Post on 31-Jan-2023
1
Nowe perspektywy pomocy dziecku i rodzinie doświadczających sytuacji kryzysowych
na przykładzie metody Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR).
Założenia teoretyczne metody Konferencja Grupy Rodzinnej
System pomocy dziecku i młodzieży w naszym kraju znajduje się w okresie
poszukiwania rozwiązań, które pozwolą na skuteczne zmierzenie się z problemem dzieci
pozbawionych opieki i niedostosowanych społecznie.
Przez wiele lat w Polsce system pomocy dziecku opierał się przede wszystkim na
modelu interwencyjnym1 z dominantą dużych instytucji, mających na celu zapewnienie
specjalistycznej opieki, wychowania lub resocjalizacji dzieci i młodzieży. Konsekwencją
przyjętych założeń modelu pomocy dziecku była często izolacja dzieci od swojego
środowiska lokalnego, a przede wszystkim od rodziny. Model interwencyjny ukształtował
także stereotypy, które mocno zakorzeniły się w świadomości społecznej, a które w sposób
jednoznaczny wyznaczają granicę między profesjonalistami dbającymi o dobro dziecka, a
rodzinami obarczonymi deficytami uniemożliwiającymi podjęcie jakichkolwiek działań
wzmacniających dziecko. Priorytetem w działaniach opartych na modelu interwencyjnym
było podjęcie oddziaływań specjalistycznych (terapeutycznych, resocjalizacyjnych) w
stosunku do dziecka przy jednoczesnej deprywacji oddziaływań podejmowanych na rzecz
rodziny dziecka.
Kolejne ustawy, projekty wpisujące się w system pomocy dziecku i rodzinie zasadzają
się na dwóch podstawowych filarach: rozwoju rodzinnych form opieki zastępczej oraz
środowiskowym wsparciu rodziny. Trzeba jednak stwierdzić, że o ile pierwszy z filarów -
rodzinne formy opieki zastępczej - wydaje się być systematycznie, choć nie bez trudności
budowany, to drugi - środowiskowe wsparcie rodziny – jest, niestety, ciągle na etapie
dyskusji i bardzo nielicznych pilotażowych projektów. Dostrzegając z jednakową
wyrazistością obydwie drogi reform trzeba zwrócić uwagę, że priorytetem powinno być
zmniejszanie - poprzez działania podejmowane w środowisku lokalnym na rzecz rodziny -
liczby dzieci korzystających z opieki zastępczej2. Wydaje się, że kwestia związana z
koniecznością przebudowy systemu pomocy dzieciom i młodzieży w kierunku degresji liczby
dużych placówek opiekuńczo – wychowawczych, resocjalizacyjnych, zaczyna w sposób
1 Por. E. Kozdrowicz, System opieki nad dzieckiem opuszczonym (1945 – 1988), w: M. Kolankiewicz (red.),
Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, 1988. 2 Por. M. Kaczmarek M., Reforma systemu opieki zastępczej. Założenia a rzeczywistość (artykuł na podstawie
materiałów przygotowanych do publikacji w ramach badań ISP), Internet:
www.frs.pl/docs%5CDD3dlaNGO.doc.
2
trwały funkcjonować w świadomości autorów kolejnych reform i całego społeczeństwa.
Problemem, który stanowi przeszkodę do implementacji tego sposobu myślenia jest brak w
naszym kraju dobrych, systemowych rozwiązań związanych ze wsparciem dla rodzin,
pozwalających na zatrzymanie dzieci i młodzieży w środowisku oraz powrót do domu tych
dzieci, które już przebywają w placówkach lub rodzinnej opiece zastępczej.
Formowanie nowoczesnego systemu pomocy rodzinie i dziecku obejmuje fazę
wdrażania i testowania poszczególnych jego elementów, szukania szczegółowych rozwiązań,
metod pracy z rodzinami. Egzemplifikację tego rodzaju poszukiwań stanowi implementacja
metody/filozofii pracy z rodzinami pod nazwą Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR).
Metoda ta została podpatrzona u Maorysów, rdzennych mieszkańców Nowej
Zelandii3, choć taki sposób rozwiązywania problemów był i często jeszcze jest
charakterystyczny dla społeczności, gdzie nie zanikły silne więzy pomiędzy członkami
rodziny, społeczności lokalnej. Konferencja Grupy Rodzinnej jest określana jako spotkanie
jak największej liczby członków rodziny i osób bliskich dla rodziny, w celu próby
rozwiązania problemu jaki się w niej pojawił4.
Konferencja Grupy Rodzinnej wpisując się w założenia nowoczesnego systemu
pomocy rodzinie i dziecku inspiracje teoretyczne czerpie między innymi z koncepcji
wzmocnienia (ang. empowerment), partnerstwa, ekologicznego spojrzenia na rodzinę i
adekwatności oddziaływań do rangi problemu5.
Pojęcie wzmocnienia (empowerment) wywodzi się z anglojęzycznej literatury
naukowej i trudno jednym słowem oddać jego sens w języku polskim. Oznaczać jednak może
„dodawanie siły”, „wpływanie” na inne jednostki6. „Zasadniczym celem wzmocnienia jest
powiększenie siły (mocy) zarówno jednostkowej, jak i społecznej”7. Proces, który można
określić mianem wzmocnienia „zdaje się przypominać nam „starą” w pedagogice społecznej,
pochodzącą od H.Radlińskiej, koncepcję budzenia sił ludzkich. Koncepcję tę usiłował
podtrzymywać i rozwijać A. Kamiński, co nazywał braniem swoich spraw we własne ręce”8.
