452

SPRAWOZDANIA

452

Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (5): 452–462, 2013

Badania nad bocianem białym Ciconia ciconia w Polsce w 2012 roku. Relacja z II Zjazdu Grupy Badawczej Bociana Białego (Kłopot, 21–23.11.2012 r.)

Research on the white stork Ciconia ciconia in Poland in 2012. The 2nd Mee�ng of the White Stork Research Group (Kłopot, 21–23 November 2012)

MARCIN TOBÓŁKA1, MARCIN BOCHEŃSKI2, TOMASZ GRABOWSKI3, ZBIGNIEW JAKUBIEC2, LESZEK JERZAK2, IRENEUSZ KAŁUGA3, WOJCIECH KANIA4, JAKUB KRONENBERG5, PAWEŁ PONIŃSKI3, ARTUR SIEKIERA6, JOACHIM SIEKIERA7, MARCIN STĘPIEŃ3, PIOTR TRYJANOWSKI1, MAGDALENA ZAGALSKA�NEUBAUER4, JÓZEF JACEK ZAWODNIAK8, KATARZYNA M. ŻOŁNIEROWICZ1

1 Instytut ZoologiiUniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu60–625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71ce-mail: marcin_tobolka@o2.pl,kzolnierowicz@gmail.compiotr.tryjanowski@gmail.com

2 Wydział Nauk BiologicznychUniwersytet Zielonogórski65–516 Zielona Góra, ul. Prof. Z. Szafrana 1e-mail: m.bochenski@wnb.uz.zgora.plz.jakubiec@wnb.uz.zgora.pll.jerzak@wnb.uz.zgora.pl

3 Grupa EkoLogiczna08–110 Siedlce, ul. Kraszewskiego 24e-mail: ekogrupa@o2.pl

Słowa kluczowe: bocian biały, Ciconia ciconia, organizacja badań, świadczenia ekosystemów, usługi ekosytemów, telemetria, obrączkowanie, inwentaryzacja, ochrona, Grupa Badawcza Bociana Białego.

Zjazdowe wystąpienia dotyczyły prowadzonych i planowanych badań oraz ochrony gatunku. Omówiono różne rodzaje usług ekosystemów związanych z bocianem białym, podkreślając zna-czenie usług kulturowych. W celu określenia różnic wykazywalności dwóch rodzajów zdalnie od-czytywalnych obrączek, stosowanych równolegle w latach 2011–2012, w kolejnych gniazdach lub grupach gniazd oznakowano naprzemiennie obrączkami obu rodzajów po blisko 780 piskląt rocz-nie, a 90 pisklętom założono oba rodzaje obrączek. Odchody przylegające do obrączek utrudnia-ły ich odczytanie u ptaków młodych, zwłaszcza przed opuszczeniem gniazda, w nieco większym stopniu w przypadku obrączek ELSA niż plastikowych obrączek zielonych. Inwentaryzacja gniazd

4 Stacja Ornitologiczna, Muzeum i Instytut Zoologii PAN80–680 Gdańsk, ul. Nadwiślańska 108e-mail: wkania@stornit.gda.pl, magzag@miiz.waw.pl

5 Wydział Ekonomiczno-SocjologicznyUniwersytet Łódzki 90–255 Łódź , ul. P.O.W. 3/5e-mail: kronenbe@uni.lodz.pl

6 47–300 Żywocice, ul Ogrodowa 9e-mail: artur.siekiera@chespa.eu

7 47–300 Żywocice, ul Krapkowicka 36e-mail: joachim.siekiera@chespa.eu

8 Instytut ElektroenergetykiPolitechnika Poznańska60–965 Poznań, ul. Piotrowo 3Ae-mail: jj.zawodniak@wp.pl

453

M. Tobółka i in. II Zjazd GBBB (Kłopot, 21–23.11.2012 r.)

453

Drugi Zjazd Grupy Badawczej Bociana Białego (dalej: GBBB) odbył się 21–23 listopada 2012 roku w Muzeum Bociana Białego w Kło-pocie (woj. lubuskie). Wzięły w nim udział 34 osoby zajmujące się badaniem tego gatunku (ryc. 1). Przedstawiono wyniki działań prowa-dzonych przez członków GBBB, w tym wyniki pierwszych wspólnych projektów badawczych i propozycje dalszych. Zjazd otworzył prze-wodniczący GBBB Piotr Tryjanowski. Poniżej streszczono wszystkie wystąpienia.

