1

Nowe perspektywy pomocy dziecku i rodzinie doświadczających sytuacji kryzysowych

na przykładzie metody Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR).

Założenia teoretyczne metody Konferencja Grupy Rodzinnej

System pomocy dziecku i młodzieży w naszym kraju znajduje się w okresie

poszukiwania rozwiązań, które pozwolą na skuteczne zmierzenie się z problemem dzieci

pozbawionych opieki i niedostosowanych społecznie.

Przez wiele lat w Polsce system pomocy dziecku opierał się przede wszystkim na

modelu interwencyjnym1 z dominantą dużych instytucji, mających na celu zapewnienie

specjalistycznej opieki, wychowania lub resocjalizacji dzieci i młodzieży. Konsekwencją

przyjętych założeń modelu pomocy dziecku była często izolacja dzieci od swojego

środowiska lokalnego, a przede wszystkim od rodziny. Model interwencyjny ukształtował

także stereotypy, które mocno zakorzeniły się w świadomości społecznej, a które w sposób

jednoznaczny wyznaczają granicę między profesjonalistami dbającymi o dobro dziecka, a

rodzinami obarczonymi deficytami uniemożliwiającymi podjęcie jakichkolwiek działań

wzmacniających dziecko. Priorytetem w działaniach opartych na modelu interwencyjnym

było podjęcie oddziaływań specjalistycznych (terapeutycznych, resocjalizacyjnych) w

stosunku do dziecka przy jednoczesnej deprywacji oddziaływań podejmowanych na rzecz

rodziny dziecka.

Kolejne ustawy, projekty wpisujące się w system pomocy dziecku i rodzinie zasadzają

się na dwóch podstawowych filarach: rozwoju rodzinnych form opieki zastępczej oraz

środowiskowym wsparciu rodziny. Trzeba jednak stwierdzić, że o ile pierwszy z filarów -

rodzinne formy opieki zastępczej - wydaje się być systematycznie, choć nie bez trudności

budowany, to drugi - środowiskowe wsparcie rodziny – jest, niestety, ciągle na etapie

dyskusji i bardzo nielicznych pilotażowych projektów. Dostrzegając z jednakową

wyrazistością obydwie drogi reform trzeba zwrócić uwagę, że priorytetem powinno być

zmniejszanie - poprzez działania podejmowane w środowisku lokalnym na rzecz rodziny -

liczby dzieci korzystających z opieki zastępczej2. Wydaje się, że kwestia związana z

koniecznością przebudowy systemu pomocy dzieciom i młodzieży w kierunku degresji liczby

dużych placówek opiekuńczo – wychowawczych, resocjalizacyjnych, zaczyna w sposób

1 Por. E. Kozdrowicz, System opieki nad dzieckiem opuszczonym (1945 – 1988), w: M. Kolankiewicz (red.),

Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, 1988. 2 Por. M. Kaczmarek M., Reforma systemu opieki zastępczej. Założenia a rzeczywistość (artykuł na podstawie

materiałów przygotowanych do publikacji w ramach badań ISP), Internet:

www.frs.pl/docs%5CDD3dlaNGO.doc.

2

trwały funkcjonować w świadomości autorów kolejnych reform i całego społeczeństwa.

Problemem, który stanowi przeszkodę do implementacji tego sposobu myślenia jest brak w

naszym kraju dobrych, systemowych rozwiązań związanych ze wsparciem dla rodzin,

pozwalających na zatrzymanie dzieci i młodzieży w środowisku oraz powrót do domu tych

dzieci, które już przebywają w placówkach lub rodzinnej opiece zastępczej.

Formowanie nowoczesnego systemu pomocy rodzinie i dziecku obejmuje fazę

wdrażania i testowania poszczególnych jego elementów, szukania szczegółowych rozwiązań,

metod pracy z rodzinami. Egzemplifikację tego rodzaju poszukiwań stanowi implementacja

metody/filozofii pracy z rodzinami pod nazwą Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR).

Metoda ta została podpatrzona u Maorysów, rdzennych mieszkańców Nowej

Zelandii3, choć taki sposób rozwiązywania problemów był i często jeszcze jest

charakterystyczny dla społeczności, gdzie nie zanikły silne więzy pomiędzy członkami

rodziny, społeczności lokalnej. Konferencja Grupy Rodzinnej jest określana jako spotkanie

jak największej liczby członków rodziny i osób bliskich dla rodziny, w celu próby

rozwiązania problemu jaki się w niej pojawił4.

Konferencja Grupy Rodzinnej wpisując się w założenia nowoczesnego systemu

pomocy rodzinie i dziecku inspiracje teoretyczne czerpie między innymi z koncepcji

wzmocnienia (ang. empowerment), partnerstwa, ekologicznego spojrzenia na rodzinę i

adekwatności oddziaływań do rangi problemu5.

Pojęcie wzmocnienia (empowerment) wywodzi się z anglojęzycznej literatury

naukowej i trudno jednym słowem oddać jego sens w języku polskim. Oznaczać jednak może

„dodawanie siły”, „wpływanie” na inne jednostki6. „Zasadniczym celem wzmocnienia jest

powiększenie siły (mocy) zarówno jednostkowej, jak i społecznej”7. Proces, który można

określić mianem wzmocnienia „zdaje się przypominać nam „starą” w pedagogice społecznej,

pochodzącą od H.Radlińskiej, koncepcję budzenia sił ludzkich. Koncepcję tę usiłował

podtrzymywać i rozwijać A. Kamiński, co nazywał braniem swoich spraw we własne ręce”8.

