Projekt okładki i stron tytułowych Maryna Wiśniewska

Ilustracja na okładceKarolina Romankiewicz

Koncepcja graficzna tekstuMaria Czekaj

Redaktor inicjujący Joanna Marek-Banach

Redaktor Magdalena Woynarowska-Sołdan

Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004–2006 jako projekt badawczy nr 1H02 E 074 27

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SAWarszawa 2010

ISBN 978-83-01-16257-3

Wydawnictwo Naukowe PWN SA00-676 Warszawa, ul. Postępu 18tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 031e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl

Spis treści

Wstęp 9

Rozdział 1. Geneza modelu transmisji kulturyBasila Bernsteina 27

1.1. Rozwój teorii komunikowania społecznego 271.1.1. Krytyka strukturalizmu językoznawczego na gruncie socjologii języka 281.1.2. Od języka formalnego i publicznego do kodów socjolingwistycznych 361.1.3. Od koncepcji kodów socjolingwistycznych do analizy dyskursu 64

1.2. Miejsce teorii Bernsteina w brytyjskiej socjologii stratyfikacji i edukacji 69

1.2.1. Językowe uwarunkowania niepowodzeń szkolnych: teoria deficytu językowego i jego krytyka 701.2.2. Nowa socjologia edukacji 751.2.3. Teorie reprodukcji ekonomicznej i kulturowej a teoria transmisji kultury 79

Rozdział 2. Kody jako media transmisji kultury 89

2.1. Kod jako „głęboka” zasada regulatywna 892.1.1. Zasady klasyfikacji i ramy 952.1.2. Reguły rozpoznawania kontekstu i użycia znaczeń 1012.1.3. Zmiana kodu w procesie komunikacji: „głos” i „przekaz” 1082.1.4. Kod a habitus 1112.1.5. Kody a procedury interpretacyjne w etnometodologii 113

2.2. Klasowe podstawy kodów transmisji kultury 1152.2.1. Geneza kodów rozwiniętych i ograniczonych 1152.2.2. Dystrybucja orientacji kodowych a struktura społeczna 1182.2.3. Władza jako czynnik kontrolujący wytwarzanie i dystrybucję kodów 131

6

2.3. Kontrola symboliczna w procesie transmisji kultury 1362.3.1. Pojęcie pola 1372.3.2. Pole produkcji 1382.3.3. Pole kontroli symbolicznej i jego struktura 1402.3.4. Pole edukacji jako część pola kontroli symbolicznej 145

Rozdział 3. Proces przyswajania orientacji kodowych w rodzinie 153

3.1. Socjalizacja jako proces komunikacyjny w ujęciu Bernsteina 1543.1.1. Podstawowe konteksty socjalizacji pierwotnej 1603.1.2. System ról w rodzinie a formy komunikacji między rodzicami i dziećmi 1633.1.3. Komunikowanie w regulacyjnym kontekście socjalizacyjnym 1663.1.4. Komunikowanie w instrukcyjnym kontekście socjalizacyjnym 168

3.2. Miejsce rodziny w strukturze klasowej a orientacja kodowa dziecka 171

3.2.1. Indywidualizacja procesu wychowania w rodzinach klasy średniej 1763.2.2. Kontrola dziecka w rodzinach robotniczych 1793.2.3. Forma kontroli symbolicznej a rozwój poznawczy i moralny dziecka 1803.2.4. Orientacje kodowe a płeć dziecka 1823.2.5. Krytyka modelu klasowego zróżnicowania przyswajania orientacji kodowych 183

Rozdział 4. Kody transmisji wiedzy edukacyjnej 189

4.1. Kod edukacyjny jako zasada regulująca przekaz wiedzy i praktyk pedagogicznych 189

4.1.1. Komunikacja w klasie szkolnej 1914.1.2. Struktura programu nauczania 1954.1.3. Pedagogia jako forma transmisji wiedzy szkolnej 1964.1.4. Klasyfikacja i rama kodu edukacyjnego 2004.1.5. Przyswajanie zasad klasyfikacji i ramy w kontekstach pedagogicznych 204

4.2. Kod kolekcji jako kod reprodukcji wiedzy edukacyjnej 2064.2.1. Program nauczania w kodzie kolekcji 2064.2.2. System organizacyjny szkoły 2094.2.3. Pedagogia widzialna: dominująca rola nauczyciela w przekazie kultury 2124.2.4. Typy kodów kolekcji 216

SPIS TREŚCI

7

4.3. Charakterystyka kodu integracji 2174.3.1. Program nauczania w kodzie integracji 2174.3.2. System organizacyjny szkoły 2184.3.3. Pedagogia niewidzialna: aktywna rola ucznia w transmisji kultury 220

4.4. Problem instytucjonalizacji kodów integracji w instytucjach edukacyjnych 225

4.4.1. Geneza pedagogii niewidzialnej 2264.4.2. Wprowadzenie kodu integracji do instytucji edukacyjnych 2284.4.3. Wpływ zmian w strukturze klasowej na instytucjonalizację kodu integracji 2344.4.4. Czynniki makro- i mikrospołeczne sprzyjające instytucjonalizacji kodów integracji 2394.4.5. Krytyka koncepcji kodów edukacyjnych 243

4.5. Kulturowa reprodukcja nierówności społecznych w instytucjach edukacyjnych 247

4.5.1. Kulturowe przyczyny niepowodzenia szkolnego 2484.5.2. Proces etykietyzacji dzieci z rodzin robotniczych 2544.5.3. Nierówności edukacyjne w kodzie kolekcji 2574.5.4. Nierówności edukacyjne w kodzie integracji 2614.5.5. Demokratyzacja procesu transmisji wiedzy w instytucjach edukacyjnych 263

Rozdział 5. Społeczne konstruowanie dyskursów pedagogicznych 271

5.1. Porządki znaczeń w dyskursie pedagogicznym 2725.1.1. Dyskurs pedagogiczny jako forma transmitowanej wiedzy 2725.1.2. Urządzenie pedagogiczne jako zespół reguł dyskursu pedagogicznego 2765.1.3. Reguły dystrybucyjne: społeczny podział wiedzy w społeczeństwie nowoczesnym 280

5.2. Struktura pola rekontekstualizacji 2865.2.1. Pole intelektualne dyskursu pedagogicznego 2895.2.2. Oficjalne i pedagogiczne pole rekontekstualizacji dyskursu 2905.2.3. Nadzór państwa nad polem rekontekstualizacji 2945.2.4. Reguły oceniania w polu edukacyjnym 296

5.3. Dyskurs instrukcyjny i regulacyjny: transmisja wiedzy i ładu moralnego 299

5.3.1. Przekaz wiedzy i kompetencji w dyskursie instrukcyjnym 3025.3.2. Transmisja ładu społecznego za pośrednictwem dyskursu regulacyjnego 302

Spis treści

5.3.3. Typy i funkcje rytuałów szkolnych 3045.3.4. Postawy rodziców i ich dzieci wobec dyskursów pedagogicznych 308

5.4. Kształtowanie tożsamości uczniów w dyskursie pedagogicznym 3115.4.1. Tożsamość jako wytwór działań pedagogicznych 3125.4.2. Tożsamość pedagogiczna w społeczeństwie ponowoczesnym 3175.4.3. Krytyka koncepcji tożsamości pedagogicznej 320

Zakończenie 325

Bibliografia 335

Słownik terminów teorii Basila Bernsteina 357

Biogram Basila Bernsteina 361

Zestawienie prac Basila Bernsteina 362

Zestawienie prac o dorobku Basila Bernsteina 368

Indeks nazwisk ???