Bocian biały a usługi ekosystemów (Jakub Kronenberg)

Spośród licznych powodów, dla których chronimy przyrodę, ostatnio szczególnie moc-no akcentuje się powody utylitarne – związa-ne z korzyściami, jakie ludzie uzyskują dzię-ki funkcjonowaniu ekosystemów. Koncepcja usług ekosytemów (ang. ecosystem services), nazywanych także usługami ekosystemowymi lub świadczeniami ekosystemów, podkreśla zależność jakości życia człowieka od dobre-go stanu ekosystemów i wskazuje, że ochrona

przyrody się opłaca (por. zwłaszcza Bergier, Kronenberg 2012). Według najpowszechniej stosowanej klasyfikacji przyjętej w Milenijnej ocenie ekosystemów wyróżnia się cztery kate-gorie usług: zaopatrujące (dostarczanie pro-duktów do bezpośredniego wykorzystania przez człowieka), regulacyjne (regulowanie stanu środowiska życia człowieka), siedlisko-we (tworzenie środowiska życia człowieka) i kulturowe (kulturowe znaczenie przyrody) (Kronenberg i in. 2013). Usługi ekosystemów wiążą się z „pożytecznością” poszczególnych gatunków zwierząt w relacjach z innymi ele-mentami ekosystemów. Omówiono najważ-niejsze przykłady usług ekosystemów związa-nych z bocianem białym, ze szczególnym na-ciskiem na usługi kulturowe – podkreślając znaczenie, jakie gatunek ten odgrywa w na-szej kulturze (Kronenberg i in. 2013).

Obrączkowanie naprzemienne – sprawozdanie (Wojciech Kania)

W roku 2011 polska centrala obrączko-wania ptaków wprowadziła równolegle dru-gi rodzaj bocianich obrączek przystosowa-

w województwie opolskim w latach 2009–2012 wykazała spadek liczebności i produktywności po-pulacji w porównaniu z rokiem 2004. W 2012 roku zaobrączkowano tam 604 pisklęta (80% stwier-dzonych), jednemu założono rejestrator GPS. W dniach10–25.08.2012 roku dwa razy dziennie na stałej trasie o długości 250 km wyszukiwano stada bocianów, wśród których następnie znajdy-wano osobniki z obrączkami (odczytano 55 – połowę stwierdzonych). W powiatach siedleckim i łukowskim w latach 2011–2012 prowadzono remonty gniazd, instalowano platformy, moder-nizowano urządzenia energetyczne oraz zajmowano się rannymi bocianami i edukacją, a w po-wiecie siedleckim inwentaryzowano gniazda. Na Ziemi Leszczyńskiej rozpoczęto zbieranie da-nych w ramach Obrączkarskiego Monitoringu Ekologii Bociana Białego, tworząc Sieć Obserwacji Bocianów Białych z Obrączkami. Obrączki stwierdzono u 7 osobników wśród 59 skontrolowa-nych par (6%). Dwukrotne pomiary dzioba piskląt o określonej molekularnie płci, w 1.–7. i ok. 30. dnia życia, w 146 lęgach, wykazały zbliżoną liczbę i jednakową wielkość samic i samców po wy-kluciu oraz szybszy wzrost samców. Omówiono model dwudzielnej platformy gniazdowej, umoż-liwiający łatwe przeniesienie niewykorzystanej platformy i zamontowanie na innym słupie energe-tycznym. Przedstawiono plan liczenia bocianów w Polsce w roku 2014 w ramach światowego cen-zusu gatunku. Ma być ono oparte na ankietach rozsyłanych do sołectw i wzbogaconego o materia-ły ze stałych powierzchni monitoringowych. Zaproponowano badania wpływu farm wiatrowych oraz wzrostu liczebności populacji bielika na populację bociana białego

454

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 5, 2013

454

Odczytywalność obrączek ELSA i zielonych obrączek plas�kowych (Marcin Bocheński, Marcin Tobółka, Katarzyna M. Żołnierowicz)

W celu ustalenia różnic w wykazywalności obu rodzajów obrączek odczytywanych z dale-ka, w roku 2012 na dwóch z kilku powierzchni badawczych, na których prowadzono obrącz-kowanie naprzemienne, za zgodą centrali ob-rączkowania rozpoczęto w niektórych gniaz-dach znakowanie poszczególnych osobników dwoma typami obrączek. Pisklętom zakłada-no na jedną goleń obrączkę ELSA, a na drugą – zieloną obrączkę plastikową (dalej: ZP; ryc. 3). Na Ziemi Leszczyńskiej oznakowano w ten sposób w gniazdach 63 pisklęta. Gdy uzyska-ły one zdolność lotu, na żerowiskach i podczas odpoczynku na gnieździe obserwowano 19 z nich, odczytując 14 obrączek ELSA i 18 ZP. Spośród obserwowanych 40 lotnych młodych oznakowanych tylko jedną z tych obrączek (po 20 obrączkami każdego rodzaju) odczytano 14