3 Por. G.M. Maxwell, A.Morris, The New Zealand model of family group conferences, w: C.Alder, J.Wundersitz

Family conferencing and juvenile justice: the way forward or misplaced optimism? 1994, 4 J. Przeperski, Ekologiczny model pomocy rodzinie. Na przykładzie metody 'Konferencja Grupy Rodzinnej'

(KGR) "Problemy Społeczne" nr 1 2007 5 W literaturze przedmiotu spotkać się można także z odwołaniami do innych teorii np. konfliktu, uczenia się,

koncentracji na rodzinie. 6 Por. D. Bartnicka, Metoda środowiskowa w ujęciu polskich i zagranicznych teoretyków pracy socjalnej, w: M.

Orłowska, L. Malinowski (red.), Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi, 2000, s.133 7 Por. A. Olubiński, Rola pracownika socjalnego w aktywizacji sił społecznych środowiska w: M. Orłowska, L.

Malinowski (red.) Praca socjalna …, s.64. 8 Por. D. Bartnicka, Metoda środowiskowa …, s.133

3

Konferencja Grupy Rodzinnej jest modelem pracy, w którym następuje częściowe

przeniesienie odpowiedzialności za podejmowane decyzje z profesjonalistów na rodziny i ich

otoczenie społeczne9. Praktyka pracy z rodzinami, dziećmi, osobami wykluczonymi

społecznie często oparta jest na modelu opresyjnym, kolonizacyjnym, w którym to

profesjonalista jest tym, który jedynie posiada wiedzę i umiejętności do rozwiązania

problemu rodziny oraz może podejmować wiążące decyzje10. Analizując procedury pracy z

rodzinami często dochodzi do absurdalnej sytuacji, kiedy to profesjonalistom dużo bardziej

zależy na rozwiązaniu sytuacji kryzysowej w rodzinie, niż samym członkom rodziny.

Konferencja Grupy Rodzinnej wpisując się w model wsparcia korzysta z zasady

pomocniczości, polegającej na tym, że instytucje społeczne nie wyręczają osób (lub

podległych sobie struktur) w wypełnianiu ich zadań i aktywności. Jeśli poszczególne osoby,

rodziny mogą same, z własnej inicjatywy i własnymi siłami, wypełniać swoje społeczne

zadania, to powinno się im na to pozwolić i to działanie ułatwiać. Instytucje społeczne

powinny interweniować jedynie wtedy, gdy niezbędna jest pomoc, by zadania społeczne

wypełnić w możliwie najlepszy sposób11. W praktyce wdrożenie modelu wsparcia będzie

polegało na stworzeniu przez profesjonalistów przestrzeni, możliwości, w której rodziny będą

mogły najpierw same spróbować zmierzyć się z dotykającymi ich problemami.12.

Taką właśnie możliwość daje zastosowanie KGR, z całą procedurą współpracy

koordynatora KGR z rodziną, ze szczególnym uwzględnieniem prywatnego czasu dla

rodziny.

Nowa jakość w pomocy społecznej, systemie sprawiedliwości powinna wynikać z

zastosowania modelu ekologicznego. W odróżnieniu od nuklearnego modelu pomocy

dziecku, model ekologiczny w procesie pomocowym uwzględniał będzie szersze środowisko

dziecka w jakim się ono znajduje. Obecnie w większości krajów wprowadzane są

rozwiązania, w których podstawą systemu pomocy dziecku jest ukierunkowanie na pracę z

nim w środowisku i wpieranie jego naturalnego środowiska opiekuńczo – wychowawczego.

Wyniki badań naukowych wyraźnie wskazują, że pomoc dziecku jest skuteczna wtedy, kiedy

9 Por. S. Horverak, The conflicts of clients in child welfare, the property of the clients or the professionals – a

discourse abour frmily group conference, w: L.Schjelderup, C. Omre Veivisere for et fremtidig bernevern,

Trondheim 2007 s.50 10 Por. M. Doolan, Working towardsan effective agency mandate for family group conference, w: C. Ashley, P.

Nixon (red.) Family Group Conferences – Where Next? Policies and Practices for the Future, 2007, s.35 11 Kompendium Katolickiej Nauki Społecznej nr 186, 2005 12 P. Nixon, C. Ashley, Family decision making in a changing context, w: C. Ashley, P. Nixon (red.) Family

Group Conferences ...

4

jest jednocześnie pomocą skierowaną ku rodzinie13. Implikacją ekologicznego podejścia

będzie uznanie pełnego prawa dziecka do wychowania w sieci relacji społecznych jakimi jest

otoczone dziecko w swoim środowisku. Konferencja Grupy Rodzinnej jest metodą, w której

w rozwiązanie problemu angażowani są nie tylko rodzice dziecka, ale wszystkie osoby, które

są z nim związane (wyłączając z fazy prywatnego czasu rodziny przedstawicieli systemu

pomocy). Na spotkaniu znajdą się więc wujkowie, ciocie, kuzyni, ale także bliska sąsiadka,

czy inna zaprzyjaźniona z rodziną osoba. KGR będzie odwoływać się do całego środowiska

(oikos) poszczególnych członków rodziny, jak i całej rodziny podstawowej14.

Rodzina podstawowa w takim systemie powinna być traktowana jako partner (a nie

tylko podmiot działania) uczestniczący w rozwiązaniu problemu, ponieważ ma ona na ogół w

sobie potencjał i motywację wystarczającą, by podjąć się rozwiązania problemu. Pojęcie

partnerstwa jest kluczowym elementem pozwalającym na wyzwolenie wszystkich sił

tkwiących w dzieciach, młodzieży oraz ich rodzinach. W praktyce wdrożenie modelu

partnerskiego będzie oznaczało przyjęcie postawy, w której każda osoba zaangażowana (ze

strony profesjonalistów i rodziny) w rozwiązanie problemu może wnieść istotny wkład w

rozwiązanie problemu15.