Indeks rzeczowy ???

SPIS TREŚCI

9

Dynamiczny rozwój badań prowadzonych przez badaczy reprezentujących odrębne subdyscypliny socjologii oraz wzrost popularności badań i stu-diów interdyscyplinarnych sprawiły, że coraz trudniejsze staje się groma-dzenie wiedzy dotyczącej życia społecznego. Synteza różnorodnych po-dejść badawczych jest zadaniem trudnym, ale jednocześnie potrzebnym, czego dowodem jest ogromna popularność prac takich socjologów jak Anthony Giddens. Tego zadania podjął się również inny brytyjski socjo-log, Basil Bernstein (1924–2000), który w opracowanym przez siebie modelu transmisji kultury połączył elementy wielu koncepcji teoretycz-nych. Pod tym względem teoria transmisji kultury Bernsteina stanowi znaczący element dorobku socjologii europejskiej. Wśród socjologów bry-tyjskich drugiej połowy XX w. jedynie Bernstein i Giddens zdołali zbu-dować teorie, które wyznaczają nowe podejścia w badaniu społeczeństw industrialnych i znajdują zastosowanie w wielu obszarach badawczych.

Wstęp

10

Miejsce teorii Bernsteina w socjologii

Opracowany przez Bernsteina model transmisji kultury jest dziełem bar-dzo oryginalnym. Prac tego socjologa nie można zamknąć w ramach okre-ślonego kierunku teoretycznego. Mimo że najłatwiej dostrzegalny jest w nich wpływ strukturalizmu, można także odnaleźć inspiracje dziełami Maxa Webera, Emila Durkheima i Karola Marksa. Wpływ na myśli Bern-steina wywarły prace antropologów: Benjamina L. Whorfa, Edwarda Sa-pira, Bronisława Malinowskiego, Mary Douglas oraz lingwistów: Noama Chomskiego, Della Hymesa, Michaela A.K. Hallidaya, Williama Labova, Joshuy Fishmana i Ruqai Hasan.

Od połowy lat 70. Bernstein koncentrował się na analizie struktury dyskursu pedagogicznego, formach jego transmisji i przyswajania oraz na problemach władzy i kontroli społecznej. Czerpał inspiracje i jednocześnie polemizował z koncepcjami zawartymi w pracach francuskich badaczy, Mi-chela Foucaulta (analiza władzy) i Pierre’a Bourdieu (analiza przemocy symbolicznej). Łączenie wielu elementów tak różnorodnych perspektyw badawczych oraz niechęć Bernsteina do włączenia się w rozwijające się nurty czy subdysypliny socjologiczne są powodem odmiennych, często sprzecznych, prób klasyfikacji jego teorii. Badacze określali go jako mar-ksistę i funkcjonalistę (King, 1976; Sharp, 1980; Golka, 2007), współczes-nego durkheimistę (Blackledge, 1985; Jenks, 1993), strukturalistę (Atkin-son, 1995), społecznego konstruktywistę i teoretyka, który czerpał z teorii postmodernistycznych (Apple, 1999), tego, który łączył strukturalizm z te-orią konfliktu (Close-Thomas, 1995), symboliczny interakcjonizm George’a Herberta Meada z fenomenologią Alfreda Schutza (Atkinson, 1985).

Trudności z przyporządkowaniem teorii Bernsteina do określonego kierunku skłaniały autorów systematyzujących teorie socjologiczne do umieszczenia modelu transmisji kultury Bernsteina „między” paradyg-matem interpretacyjnym a normatywnym (Eggleston, 1974; Sharp, 1980; Tyler, 1988), choć niektórzy jednoznacznie łączą jego teorię z paradyg-matem interpretacyjnym (Archer, 1995) lub na odwrót – z normatywnym (King, 1983). Należy również zauważyć, że teoria ta omawiana jest w opracowaniach pod różnymi nazwami. Określa się ją mianem: teorii korespondencji (Gorder, 1980, Archer, 1995), teorii struktury transmisji kultury (Stubbs, 1983), teorii transmisji kultury i teorii komunikowania społecznego (Piotrowski, Bokszański, 1990), teorii transmisji kulturowej (Giroux, 1991), socjolingwistycznej teorii ideologii (Hymes, 1995), teorii zróżnicowania językowego (Marody, 1987), krytycznej teorii programów szkolnych (Sadovnik, 1995a), teorii reprodukcji kultury (Inglis, 2007).

W S T Ę P

11

Bernstein znany jest przede wszystkim jako socjolog języka oraz kon-cepcji „językowego niepowodzenia szkolnego” (Atkinson, 1985; Sadov-nik, 1995a). Jednak wraz z rozwojem swojej teorii oddalał się on od prob-lemów, którymi zajmuje się socjologia języka, a wkraczał na pole innych subdyscyplin socjologicznych: socjologii edukacji, socjologii wychowania, socjologii wiedzy oraz socjologii kultury. Szukał przy tym odpowiedzi na pytania najbardziej istotne dla socjologii i to właśnie czyni jego dorobek szczególnie interesującym.

Bernstein (1996b, s. 94) był przeciwny klasyfikacjom i podziałom so-cjologii na nurty badawcze, twierdząc, że „ważniejsze jest rozwijanie problemu niż wierność szkole”. Był innowatorem, który nie podążał za żadną tradycją badawczą, lecz czerpał inspiracje zarówno z prac socjolo-gów, jak antropologów i psychologów. Przyznawał, że na formowanie się jego koncepcji transmisji kultury wpłynęła teoria interakcjonizmu sym-bolicznego Meada, który badał proces komunikacji i jego rolę w kształ-towaniu jaźni społecznej, prace Lwa Wygotskiego i Aleksandra Łurii oraz dokonania przedstawicieli szkoły chicagowskiej z jej etnograficznymi stu-diami zmarginalizowanych kultur. Prace Durkheima i Ernsta Cassirera zwróciły jego uwagę na społeczne źródła form symbolicznych, a Marks zainteresował go tezą o klasowej genezie zróżnicowania świadomości (Bernstein, 1996b). Swoje podejście badawcze nazywał teorią konstruk-cji dyskursu pedagogicznego, teorią kontroli symbolicznej lub „socjologią transmisji wiedzy” (Bernstein, 1999b; 2001a)

Źródłem, z którego Bernstein czerpał nade wszystko, były tradycje socjologii brytyjskiej, która rozwinęła się z dwóch nurtów badawczych: badań empirycznych dotyczących położenia ekonomiczno-społecznego klasy robotniczej oraz antropologii. Był on spadkobiercą i kontynuatorem tradycji socjologii brytyjskiej między innymi ze względu na wybór prob-lematyki badawczej. Biorąc pod uwagę zakres problemów poruszanych przez Bernsteina, można by przypuszczać, że zajmuje on należne miejsce w panteonie socjologów brytyjskich, a opracowane przez niego narzędzia teoretyczne służą rozwojowi badań edukacyjnych. Paradoksalnie jednak wkład Bernsteina nie został w Wielkiej Brytanii należycie doceniony, uzyskał natomiast uznanie w wielu innych krajach europejskich (Szwecja, Grecja, Portugalia) oraz w krajach Ameryki Łacińskiej i w Australii. Przy-czyna takiego stanu rzeczy jest złożona. Bernstein znany jest przede wszystkim jako socjolingwista, którego prace, niegdyś głośne, obecnie znane są jedynie wąskiemu gronu specjalistów, którzy nie łączą go z ba-daniami nad edukacją czy wiedzą. Socjologów edukacji preferujących ba-dania empiryczne zniechęcać może niezwykle rozbudowany model teo-

Wstęp

12

retyczny, który nie daje się tak łatwo przełożyć na standaryzowane, zwłaszcza ilościowe, metody badawcze.