nych do zdalnego odczytywania numera-cji. Odtąd część bocianów była nadal znako-wana czarnymi, wykonanymi z grubego pla-stiku obrączkami ELSA, część nowymi, zielo-nymi, cienkościennymi obrączkami plastiko-wymi o tradycyjnej konstrukcji, zakładanymi w zestawie z obrączką metalową (ryc. 2; wię-cej – Żołnierowicz i in. 2012). Obrączkowanie naprzemienne polegało na znakowaniu piskląt w kolejnych gniazdach lub ich grupach (zwy-kle 2–3-gniazdowych) na zmianę obrączka-mi tych dwóch rodzajów. Celem było zebra-nie materiałów do oszacowania różnicy wyka-zywalności (re-encounter probability, Korner-Nievergelt i in. 2010), której znajomość jest niezbędna do łącznego ilościowego analizowa-nia wyników obrączkowania dwoma rodzaja-mi obrączek. W latach 2011 i 2012 oznakowa-no naprzemiennie po blisko 780 piskląt bo-ciana białego – 40% zaobrączkowanych przez kluczowych obrączkarzy tego gatunku.

Ryc. 1. Uczestnicy drugiego Zjazdu Grupy Badawczej Bociana Białego (Kłopot, 22.11.2012 r.; fot. B. Skrzypczak)Fig. 1. Par�cipants of the 2nd mee�ng of the White Stork Research Group (Kłopot, 22 November, 2012; photo by B. Skrzypczak)

455

M. Tobółka i in. II Zjazd GBBB (Kłopot, 21–23.11.2012 r.)

455

obrączek ELSA i 16 ZP. U wszystkich 59 bo-cianów z obu grup odczytano łącznie 87% ZP i 72% ELSA.

W kolonii lęgowej w Kłopocie, w dolinie środkowej Odry po dwie obrączki plastikowe założono 27 pisklętom. Odczyty numeracji ob-rączek stojących na gniazdach nielotnych mło-dych dokonywane były przez osoby o różnym doświadczeniu terenowym, z różnych odległo-ści, i za pomocą rozmaitego sprzętu optyczne-go. Z 44 prób odczytania obu obrączek 16 było udanych. Pozostałe (28) próby pozwoliły odczy-tać wyłącznie obrączki ZP (23 razy) bądź skut-kowały nieodczytaniem żadnej z nich (5 razy). Czas odczytywania obrączek ZP był znacznie krótszy niż w przypadku ELSA, a główną przy-czyną było zasłonięcie numeracji obrączek od-chodami ptaków. Stopień zabrudzenia odcho-dami obrączek ZP już u lotnych młodych był nieco mniejszy lub równy jak obrączek ELSA. U bocianów nielotnych, jeszcze przebywają-cych w gniazdach, odchody przylegały do ob-rączek obu rodzajów, choć do ZP w wyraźnie mniejszym stopniu.

W badaniach nad zróżnicowaniem beha-wioru poszczególnych piskląt w lęgu należa-łoby zastosować innego rodzaju oznakowa-nie, np. znaczki dziobowe, zdejmowane przed opuszczeniem gniazda przez młode.

Inwentaryzacja, obrączkowanie oraz badania telemetryczne bociana białego w województwie opolskim w latach 2009– 2012 (Artur Siekiera, Joachim Siekiera)

W latach 2009–2012 przeprowadzono in-wentaryzację bociana białego na terenie ca-łego województwa opolskiego (9,4 tys. km2). Stwierdzono zdecydowany spadek liczebno-

Ryc. 2. Bociany białe z dwoma typami obrączek do zdalnego odczytu: A – zestaw obrączek zielonej pla-s�kowej i aluminiowej (fot. P.T. Dolata), B – ELSA (fot.I. Kaługa)Fig. 2. White storks with two types of remote reading rings: A – green plas�c and aluminum rings (photo by P.T. Dolata), B – ELSA (photo by I. Kaługa)

A

B

456

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 5, 2013

456

ści i produktywności populacji na tym obsza-rze w porównaniu z rokiem 2004. W trakcie inwentaryzacji obrączkowano pisklęta: w 2011 roku – 545, a w 2012 roku – 604 (80% wszyst-kich policzonych).