Działania podejmowane przez przedstawicieli systemu pomocy dziecku i

rodzinie powinny wpisywać się w koncepcję adekwatności oddziaływań do rangi

problemu. Polega ona na dostosowaniu środków podejmowanych w stosunku do rodziny, tak

by nie były one surowsze i poważniejsze niż jest to konieczne. Dlatego umieszczenie dziecka

w placówce powinno być uprzedzone działaniami dającymi rodzinie szansę na podjęcie

działań zmierzających do zapewnienia dziecku prawidłowej opieki i poczucia

bezpieczeństwa.

Wraz z upowszechnianiem KGR pojawia się coraz więcej teoretycznych opracowań

dotyczących metody. D. Crampton z USA wyróżnił cztery poziomy reakcji na sytuację, w

której dziecko jest pozbawione opieki lub znajduje się w sytuacji zagrożenia. Wpisał on KGR

w piramidę odpowiedzialności za zapewnienie ochrony i opieki dziecku16.

Pierwszy poziom - podstawa piramidy - charakteryzuje się tym, że działania na rzecz

zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i opieki są podejmowane w ramach odpowiedzialności

13 Por. J. McCroskey, W.Meezan Family-Centered Services: Approaches and Effectiveness, The Future of

Children Protecting Children from Abuse and Neglect nr 1 1998 14 Por. S. Kemp. J. Whittaker, E. Tracy, Family Group Confrencing as Person-Environment Practice, w: G.

Burford, J. Hudson (red.) Family Group Conferencing. New Directions in Community – Centered Child and

Family Practice 2005, s. 82 15 Por. S. Horverak, The conflicts of clients in child welfare ... 16 Por. D. Crampton, Family Involvement Interventions in Child Protection: Learning from Contextual Integrated

Strategies, Journal of Sociology and Social Welfare, nr 1 2004.

5

podejmowanej przez społeczności lokalne czy sąsiedzkie. Będą tu także lokowane działania

dalszej rodziny i przyjaciół rodziny. W polskich warunkach przykładem takiego działania

może być pomoc emerytowanej cioci młodocianej matce, czy pomoc społeczności wiejskiej

pogorzelcom.

Na drugim poziomie piramidy umieszczone są działania wykorzystujące jako

narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa i opieki dziecku, które nie opuszcza swojej rodziny

podstawowej Konferencję Grupy Rodzinnej. Działania zmierzające do zwołania konferencji

powinny być podjęte dopiero w momencie kiedy możliwości społeczności lokalnej są

niewystarczające do zapewnienia dziecku bezpieczeństwa. Dobrze jest, jeżeli na tym

poziomie inspiratorami KGR nie będą profesjonaliści związani z systemem pomocy, ale

przedstawiciele społeczności lokalnej.

W złożonych przypadkach Konferencja Grupy Rodzinnej powinna służyć

umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej spokrewnionej, lub - jeżeli jest to całkowicie

niemożliwe - w rodzinie zastępczej niespokrewnionej. Warto zauważyć, że także w tym

przypadku cała rodzina jest angażowana w podjęcie decyzji dotyczącej dziecka stanowiącego

jej integralną część. Umieszczenie na trzecim poziomie piramidy sugeruje, że takich

przypadków powinno być zdecydowanie mniej niż na poziomach pierwszym i drugim.

Dopiero na szczycie piramidy Cramptona pomoc społeczna będzie interweniować w

celu umieszczenia dziecka poza rodziną prowadząc czynności zmierzające do ograniczenia

lub pozbawienia rodziców praw rodzicielskich.

Tak szerokie wprowadzanie metody Konferencji Grupy Rodzinnej ma służyć

zahamowaniu procesów dezintegracji tradycyjnych struktur rodzinnych i wzrastającej ilości

młodych ludzi żyjących poza swoją rodziną. Może także mieć znaczący wpływ na skrócenie

czasu przebywania dzieci i młodzieży poza rodzinami w zastępczych formach opieki. Pozwoli

także na zmiany idące w kierunku redukowania interwencji ze strony agend państwowych,

kładąc jednocześnie większy nacisku na współudział współodpowiedzialność społeczności

lokalnej, sąsiedzkiej i rodzinnej17.

Model metody Konferencja Grupy Rodzinnej

Konferencja Grupy Rodzinnej jest metodą, która dość powszechnie funkcjonuje w

systemach pomocy dziecku w wielu krajach i w związku z tym jest dobrze opracowana pod

względem merytorycznym.

17 Barbour A., Family Group Conferences: Context and consequences, Social Work Reviev nr 3(4) 1991.

6

Model KGR składa się z czterech etapów18:

1. Zgłoszenie rodziny do Konferencji Grupy Rodzinnej

2. Przygotowanie do spotkania rodziny

3. Spotkanie rodziny

4. Realizacja planu rodziny

Zgłoszenie rodziny do KGR

Zgłoszenie rodziny do udziału w Konferencji Grupy Rodzinnej musi być poprzedzone

wstępną akceptacją ze strony rodziny. Pracownik np. socjalny, policjant nie musi dokładnie

wyjaśniać całej metody, rozpoczynać procedur związanych z organizacją konferencji. Ta

praca zostanie wykonana przez koordynatora. Czasami może się zdarzyć, że rodzina wyrazi

jedynie zgodę na spotkanie z koordynatorem, którego zadaniem będzie przybliżenie metody i

uzyskanie w ten sposób świadomej decyzji o podjęciu się organizowania konferencji. Zgoda

rodziny na konferencję jest tu kluczowym elementem. Od początku procesu musi mieć

bowiem przekonanie, że to ona decyduje i jest odpowiedzialna za podjęte ustalenia. Jeżeli

rodzina decyduje się na podjęcie próby rozwiązania problemu metodą KGR, osoba

zgłaszająca wypełnia formularz zgłoszenia rodziny do KGR i przekazuje go do Centrum