Bernstein nie zmieniał przedmiotu zainteresowań, nie prowadził badań w tak różnorodnych dziedzinach jak Bourdieu, przez co nie zyskał sławy współczesnego klasyka. Nie mógł być również znany jako przed-stawiciel jasno określonego nurtu teoretycznego, sam bowiem niechętnie poddawał się klasyfikacjom, czemu dawał wyraz w krytyce wymierzonej przeciwko uznanym podejściom teoretycznym, nawet jeśli jego artykuły ukazywały się w pracach zbiorowych reprezentujących te kierunki ba-dawcze. Nie brał też czynnego udziału w publicznych debatach na temat reform edukacyjnych i kondycji społeczeństwa brytyjskiego, co nie ozna-cza, że nie oceniał w swoich pracach obranego kierunku reform. Jego nieustające dążenie do utrzymania własnej autonomii, unikanie włączania się w działania polityczne i powściągliwe ocenianie ścierających się ideo-logii doprowadziło do tego, że był on atakowany zarówno przez lewicu-jących, jak i prawicowo zorientowanych socjologów i działaczy politycz-nych (np. Rosen, 1972).

Problemy z recepcją teorii

Bernstein jest autorem jednej tylko książki (Pedagogy, Symbolic Control and Identity), współautorem obszernego raportu z badań Selection and Control. Teachers’ Ratings of Children in the Infant School (1974b) oraz autorem artykułów i sprawozdań z badań, których wybór opublikowany został w kilkutomowym zbiorze zatytułowanym Class, Codes and Control (1971–1996). Dla czytelnika ma to swoje zalety i wady. Zaletą jest moż-liwość śledzenia procesu rozwoju teorii od momentu jej powstania, for-mułowania głównych problemów i wykuwania pojęć. Wiele pojęć pojawi-ło się jedynie raz (np. rozróżnienie między wrażliwością na treść i struk-turę), inne przetrwały ewolucję teorii, ukazując się po kilku latach w nieznacznie zmodyfikowanej formie (np. pojęcie porządku instrumen-talnego i ekspresyjnego, zapożyczone od Talcotta Parsonsa), jeszcze inne zmieniały się wraz z teorią i otrzymywały nowe nazwy (np. kody). Pro-ponowane rozwiązania teoretyczne autor poddawał szczegółowej weryfi-kacji w badaniach empirycznych. Ich wyniki wpływały na modyfikowanie teorii, wzbogacanie jej, uzasadniały dodawanie nowych pytań i problemów (Bernstein, 1996b). Istotną rolą w modyfikowaniu koncepcji odgrywały również badania uczniów Bernsteina. Jego teoria uznawana jest za „naj-bardziej rygorystycznie testowaną hipotezę w socjologii brytyjskiej” (Edwards, 1985). Badania weryfikacyjne prowadzone były przez Sociolo-

W S T Ę P

13

gical Research Unit pod kierownictwem Bernsteina, przez jego dokto-rantów, a także przez socjologów edukacji i socjolingwistów z całego świata. Poruszanie się w gąszczu pojęć może jednak stanowić dla czytel-nika trudność i być przyczyną jego dezorientacji. Można przypuszczać, że stąd właśnie wynika tak wiele różnych, a nawet sprzecznych interpre-tacji poglądów Bernsteina, niezgodnych z intencjami samego autora. Winna jest też temu forma publikacji: zbiór artykułów może być podsta-wą rekonstrukcji całości jedynie dzięki ich wnikliwej analizie.

Bernstein w żadnej ze swoich prac nie przedstawił opracowanego przez siebie modelu w sposób całościowy, co niezwykle utrudnia recepcję jego dorobku. Częste zmiany pojęć i terminologii sprawiają, że jego teo-rię mylnie określa się jako chaotyczną, nieuporządkowaną i zawiłą. Rex Gibson (1984, s. 125) ocenia pisma Bernsteina jako „iluzoryczne, nie-uchwytne, mityczne, poetyckie, gęste i niejasne”. Inni badacze krytyku-ją je za sprzeczności, niekonsekwencję terminologiczną (Dittmar, 1976), niekomunikatywność i zbytnią zawiłość (Musgrove, 1979; Pring, 1975; Delamont, 1996). Podkreśla się trudności z weryfikacją głoszonych przez niego tez (Winch, 1990). Choć można zgodzić się z Bernsteinem (1971, s. 2), że „niezgodności nie są oznaką błędu, ale wzrostu”, to jednak trze-ba przyznać, że utrudniają one w dużym stopniu recepcję jego prac.

Główne problemy badawcze w teorii Bernsteina

Trudności z interpretacją dorobku Bernsteina oraz złożoność jego nie-zwykle ciekawego modelu teoretycznego sprawiają, że warto podjąć wy-siłek rekonstrukcji i systematyzacji głównych wątków zawartych w jego rozproszonych pracach. Poszukiwał on w nich odpowiedzi na najbardziej istotne dla nauk społecznych pytania:• jak młode pokolenie internalizuje kulturę w procesie komunikacji

z rodzicami i nauczycielami?• jak kultura wpływa na podtrzymanie i zmianę porządku społecznego?• w jaki sposób struktury makrospołeczne wpływają na procesy socja-

lizacji w kluczowych instytucjach socjalizacyjnych (w rodzinie i w szkole)?Centralnym punktem teorii Bernsteina jest analiza procesów komu-

nikowania. Z tego powodu teorię tę często łączono z koncepcjami zwią-zanymi z obszarem badań socjolingwistyki. Niemniej jednak należy za-uważyć, że przejawiane przez Bernsteina zainteresowanie językiem jest elementem szerszego projektu badawczego, który dąży do uchwycenia powiązań między kulturą i jej transmisją w instytucjach socjalizacyjnych,

Wstęp

14

strukturą klasową, władzą a świadomością jednostek: „problem zasadni-czy teorii to kwestia relacji między symbolicznymi porządkami a struk-turą społeczną” (Bernstein, 1971, s. 170).

Koncepcja kultury

Mimo że transmisja kultury jest w teorii Bernsteina problemem central-nym, zastanawiające jest, że w jego pracach nie znajdziemy definicji po-jęcia kultury. Prawdopodobnie wynikało to z jego perspektywy badawczej. Nie zajmował się on bowiem treściami kultury, ale koncentrował się na analizie kodów, za pomocą których treści kulturowe przekazywane są nowym generacjom w instytucjach socjalizacyjnych. Być może Berns tein nie widział potrzeby sformułowania definicji skupiającej się na treściach kulturowych, zajmował się on bowiem formami transmisji kultury. Trzeba również zauważyć, że Bernstein był kontynuatorem tradycji angielskiego empiryzmu i podkreślał konieczność związku między badaniami a teorią, która powinna być otwarta na konfrontacje z danymi, pod wpływem któ-rych ulegałaby przebudowaniu (Bernstein, 1996b). Budowanie tak ogól-nych definicji mogłoby się okazać zbędnym balastem.