Obserwacje dokonywane z małego samo-lotu w dniach od 10 do 25 sierpnia 2012 roku na południowej Opolszczyźnie dwa razy dzien-nie (rano i po południu) wzdłuż stałej trasy o długości ok. 250 km wykazały, że podczas

wędrówki jesiennej bociany zatrzymują się na nocleg w stałych miejscach. W Pawłowiczkach (pow. kędzierzyńsko-kozielski) nocujące sta-da wykryto dziesięciokrotnie. W kilku innych miejscowościach – po 3–5 razy. W zlokalizo-wanych z powietrza stadach ekipa naziemnych obserwatorów wyszukiwała bociany z obrącz-kami. Odczytano numerację połowy wykry-tych obrączek – u 48 ptaków zagranicznych i 7 polskich. W roku 2013 planowane jest spraw-

Ryc. 3. Bociany białe, każdy eksperymentalnie oznakowany dwoma typami obrączek do zdalnego odczytu – ob-rączką ELSA i standardową plas�kową obrączką kolorową. W bardzo ciepłe dni bociany strzykają odchodamina nogi, co utrudnia odczytanie obrączki (A – fot. J. Vrána; B – fot. M. Tobółka)Fig. 3. White storks experimentally marked with two types of rings designed for remote reading – the ELSA ring and the standard, coloured plas�c ring. On very warm days, storks squirt excrement onto their legs, which makesit difficult to read the rings (A – photo by J. Vrána; B – photo by M. Tobółka)

A B

457

M. Tobółka i in. II Zjazd GBBB (Kłopot, 21–23.11.2012 r.)

457

dzenie, czy bociany ponownie wybiorą na noc-legowiska te same miejsca.

Dzięki nadajnikom satelitarnym GPS moż-liwe jest precyzyjne ustalenie trasy przelo-tu bocianów. 28 lipca 2012 roku największe-mu z trojga piskląt (długość dzioba 135 mm) z gniazda w Steblowie (pow. krapkowicki) zało-żono rejestrator GPS przekazujący pozycję sie-cią GSM. Bocian ten rozpoczął wędrówkę 20 sierpnia. W ciągu 17 dni doleciał do południo-wego Sudanu, pokonując 5250 km, średnio po-nad 300 km dziennie. Kolejne 2,5 miesiąca spę-dził koczując pomiędzy Sudanem i Czadem, przemieszczając się stopniowo 1000 km na za-chód. 20 listopada podjął podróż powrotną na wschód, przelatując dziennie 50–100 km. Szczegółowy opis migracji tego osobnika zo-stanie opisany w jednym z najbliższych wydań „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”.

Ochrona i wyniki inwentaryzacji populacji bociana białego na terenie powiatów siedleckiego i łukowskiego (Ireneusz Kaługa, Tomasz Grabowski, Paweł Poniński, Marcin Stępień)

W latach 2011–2012 na terenie powiatów siedleckiego i łukowskiego realizowano pro-jekt ochrony bociana białego. Przeprowadzono prace remontowe przy 21 zagrożonych gniaz-dach bocianich. Wycięto gałęzie uniemożli-wiające swobodny dolot do gniazd zlokalizo-wanych na drzewach. Zdejmowano także część materiału gniazdowego, aby zapobiec upad-kowi bardzo ciężkich gniazd. Zainstalowano 3 metalowe platformy gniazdowe na słupach energetycznych. Ustawiono 1 słup wolnosto-jący z platformą gniazdową w miejsce zagro-żonego gniazda na drzewie. Zmodernizowano urządzenia energetyczne (rozłączniki oraz stacje transformatorowe), na których bocia-ny były rażone prądem. Sześć niebezpiecznych rozłączników przeniesiono na boczną część słupów, co pozwoliło całkowicie wyelimino-wać śmiertelność bocianów w ciągu dwóch lat (pierwotnie w ciągu roku ginęło 16 bocia-

nów; ryc. 4). W roku 2012 zaobrączkowano 119 młodych bocianów. W latach 2011 i 2012 inwentaryzowano bociany na terenie powiatu siedleckiego. Wykryto 531 i 539 gniazd zaję-tych przez 439 i 471 par (27,3 i 24,9/100 km2) z których 374 i 400 wyprowadziło średnio po 2,93 i 2,73 młodych.

Zajmowano się również edukacją. W gmi-nach Suchożebry i Siedlce zorganizowano dwa rajdy rowerowe „Szlakiem bocianich gniazd” (ok. 150 uczestników). Zaopiekowano się ok. 80 rannymi bocianami (najczęściej porażo-nymi prądem), z których 41 zostało wyleczo-nych i wypuszczonych. W działaniach zwią-zanych z liczeniami i ochroną bociana brało udział 25 osób.

Odczyty obrączek bocianów białych w Południowej Wielkopolsce w latach 1994–2012 (Paweł T. Dolata)

Przedstawiono wyniki odczytywania ob-rączek bocianów białych, głównie w powiecie ostrowskim. Większość z kilkunastu odczytów dotyczyła ptaków zaobrączkowanych wcześniej na tym terenie.