Konferencji Grupy Rodzinnej. Pierwszej weryfikacji zgłoszenie poddawane jest przez

pracownika Centrum KGR. Sprawdzana jest poprawność wypełnionego wniosku, czasami

konieczny jest dodatkowy kontakt z osobą zgłaszającą w celu uzyskania dodatkowych

wiadomości (np. jeżeli większość rodziny znajduje się na obrzeżach miasta konieczne jest, by

koordynator posiadał samochód itp.). Jeżeli weryfikacja jest pozytywna, przydzielany jest do

danej rodziny certyfikowany koordynator KGR.

Przygotowanie

Wszyscy praktycy i teoretycy zajmujący się tą metodą twierdzą, że jest to

najważniejszy etap konferencji. Przygotowanie do KGR jest także etapem najdłuższym.

Przygotowaniem konferencji zajmuje się rodzina przy wsparciu koordynatora. Koordynator

powinien być osobą niezwiązaną zawodowo i osobiście z członkami rodziny uczestniczącej w

18 W niektórych publikacjach można spotkać podział na trzy etapy. Dwa pierwsze zgłoszenie i przygotowanie

traktowane są jako jeden etap.

7

konferencji. Poczucie neutralności koordynatora powinno także dotyczyć jego zaangażowania

w procesie rozwiązywania problemu przez rodzinę. Jego zadaniem nie jest radzenie jak

rozwiązać problem, a jedynie zachęcenie rodziny do przybycia na konferencję i stworzenia

planu rozwiązania sytuacji problemowej. Najważniejsze jest, aby rodzina czuła, że to ona jest

organizatorem konferencji, a koordynator jedynie zbiera ustalenia lub, jeżeli jest taka

potrzeba, negocjuje je między członkami rodziny. Dobre wykorzystanie czasu przygotowania

w znaczący sposób wpływa na jakość planu stworzonego przez rodzinę. W tym czasie

koordynator pomaga w ustaleniu listy zaproszonych osób, sposobu ich zaproszenia, ustala z

rodziną materialną stronę spotkania (czas, miejsce, posiłek itp.). Ważną rolą będzie także

przygotowanie przez koordynatora osoby zgłaszającej i specjalistów uczestniczących w

spotkaniu. Rola koordynatora jest kluczowa dla powodzenia i wypracowania dobrego planu.

Zadania stawiane przed koordynatorem KGR są wyznaczane przez zasadę pomocniczości i

model wsparcia. Koordynator KGR może pomóc rodzinie jedynie wtedy, kiedy rodzina

wyczerpała już wszystkie możliwości rozwiązania problemu technicznego (np. znalezienie

sali na spotkanie rodziny) i staje się bardziej towarzyszem rodziny niż specjalistą pracy z

rodziną.

Dzień konferencji/spotkania

Spotkanie rodziny obejmuje trzy fazy:

dzielenie się informacjami

Po słowie wprowadzenia koordynatora osoba zgłaszająca np. pracownik socjalny

przedstawia sytuację w jakiej znalazła się rodzina. Prezentuje mocne strony rodziny, ale także

obawy jakie niesie zaistniała sytuacja. Celem jest przedstawienie rodzinie możliwie pełnej

informacji o sytuacji rodziny. Ważne jest, by wszyscy członkowie usłyszeli w jednym czasie i

miejscu, od jednej osoby na czym polega problem, ponieważ stan wiedzy o danej sytuacji

może być różny w przypadku poszczególnych członków rodziny. W tej części konferencji

ważna jest także możliwość zadawania dodatkowych pytań osobie odpowiedzialnej za

rodzinę z ramienia systemu pomocy. Członkowie rodziny nie powinni się dzielić swoimi

informacjami na temat problemu – czyni to jedynie osoba zgłaszająca. Jest to również czas na

przypomnienie, że zadaniem rodziny jest stworzenie bezpiecznego planu dla dziecka,

akceptowanego przez przedstawiciela systemu pomocy dziecku, tu reprezentowanego przez

osobę zgłaszającą. Zakończenie tej części spotkania wyznacza przekazanie rodzinie pytania,

na które odpowiadając rodzina tworzy plan wyjścia z sytuacji kryzysowej.

8

prywatny czas dla rodziny

Jest to czas, w którym rodzina pozostaje sama. Pracownik socjalny, koordynator i inne

niespokrewnione osoby opuszczają pomieszczenie, w którym rodzina uczestniczy w

konferencji. W tym czasie rodzina rozważa uzyskane informacje, poszukuje optymalnych

rozwiązań. Odpowiadając na pytania przekazane przez koordynatora sporządza plan pomocy

dziecku i rodzinie znajdującej się w potrzebie. W tym czasie koordynator i pracownik

socjalny oczekują na zakończenie tej części konferencji w innym pomieszczeniu.

Prywatny czas dla rodziny jest charakterystyczną cechą metody Konferencja Grupy

Rodzinnej. W praktyce często same rodziny chciałyby zaprosić przedstawiciela systemu

pomocy, koordynatora do stworzenia wspólnego planu. Jednak przyjęcie takiej propozycji jest

zaprzeczeniem idei, według której to rodzina ma samodzielnie stworzyć plan.