3 Por. G.M. Maxwell, A.Morris, The New Zealand model of family group conferences, w: C.Alder, J.Wundersitz
Family conferencing and juvenile justice: the way forward or misplaced optimism? 1994, 4 J. Przeperski, Ekologiczny model pomocy rodzinie. Na przykładzie metody 'Konferencja Grupy Rodzinnej'
(KGR) "Problemy Społeczne" nr 1 2007 5 W literaturze przedmiotu spotkać się można także z odwołaniami do innych teorii np. konfliktu, uczenia się,
koncentracji na rodzinie. 6 Por. D. Bartnicka, Metoda środowiskowa w ujęciu polskich i zagranicznych teoretyków pracy socjalnej, w: M.
Orłowska, L. Malinowski (red.), Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi, 2000, s.133 7 Por. A. Olubiński, Rola pracownika socjalnego w aktywizacji sił społecznych środowiska w: M. Orłowska, L.
Malinowski (red.) Praca socjalna …, s.64. 8 Por. D. Bartnicka, Metoda środowiskowa …, s.133
3
Konferencja Grupy Rodzinnej jest modelem pracy, w którym następuje częściowe
przeniesienie odpowiedzialności za podejmowane decyzje z profesjonalistów na rodziny i ich
otoczenie społeczne9. Praktyka pracy z rodzinami, dziećmi, osobami wykluczonymi
społecznie często oparta jest na modelu opresyjnym, kolonizacyjnym, w którym to
profesjonalista jest tym, który jedynie posiada wiedzę i umiejętności do rozwiązania
problemu rodziny oraz może podejmować wiążące decyzje10. Analizując procedury pracy z
rodzinami często dochodzi do absurdalnej sytuacji, kiedy to profesjonalistom dużo bardziej
zależy na rozwiązaniu sytuacji kryzysowej w rodzinie, niż samym członkom rodziny.
Konferencja Grupy Rodzinnej wpisując się w model wsparcia korzysta z zasady
pomocniczości, polegającej na tym, że instytucje społeczne nie wyręczają osób (lub
podległych sobie struktur) w wypełnianiu ich zadań i aktywności. Jeśli poszczególne osoby,
rodziny mogą same, z własnej inicjatywy i własnymi siłami, wypełniać swoje społeczne
zadania, to powinno się im na to pozwolić i to działanie ułatwiać. Instytucje społeczne
powinny interweniować jedynie wtedy, gdy niezbędna jest pomoc, by zadania społeczne
wypełnić w możliwie najlepszy sposób11. W praktyce wdrożenie modelu wsparcia będzie
polegało na stworzeniu przez profesjonalistów przestrzeni, możliwości, w której rodziny będą
mogły najpierw same spróbować zmierzyć się z dotykającymi ich problemami.12.
Taką właśnie możliwość daje zastosowanie KGR, z całą procedurą współpracy
koordynatora KGR z rodziną, ze szczególnym uwzględnieniem prywatnego czasu dla
rodziny.
Nowa jakość w pomocy społecznej, systemie sprawiedliwości powinna wynikać z
zastosowania modelu ekologicznego. W odróżnieniu od nuklearnego modelu pomocy
dziecku, model ekologiczny w procesie pomocowym uwzględniał będzie szersze środowisko
dziecka w jakim się ono znajduje. Obecnie w większości krajów wprowadzane są
rozwiązania, w których podstawą systemu pomocy dziecku jest ukierunkowanie na pracę z
nim w środowisku i wpieranie jego naturalnego środowiska opiekuńczo – wychowawczego.
Wyniki badań naukowych wyraźnie wskazują, że pomoc dziecku jest skuteczna wtedy, kiedy
9 Por. S. Horverak, The conflicts of clients in child welfare, the property of the clients or the professionals – a
discourse abour frmily group conference, w: L.Schjelderup, C. Omre Veivisere for et fremtidig bernevern,
Trondheim 2007 s.50 10 Por. M. Doolan, Working towardsan effective agency mandate for family group conference, w: C. Ashley, P.
Nixon (red.) Family Group Conferences – Where Next? Policies and Practices for the Future, 2007, s.35 11 Kompendium Katolickiej Nauki Społecznej nr 186, 2005 12 P. Nixon, C. Ashley, Family decision making in a changing context, w: C. Ashley, P. Nixon (red.) Family
Group Conferences ...
4
jest jednocześnie pomocą skierowaną ku rodzinie13. Implikacją ekologicznego podejścia
będzie uznanie pełnego prawa dziecka do wychowania w sieci relacji społecznych jakimi jest
otoczone dziecko w swoim środowisku. Konferencja Grupy Rodzinnej jest metodą, w której
w rozwiązanie problemu angażowani są nie tylko rodzice dziecka, ale wszystkie osoby, które
są z nim związane (wyłączając z fazy prywatnego czasu rodziny przedstawicieli systemu
pomocy). Na spotkaniu znajdą się więc wujkowie, ciocie, kuzyni, ale także bliska sąsiadka,
czy inna zaprzyjaźniona z rodziną osoba. KGR będzie odwoływać się do całego środowiska
(oikos) poszczególnych członków rodziny, jak i całej rodziny podstawowej14.
Rodzina podstawowa w takim systemie powinna być traktowana jako partner (a nie
tylko podmiot działania) uczestniczący w rozwiązaniu problemu, ponieważ ma ona na ogół w
sobie potencjał i motywację wystarczającą, by podjąć się rozwiązania problemu. Pojęcie
partnerstwa jest kluczowym elementem pozwalającym na wyzwolenie wszystkich sił
tkwiących w dzieciach, młodzieży oraz ich rodzinach. W praktyce wdrożenie modelu
partnerskiego będzie oznaczało przyjęcie postawy, w której każda osoba zaangażowana (ze
strony profesjonalistów i rodziny) w rozwiązanie problemu może wnieść istotny wkład w
rozwiązanie problemu15.