Można jednakże przypuszczać, że Bernsteinowska koncepcja kultury zbliżona jest do semiotycznego ujęcia kultury. W ujęciu tym kultura jest procesem komunikowania znaków lub ciągu znaków, a zjawiska kulturowe traktuje się jako ich systemy (Eco, 1972), które organizują doświadczanie świata, nadając mu strukturę (Goodenough, 1981). Jeśli, za Cliffordem Geertzem (2005a, s. 111), zdefiniujemy kulturę jako „uosobiony w symbo-lach, przekazywany z pokolenia na pokolenie wzorzec znaczeń, system dziedziczonych koncepcji wyobrażanych w formach symbolicznych, za po-mocą których ludzie komunikują, utrwalają i rozwijają wiedzę o życiu i swe życiowe postawy”, to tym, co interesowało Bernsteina, była forma trans-misji tego wzoru znaczeń realizowana w instytucjach socjalizacyjnych.

Kultura jest światem społecznie konstruowanym w procesie komuni-kacji (Niżnik, 1985), transmitowanym przez przekazywane znaczenia w procesie socjalizacji. Według Geertza (2005a) przekazywane systemy symboli dostarczają szablonu lub projektu i można je porównać do porządku tworzonego przez kod genetyczny. Bernstein także posługiwał się poję-ciem kodu. Uważał, że kod jest zespołem reguł, za pomocą których możli-we jest społeczne przekazywanie „genów kultury” w procesach komuni-kacji (Inglis, 2007) wyznaczających sposoby działań jednostek. Jeśli rozpa-trywać będziemy kulturę w kategoriach przyswojonych kodów, to należy stwierdzić, że niektóre definicje kultury (np. definicja Ralpha Lintona lub

W S T Ę P

15

Antoniny Kłoskowskiej1) trudno jest zastosować do modelu opracowane-go przez Bernsteina. Odszedł on bowiem od koncepcji kultury rozumianej w sposób homogeniczny i uniformizujący, a zbliżył się do koncepcji, które ujmują kulturę jako zróżnicowany społecznie zbiór przekonań, pojęć, war-tości oraz praktyk społecznych (Burszta, 1998). Bernstein nawiązywał w ten sposób do prac antropologów społecznych, którzy badali kulturę w relacji do struktury społecznej i traktowali ją jako „komponent systemu strukturalnego” (Singer, 1968, s. 353). Kultura powiązana jest z procesem stratyfikacji, jak również dominacji grup kontrolujących proces transmisji przez kontrolę kodów, za pomocą których jest ona przekazywana.

Każda kultura jest tworzona w wyniku arbitralnych wyborów elemen-tów potencjalnej rzeczywistości i klasyfikacji. Chociaż Bernstein (1990a, s. 240) uważał, że „mogą istnieć cechy wspólne odmianom kultury, ma-jące źródło w ogólnych cechach podmiotu kulturowego”, to jednak przed-miotem jego zainteresowań było zróżnicowanie wewnątrzkulturowe, które znajduje odzwierciedlenie w różnorodnych formach komunikacji. Zdaniem Mirosławy Marody (1987) jednostki posługujące się odmienny-mi systemami pojęciowymi i używające różnych kodów żyją w różnych rzeczywistościach. Nie jest jednakże jasne, jaki jest status ontologiczny rzeczywistości, z której następuje selekcja. Z jednej strony wydawać by się mogło, że rzeczywistość ta jest tworzona, odtwarzana i przekształca-na za pomocą środków symbolicznych w procesie komunikacji, co zbliża-łoby teorię Bernsteina do perspektywy przyjmowanej przez konstrukcjo-nistów. Z drugiej strony pisał on o sferze „tego-co-jeszcze-nie-pomy ślane” (Bernstein, 1996b), co sugerowałoby, że zakładał istnienie jakiejś nie-ujętej jeszcze w języku rzeczywistości, która jest jednakże „potencjal-nością języka jako takiego” (Bernstein, 1990b, s. 182).

Transmisja kultury

Problem transmisji kultury był dla Bernsteina ściśle powiązany z pro-cesem komunikowania. Interesowały go reguły, głębokie i ukryte pra-widłowości, które rządzą przekazywaniem kultury nowym pokoleniom

1 R. Linton (2000, s. 247–248) zdefiniował kulturę jako „konfigurację wyuczonych zachowań i rezultatów zachowań, których elementy składowe są podzielane i przekazywane przez członków danego społeczeństwa”. A. Kłoskowka (1981, s. 116) interesowała się kulturą symboliczną, ujętą jako „zespół znaków i wartości”, a szczególnie procesem semiozy, „procesem tworzenia, przeka-zywania i odbioru znaków” w wyróżnionych przez nią trzech układach kultury (układ nieformalny, instytucjonalny i kultura masowa). Nie analizowała ona jednak struktury procesu semiozy i reguł, które leżą u jego podstaw, jak uczynił to w swoich pracach Bernstein.

Wstęp

16

w procesie socjalizacji. Termin „transmisja” był stosowany przez Bern-steina celowo. Powszechnie termin ten używany jest do opisu procesu przekazu zakodowanych w określony sposób informacji z jednego miejsca do drugiego za pośrednictwem urządzeń technicznych (radiowych czy telewizyjnych). Proces ten zakłada istnienie odbiornika, który dekoduje informację, tak aby treści w niej zawarte nie uległy zmianom. W fizyce termin ten służy do opisu przenoszenia mocy napędowej w mechani-zmach (np. pasie transmisyjnym, przekładniach) (The Columbia Encyclo-pedia, 2004). W genetyce termin „transmisja” równoznaczny jest z pro-cesem genetycznej reprodukcji gatunku przez kod genetyczny (Jacob, 1989). Należy dodać, że w języku angielskim terminu transmission używa się również do określenia aktu dziedziczenia konkretnych dóbr, kapitału czy przywilejów (Webster’s Dictionary of English, 2005). W socjologii i an-tropologii transmisja jest przekazem kultury w ramach pewnej zbiorowo-ści społecznej, w której starsze pokolenie przekazuje treści danej kultu-ry młodszej generacji za pośrednictwem systemów symbolicznych (por. Sztompka, 2002). Proces transmisji jest zatem powiązany z procesem enkulturacji i socjalizacji. Badania nad transmisją kultury polegają na szu-kaniu odpowiedzi na następujące pytania: • czy przekazywane treści kulturowe są zróżnicowane w zależności od

grup społecznych?• jak selekcjonuje się treści, które są transmitowane, i kto o tym de-

cyduje?• czy to, co jest przekazywane, jest przyswajane w niezmienionej for-

mie?• jakie podmioty społeczne biorą udział w transmisji kultury?

Analizy te dotyczą przede wszystkim treści, które są przekazywane, wartości i norm uznanych w danym społeczeństwie za tak ważne, że nie powinny ulec zapomnieniu. Niektóre badania (np. Jacka Goody’ego, 1972) zajmowały się sposobami, w jaki treści te są przekazywane (przekaz ustny lub pisemny).

Termin „transmisja” użyty przez Bernsteina powiązany jest z wymie-nionymi znaczeniami. Badacz ten: • analizował kody, za pomocą których dokonuje się transmisja kultury

w instytucjach socjalizacyjnych,• pokazał, jak zasoby kulturowe, wiedza i sposoby jej komunikacji prze-

kazane przez rodzinę mogą pełnić funkcję kapitału, który umożliwia dostęp do władzy (power),

• wyjaśnił, w jaki sposób reprodukowana jest klasowa struktura spo-łeczna.