Ewaluacje poszczególnych projektów pokazują, że większość rodzin tworzy w czasie

spotkania plany, które rzeczywiście służą rozwiązaniu sytuacji rodzinnej. W planach znajdują

się bardzo praktyczne rozwiązania np. babcia będzie zapraszać dzieci na niedzielny obiad,

ciocia wprowadzi się na 2 tygodnie, aby nadrobić z dziećmi zaległości szkolne, syn

konkubiny zobowiązał się do zapisania i odprowadzania chłopca na zajęcia hokeja, siostra

ojca weźmie dzieci na ferie, wujkowie wymalują pokój dzieci itd.

zaakceptowanie (lub nie) planu stworzonego przez rodzinę

Jeżeli pracownik socjalny zgadza się z planem - głównie pod względem zapewnienia

bezpieczeństwa dla dziecka i rodziny - akceptuje go i zachęca rodzinę do jego realizacji.

Ważne jest tu podkreślenie, że plan nie ma być odpowiedzią na oczekiwania i projekcje osoby

zgłaszającej. Jest to wynik pracy rodziny i jest wypadkową pomysłów wszystkich osób

uczestniczących w procesie decyzyjnym. Akceptacja lub odrzucenie może jedynie dotyczyć

sytuacji związanych z zabezpieczeniem podstawowych interesów dziecka.

Realizacja planu

Koordynator przekazuje każdemu uczestnikowi konferencji kopię sporządzonego

planu. Przyjęcie planu przez rodzinę jest formą zobowiązania wobec jego postanowień. Od

tego momentu wszyscy członkowie angażują się w realizację planu

Zakończenie konferencji nie jest jednoznaczne z zakończeniem pracy z rodziną. Na

tym etapie koordynator wycofuje się, a zadanie to podejmuje osoba zgłaszająca. Kontrola

realizacji planu jest prowadzona zarówno przez rodzinę, jak i instytucję. Przekazanie rodzinie

funkcji kontrolnej jest także jednym z fundamentów metody. Na ogół wyznacza się z rodziny

jedną osobę, która regularnie udziela informacji pracownikowi socjalnemu o stopniu

9

wypełniania poszczególnych ustaleń oraz, w razie potrzeby, zwraca się do niego z prośbą o

pomoc. Osoba ta w razie konieczności może również zaproponować ponowne

zorganizowanie Konferencji Grupy Rodzinnej.

W związku z rozwojem wielu metod korzystających z tych samych założeń

teoretycznych w literaturze przedmiotu określony został kanon cech, które wyznaczają w

jasny sposób kluczowe elementy pozwalające mówić o metodzie KGR.

Niezależny koordynator KGR.

Koordynator powinien być osobą niezwiązaną zawodowo i osobiście z członkami

rodziny uczestniczącej w konferencji. Poczucie neutralności koordynatora powinno

także dotyczyć jego zaangażowania w procesie rozwiązywania problemu przez

rodzinę. Jego zadaniem nie jest radzenie jak rozwiązać problem, a jedynie zachęcenie

rodziny do przybycia na konferencję i stworzenia planu rozwiązania sytuacji

problemowej. Najważniejsze jest, aby rodzina czuła, że ona jest organizatorem

konferencji a koordynator jedynie zbiera ustalenia lub, jeżeli jest taka potrzeba,

negocjuje je między członkami rodziny. Przyjęcie takiej postawy jest bardzo trudne

dla zawodowych „pomagaczy” dlatego w wielu krajach (np. Holandia, Polska)

angażuje się jako koordynatorów osoby ze społeczności lokalnych (np. listonosz,

emerytowany nauczyciel, strażak, dyrektor banku).

Identyfikacja maksymalnej liczby członków rodziny

Zadaniem koordynatora KGR jest współpraca z rodziną, tak by możliwe było

zidentyfikowanie jak największej liczby członków rodziny, osób bliskich. Kluczem

powodzenia metody będzie zaproszenie jak największej liczby osób na spotkanie

rodziny.

Prywatny czas dla rodziny

Czas, w którym rodzina samodzielnie bez udziału profesjonalistów może

wypracowywać plan wyjścia z sytuacji kryzysowej jest istotą metody KGR. W tym

czasie rodzina może w pełni wykorzystać swój potencjał i siły w niej tkwiące.

Zaakceptowanie planu rodziny, przez osobę zgłaszającą, w każdym przypadku z

wyjątkiem kiedy nie jest on bezpieczny dla członków rodziny (w tym dzieci) lub kiedy

nie odpowiada na problem, ze względu na który została zorganizowana konferencja

Wsparcie rodzin i dzieci w wypełnianiu planu

10

Jednym z warunków zakwalifikowania rodziny do KGR jest właśnie możliwość

zapewnienia rodzinie wsparcia po spotkaniu rodziny w wypełnianiu planu jaki został

wypracowany19.

W jakich sytuacjach stosowana jest metoda Konferencja Grupy Rodzinnej?

Można tu zaryzykować stwierdzenie, że metodę KGR można stosować w każdym

przypadku, w którym rodzina musi podjąć ważne decyzje jej dotyczące. Wychodząc z

założenia, że nie jest to metoda, która w razie niepowodzenia eliminuje tradycyjny system

pomocy, prawie każdej rodzinie powinno przysługiwać prawo do ostatecznej próby

rozwiązania jej problemów samodzielnie. W praktyce najczęściej stosowana jest w pomocy

społecznej i wymiarze sprawiedliwości. Bardzo dobre rezultaty osiągane są w sytuacji

konieczności zapewnienia opieki dziecku (w przypadku uzależniania rodziców, odbywania

kary pozbawienia wolności, dużej niewydolności wychowawczej, pracy za granicą,

starzejącej się rodziny zastępczej itp.). Dobre efekty przynosi także stosowanie metody KGR

w przypadkach usamodzielnień wychowanków placówek opiekuńczo – wychowawczych, czy

resocjalizacyjnych. Coraz częściej KGR stosowana jest także w przypadkach przemocy w

rodzinie, popełniania przez dzieci i młodzież czynów karalnych (Wright, 1999).