Działania podejmowane przez przedstawicieli systemu pomocy dziecku i
rodzinie powinny wpisywać się w koncepcję adekwatności oddziaływań do rangi
problemu. Polega ona na dostosowaniu środków podejmowanych w stosunku do rodziny, tak
by nie były one surowsze i poważniejsze niż jest to konieczne. Dlatego umieszczenie dziecka
w placówce powinno być uprzedzone działaniami dającymi rodzinie szansę na podjęcie
działań zmierzających do zapewnienia dziecku prawidłowej opieki i poczucia
bezpieczeństwa.
Wraz z upowszechnianiem KGR pojawia się coraz więcej teoretycznych opracowań
dotyczących metody. D. Crampton z USA wyróżnił cztery poziomy reakcji na sytuację, w
której dziecko jest pozbawione opieki lub znajduje się w sytuacji zagrożenia. Wpisał on KGR
w piramidę odpowiedzialności za zapewnienie ochrony i opieki dziecku16.
Pierwszy poziom - podstawa piramidy - charakteryzuje się tym, że działania na rzecz
zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i opieki są podejmowane w ramach odpowiedzialności
13 Por. J. McCroskey, W.Meezan Family-Centered Services: Approaches and Effectiveness, The Future of
Children Protecting Children from Abuse and Neglect nr 1 1998 14 Por. S. Kemp. J. Whittaker, E. Tracy, Family Group Confrencing as Person-Environment Practice, w: G.
Burford, J. Hudson (red.) Family Group Conferencing. New Directions in Community – Centered Child and
Family Practice 2005, s. 82 15 Por. S. Horverak, The conflicts of clients in child welfare ... 16 Por. D. Crampton, Family Involvement Interventions in Child Protection: Learning from Contextual Integrated
Strategies, Journal of Sociology and Social Welfare, nr 1 2004.
5
podejmowanej przez społeczności lokalne czy sąsiedzkie. Będą tu także lokowane działania
dalszej rodziny i przyjaciół rodziny. W polskich warunkach przykładem takiego działania
może być pomoc emerytowanej cioci młodocianej matce, czy pomoc społeczności wiejskiej
pogorzelcom.
Na drugim poziomie piramidy umieszczone są działania wykorzystujące jako
narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa i opieki dziecku, które nie opuszcza swojej rodziny
podstawowej Konferencję Grupy Rodzinnej. Działania zmierzające do zwołania konferencji
powinny być podjęte dopiero w momencie kiedy możliwości społeczności lokalnej są
niewystarczające do zapewnienia dziecku bezpieczeństwa. Dobrze jest, jeżeli na tym
poziomie inspiratorami KGR nie będą profesjonaliści związani z systemem pomocy, ale
przedstawiciele społeczności lokalnej.
W złożonych przypadkach Konferencja Grupy Rodzinnej powinna służyć
umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej spokrewnionej, lub - jeżeli jest to całkowicie
niemożliwe - w rodzinie zastępczej niespokrewnionej. Warto zauważyć, że także w tym
przypadku cała rodzina jest angażowana w podjęcie decyzji dotyczącej dziecka stanowiącego
jej integralną część. Umieszczenie na trzecim poziomie piramidy sugeruje, że takich
przypadków powinno być zdecydowanie mniej niż na poziomach pierwszym i drugim.
Dopiero na szczycie piramidy Cramptona pomoc społeczna będzie interweniować w
celu umieszczenia dziecka poza rodziną prowadząc czynności zmierzające do ograniczenia
lub pozbawienia rodziców praw rodzicielskich.
Tak szerokie wprowadzanie metody Konferencji Grupy Rodzinnej ma służyć
zahamowaniu procesów dezintegracji tradycyjnych struktur rodzinnych i wzrastającej ilości
młodych ludzi żyjących poza swoją rodziną. Może także mieć znaczący wpływ na skrócenie
czasu przebywania dzieci i młodzieży poza rodzinami w zastępczych formach opieki. Pozwoli
także na zmiany idące w kierunku redukowania interwencji ze strony agend państwowych,
kładąc jednocześnie większy nacisku na współudział współodpowiedzialność społeczności
lokalnej, sąsiedzkiej i rodzinnej17.
Model metody Konferencja Grupy Rodzinnej
Konferencja Grupy Rodzinnej jest metodą, która dość powszechnie funkcjonuje w
systemach pomocy dziecku w wielu krajach i w związku z tym jest dobrze opracowana pod
względem merytorycznym.
17 Barbour A., Family Group Conferences: Context and consequences, Social Work Reviev nr 3(4) 1991.
6
Model KGR składa się z czterech etapów18:
1. Zgłoszenie rodziny do Konferencji Grupy Rodzinnej
2. Przygotowanie do spotkania rodziny
3. Spotkanie rodziny
4. Realizacja planu rodziny
Zgłoszenie rodziny do KGR
Zgłoszenie rodziny do udziału w Konferencji Grupy Rodzinnej musi być poprzedzone
wstępną akceptacją ze strony rodziny. Pracownik np. socjalny, policjant nie musi dokładnie
wyjaśniać całej metody, rozpoczynać procedur związanych z organizacją konferencji. Ta
praca zostanie wykonana przez koordynatora. Czasami może się zdarzyć, że rodzina wyrazi
jedynie zgodę na spotkanie z koordynatorem, którego zadaniem będzie przybliżenie metody i
uzyskanie w ten sposób świadomej decyzji o podjęciu się organizowania konferencji. Zgoda
rodziny na konferencję jest tu kluczowym elementem. Od początku procesu musi mieć
bowiem przekonanie, że to ona decyduje i jest odpowiedzialna za podjęte ustalenia. Jeżeli
rodzina decyduje się na podjęcie próby rozwiązania problemu metodą KGR, osoba
zgłaszająca wypełnia formularz zgłoszenia rodziny do KGR i przekazuje go do Centrum
Konferencji Grupy Rodzinnej. Pierwszej weryfikacji zgłoszenie poddawane jest przez
pracownika Centrum KGR. Sprawdzana jest poprawność wypełnionego wniosku, czasami
konieczny jest dodatkowy kontakt z osobą zgłaszającą w celu uzyskania dodatkowych
wiadomości (np. jeżeli większość rodziny znajduje się na obrzeżach miasta konieczne jest, by
koordynator posiadał samochód itp.). Jeżeli weryfikacja jest pozytywna, przydzielany jest do
danej rodziny certyfikowany koordynator KGR.