W S T Ę P

17

Bernstein (1975) w swych badaniach nad transmisją kultury koncen-trował się na regułach wyznaczających sposoby doświadczania, interpre-towania i mówienia o świecie. Jego stanowisko było zbieżne z poglądami Petera Bergera i Thomasa Luckmanna (1983), którzy wiązali transmisję kultury z przekazem znaczeń przez jedno pokolenie drugiemu, zwracając jednocześnie uwagę na procedury kontrolne i uprawomocniające ten przekaz.

Bernsteinowskiej teorii transmisji kultury nie należy łączyć z mode-lem transmisji informacji zbudowanym przez Claude’a Shannona i War-rena Weavera (1949). Badacze ci nie uwzględniali społecznego kontekstu komunikowania, traktując nadawcę i odbiorcę jako wyizolowane jednost-ki, które nie występują w określonych wobec siebie relacjach (np. rela-cjach władzy). Bernstein, choć tego nie artykułował, zbliżał się do poglą-dów Régisa Debreya (2000), według którego transmisja jest przekazem wiedzy do odbiorcy, który pierwotnie nie miał do niej dostępu. Transmi-sja kultury jest zarazem działaniem organizującym społeczeństwo, kon-trolującym dostęp różnych grup społecznych do wiedzy. Bernstein zaj-mował się nowoczesnymi społeczeństwami klasowymi. Odróżniało to jego prace od analiz podejmowanych przez antropologów. Interesowały go przede wszystkim reguły i zasady, które leżą u podstaw procesu ko-munikacji. Bernstein próbował opisać reguły, praktyki i instytucje regu-lujące uprawomocnione wytwarzanie, rozdział, reprodukcję wiedzy i zmianę świadomości jednostek za pośrednictwem komunikacji, przez którą uprawomocniane i odtwarzane są dominujące kategorie kulturowe oraz dany podział władzy. Mówiąc krótko: była to próba zrozumienia na-tury kontroli symbolicznej w społeczeństwach nowoczesnych (Bernstein, 1990b). Można się więc zgodzić z Paulem Atkinsonem (1995), że w tym punkcie poglądy Bernsteina były bliskie założeniom teoretycznym struk-turalizmu kulturowego, który dążył do opisu ukrytej „struktury głębokiej kultury”, szukania pewnych wzorów czy reguł życia społecznego ukry-tych za codziennymi działaniami jednostek. Transmisja kultury odbywa się przez kontrolę nad selekcją i instytucjonalizacją tych leżących u pod-staw reguł, które tworzą społecznie określone porządki znaczeń, sposo-by doświadczania, interpretacji i mówienia o świecie. Jednakże istotna różnica między Bernsteinowskim modelem transmisji kultury a struktu-ralizmem polega na tym, że Bernstein nie wiązał tych reguł z wrodzony-mi i uniwersalnymi strukturami umysłu ludzkiego, podkreślając ich spo-łeczny (socjolingwistyczny) czy kulturowy charakter (Collins, 1981). Całkowicie błędne jest więc interpretowanie kodów jako struktur wro-dzonych, na wzór kodu genetycznego, albo też przypisywanie im mocy

Wstęp

18

determinującej proces komunikacji. Choć kody są środkiem, dzięki któ-remu podtrzymywany jest porządek społeczny i kulturowy, nie oznacza to jednak, że jest to porządek niepodlegający zmianom w wyniku działań jednostek. To, że kody są przyswajane w sposób „milczący”, ukryty, nie oznacza, że jednostki nie mogą wyznaczonych przez ten kod reguł pod-ważyć refleksjami i działaniami.

Bernstein (1990b) uważał, że kody są przekazywane i przyswajane w interakcjach, dlatego też podstawową jednostką analizy w jego teorii nie jest wyizolowana, komunikująca się jednostka, ale interakcja między przekazującym i przyswajającym kulturę. Zdaniem Bernsteina (1990a) interakcja ta zakłada istnienie pewnego stosunku pedagogicznego między socjalizującym i socjalizowanym oraz wymianę znaków. Znaczenie, we-dług Bernsteina, nie istnieje jedynie w umysłach jednostek, ale w świe-cie podzielanym przez nadawcę i odbiorcę. Badał on, jak za pośredni-ctwem języka jednostka przyswaja pewne schematy wiązania obiektów oraz wytwarza struktury rozumienia otaczającej ją rzeczywistości. Anto-nina Kłoskowska (1981) w swojej teorii nazwała te schematy residuami interakcyjnymi.

Socjalizacja

Socjalizacja jest procesem, dzięki któremu człowiek staje się uczestni-kiem świata społecznego, wyposażonym w symboliczne narzędzia umoż-liwiające mu funkcjonowanie w nim. Bernstein podzielał pogląd Durkhei-ma, który sądził, że podstawą socjalizacji jest kontrola społeczna wyzna-czająca jednostce akceptowane społecznie formy zachowania (Cook-Gumperz, 1973), zauważył jednak, że francuski socjolog nie opisał sposobów, w jaki kontrola ta jest sprawowana. Bernstein rozwinął to za-gadnienie, badając, w jaki sposób, za pośrednictwem środków języko-wych, przekazywana jest wiedza i znaczenia ważne dla jednostek jako członków grupy społecznej. Socjalizacja jest pojmowana jako proces en-kulturacji, jednakże zgodnie ze sposobem ujęcia kultury przez Bernsteina interesował się on nie tym, „co” jest przekazywane, ale tym, „jak” jest to czynione w stosunku pedagogicznym, który jest stosunkiem transmi-tujący–przyswajający (Bernstein, 1966). Bernstein nie zajmował się jed-nakże badaniem procesów kształtowania się jednostkowych jaźni w toku socjalizacji, tak jak było to przedmiotem badań Meada, ale interesował się zróżnicowaniem form socjalizacji wynikającym z usytuowania socja-lizujących i socjalizowanych w strukturze społecznej, tym, w jaki sposób system symboliczny jest ustrukturyzowany w pewnych grupach społecz-

W S T Ę P

19

nych, jaki wzór zachowań symbolicznych przekazywany jest dziecku w kon-tekstach socjalizacyjnych (Adlam, 1977).

Kultura a struktura społeczna

Kody transmitują kulturę, ale są jednocześnie ściśle powiązane ze struk-turą społeczną (por. Niżnik, 1985), ponieważ orientacje kodowe są funkcją miejsca jednostki w tej strukturze i wynikają z jej zróżnicowania (Hymes, 1968; Kłoskowska, 1974; Hasan, 1985, Heymann, 1997). Prace Bernste-ina dążyły do odkrycia „mechanizmów, przez które kultura i struktura, działające przez indywidualne działania i tożsamości, przejawiają się i re-produkują” (Gibson, 1984, s. 115). Bernstein zakładał, że istnieje pewna struktura interpretacyjna świata, która ma swe źródło w doświadczeniach socjalizacyjnych jednostki jako członka kultury właściwej określonej klasie społecznej. W oryginalny sposób łączył on zatem teorię Webera i Marksa. Struktura klasowa podtrzymywana jest przez kulturę, w której szczegól-ną rolę odgrywa język jako jej przekaźnik; kultura natomiast – wartości, treści i orientacje na znaczenia – zależy od pozycji jednostek w strukturze klasowej. Klasa społeczna nie była dla Bernsteina kategorią wyłącznie ekonomiczną, ale przede wszystkim kulturową.

