of Szczepankowice Early Bronze Age barrow burial ground (southern Poland), Silesia Antiqua (w druku).
Reimer P.J. et al. 2004. IntCal04 terrestrial radiocarbon age calibration, 0–26 cal kyr BP, Radiocarbon, t. 46 (3), s. 1029–1058.
Szmukier W. 1977. Przyczynek do zagadnienia wyróżnienia późnej fazy kultury unietyckiej w Polsce, Archeologia Polski, t. 22, s. 389–398.
Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 23
Szmukier W. 1980. Stosunki kulturowe w Polsce południowo-zachodniej na przełomie wczesnej i starszej epoki brązu (stan badań), Archeologia Polski, t. 25, s. 7–26.
Vandkilde H. 1996. From Stone to Bronze. The Metalwork of the Late Neolithic and Earliest Bronze Age in Denmark. Moesgard.
Walanus A., Goslar T. 2004. Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Włodarczak P. 2008. Archaeological interpretation of dendrochronological and radiocarbon dates. Archaeological culture versus chronology, Sprawozdania Archeologiczne, t. 60, 103–128.
Zich B. 1996. Studien zur regionalen und chronologischen Glederung der nördlischen Aunjetitzer Kultur, Berlin – New York.
ONSET OF EARLY BRONZE AGE IN SILESIA IN THE LIGHT OF CURRENT STUDIES IN CHRONOLOGY
Summary The purpose of the paper is to summarize current findings from the study of the chronology of Únětice Culture in Silesia and to draw attention to the challenge of fitting this culture unit into the existing chronological schemes developed for Early Bronze Age in Poland and some of the adjacent regions.
Fifty radiocarbon dates currently available for Silesia were secured at 15 sites and from features of assorted function and chronology (Fig. 1, 2) – ritual (human burials, animal graves, a barrow, features with an unspecified ritual function, etc.) and, much less numerous, settlement features (Table 1). Most of these dates were obtained from bone samples – mainly human, more rarely, animal skeletal remains. Unfortunately, most of them are not easy to interpret owing to the absence of grave goods, the comple-xity of imperfectly understood processes of formation and transformation of these deposits, and to the inadequate level of publication of materials or their outright lack.
Analysis of the radiocarbon dates of interest induces us to approach with caution some of the fin-dings on periodization, especially those which base on at times inadequate empirical data and do not take into sufficient account the role of depositional and postdepositional factors. Also significant are discrepancies between the dating of artefacts and the results of radiocarbon determinations. A closer analysis of calibrated radiocarbon dates has raised questions with regard to many earlier findings, such as those related to the Nowa Cerekwia Group or to the origin of fortified settlements.
Using the series of dates from Silesia the authors propose to develop a scheme of absolute chronology of the development of local Early Bronze communities. This is possible especially for Únětice Culture, with the following dating of its successive phases: phases I-II - 2200-2100/2050 BC, phases III-IV - 2100/2050-1950 BC, phase V - 1950-1700 BC and phase VI - 1700-1600 BC. On the other hand, there is a severe shortage of dating for assemblages from the older phases of the Bronze Age.
Irena LasakInstytut Archeologii. Uniwersytet Wrocławski
ul. Szewska 48, 50-139 WROCŁAWe-mail: lasaki@op.pl
Mirosław FurmanekInstytut Archeologii. Uniwersytet Wrocławski
ul. Szewska 48, 50-139 WROCŁAWe- mail: miroslaw.furmanek@uni.wroc.pl