Przygotowanie
Wszyscy praktycy i teoretycy zajmujący się tą metodą twierdzą, że jest to
najważniejszy etap konferencji. Przygotowanie do KGR jest także etapem najdłuższym.
Przygotowaniem konferencji zajmuje się rodzina przy wsparciu koordynatora. Koordynator
powinien być osobą niezwiązaną zawodowo i osobiście z członkami rodziny uczestniczącej w
18 W niektórych publikacjach można spotkać podział na trzy etapy. Dwa pierwsze zgłoszenie i przygotowanie
traktowane są jako jeden etap.
7
konferencji. Poczucie neutralności koordynatora powinno także dotyczyć jego zaangażowania
w procesie rozwiązywania problemu przez rodzinę. Jego zadaniem nie jest radzenie jak
rozwiązać problem, a jedynie zachęcenie rodziny do przybycia na konferencję i stworzenia
planu rozwiązania sytuacji problemowej. Najważniejsze jest, aby rodzina czuła, że to ona jest
organizatorem konferencji, a koordynator jedynie zbiera ustalenia lub, jeżeli jest taka
potrzeba, negocjuje je między członkami rodziny. Dobre wykorzystanie czasu przygotowania
w znaczący sposób wpływa na jakość planu stworzonego przez rodzinę. W tym czasie
koordynator pomaga w ustaleniu listy zaproszonych osób, sposobu ich zaproszenia, ustala z
rodziną materialną stronę spotkania (czas, miejsce, posiłek itp.). Ważną rolą będzie także
przygotowanie przez koordynatora osoby zgłaszającej i specjalistów uczestniczących w
spotkaniu. Rola koordynatora jest kluczowa dla powodzenia i wypracowania dobrego planu.
Zadania stawiane przed koordynatorem KGR są wyznaczane przez zasadę pomocniczości i
model wsparcia. Koordynator KGR może pomóc rodzinie jedynie wtedy, kiedy rodzina
wyczerpała już wszystkie możliwości rozwiązania problemu technicznego (np. znalezienie
sali na spotkanie rodziny) i staje się bardziej towarzyszem rodziny niż specjalistą pracy z
rodziną.
Dzień konferencji/spotkania
Spotkanie rodziny obejmuje trzy fazy:
dzielenie się informacjami
Po słowie wprowadzenia koordynatora osoba zgłaszająca np. pracownik socjalny
przedstawia sytuację w jakiej znalazła się rodzina. Prezentuje mocne strony rodziny, ale także
obawy jakie niesie zaistniała sytuacja. Celem jest przedstawienie rodzinie możliwie pełnej
informacji o sytuacji rodziny. Ważne jest, by wszyscy członkowie usłyszeli w jednym czasie i
miejscu, od jednej osoby na czym polega problem, ponieważ stan wiedzy o danej sytuacji
może być różny w przypadku poszczególnych członków rodziny. W tej części konferencji
ważna jest także możliwość zadawania dodatkowych pytań osobie odpowiedzialnej za
rodzinę z ramienia systemu pomocy. Członkowie rodziny nie powinni się dzielić swoimi
informacjami na temat problemu – czyni to jedynie osoba zgłaszająca. Jest to również czas na
przypomnienie, że zadaniem rodziny jest stworzenie bezpiecznego planu dla dziecka,
akceptowanego przez przedstawiciela systemu pomocy dziecku, tu reprezentowanego przez
osobę zgłaszającą. Zakończenie tej części spotkania wyznacza przekazanie rodzinie pytania,
na które odpowiadając rodzina tworzy plan wyjścia z sytuacji kryzysowej.
8
prywatny czas dla rodziny
Jest to czas, w którym rodzina pozostaje sama. Pracownik socjalny, koordynator i inne
niespokrewnione osoby opuszczają pomieszczenie, w którym rodzina uczestniczy w
konferencji. W tym czasie rodzina rozważa uzyskane informacje, poszukuje optymalnych
rozwiązań. Odpowiadając na pytania przekazane przez koordynatora sporządza plan pomocy
dziecku i rodzinie znajdującej się w potrzebie. W tym czasie koordynator i pracownik
socjalny oczekują na zakończenie tej części konferencji w innym pomieszczeniu.
Prywatny czas dla rodziny jest charakterystyczną cechą metody Konferencja Grupy
Rodzinnej. W praktyce często same rodziny chciałyby zaprosić przedstawiciela systemu
pomocy, koordynatora do stworzenia wspólnego planu. Jednak przyjęcie takiej propozycji jest
zaprzeczeniem idei, według której to rodzina ma samodzielnie stworzyć plan.