Ład społeczny, w ujęciu Bernsteina, jest pewnym porządkiem klasy-fikacyjnym jednostek, które posługują się pewną wiedzą oraz powiązany-mi z nią sposobami komunikowania i praktykami społecznymi. Mowa nie pełni więc wyłącznie funkcji referencyjnej i ekspresyjnej, ale podtrzymu-je lub przekształca istniejące relacje między komunikującymi się jednost-kami, tworząc porządek społeczny. Choć jest on konstruowany w komu-nikacji, nie oznacza to, że jednostki czynią to dowolnie, są one ogranicza-ne przez stosunki społeczne, w jakich się znajdują. Zasady tego porządku przyswajane są przez jednostki w procesie socjalizacji i gdy zostaną zin-terioryzowane, ład społeczny uznawany jest za naturalny, a nie arbitralny. Powstaje pytanie: co dokładnie przyswajają socjalizowani? Bernstein uważał, że są to nie tylko treści, ale sposoby kategoryzowania kontekstów i powiązanych z nimi praktyk, czyli pewne zasady klasyfikacyjne, które tworzą swego rodzaju matrycę poznawczą. Przyswajając wiedzę i prak-tyki, jednostki kategoryzują siebie i innych jako przedstawicieli tej samej lub innej kategorii. Trafnie ujmuje to Anna Giza-Poleszczuk (1991, s. 79): „Struktura społeczna rozumiana jest jako system relacji; elementy (po-szczególne grupy) są określone i wyznaczone przez relacje (zależności czy opozycji) wobec innych elementów. W tym sensie elementy zyskują znaczenie, a struktura społeczna staje się kompleksem znaczeń”. Warto

Wstęp

20

dodać, że w takim ujęciu struktury można dostrzec wyraźny wpływ idei strukturalizmu językoznawczego. Stąd już tylko krok do poszukiwania kodu leżącego u podstaw struktury. Zagadnienie to zostało rozwinięte przez Bernsteina w analizie instytucji socjalizacyjnych.

Bernstein (1996b) uważał, że podtrzymywanie porządku społecznego to podtrzymywanie rozdziału wiedzy oraz sposobów jej hierarchizacji. Wiedza i powiązane z nią praktyki są rozdzielane społecznie i pewne grupy społeczne posiadające władzę sprawują kontrolę nad jej dystrybu-cją. W ujęciu Bernsteina kultura nie jest autoteliczna, jest środkiem w „grze i walce o pozycje społeczne, kształtowanie ról, układanie i przekształca-nie stosunków społecznych, zdobywanie dóbr materialnych” (Kłoskow-ska, 1999, s. 106). Powiązanie władzy i wiedzy jest częstym wątkiem podejmowanym w pracach postmodernistów (np. w pracach Foucaulta), którzy badają, czyja kultura jest dominująca, kto ją wytwarza i dystrybu-uje, kształtując świadomość jednostek (Hall, 1993), jednakże Bernstein w oryginalny sposób zastosował tę koncepcję do analiz procesów socja-lizacji w rodzinie i szkole.

Reprodukcja stosunków klasowych dokonuje się nie tylko za pomocą dziedziczenia kapitału materialnego, zdaniem Bernsteina (1975) można mówić również o kulturowych procesach ich odtwarzania. Badacz ten wyróżnił dwa rodzaje wiedzy: wiedzę związaną z pracą fizyczną i wiedzę związaną z pracą umysłową. Ten społeczny podział pracy pokrywa się z podziałem na dwie dominujące klasy w społeczeństwach kapitalistycz-nych: klasę średnią i klasę robotniczą. Wiedza i sposoby mówienia o świe-cie są hierarchizowane w taki sposób, że umiejętność sprawnego posłu-giwania się symbolami jest ceniona wyżej niż praca fizyczna. Jednocześ-nie dostęp do uprzywilejowanej wiedzy jest ograniczony przez formy socjalizacji w instytucjach edukacyjnych i miejsce jednostki w strukturze klasowej wpływa w istotny sposób na jej dostęp do uprzywilejowanych form komunikacji. Teoria Bernsteina wychodzi więc z podobnych założeń, które można znaleźć w pracach Bourdieu (1990, 1992). Obaj badacze podkreślali kluczową rolę klasyfikacji, procesów wykluczenia i dominacji, w której podstawową funkcję pełnią symbole. Struktura społeczna gene-ruje różne kody lub formy językowe, przez które filtrowana jest kultura (Korporowicz, 1993).

Instytucje socjalizacyjne

W centrum zainteresowania Bernsteina znajdowały się przede wszystkim rodzina i szkoła. Te dwie instytucje mają ogromny wpływ na kształtowa-

W S T Ę P

21

nie za pośrednictwem kodów świadomości socjalizowanych jednostek, ich struktur mentalnych. Bernstein (1990a, s. 128) zakładał, że „każde zjawisko społeczne jest strukturą skontekstualizowanych znaczeń”. In-stytucje społeczne: rodzina, szkoła, zakłady pracy są takimi strukturami, w których ustalone działania jednostek regulowane są zasadami i regu-łami przekazywanymi przede wszystkim za pomocą języka naturalnego. Celem badań Bernsteina było ustalenie, jakie zasady leżą u podstaw dzia-łań społecznych, będących jego zdaniem przede wszystkim działaniami komunikacyjnymi podejmowanymi w procesie socjalizacji w zależności od miejsca rodziny w strukturze klasowej. Należy zauważyć, że zasady te mogą, ale nie muszą, być jawnie sformułowane, że są one przyswajane przez socjalizowanego tak, jak reguły gramatyczne języka ojczystego. Podobnie funkcje rodziny ujmował Robert K. Merton (1982, s. 221), we-dług którego rodzina to „najważniejszy pas transmisyjny, który służy przekazywaniu wzorców nowym pokoleniom”, a przekazywane zasady nie muszą być wyrażone explicite.

Bernstein nie skupiał się na treści przekazywanej wiedzy, ale na pew-nych „strategiach poznawczych”, które kodują tę wiedzę w określonej formie. Kody mają wyjaśnić, jak przebiega transfer wiedzy i, biorąc pod uwagę strukturę klasową, wytłumaczyć jej zróżnicowanie. Należy badać, jak dziecko interpretuje daną sytuację komunikacyjną i w jaki sposób dopasowuje do tego swoje wypowiedzi. Struktura społeczna – zarówno stosunki między komunikującymi się, jak i ich miejsce w szerszej struk-turze społecznej – wpływa na sposób komunikowania znaczeń w procesie socjalizacji.

Przyswojone w środowisku rodzinnym kody wyznaczają sposoby od-czytywania znaczeń przekazywanych w instytucjach edukacyjnych, które pełnią kluczową rolę w przekazywaniu i rozdzielaniu wiedzy we współ-czesnych społeczeństwach. Szkoła jest ważnym czynnikiem kształtują-cym sposoby doświadczania świata przez jednostkę, ale jest także insty-tucją selekcjonującą jednostki. Dzieci z klasy robotniczej, które w domu rodzinnym nie przyswoiły preferowanych przez szkołę form komunikacji, mają na ogół niższe osiągnięcia szkolne i utrudniony awans społeczny. Dzieci z klas średnich, które nabyły w środowisku rodzinnym wymagane przez szkołę kompetencje, odnoszą zazwyczaj sukces szkolny, dzięki któ-remu zajmują dominujące pozycje w strukturze społecznej. Można zatem powiedzieć, że klasa średnia przez przyjęte formy transmisji wiedzy i nie-równą dystrybucję uprzywilejowanych zasad komunikacji wytwarza takie formy dyskursów i praktyk, które będą utrwalały status quo jej dominu-jącej pozycji.