Nowym polem zastosowania KGR jest problem opieki nad chorymi terminalnie

(dzieci, dorośli), osobami starszymi, gdzie główny problem będzie koncentrował się wokół

zorganizowania opieki i wsparcia najbliższej rodziny. Dla przykładu wprowadzony

pilotażowy projekt w hrabstwie Essex dla osób chorych psychicznie dał wymierne wyniki w

postaci znaczącego spadku powtórnych hospitalizacji chorych osób.

Szukając rozwiązań trudnych sytuacji jakie pojawiają się w szkołach (problemy

związane z trudnościami w nauce, opuszczaniem zajęć szkolnych) w wielu krajach KGR jest

stosowana przez resort edukacji.

Historia Konferencji Grupy Rodzinnej

Model Konferencji Grupy Rodzinnej został rozwinięty w Nowej Zelandii. Stał się tam

obowiązującą metodą pracy z rodzinami od 1989 roku na mocy ustawy (The Children, Yound

Persons and Their Families Act)20. Odpowiednik sądu rodzinnego jest zobowiązany przed

podjęciem jakiejkolwiek decyzji do złożenia rodzinie propozycji zorganizowania KGR.

19 M. Doolan, Niepublikowane materiały z Konferencji dotyczącej Konferencji Grupy Rodzinnej w Tucson USA

organizowanej w dniach 3-6 czerwca 2008 przez American Humane 20 Por. A. MacRae, H. Zehr, The Little Book of Family Group Conferences. New Zealand Style, 2004

11

Rodzina może zrezygnować z takiej szansy lub spróbować jeszcze w tym ostatnim momencie

wypracować samodzielnie plan wyjścia z sytuacji trudnej. Model KGR został zaprojektowany

w oparciu o praktykę podejmowania decyzji przez całą rodzinę kultywowaną przez

Maorysów. Rozwój tej metody pracy oraz wprowadzenie odpowiednich uregulowań

prawnych były odpowiedzią na zjawisko jakie obserwowano wśród dzieci maoryskich. W

przeważającej mierze w sytuacjach problemowych były umieszczane poza swoimi rodzinami,

ale również poza swoją wspólnotą. Związane to było także z faktem, że żaden z pracowników

socjalnych nie rekrutował się spośród Maorysów. Tymczasem społeczność ta wypracowała

swój odrębny sposób rozwiązywania problemów. W sytuacji problemowej zwoływana była

cała rodzina, aby debatować nad sposobami rozwiązania problemu. Jak się okazało w wielu

przypadkach była ona skuteczna. Pracownicy systemu pomocy rodzinie i dziecku

podpatrując ten sposób radzenia sobie w sytuacjach trudnych postanowili rozwinąć go

spisując jako konkretną metodę pracy z rodzinami. Obecnie w Nowej Zelandii przeprowadza

się około 5 000 Konferencji Grupy Rodzinnej rocznie.

Doceniając efekty jakie zostały osiągnięte za pomocą metody Konferencji Grupy

Rodzinnej w Nowej Zelandii inne kraje zaczęły wprowadzać ten model pracy z rodziną.

Obecnie bardzo szeroko stosowana jest ta metoda w Australii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii,

USA, Szwecji, Finlandii, Norwegii, Belgii, Holandii, Słowacji, Niemczech, a także Polsce.

Efekty pracy metodą Konferencja Grupy Rodzinnej

Prezentując efekty pracy z rodzinami z zastosowaniem metody KGR należy

przestawić je w dwóch płaszczyznach: osiągnięć miękkich (związanych ze zmianą postaw,

sposobu myślenia) oraz osiągnięć twardych wyrażających się np. w liczbie dzieci, które nie

trafiły do niespokrewnionej opieki zastępczej (w tym dużych, instytucjonalnych domów

dziecka), znalazły właściwe miejsce do życia po opuszczeniu placówki. Historia KGR sięga

późnych lat osiemdziesiątych w Nowej Zelandii, ale w Wielkiej Brytanii pojawiła się już w

roku 199121. Osoby wprowadzające metodę od samego początku przywiązywały bardzo dużą

wagę do ewaluacji, oceny skuteczności prowadzonych działań dlatego obecnie liczba

przebadanych konferencji liczy się w tysiącach22.

21 Informacja uzyskana od P. Nixona prekursora metody KGR w czasie konferencji w Toruniu 17 września 2007

przez Krajowe Centrum Konferencji Grupy Rodzinnej w Toruniu 22 Dla przykładu w Holandii przeprowadzono do końca zeszłego roku 1000 KGR, do końca roku 2008 będzie

przeprowadzonych i ewaluowanych 2000 KGR – informacja uzyskana w czasie spotkania The European Family

Group Conference Network w Glasgow listopad 2008.