Ewaluacje poszczególnych projektów pokazują, że większość rodzin tworzy w czasie
spotkania plany, które rzeczywiście służą rozwiązaniu sytuacji rodzinnej. W planach znajdują
się bardzo praktyczne rozwiązania np. babcia będzie zapraszać dzieci na niedzielny obiad,
ciocia wprowadzi się na 2 tygodnie, aby nadrobić z dziećmi zaległości szkolne, syn
konkubiny zobowiązał się do zapisania i odprowadzania chłopca na zajęcia hokeja, siostra
ojca weźmie dzieci na ferie, wujkowie wymalują pokój dzieci itd.
zaakceptowanie (lub nie) planu stworzonego przez rodzinę
Jeżeli pracownik socjalny zgadza się z planem - głównie pod względem zapewnienia
bezpieczeństwa dla dziecka i rodziny - akceptuje go i zachęca rodzinę do jego realizacji.
Ważne jest tu podkreślenie, że plan nie ma być odpowiedzią na oczekiwania i projekcje osoby
zgłaszającej. Jest to wynik pracy rodziny i jest wypadkową pomysłów wszystkich osób
uczestniczących w procesie decyzyjnym. Akceptacja lub odrzucenie może jedynie dotyczyć
sytuacji związanych z zabezpieczeniem podstawowych interesów dziecka.
Realizacja planu
Koordynator przekazuje każdemu uczestnikowi konferencji kopię sporządzonego
planu. Przyjęcie planu przez rodzinę jest formą zobowiązania wobec jego postanowień. Od
tego momentu wszyscy członkowie angażują się w realizację planu
Zakończenie konferencji nie jest jednoznaczne z zakończeniem pracy z rodziną. Na
tym etapie koordynator wycofuje się, a zadanie to podejmuje osoba zgłaszająca. Kontrola
realizacji planu jest prowadzona zarówno przez rodzinę, jak i instytucję. Przekazanie rodzinie
funkcji kontrolnej jest także jednym z fundamentów metody. Na ogół wyznacza się z rodziny
jedną osobę, która regularnie udziela informacji pracownikowi socjalnemu o stopniu
9
wypełniania poszczególnych ustaleń oraz, w razie potrzeby, zwraca się do niego z prośbą o
pomoc. Osoba ta w razie konieczności może również zaproponować ponowne
zorganizowanie Konferencji Grupy Rodzinnej.
W związku z rozwojem wielu metod korzystających z tych samych założeń
teoretycznych w literaturze przedmiotu określony został kanon cech, które wyznaczają w
jasny sposób kluczowe elementy pozwalające mówić o metodzie KGR.
Niezależny koordynator KGR.
Koordynator powinien być osobą niezwiązaną zawodowo i osobiście z członkami
rodziny uczestniczącej w konferencji. Poczucie neutralności koordynatora powinno
także dotyczyć jego zaangażowania w procesie rozwiązywania problemu przez
rodzinę. Jego zadaniem nie jest radzenie jak rozwiązać problem, a jedynie zachęcenie
rodziny do przybycia na konferencję i stworzenia planu rozwiązania sytuacji
problemowej. Najważniejsze jest, aby rodzina czuła, że ona jest organizatorem
konferencji a koordynator jedynie zbiera ustalenia lub, jeżeli jest taka potrzeba,
negocjuje je między członkami rodziny. Przyjęcie takiej postawy jest bardzo trudne
dla zawodowych „pomagaczy” dlatego w wielu krajach (np. Holandia, Polska)
angażuje się jako koordynatorów osoby ze społeczności lokalnych (np. listonosz,
emerytowany nauczyciel, strażak, dyrektor banku).
Identyfikacja maksymalnej liczby członków rodziny
Zadaniem koordynatora KGR jest współpraca z rodziną, tak by możliwe było
zidentyfikowanie jak największej liczby członków rodziny, osób bliskich. Kluczem
powodzenia metody będzie zaproszenie jak największej liczby osób na spotkanie
rodziny.
Prywatny czas dla rodziny
Czas, w którym rodzina samodzielnie bez udziału profesjonalistów może
wypracowywać plan wyjścia z sytuacji kryzysowej jest istotą metody KGR. W tym
czasie rodzina może w pełni wykorzystać swój potencjał i siły w niej tkwiące.
Zaakceptowanie planu rodziny, przez osobę zgłaszającą, w każdym przypadku z
wyjątkiem kiedy nie jest on bezpieczny dla członków rodziny (w tym dzieci) lub kiedy
nie odpowiada na problem, ze względu na który została zorganizowana konferencja
Wsparcie rodzin i dzieci w wypełnianiu planu
10
Jednym z warunków zakwalifikowania rodziny do KGR jest właśnie możliwość
zapewnienia rodzinie wsparcia po spotkaniu rodziny w wypełnianiu planu jaki został
wypracowany19.
W jakich sytuacjach stosowana jest metoda Konferencja Grupy Rodzinnej?
Można tu zaryzykować stwierdzenie, że metodę KGR można stosować w każdym
przypadku, w którym rodzina musi podjąć ważne decyzje jej dotyczące. Wychodząc z
założenia, że nie jest to metoda, która w razie niepowodzenia eliminuje tradycyjny system
pomocy, prawie każdej rodzinie powinno przysługiwać prawo do ostatecznej próby
rozwiązania jej problemów samodzielnie. W praktyce najczęściej stosowana jest w pomocy
społecznej i wymiarze sprawiedliwości. Bardzo dobre rezultaty osiągane są w sytuacji
konieczności zapewnienia opieki dziecku (w przypadku uzależniania rodziców, odbywania
kary pozbawienia wolności, dużej niewydolności wychowawczej, pracy za granicą,
starzejącej się rodziny zastępczej itp.). Dobre efekty przynosi także stosowanie metody KGR
w przypadkach usamodzielnień wychowanków placówek opiekuńczo – wychowawczych, czy
resocjalizacyjnych. Coraz częściej KGR stosowana jest także w przypadkach przemocy w
rodzinie, popełniania przez dzieci i młodzież czynów karalnych (Wright, 1999).