Wstęp

22

Poziomy analizy: mikro i makro

Model Bernsteina nie jest jednak modelem reprodukcji kultury i struk-tury, ponieważ sposoby klasyfikowania jednostek do kategorii społecz-nych i przyporządkowane im praktyki nie są jednoznaczne. Pozostawiają miejsce na kreatywne przekształcanie istniejących struktur przez jed-nostki (Bernstein, 1975). Dlatego też niezwykle istotne jest w omawianej teorii powiązanie dwóch poziomów analiz socjologicznych: analizy na po-ziomie mikrosocjologicznym i makrosocjologicznym. Gdy pozostają one oddzielone, nie można wyjaśnić natury omawianego problemu i pojawia się ryzyko popadnięcia w skrajności woluntaryzmu lub determinizmu społecznego.

W modelu teoretycznym zaproponowanym przez Bernsteina można wyróżnić dwa poziomy analizy zjawisk społecznych:• poziom mikrospołeczny – analiza reguł komunikowania w dwóch klu-

czowych instytucjach socjalizacyjnych: rodzinie i szkole,• poziom makrospołeczny – badanie klasowych przemian w społeczeń-

stwach industrialnych oraz ich wpływu na proces transmisji kultury w analizowanych instytucjach socjalizacyjnych. Podstawowym problemem, z którym zmagają się uczeni próbujący

przełamać dychotomię podziału na mikro- i makrostruktury, jest opraco-wanie odpowiednich pojęć, które łączyć będą oba poziomy rzeczywistości społecznej w konceptualną całość. Poszukiwanie „makrostruktur w mi-krostrukturach” jest niezwykle cennym wkładem Bernsteina w rozwój nauk społecznych (Collins, 1981). Bernstein, na długo przed sformuło-waną przez Giddensa teorią strukturacji, przeciwstawiał się oddzieleniu struktury społecznej od kultury, co znalazło odzwierciedlenie w jego te-orii. Ukazywał on wzajemne powiązania kultury i struktury zarówno na poziomie makro-, jak i mikrostrukturalnym, badał, w jaki sposób kultury klasowe „przekładają mikroróżnice na makronierówności” (Bernstein, 1996b, s. 11). Przeciwko rozdzielaniu mikrostrukturalnego i makrostruk-turalnego poziomu analizy wypowiadali się również polscy socjologowie. Jan Turowski (2000) uważał, że wielkie i małe struktury przenikają się, a zjawisko społeczne powinno być badane w całym jego kontekście spo-łecznym.

Kiedy prześledzimy Bersteinowski proces budowy modelu, dostrze-żemy w nim pewne etapy. Na początku Bernstein analizował komuniko-wanie w sytuacji społecznej, później badał praktyki społeczne w instytu-cjach edukacyjnych, na końcu zaś procesy społeczne w skali makrostruk-turalnej. Etapy te można przedstawić w następujący sposób:

W S T Ę P

23

1. Sformułowanie koncepcji kodów socjolingwistycznych: kodu ograni-czonego i kodu rozwiniętego oraz powiązanie ich ze społeczną struk-turą klasową (1958–1970).

2. Analiza procesu socjalizacji w rodzinie jako procesu komunikacji i jego wpływu na orientacje kodowe socjalizowanych jednostek (1970–1975).

3. Badanie procesu transmisji kultury w instytucjach edukacyjnych i ba-danie kodów leżących u podstaw tej transmisji (1975–1984).

4. Analiza struktury dyskursu pedagogicznego i reguł rządzących pro-cesem jego społecznego konstruowania (1984–2000).

Cel książki

Jest kilka powodów, dla których warto podjąć trud rekonstrukcji modelu transmisji kultury zaproponowanego przez Bernsteina:1. Teoria Bernsteina, mimo braku syntetycznej pracy systematyzującej

główne jej tezy, budzi światowe zainteresowanie badaczy (są wśród nich m.in.: A. Sadovnik, P. Atkinson, W. Taylor, S.J. Ball, C. Cazden, J. Brannen, A.W. Apple, A. Cicourel, S. Delamont, M. Douglas, A.H. Halsey, R. Hasan, D. Hymes, B. Tizard, M. Young) reprezentu-jących różne dyscypliny naukowe, czego dowodem mogą być liczne artykuły, międzynarodowe sympozja oraz wznowienia wydań napisa-nych przez niego książek. Jak na „nieklasyka” Bernstein jest często cytowanym autorem, najczęściej zresztą nie przez socjologów, ale psychologów, lingwistów i pedagogów. Zainteresowanie jego pracami wzrosło szczególnie po wdrożeniu w wielu państwach europejskich reform edukacyjnych wzmacniających władzę państwa nad kontrolą jakości nauczania oraz wprowadzeniu jednolitych programów naucza-nia (np. w Wielkiej Brytanii w 1988 r.). Opracowana przez Bernsteina teoria pozwala na wyjaśnienie tego procesu.

2. Wokół teorii Bernsteina narosło wiele nieporozumień. Zdarza się, że autorzy odwołują się do wczesnych koncepcji Bernsteina (np. Lipset, 1998), które ich twórca odrzucił lub zmodyfikował pod wpływem badań empirycznych i dyskusji. W niektórych pracach można spotkać się z indeksami kodów socjolingwistycznych, których autorstwo przy-pisuje się Bernsteinowi (Nęcki, 1996; Jarco, 2000; Karkowska, 2007), a których ten nigdy w przedstawiony sposób nie sformułował. Ta książka jest próbą uporządkowania teorii Bernsteina i przedstawie-nia jego całościowego modelu teoretycznego. Rekonstrukcja ta nie jest zadaniem łatwym. Bernstein publikował swoje prace na łamach

Wstęp

24

czasopism i nie pozostawił systematycznego wykładu, który pozwo-liłby na jednoznaczną interpretację jego dorobku. Nie powstała osta-teczna wersja jego teorii, Bernstein (1971, s. 1) bowiem do końca życia pracował nad jej udoskonaleniem, wierząc, że „najlepszy artykuł to ten, który nie został jeszcze napisany”. Dlatego też niektórzy au-torzy uważają, że „referowanie jego koncepcji jest przedsięwzięciem szczególnie trudnym, (…) bo każda następna wersja w nikły sposób wiązała się z wersjami ją poprzedzającymi” (Marody, 1987, s. 117). Celem tej książki jest pokazanie, że możliwa jest, na podstawie roz-proszonych fragmentów, rekonstrukcja spójnego modelu teoretycz-nego zbudowanego przez brytyjskiego socjologa.

3. Recepcja teorii Bernsteina jest utrudniona również z tego względu, że ani w piśmiennictwie polskim, ani światowym nie powstała praca, która w wyczerpujący sposób omawiałaby całość tego niezwykle orygi-nalnego dorobku. Jedyną dostępną monografią jest książka autorstwa Paula Atkinsona (1985), która nie obejmuje jednak wielu zagadnień dotyczących dyskursu edukacyjnego oraz dość kontrowersyjnie sytu-uje teorię Bernsteina w ramach kierunków strukturalistycznych.