12

Z perspektywy rodzin badania pokazują, że Konferencja Grupy Rodzinnej

przyczynia się do wzrostu poczucia odpowiedzialności za podejmowane przez rodziny

decyzje w porównaniu z decyzjami, które są podejmowane przez system pomocy. Rodziny w

tradycyjnym systemie pomocy często są jedynie wykonawcami postanowień (kontrakty,

umowy, postanowienia sądowe) przedstawicieli agend państwowych, samorządowych; w

KGR są jednocześnie współtworzącymi te decyzje i ich wykonawcami. Innym efektem

opisywanym w literaturze jest zaangażowanie całej rodziny w rozwiązanie sytuacji

problemowej. Z jednej strony wyzwala się w rodzinach impuls do zmian odwołując się do

specyficznych więzów rodzinnych, z drugiej stawia się każdego członka rodziny przez

decyzją na ile i czy w ogóle chce zaangażować się na rzecz swojego bliskiego będącego w

kryzysie. Niewątpliwym sukcesem KGR jest zaangażowanie całej sieci społecznej w

rozwiązanie problemu, szczególnie w zestawieniu z obecnym systemem pracy angażującym

głównie i praktycznie jedynie rodzinę podstawową. Naukowcy badający KGR podkreślają

także wzrost zaangażowania mężczyzn (głównie ojców) w działania pomocowe, choć dziś

jest to grupa, która często jest pomijana w pracy z rodzinami. Praca z rodziną oparta o

filozofię KGR pozwala na wykorzystanie całego potencjału jaki jest zgromadzony w rodzinie

podstawowej, dalszej w osobach ważnych i bliskich.

Niebagatelne znaczenie dla rodzin miało poczucie, że mogły mieć realny wpływ na

ważne decyzje, które dotyczą ich życia, mogły poczuć się osobami ważnymi w rozwiązaniu

problemu. Podejmując pracę metodą KGR rodziny mogły doświadczyć, że ich głos jest

słyszalny, mogą swobodnie przedstawić swoje racje, ich zdanie często ma znaczący wpływ na

rozwiązania proponowane w kontraktach, postanowieniach sądowych. Rodziny uczestniczące

w KGR były bardziej zmotywowane do podjęcia zmian i jednocześnie szerokie wsparcie

przyczyniało się do kontroli realizacji planu przez pozostałych członków rodziny23.

Implementacja KGR prowadzi do zmian w całym systemie pomocy rodzinie i dziecku,

a można po tylu latach funkcjonowania metody stwierdzić, że staje się także inhibitorem

przemian dla całej społeczności lokalnej. Z perspektywy systemu pomocy metoda przyczynia

się do podniesienia efektywności całego systemu pomocy rodzinie i dziecku (w tym systemu

pomocy społecznej, wymiaru sprawiedliwości itp.). Badania jednoznacznie pokazują, że KGR

powoduje przeniesienie zadań pomocowych z systemu na rodzinę. Okazuje się, że

wielokrotnie profesjonaliści wyręczają członków rodziny w zadaniach, które z powodzeniem

mogą sami realizować jedynie przy ich wsparciu. Plany tworzone przez rodziny wskazują

23 H. Hanssen, Family Group Conference: A Method to Strengthen Client’s Influence and Self-Reliance?

JOURNAL ISSUE nr 8 2003/2004

13

raczej na wyzwolenie sił tkwiących w rodzinach niż stawianie wymagań w stosunku do

systemu pomocy. Na przykład przy konieczności odrabiania lekcji z dziećmi rodzina będzie

szukała osób, które mogą pomóc we własnych zasobach, niż oczekiwać pomocy ze strony

wolontariuszy. W sytuacji kiedy należy zaopiekować się dziećmi (bo rodzice mają iść np. na

terapię) raczej znajdą miejsce wśród rodziny, niż wyślą dzieci na ten czas do domu dziecka.

Rodziny, które uczestniczyły w KGR uczą się także zachowań w sytuacjach problemowych i

istnieje szansa, że jeżeli w przyszłości raz jeszcze będą doświadczać sytuacji trudnych,

spróbują spotkać się jako rodzina i razem stawić czoło problemowi. Poprzez przerzucenie

odpowiedzialności za realizację planów na rodziny systematycznie obniżane są koszty

funkcjonowania systemu pomocy. Duże oszczędności finansowe, nie mówiąc o kosztach

społecznych, wynikają z przejęcia opieki przez rodzinę podstawową wspartą siecią społeczną

lub rodzinę dalszą w stosunku do dzieci, które bez udziału w KGR trafiłyby do opieki

zastępczej niespokrewnionej. Metoda KGR jest wprowadzana jako filozofia pracy z

rodzinami w całych społecznościach lokalnych. Poprzez zaangażowanie zwykłych członków

społeczności jako koordynatorów, nawiązanie przy okazji projektów KGR relacji pomiędzy

poszczególnymi służbami na rzecz rodziny cała społeczność przemienia się w kierunku

społeczności pomagającej. Pracownicy podejmujący działanie w ramach KGR mają poczucie

większej satysfakcji w pracy z rodzinami i dziećmi, często odzyskują sens pracy, a KGR staje

się impulsem do wyjścia z sytuacji ich wypalenia zawodowego.

Jak zostało wspomniane, KGR jest metodą bardzo dobrze przebadaną i istnieje wiele

studiów badawczych na jej temat. W Polsce pierwsze większe badanie zostanie podsumowane

na początku 2009 roku na podstawie danych gromadzonych przez Krajowe Centrum

Konferencji Grupy Rodzinnej przy Fundacji Nadzieja dla Rodzin ze wszystkich projektów

KGR w Polsce.

Prezentując kilka krajów i ich osiągnięcia we wprowadzaniu KGR można stwierdzić,

że: w Nowej Zelandii zaobserwowano bardzo duży spadek liczby dzieci umieszczanych w

opiece zastępczej, w Anglii rodziny czują się traktowane jako partnerzy posiadający

możliwość zaprezentowania własnych opinii i mających wpływ na sposób rozwiązania

sytuacji problemowej; w Kalifornii studium prowadzone przez 3 lata, wykazało, że KGR

przyczynia się do obniżenia ilości ponownych zgłoszeń rodziny do pomocy społecznej i dużą

stabilność miejsc, w których zostało umieszczone dziecko; w Kanadzie, w projekcie

dotyczącym przemocy w małych społecznościach badania wykazały znaczący spadek liczby

zgłaszanych, a co za tym idzie popełnianych przestępstw związanych z przemocą.