Nowym polem zastosowania KGR jest problem opieki nad chorymi terminalnie
(dzieci, dorośli), osobami starszymi, gdzie główny problem będzie koncentrował się wokół
zorganizowania opieki i wsparcia najbliższej rodziny. Dla przykładu wprowadzony
pilotażowy projekt w hrabstwie Essex dla osób chorych psychicznie dał wymierne wyniki w
postaci znaczącego spadku powtórnych hospitalizacji chorych osób.
Szukając rozwiązań trudnych sytuacji jakie pojawiają się w szkołach (problemy
związane z trudnościami w nauce, opuszczaniem zajęć szkolnych) w wielu krajach KGR jest
stosowana przez resort edukacji.
Historia Konferencji Grupy Rodzinnej
Model Konferencji Grupy Rodzinnej został rozwinięty w Nowej Zelandii. Stał się tam
obowiązującą metodą pracy z rodzinami od 1989 roku na mocy ustawy (The Children, Yound
Persons and Their Families Act)20. Odpowiednik sądu rodzinnego jest zobowiązany przed
podjęciem jakiejkolwiek decyzji do złożenia rodzinie propozycji zorganizowania KGR.
19 M. Doolan, Niepublikowane materiały z Konferencji dotyczącej Konferencji Grupy Rodzinnej w Tucson USA
organizowanej w dniach 3-6 czerwca 2008 przez American Humane 20 Por. A. MacRae, H. Zehr, The Little Book of Family Group Conferences. New Zealand Style, 2004
11
Rodzina może zrezygnować z takiej szansy lub spróbować jeszcze w tym ostatnim momencie
wypracować samodzielnie plan wyjścia z sytuacji trudnej. Model KGR został zaprojektowany
w oparciu o praktykę podejmowania decyzji przez całą rodzinę kultywowaną przez
Maorysów. Rozwój tej metody pracy oraz wprowadzenie odpowiednich uregulowań
prawnych były odpowiedzią na zjawisko jakie obserwowano wśród dzieci maoryskich. W
przeważającej mierze w sytuacjach problemowych były umieszczane poza swoimi rodzinami,
ale również poza swoją wspólnotą. Związane to było także z faktem, że żaden z pracowników
socjalnych nie rekrutował się spośród Maorysów. Tymczasem społeczność ta wypracowała
swój odrębny sposób rozwiązywania problemów. W sytuacji problemowej zwoływana była
cała rodzina, aby debatować nad sposobami rozwiązania problemu. Jak się okazało w wielu
przypadkach była ona skuteczna. Pracownicy systemu pomocy rodzinie i dziecku
podpatrując ten sposób radzenia sobie w sytuacjach trudnych postanowili rozwinąć go
spisując jako konkretną metodę pracy z rodzinami. Obecnie w Nowej Zelandii przeprowadza
się około 5 000 Konferencji Grupy Rodzinnej rocznie.
Doceniając efekty jakie zostały osiągnięte za pomocą metody Konferencji Grupy
Rodzinnej w Nowej Zelandii inne kraje zaczęły wprowadzać ten model pracy z rodziną.
Obecnie bardzo szeroko stosowana jest ta metoda w Australii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii,
USA, Szwecji, Finlandii, Norwegii, Belgii, Holandii, Słowacji, Niemczech, a także Polsce.
Efekty pracy metodą Konferencja Grupy Rodzinnej
Prezentując efekty pracy z rodzinami z zastosowaniem metody KGR należy
przestawić je w dwóch płaszczyznach: osiągnięć miękkich (związanych ze zmianą postaw,
sposobu myślenia) oraz osiągnięć twardych wyrażających się np. w liczbie dzieci, które nie
trafiły do niespokrewnionej opieki zastępczej (w tym dużych, instytucjonalnych domów
dziecka), znalazły właściwe miejsce do życia po opuszczeniu placówki. Historia KGR sięga
późnych lat osiemdziesiątych w Nowej Zelandii, ale w Wielkiej Brytanii pojawiła się już w
roku 199121. Osoby wprowadzające metodę od samego początku przywiązywały bardzo dużą
wagę do ewaluacji, oceny skuteczności prowadzonych działań dlatego obecnie liczba
przebadanych konferencji liczy się w tysiącach22.
21 Informacja uzyskana od P. Nixona prekursora metody KGR w czasie konferencji w Toruniu 17 września 2007
przez Krajowe Centrum Konferencji Grupy Rodzinnej w Toruniu 22 Dla przykładu w Holandii przeprowadzono do końca zeszłego roku 1000 KGR, do końca roku 2008 będzie
przeprowadzonych i ewaluowanych 2000 KGR – informacja uzyskana w czasie spotkania The European Family
Group Conference Network w Glasgow listopad 2008.