4. Teoria Bernsteina nie jest bliżej znana polskiemu czytelnikowi, choć w niektórych pracach można znaleźć wzmianki na temat pewnych elementów jego koncepcji (Kurcz, 1976; Kłoskowska, 1981; Niżnik, 1985; Marody, 1987; Sawisz, 1989; Putkiewicz, 1990; Giza-Poleszczuk 1991; Kwieciński, 1991; Przetacznik-Gierowska, 1992; Korporowicz, 1993; Rittel, 1994; Zemło, 1996; Woroniecka, 2001). W Polsce, dzię-ki pracom Z. Bokszańskiego, A. Piotrowskiego i M. Ziółkowskiego (Bokszański, 1976, 1977), Bernstein najczęściej łączony jest z socjo-lingwistyką. Należy jednakże zauważyć, że ta subdyscyplina socjolo-gii, mimo podwalin, jakie położyły pod nią prace polskich uczonych (m.in. Bronisława Malinowskiego), przeżywa obecnie w Polsce wy-raźny kryzys. Problemy socjolingwistyczne częściej są podejmowane w pracach filologów niż socjologów (Lubaś, 2003; Grabias, 1997). Po-dobny kryzys przechodzi polska socjologia edukacji, dawniej dyna-micznie rozwijająca się subdyscyplina badawcza, czego dowodem mogą być prace tak wybitnych socjologów jak Florian Znaniecki (1928–1930 [1973]), Józef Chałasiński (1969) czy Jan Stanisław By-stroń (1916). Recepcja teorii Bernsteina mogłaby przyczynić się do ożywienia badań w tych dziedzinach i skierować je na nowe tory (np. badania programów szkolnych, badania komunikacji w klasie w aspek-cie socjologicznym; badania takie są obecnie bardzo prężnie rozwija-ne w światowych ośrodkach naukowych). Można mieć nadzieję, że

W S T Ę P

25

podjęta w książce problematyka przybliży polskim uczonym dorobek Bernsteina i pozwoli aktywnie uczestniczyć w toczących się dysku-sjach wytyczających dalsze szlaki badań zarówno socjologom, jak i pedagogom czy lingwistom.

5. Dorobek Bernsteina należy ująć nie tylko w kategoriach wartości eks-planacyjnej, ale również praktycznej. Jego teoria wyjaśnia przyczyny niepowodzenia w upowszechnianiu wykształcenia na poziomie śred-nim i wyższym oraz barier awansu społecznego w społeczeństwach nowoczesnych. Biorąc pod uwagę to, że system szkolnictwa w Polsce sprzyja segregacji i selekcji, przy jednoczesnym zapotrzebowaniu społeczeństwa polskiego na ludzi dobrze wykształconych, teoria Bern-steina może dostarczyć narzędzi teoretycznych stymulujących badania, które wskazałyby dalsze kierunki reformy polskiej oświaty.Rekonstrukcja teorii Bernsteina, będąca przedmiotem tej książki, jest

oparta na analizie opublikowanych przez niego prac oraz poświęconych im pozycji piśmiennictwa. Wykorzystano także materiały zebrane podczas kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Uniwersytetu Londyńskiego we wrześniu 2003 r. (m.in. prace doktorskie pisane pod kierunkiem Bernsteina, osobiste notatki i listy) oraz materiały z III międzynarodo-wego sympozjum poświęconego dorobkowi Bernsteina, które odbyło się w Cambridge w 2004 r. W badaniach zastosowano krytyczną analizę teks-tów (Marciszewski, 1977), której celem była rekonstrukcja głównego problemu, odsłonięcie struktury modelu transmisji kultury, ukazanie związków między kluczowymi dla teorii pojęciami i twierdzeniami oraz ocena poprawności dokonanych przez Bernsteina wnioskowań. Książka składa się z pięciu rozdziałów oraz aneksu zawierającego słownik termi-nów, biogram i wykaz prac Bernsteina.

Pierwszy rozdział jest rozdziałem wprowadzającym. Prześledzono w nim rozwój teorii Bernsteina zarówno na gruncie socjolingwistyki, jak i socjologii edukacji. Diachroniczne przedstawienie koncepcji ma na celu ukazanie dynamiki rozwoju głównych problemów badawczych i ich upo-rządkowanie, tak aby czytelnik, który zna prace Bernsteina jedynie w spo-sób wycinkowy, uzyskał pewną „mapę” zagadnień poruszanych w dalszej części książki.

Kolejne rozdziały rekonstruują opracowany przez Bernsteina model w sposób synchroniczny i wiążą podstawowe problemy w jeden spójny obraz. W rozdziale drugim omówiono podstawowe narzędzia teoretyczne: kody, zasady i reguły, które służą do opisu procesu transmisji kultury w rodzinie i szkole. Wyjaśniono również genezę kodów oraz ich powiąza-nie ze strukturą klasową. W trzecim rozdziale przeanalizowano przebieg

Wstęp

26

procesu kształtowania wiedzy dziecka i jego sposobów posługiwania się językiem przez komunikujących się z nim rodziców. W rozdziale czwar-tym opisano reguły kierujące przekazem wiedzy, sposoby organizacji instytucji edukacyjnych oraz wpływ stosunków klasowych na ich treść i formę. Przeanalizowano również skutki, jakie niosą za sobą uprawomoc-nione formy przekazu wiedzy dla różnych klas społecznych oraz wyjaś-niono, dlaczego dzieci z klasy robotniczej najczęściej doznają niepowo-dzeń szkolnych. W piątym rozdziale przedstawiono proces społecznego konstruowania dyskursu pedagogicznego i zmagania, które podejmują grupy społeczne w walce o władzę nad jego kontrolą oraz o prawo do definiowania, czym jest uprawomocniona wiedza w społeczeństwach no-woczesnych; wytłumaczono, dlaczego pewne grupy społeczne są z tej walki wykluczone, oraz rozważono możliwe drogi ich emancypacji. W za-kończeniu podsumowano wkład Bernsteina w rozwój nauk społecznych, przedstawiono krytykę modelu transmisji kultury oraz wskazano dalsze kierunki badań.

Książka ta nie powstałaby bez wsparcia wielu osób, którym chciała-bym wyrazić moją wdzięczność. Dziękuję przede wszystkim Pani Profe-sor Elżbiecie Hałas, promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, na podsta-wie której powstała ta książka, za opiekę merytoryczną i wsparcie w trud-nych chwilach. Dziękuję także Panom Profesorom Zbigniewowi Bokszańskiemu i Piotrowi Kryczce za cenne uwagi krytyczne. Wyrazy wdzięczności składam Koleżankom i Kolegom z seminarium doktoran-ckiego, prowadzonego przez Panią Profesor Hałas, atmosfera i dyskusje seminaryjne były bowiem dla mnie źródłem inspiracji. Podziękowania kieruję również do Pani Profesor Julii Brannen i wszystkich uczestników III Międzynarodowego Sympozjum poświęconego Bernsteinowi, życzliwe przyjęcie, z którym się tam spotkałam, miało dla mnie ogromną wartość. Pragnę także podziękować Pani Dr Magdalenie Woynarowskiej-Sołdan za nieocenioną pomoc w przygotowaniu tekstu do publikacji.

W S T Ę P