14

Jednym z przykładów projektów prowadzonych w obszarze pomocy dziecku jest stan

Waszyngton USA. Odpowiedzialni za projekt Konferencji Grupy Rodzinnej przeprowadzili

badania mające na celu ukazanie długotrwałych efektów konferencji24. Studium

przeprowadzono na grupie 70 rodzin, w których było 133 dzieci, których dotyczyła

konferencja, a które znajdowały się w poważnej sytuacji kryzysowej i pozostawały pod

nadzorem służb pomocy dziecku od 9 do 15 miesięcy. W spotkaniach KGR uczestniczyło 589

dorosłych członków rodzin. Dla 95% dzieci rodzina stworzyła plan rozwiązania trudnej

sytuacji. Wszystkie z tych planów zostały zaakceptowane przez pracownika systemu pomocy

jako bezpieczne oraz dobrze podejmujące problem dziecka. 88% dzieci zostały pozostawione

w rodzinach biologicznych lub umieszczone w spokrewnionych rodzinach zstępczych.

Badania wykazały, że dla 82% dzieci po 6 miesiącach od KGR miejsca pobytu pozostały te

same co wskazuje na dużą stabilność podejmowanych decyzji. Ważnym stwierdzeniem

wynikającym z przeprowadzonych badań jest, iż jedynie w 6,8% przypadków konieczne była

kolejna interwencja ze strony systemu pomocy społecznej.

Implementacja metody Konferencja Grupy Rodzinnej

Wprowadzanie w naszym kraju metody KGR wiąże się z przebudową systemu

pomocy rodzinie i dziecku. Fundacja „Nadzieja dla Rodzin” prowadząca projekt Krajowe

Centrum Konferencji Grup Rodzinnej25 stawia sobie za cel wprowadzanie metody w sposób

systemowy26. Systemowość metody wyrażać się będzie w dwóch płaszczyznach.

Koniecznym jest zaangażowanie całej społeczności lokalnej w budowę systemu pomocy

rodzinie z wykorzystaniem metody KGR tak, by można wykorzystać wszystkie zasoby jakie

są w danej społeczności. Pewną nowość stanowi tu także zaangażowanie członków

społeczności niebędących profesjonalistami pracy z rodziną w pomoc w koordynacji

spotkania rodziny. Z drugiej strony istotnym jest doprowadzenie do sytuacji, w której,

podobnie jak to ma miejsce w Nowej Zelandii, czy hrabstwie Kent w Wielkiej Brytanii, każda

rodzina stająca przed koniecznością podjęcia ważnej decyzji ma prawo do uczestnictwa w

Konferencji Grupy Rodzinnej. Doświadczenia we wdrażaniu metody pokazują, że istotnym

jest wprowadzenie standardów pracy, czym jest, a czym już nie Konferencja Grupy

Rodzinnej. Ii nie chodzi tu bynajmniej o zatrzymanie kreatywności pracowników systemu

24 Por. K. Gunderson, Finding a Way Back Home. A Briefing Paper on Family Group Conferencing in

Washington State, nr 1 2003 25 Więcej informacji na stronie www.kgr.org.pl 26 Takie podejście jest szczególne ważne w kontekście doświadczeń wprowadzania innych metod np. mediacji,

która choć coraz bardziej znana nie funkcjonuje w szerszym odbiorze społecznym jako metoda systemowa.

15

pomocy, którzy czerpiąc z filozofii KGR mogą tworzyć nowe metody z nowymi nazwami, ale

o przygotowanie gruntu pod wprowadzenie metody do całego systemu pomocy rodzinie i

dziecku27.

Zakończenie

Wprowadzenie metody spowodowało „przebudzenie” wielu rodzin, które nawet nie

podejrzewały, że potrafią tak wiele pomóc swoim bliskim. Przyczyniło się także do

odbudowania i pogłębienia więzi pomiędzy tymi członkami rodziny, którzy zerwali, osłabili

kontakt, może także właśnie z powodu zaistniałych problemów. Wspólne działanie całej

rodziny wraz z sąsiadami, bliskimi pod dyskretnym nadzorem systemu pomocy społecznej,

edukacji lub wymiaru sprawiedliwości może przede wszystkim dać dzieciom i dorosłym

poczucie nowej jakości relacji jakie powstają pomiędzy nimi.

Niebagatelne jest też to, że zastosowanie metoda pozwala w dość krótkim czasie na

przesunięcie poważnych środków budżetowych z opieki zastępczej na profilaktykę.

Jednocześnie wzmaga odpowiedzialność poszczególnych rodzin za nie same i pozwala

wypracować skuteczne strategie radzenia sobie z problemami, które pojawią się w

przyszłości.

I chociaż na razie nie możemy mówić o standardzie pracy socjalnej, w którym, kiedy

rodzinę dotyka kryzys, pracownik socjalny zgłasza rodzinę do Konferencji Grupy Rodzinnej28

to należy mieć nadzieję, że taka rzeczywistość czeka polski system pomocy rodzinie i dziecku

i same rodziny już w niedługim czasie.

dr Jarosław Przeperski

UMK Toruń

mail: jarek.przeperski@gmail.com

27 Czytelników zainteresowanych konkretnymi procedurami, zasadami wprowadzania metody KGR odsyłamy

do Krajowego Centrum Konferencji Grupy Rodzinnej przy Fundacji „Nadzieja dla Rodzin” www.kgr.org.pl 28 J. Luberadzka – Gruca, „Filozofia” pojednania a rodzinne formy opieki zastępczej, Analizy, Raporty,

Ekspertyzy nr 5 2008