12
Z perspektywy rodzin badania pokazują, że Konferencja Grupy Rodzinnej
przyczynia się do wzrostu poczucia odpowiedzialności za podejmowane przez rodziny
decyzje w porównaniu z decyzjami, które są podejmowane przez system pomocy. Rodziny w
tradycyjnym systemie pomocy często są jedynie wykonawcami postanowień (kontrakty,
umowy, postanowienia sądowe) przedstawicieli agend państwowych, samorządowych; w
KGR są jednocześnie współtworzącymi te decyzje i ich wykonawcami. Innym efektem
opisywanym w literaturze jest zaangażowanie całej rodziny w rozwiązanie sytuacji
problemowej. Z jednej strony wyzwala się w rodzinach impuls do zmian odwołując się do
specyficznych więzów rodzinnych, z drugiej stawia się każdego członka rodziny przez
decyzją na ile i czy w ogóle chce zaangażować się na rzecz swojego bliskiego będącego w
kryzysie. Niewątpliwym sukcesem KGR jest zaangażowanie całej sieci społecznej w
rozwiązanie problemu, szczególnie w zestawieniu z obecnym systemem pracy angażującym
głównie i praktycznie jedynie rodzinę podstawową. Naukowcy badający KGR podkreślają
także wzrost zaangażowania mężczyzn (głównie ojców) w działania pomocowe, choć dziś
jest to grupa, która często jest pomijana w pracy z rodzinami. Praca z rodziną oparta o
filozofię KGR pozwala na wykorzystanie całego potencjału jaki jest zgromadzony w rodzinie
podstawowej, dalszej w osobach ważnych i bliskich.
Niebagatelne znaczenie dla rodzin miało poczucie, że mogły mieć realny wpływ na
ważne decyzje, które dotyczą ich życia, mogły poczuć się osobami ważnymi w rozwiązaniu
problemu. Podejmując pracę metodą KGR rodziny mogły doświadczyć, że ich głos jest
słyszalny, mogą swobodnie przedstawić swoje racje, ich zdanie często ma znaczący wpływ na
rozwiązania proponowane w kontraktach, postanowieniach sądowych. Rodziny uczestniczące
w KGR były bardziej zmotywowane do podjęcia zmian i jednocześnie szerokie wsparcie
przyczyniało się do kontroli realizacji planu przez pozostałych członków rodziny23.
Implementacja KGR prowadzi do zmian w całym systemie pomocy rodzinie i dziecku,
a można po tylu latach funkcjonowania metody stwierdzić, że staje się także inhibitorem
przemian dla całej społeczności lokalnej. Z perspektywy systemu pomocy metoda przyczynia
się do podniesienia efektywności całego systemu pomocy rodzinie i dziecku (w tym systemu
pomocy społecznej, wymiaru sprawiedliwości itp.). Badania jednoznacznie pokazują, że KGR
powoduje przeniesienie zadań pomocowych z systemu na rodzinę. Okazuje się, że
wielokrotnie profesjonaliści wyręczają członków rodziny w zadaniach, które z powodzeniem
mogą sami realizować jedynie przy ich wsparciu. Plany tworzone przez rodziny wskazują
23 H. Hanssen, Family Group Conference: A Method to Strengthen Client’s Influence and Self-Reliance?
JOURNAL ISSUE nr 8 2003/2004
13
raczej na wyzwolenie sił tkwiących w rodzinach niż stawianie wymagań w stosunku do
systemu pomocy. Na przykład przy konieczności odrabiania lekcji z dziećmi rodzina będzie
szukała osób, które mogą pomóc we własnych zasobach, niż oczekiwać pomocy ze strony
wolontariuszy. W sytuacji kiedy należy zaopiekować się dziećmi (bo rodzice mają iść np. na
terapię) raczej znajdą miejsce wśród rodziny, niż wyślą dzieci na ten czas do domu dziecka.
Rodziny, które uczestniczyły w KGR uczą się także zachowań w sytuacjach problemowych i
istnieje szansa, że jeżeli w przyszłości raz jeszcze będą doświadczać sytuacji trudnych,
spróbują spotkać się jako rodzina i razem stawić czoło problemowi. Poprzez przerzucenie
odpowiedzialności za realizację planów na rodziny systematycznie obniżane są koszty
funkcjonowania systemu pomocy. Duże oszczędności finansowe, nie mówiąc o kosztach
społecznych, wynikają z przejęcia opieki przez rodzinę podstawową wspartą siecią społeczną
lub rodzinę dalszą w stosunku do dzieci, które bez udziału w KGR trafiłyby do opieki
zastępczej niespokrewnionej. Metoda KGR jest wprowadzana jako filozofia pracy z
rodzinami w całych społecznościach lokalnych. Poprzez zaangażowanie zwykłych członków
społeczności jako koordynatorów, nawiązanie przy okazji projektów KGR relacji pomiędzy
poszczególnymi służbami na rzecz rodziny cała społeczność przemienia się w kierunku
społeczności pomagającej. Pracownicy podejmujący działanie w ramach KGR mają poczucie
większej satysfakcji w pracy z rodzinami i dziećmi, często odzyskują sens pracy, a KGR staje
się impulsem do wyjścia z sytuacji ich wypalenia zawodowego.
Jak zostało wspomniane, KGR jest metodą bardzo dobrze przebadaną i istnieje wiele
studiów badawczych na jej temat. W Polsce pierwsze większe badanie zostanie podsumowane
na początku 2009 roku na podstawie danych gromadzonych przez Krajowe Centrum
Konferencji Grupy Rodzinnej przy Fundacji Nadzieja dla Rodzin ze wszystkich projektów
KGR w Polsce.
Prezentując kilka krajów i ich osiągnięcia we wprowadzaniu KGR można stwierdzić,
że: w Nowej Zelandii zaobserwowano bardzo duży spadek liczby dzieci umieszczanych w
opiece zastępczej, w Anglii rodziny czują się traktowane jako partnerzy posiadający
możliwość zaprezentowania własnych opinii i mających wpływ na sposób rozwiązania
sytuacji problemowej; w Kalifornii studium prowadzone przez 3 lata, wykazało, że KGR
przyczynia się do obniżenia ilości ponownych zgłoszeń rodziny do pomocy społecznej i dużą
stabilność miejsc, w których zostało umieszczone dziecko; w Kanadzie, w projekcie
dotyczącym przemocy w małych społecznościach badania wykazały znaczący spadek liczby
zgłaszanych, a co za tym idzie popełnianych przestępstw związanych z przemocą.