Obrączkarski Monitoring Ekologii Bociana Białego (Wojciech Kania, Marcin Tobółka, Katarzyna M. Żołnierowicz)

Program OMEBOB omówiono w czterech wystąpieniach. Ponieważ wielu uczestników nie było obecnych na poprzednim zjeździe, wybra-ne tematy – cele, metody terenowe i propozy-cję banku danych – przedstawiono ponownie, z pewnymi modyfikacjami i w poszerzonej for-mie (WK; szczegóły – Żołnierowicz i in. 2012). Czwarte wystąpienie dotyczyło sprawozda-nia z pierwszego sezonu działania programu na Ziemi Leszczyńskiej, obejmującej byłe wo-jewództwo leszczyńskie i Dolinę Środkowej Obry. Pisklęta bociana białego obrączkuje się na tym obszarze od 1932 roku, jednak dopie-ro od 2007 roku w większej liczbie (w kolejnych

458

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 5, 2013

458

latach 78, 59, 145, 230, 297, 314). W tym ostat-nim okresie liczba zdalnych odczytów numera-cji obrączek wzrosła z 3 do 24 rocznie (nie li-cząc odczytów młodych ptaków pozostających w okolicach rodzinnego gniazda). W 2012 roku na Ziemi Leszczyńskiej utworzono pilotażową Sieć Obserwacji Bocianów Białych z Obrączka-mi (Żołnierowicz i in. 2012). Składała się z pię-ciu osób poszukujących w terenie bocianów z obrączkami i pięciu osób poszukujących i od-czytujących numery obrączek. Skontrolowano 59 par bocianów. Obrączki stwierdzono u 7 osobników (6%) i wszystkie odczytano. W okresie lęgowym odczytano również ob-

rączki 11 nietegorocznych bocianów nielę-gowych, a podczas wędrówki jesiennej – dal-szych 5. Spośród ptaków lęgowych 3 samce i 1 ptak nieoznaczonej płci wykluły się w grani-cach Ziemi Leszczyńskiej, a 1 samiec i 2 samice poza tym obszarem. W przypadku jednej pary oba osobniki nosiły obrączki. Zaobrączkowane ptaki lęgowe były w 4., 5. lub 6. kalendarzowym roku życia. Pięć z nich po raz pierwszy przystą-piło do lęgu, w tym 4 z partnerami bez obrą-czek (w poprzednim sezonie były odnotowa-ne jako nielęgowe), wyprowadzając 0, 0, 1, 3 i 3 młode. Zagnieździły się 2,5–202 km od miej-sca wyklucia, samce bliżej (średnio 57 km) niż

Ryc. 4. Rozłączniki przed (A) i po (B) modernizacji (A – 18.08.2006 r.; B – 30.08.2009 r.; fot. I. Kaługa)Fig. 4. Disconnectors before (A) and a�er (B) moderniza�on (A – 18 August, 2006; B – 30 August, 2009; photo by I. Kaługa)

A B

459

M. Tobółka i in. II Zjazd GBBB (Kłopot, 21–23.11.2012 r.)

459

samice (130 km), co jest zbieżne z wynikami badań Chernetsova i innych (2006). Spośród stwierdzonych w okresie lęgowym 11 ptaków nielęgowych zlokalizowanych 7–365 km (śred-nio 118 km) od miejsca wyklucia tylko 3 po-chodziły z Ziemi Leszczyńskiej. Cztery były w drugim kalendarzowym roku życia, siedem – w trzecim. Były one młodsze niż ptaki nielęgo-we stwierdzone na lęgowiskach przez Antczaka i Dolatę (2006).

Obrączkowanie 2013. Plany, finansowanie– dyskusja (Wojciech Kania)

W oparciu o rozesłaną wcześniej ankietę przedstawiono plany członków GBBB. Prze-dyskutowano możliwości uzyskania fundu-szy na obrączki (kilkanaście zł/szt.) i wyna-jęcie podnośników koszowych (od 60 do stu kilkudziesięciu zł/godz.), stosowanych przy

masowym obrączkowaniu piskląt bociana. Dla najaktywniejszych obrączkarzy, znakujących corocznie pisklęta w kilkudziesięciu (niekiedy ponad stu) gniazdach, jest to znaczny wyda-tek. Część kosztów obrączek ma zostać pokry-ta z grantów Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Uniwersytetu Zielonogórskiego i przez Fundację Wspierania Inicjatyw Ekolo-gicznych z Krakowa. Zaplanowano kontynu-owanie masowego obrączkowania bocianów na 9 stałych powierzchniach badawczych, zlokalizowanych na dość zwartym obsza-rze obejmującym okolice Szczecina, Dolinę Środkowej Odry, Wielkopolskę, Opolszczyznę i Górny Śląsk oraz na powierzchniach w oko-licach Brodnicy, Puszczy Kampinoskiej i – od 2012 roku – Siedlec. Na kilku powierzchniach kontynuowane będzie obrączkowanie naprze-mienne, na dwóch – równoczesne znakowa-nie obrączkami ELSA i ZP.

Ryc. 5. Gniazdo bociana białego podczas burzy (3.07.2012 r., fot. Grzegorz Wróblewski/galeria www.BirdWatching.PL)Fig. 5. A white stork nest during a storm (3 July, 2012; photo by Grzegorz Wróblewski/gallery www.BirdWatching.PL)

460

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 5, 2013

460

Struktura płci potomstwa bociana białego – wstępne wyniki (Marcin Tobółka, Katarzyna M. Żołnierowicz, Magdalena Zagalska-Neubauer, Piotr Tryjanowski, Leszek Jerzak)

Bocian biały jako gatunek zasadniczo mo-nomorficzny (płcie różnią się tylko nieznacz-nie wielkością) i monogamiczny jest cieka-wym obiektem badań inwestycji w płeć, tem-pa wzrostu w zależności od płci oraz struktu-ry płci w lęgach. Pisklęta klują się asynchro-nicznie (zwykle w ciągu 4–8 dni) i nie są selek-tywnie karmione, a redukcja lęgów jest częstym zjawiskiem. Do tej pory jedynie opracowanie Tryjanowskiego i innych (2011) dotyczyło ana-lizy płci u potomstwa bociana ze wschodniej populacji wędrówkowej.

W ciągu trzech lat określono molekularnie płeć oraz dwukrotnie zmierzono długość dzio-ba i masę piskląt z 146 lęgów. Pomiary wykony-wano u piskląt 1–7-dniowych i podczas obrącz-kowania u około 30-dniowych. Podczas pierw-szego mierzenia stosunek ilościowy płci nie odbiegał istotnie od 1:1 i osobniki odmiennej płci nie różniły się wielkością, podczas drugie-go – wśród największych młodych przeważały samce. Wskazuje to szybszy wzrost samców, co jest sprzeczne z hipotezą Tryjanowskiego i in-nych (2011), zakładającą, że tempo wzrostu pi-skląt obu płci jest jednakowe, a większe wymia-ry samców w okresie obrączkowania są wyni-kiem ich wcześniejszego klucia.

Bocianie gniazda a linie energetyczne – nowe rozwiązania starego problemu (Ireneusz Kaługa, Józef Jacek Zawodniak)

Od początku lat 70. XX wieku rośnie liczba gniazd bociana białego zakładanych na czyn-nych słupach sieci energetycznej niskiego na-pięcia. Obecnie gnieździ się tak ponad 60% polskich bocianów, w niektórych rejonach niemal wszystkie (Guziak, Jakubiec 2006). Przebywanie bocianów w pobliżu przewodów elektrycznych stanowi zagrożenie zarówno dla ptaków, jak i dla działania sieci energetycznej (ryc. 5). Porażenia prądem w okolicy gniazda

dotyczą nie tylko ptaków młodych, uczących się latać, lecz także osobników dorosłych, na początku sezonu lęgowego. Występujące przy tym uszkodzenia sieci energetycznej powodu-ją poważne straty finansowe. Aby zmniejszyćśmiertelność bocianów oraz ograniczyć kosz-ty eksploatacji sieci, energetycy instalują nad słupami platformy gniazdowe. W większości przypadków są one zajmowane przez bocia-ny, a platformy niezajęte, np. w okolicy ubogiej w pokarm, przenosi się w miejsca, gdzie bocia-ny założyły gniazda bezpośrednio na słupach i podtrzymywanych przez nie przewodach. W celu ułatwienia całej operacji przeniesienia i montażu platform, opracowano nowy, dwu-częściowy model platformy gniazdowej, skła-dający się z „nogi”, mocującej platformę do słu-pa i odłączalnej podstawy gniazda. Podstawa, inaczej niż we wcześniejszych rozwiązaniach, nie jest na stałe zespolona z elementami moco-wania całej konstrukcji na słupie, ale połączo-na z nimi zatrzaskami, ułatwiającymi jej zdję-cie. Podczas demontażu zdejmuje się jedynie platformę, pozostawiając „nogę” na miejscu, co skraca co najmniej o połowę czas pracy i obni-ża koszty całej operacji.