14
Jednym z przykładów projektów prowadzonych w obszarze pomocy dziecku jest stan
Waszyngton USA. Odpowiedzialni za projekt Konferencji Grupy Rodzinnej przeprowadzili
badania mające na celu ukazanie długotrwałych efektów konferencji24. Studium
przeprowadzono na grupie 70 rodzin, w których było 133 dzieci, których dotyczyła
konferencja, a które znajdowały się w poważnej sytuacji kryzysowej i pozostawały pod
nadzorem służb pomocy dziecku od 9 do 15 miesięcy. W spotkaniach KGR uczestniczyło 589
dorosłych członków rodzin. Dla 95% dzieci rodzina stworzyła plan rozwiązania trudnej
sytuacji. Wszystkie z tych planów zostały zaakceptowane przez pracownika systemu pomocy
jako bezpieczne oraz dobrze podejmujące problem dziecka. 88% dzieci zostały pozostawione
w rodzinach biologicznych lub umieszczone w spokrewnionych rodzinach zstępczych.
Badania wykazały, że dla 82% dzieci po 6 miesiącach od KGR miejsca pobytu pozostały te
same co wskazuje na dużą stabilność podejmowanych decyzji. Ważnym stwierdzeniem
wynikającym z przeprowadzonych badań jest, iż jedynie w 6,8% przypadków konieczne była
kolejna interwencja ze strony systemu pomocy społecznej.
Implementacja metody Konferencja Grupy Rodzinnej
Wprowadzanie w naszym kraju metody KGR wiąże się z przebudową systemu
pomocy rodzinie i dziecku. Fundacja „Nadzieja dla Rodzin” prowadząca projekt Krajowe
Centrum Konferencji Grup Rodzinnej25 stawia sobie za cel wprowadzanie metody w sposób
systemowy26. Systemowość metody wyrażać się będzie w dwóch płaszczyznach.
Koniecznym jest zaangażowanie całej społeczności lokalnej w budowę systemu pomocy
rodzinie z wykorzystaniem metody KGR tak, by można wykorzystać wszystkie zasoby jakie
są w danej społeczności. Pewną nowość stanowi tu także zaangażowanie członków
społeczności niebędących profesjonalistami pracy z rodziną w pomoc w koordynacji
spotkania rodziny. Z drugiej strony istotnym jest doprowadzenie do sytuacji, w której,
podobnie jak to ma miejsce w Nowej Zelandii, czy hrabstwie Kent w Wielkiej Brytanii, każda
rodzina stająca przed koniecznością podjęcia ważnej decyzji ma prawo do uczestnictwa w
Konferencji Grupy Rodzinnej. Doświadczenia we wdrażaniu metody pokazują, że istotnym
jest wprowadzenie standardów pracy, czym jest, a czym już nie Konferencja Grupy
Rodzinnej. Ii nie chodzi tu bynajmniej o zatrzymanie kreatywności pracowników systemu
24 Por. K. Gunderson, Finding a Way Back Home. A Briefing Paper on Family Group Conferencing in
Washington State, nr 1 2003 25 Więcej informacji na stronie www.kgr.org.pl 26 Takie podejście jest szczególne ważne w kontekście doświadczeń wprowadzania innych metod np. mediacji,
która choć coraz bardziej znana nie funkcjonuje w szerszym odbiorze społecznym jako metoda systemowa.
15
pomocy, którzy czerpiąc z filozofii KGR mogą tworzyć nowe metody z nowymi nazwami, ale
o przygotowanie gruntu pod wprowadzenie metody do całego systemu pomocy rodzinie i
dziecku27.
Zakończenie
Wprowadzenie metody spowodowało „przebudzenie” wielu rodzin, które nawet nie
podejrzewały, że potrafią tak wiele pomóc swoim bliskim. Przyczyniło się także do
odbudowania i pogłębienia więzi pomiędzy tymi członkami rodziny, którzy zerwali, osłabili
kontakt, może także właśnie z powodu zaistniałych problemów. Wspólne działanie całej
rodziny wraz z sąsiadami, bliskimi pod dyskretnym nadzorem systemu pomocy społecznej,
edukacji lub wymiaru sprawiedliwości może przede wszystkim dać dzieciom i dorosłym
poczucie nowej jakości relacji jakie powstają pomiędzy nimi.
Niebagatelne jest też to, że zastosowanie metoda pozwala w dość krótkim czasie na
przesunięcie poważnych środków budżetowych z opieki zastępczej na profilaktykę.
Jednocześnie wzmaga odpowiedzialność poszczególnych rodzin za nie same i pozwala
wypracować skuteczne strategie radzenia sobie z problemami, które pojawią się w
przyszłości.
I chociaż na razie nie możemy mówić o standardzie pracy socjalnej, w którym, kiedy
rodzinę dotyka kryzys, pracownik socjalny zgłasza rodzinę do Konferencji Grupy Rodzinnej28
to należy mieć nadzieję, że taka rzeczywistość czeka polski system pomocy rodzinie i dziecku
i same rodziny już w niedługim czasie.
dr Jarosław Przeperski
UMK Toruń
mail: jarek.przeperski@gmail.com
27 Czytelników zainteresowanych konkretnymi procedurami, zasadami wprowadzania metody KGR odsyłamy
do Krajowego Centrum Konferencji Grupy Rodzinnej przy Fundacji „Nadzieja dla Rodzin” www.kgr.org.pl 28 J. Luberadzka – Gruca, „Filozofia” pojednania a rodzinne formy opieki zastępczej, Analizy, Raporty,
Ekspertyzy nr 5 2008