Międzynarodowy Spis Bociana Białego w 2014 roku. Dyskusja (Zbigniew Jakubiec)

Zbliża się ogłaszany co 10 lat światowy cen-zus bociana białego, od 1994 roku koordyno-wany przez Naturschutzbund Deutschland (NABU). Do przeprowadzenia kolejnego ogól-nopolskiego liczenia przygotowuje się PTPP „pro Natura”. Opierając się na doświadczeniach z wcześniejszych liczeń, z wyprzedzeniem chce poddać dyskusji proponowane zasady. Planuje się, podobnie jak w latach 1974, 1994 i 2004, ro-zesłać jedną ogólnopolską ankietę do sołectw, dla zapewnienia porównywalności wyników z poprzednimi liczeniami. Apeluje się, by ko-ordynatorzy lokalni (badacze, uczelnie, organi-zacje) nie wysyłali do sołectw własnych ankiet. W planowanym opracowaniu książkowym przedstawione zostaną dane w odniesieniu do

461

M. Tobółka i in. II Zjazd GBBB (Kłopot, 21–23.11.2012 r.)

461

powiatów. Do współpracy przy pisaniu książ-ki zaproszeni będą koordynatorzy regionalni i wojewódzcy oraz osoby mające serie danych z dłuższych badań terenowych, ilustrujące tren-dy liczebności. Osobom takim będzie zapew-niony dostęp do danych ankietowych z ich te-renu. Baza danych będzie zawierała współrzęd-ne geograficzne miejscowości, co pozwoli ana-lizować materiał także niezależnie od podzia-łu administracyjnego. W podsumowaniu licze-nia ogólnopolskiego oszacowanie liczby par bo-ciana ustalonej z użyciem ankiet zostanie skory-gowane po analizie danych z terenów przebada-nych dokładnie innymi metodami.

Propozycje wspólnych badań nad wybranymi aspektami ekologii bociana białego. Interakcje bocian – bielik oraz nowe problemy ochroniarskie (Piotr Tryjanowski)

Znaczna część aktywności GBBB dotyczy spraw związanych z obrączkowaniem, a sze-rzej – znakowaniem ptaków, podczas gdy bo-cian stanowi fascynujący obiekt badań ekolo-gicznych, przede wszystkim długotermino-wych, które można prowadzić także innymi metodami, w tym przez najprostsze obserwa-cje. Zebrane dotychczas materiały o biologii i ekologii gatunku pozwoliły zrozumieć przy-czyny wielu zjawisk, wciąż jednak pojawiają się nowe pytania. By na nie odpowiedzieć, po-trzebny jest materiał, możliwy do zebrania tyl-ko przy współpracy wielu osób.

Jednym z szerzej dyskutowanych zagad-nień (patrz inne wystąpienia) są kolizje z li-niami sieci energetycznej i porażenia prądem. Istotne byłoby wyznaczenie słupów i odcinków linii, stanowiących rzeczywiste zagrożenie dla bocianów. Dość łatwo wskazać fragmenty sieci znajdujące się przy gniazdach, jednak znacznie ważniejsze okazują się elementy sieci położone w pobliżu zgrupowań noclegowiskowych, że-rowiskowych czy przedwędrówkowych (sej-mików) (Kaługa i in. 2011). Należałoby zacząć od stworzenia wspólnej bazy danych opartej o metody GIS, łączącej informacje zarówno

o przebiegu linii energetycznych, jak i o prze-bywających w pobliżu bocianach i skutkach tej bliskości, czyli częstości kolizji. Drugim za-gadnieniem wywołującym poważne dysku-sje i rozpalającym emocje ornitologów, urzęd-ników, inwestorów i środowisk ochroniar-skich jest nowe potencjalne źródło zwiększa-nia śmiertelności ptaków – farmy wiatrowe. Ten sektor energetyki odnawialnej dynamicz-nie się rozwija i można się spodziewać jego ne-gatywnego wpływu na populacje bociana, a do jego oszacowania niezbędne są nie tylko dane o poziomie śmiertelności (kontrole pod turbi-nami), lecz także informacje o sukcesie lęgo-wym (badania produktywności i jakości pi-skląt – np. poprzez proste sprawdzanie para-metrów hematologicznych). Nie wystarczą tu-taj dane zbierane wokół istniejących farm wia-trowych. Niezbędne jest ich uzupełnienie o in-formacje z miejsc farm projektowanych i póź-niejsza analiza porównawcza.

Poza stratami populacji wynikającymi z za-grożeń antropogennych warto badać ciągle ważne straty z przyczyn naturalnych. Jedną z nich jest drapieżnictwo, a potencjalnie naj-ważniejszym drapieżnikiem bociana jest bielik (Jakubiec, Peterson 2005). Liczebność tego dra-pieżnika znacznie wzrasta, a obserwacje wska-zują, że bociany reagują lękowo na bielika, nawet opuszczając miejsca kolonizowane przez ten ga-tunek. Zaproponowano prosty protokół badań tego problemu. Ponadto prawdopodobnie nie-docenianym źródłem śmiertelności są ukąszenia bocianich piskląt przez pszczoły. Dotychczasowe obserwacje mają raczej charakter anegdotyczny i potrzebna jest kwantyfikacja zjawiska.

PIŚMIENNICTWO

Antczak M., Dolata P.T. 2006. Night roosts, flock-ing behaviour and habitat use of the non-breed-ing fraction and migrating White Stork Ciconia ciconia in the Wielkopolska region (SW Poland). W: Tryjanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. (red.). The White Stork in Poland: studies in biology,ecology and conservation. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 209–235.

462

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 5, 2013

462

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (5): 452–462, 2013

Tobółka M., Bocheński M., Grabowski T., Jakubiec Z., Jerzak L., Kaługa I., Kania W., Kronen berg J., Poniński P., Siekiera A., Siekiera J., Stępień M., Tryjanowski P., Zagalska-Neubauer M., Zawodniak J.J., Żołniero-wicz K.M. Research on the white stork Ciconia ciconia in Poland in 2012. The 2nd Mee�ng of the White Stork Research Group (Kłopot 21–23 November 2012)

During the second meeting of the White Stork Research Group, the talks abstracted in this article referred to the ongoing and planned research projects and the species conservation. Various kinds of ecosystem services related to the white stork were presented, emphasizing the cultural services and the special meaning of the species in the Polish culture. To estimate the differences between the re-encounter probability of two types of rings adapted for remote reading and used simultaneously in 2011 and 2012, nearly 780 white stork chicks from subsequent nests or groups of nests were alternately ringed each year with one of the two types of the rings, and 90 nestlings were ringed with both types of the rings. Excrement adhering to ring surfaces hampered the reading, especially before fledging; in the case of ELSA rings to a slightly larger extent compared to green plastic rings. The inventory of nests carried out in the Opole province in 2009–2012, revealed a significant decline in the size and productivity of the population compared to 2004 yr. In 2012, 604 chicks were ringed (80% of the total number observed); one chick was equipped with a GPS logger. Flocks of storks were searched with a light aircraft along a fixed, 250 km route twice a day on 10-25.08.2012, and then browsed for rings from the ground. In 2011–2012, the white stork protection program was conducted in the districts of Siedlce and Łuków, and nests were monitored in the district of Siedlce. In the Leszno district, the Ringing Monitoring of the White Stork Ecology was started in 2012. The Network of the Ringed White Stork Observations found 7 ringed individuals among 59 pairs inspected. Bill and weight measurements taken twice at the age of 1–7 and ca 30 days from chicks with the identified sex in 146 nests shows that the sex ratio after hatching was close to 1:1, individuals of different sexes did not differ in the body size, while the growth rate was higher in males.

The model of the bipartite nest platform was presented as an effective and easy way to transfer unused platforms between power line poles. The International White Stork Census scheduled for 2014 was also discussed, as well as new investigations into the impact of wind farms and the growing number of the white-tailed eagle on the white stork population.

Bergier T., Kronenberg J. (red.). 2012. Przyroda w mieście. Usługi ekosystemów — niewykorzy-stany potencjał miast. Polski poradnik TEEB dla miast. Fundacja Sendzimira, Kraków.

Chernetsov N., Chromik W., Dolata P.T., Profus P., Tryjanowski P. 2006. Sex-related natal dispersal of White Storks (Ciconia ciconia) in Poland: how far and where to? Auk 123: 1103–1109.

Guziak R., Jakubiec Z. 2006. Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004. PTPP Pro Natura, Wrocław.

Jakubiec Z., Peterson U. 2005. Relationship between White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla and White Stork Ciconia ciconia. Buteo 14: 51–52.

Kaługa I., Sparks T.H., Tryjanowski P. 2011. Re-ducing death by electrocution of the white stork Ciconia ciconia. Cons. Lett. 4: 483–487.

Korner-Nievergelt F., Sauter A., Atkinson P.W., Guélat J., Kania W., Kéry M., Koeppen U., Robin-son R.A., Schaub M., Thorup K., van der Jeugd

H., van Noordwijk A.J. 2010. Improving the analysis of movement data from marked indi-viduals through explicit estimation of observer heterogeneity. J. Avian Biol. 41: 8–17.

Kronenberg J., Bocheński M., Dolata P.T., Jerzak L., Profus P., Tobółka M., Tryjanowski P., Wu-czyński A., Żołnierowicz K.M. 2013. Znaczenie bociana białego Ciconia ciconia dla społeczeń-stwa: analiza z perspektywy koncepcji usług ekosystemów. Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (3): 179–203.

Tryjanowski P., Sparks T.H., Bochenski M., Dabert M., Kasprzak M., Kaminski P., Mroczkowski S., Wisniewska E., Jerzak L. 2011. Do males hatch first and dominate sex ratios in White Stork Cico-nia ciconia chicks? J. Ornithol. 152: 213–221.

Żołnierowicz K.M., Tobółka M., Kania W. 2012. Zjazd założycielski Grupy Badawczej Bociana Białego (Poznań, 27–28.01.2012 r.). Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (5): 323–331.