Wychowanie w Rodzinie / Family Upbringing // Współczesna rodzina w sytuacji zmiany / Contemporary...

WYCHOWANIE W RODZINIE

FAMILY UPBRINGING

Współczesna rodzina w sytuacji zmiany

Contemporary family in a situation of change

Tom III

WYCHOWANIE W RODZINIEFAMILY UPBRINGING

Tom III

Współczesna rodzina w sytuacji zmianyContemporary family in a situation of change

Pod redakcją:

Ewy Jurczyk-Romanowskiej i Leszka Albańskiego

Jelenia Góra 2011

WYDAWCA:KARKONOSKA PAŃSTWOWA SZKOŁA WYŻSZA W JELENIEJ GÓRZE

ul. Lwówecka 18, 58-503 Jelenia Góra

SKŁAD I ŁAMANIE: Barbara Mączka

PROJEKT OKŁADKI: Stanisław Gola

ISBN 978-83-61955-17-7

ISSN 2082-9019

Zakład Historii Edukacji Instytutu PedagogikiUniwersytetu Wrocławskiego

Wydział Humanistyczny Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższejw Jeleniej Górze

REDAKTOR serii „WYCHOWANIE W RODZINIE”

Stefania Walasek

KOLEGIUM REDAKCYJNEBożena Matyjas, Katarzyna Olbrycht, Alicja Szerląg,

Władysława Szulakiewicz, Bogusław Śliwerski

RECENZENT TOMU

prof. dr hab. Mirosław Kowalski

SEKRETARZE REDAKCJI

Ewa Jurczyk-Romanowska, Stanisław Gola

ADRES REDAKCJI

Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogikiul. Dawida 1, 52-522 Wrocław

tel. 71 367 20 01

Wydanie publikacji sfinansowane przez:

Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiegoi Karkonoską Państwową Szkołę Wyższą w Jeleniej Górze

Na okładce reprodukcja obrazu Zofii Stryjeńskiej

„Prządka” (Żółta spódnica) Muzeum Narodowe w Warszawie

DRUK I OPRAWA:

K&K Reklama Poligrafiaul. Kasprowicza 8a/5, 32-523 Kraków

Spis treści

Wstęp 9

I. Rodzina w życiu codziennym 13

II. 53

........................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

....................................................................

KRYSTYNA FERENZKomunikacja niewerbalna jako wyraz więzi w rodzinie 15

25

39

ANNA MITRĘGA

55

.............................

..................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

.....................................................................................

PATRYCJA HANYGA-JANCZAKWychowanie z telewizorem w tle. O telewizjiw codziennym życiu rodziny

GRAŻYNA DURKARodzina a czas wolny

Od rodziny posttradycyjnej do postmodernistycznej– współczesne modele relacji rodzinnych

ALICJA KOZUBSKAPorozumienie między pokoleniami w rodzinie– płaszczyzny rozwoju 85

PAULINA FORMARealizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinachwielodzietnych oraz czynniki ją warunkujące 97

MAJA PIOTROWSKAZnaczenie nieobecności ojca w narracjach DorosłychDzieci Rozwiedzionych Rodziców 115

KRZYSZTOF ZAJDELSpołeczny wymiar funkcjonowania rodziny i kobietyw środowisku wiejskim 135

Różnorodność modeli rodziny współczesnej

.........................................................................................................................................................

......................................................................

..............................................................................................................

........................................................................................................................................................

III. Rodzina płaszczyzną transmisji wartości 151

IV. Rodzina w instytucjonalnych odniesieniach 239

Alfabetyczny spis autorów 267

............................................................................

...................................................................

......................................................................................................................................................

EWELINA PIECUCHDzieciństwo jako wartość 153

MAŁGORZATA PROKOSZRola rodziny w samorozwoju młodzieży 167

ANDRZEJ ŁADYŻYŃSKINarzeczeństwo – dawne i współczesne. Zmiana w sposobieprzygotowania się do małżeństwa 193

JACEK GULANOWSKIPrzedstawienia rodziny w komiksie – uwikłania ideologiczne 219

FRYDERYK DREJERPolityka rodzinna prowadzona w środowiskach lokalnych 241

EWA JURCZYK-ROMANOWSKASamotne rodzicielstwo w systemie pomocowym państwa 251

................................................................................................................................................

........................................................................................

.................................................................................................................

.....................

........................

........

Contents

Introduction

Family in everyday life

The variety of models of contemporary family

9

I. 13

II. 53

..............................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

..........................................................

KRYSTYNA FERENZ15

25

39

ANNA MITRĘGA

55

Nonverbal communication as an expression of family relations

PATRYCJA HANYGA-JANCZAKUpbringing with a TV set in the background. Of televisionin everyday family life

GRAŻYNA DURKAThe family and leisure time

From post-traditional to post-modern family– contemporary models of family relations

ALICJA KOZUBSKACommunication between generations within a family– planes of development 85

PAULINA FORMAThe realization of protective and educational functionsin numerous families and the underlying factors 97

MAJA PIOTROWSKAThe importance of the absence of the father in the narrationsof Adult Children of Divorce 115

KRZYSZTOF ZAJDELSocial aspect of the functioning of family and womenin rural environment 135

..

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

...............................................................................

.....................................................................................................................................................

...........................................................

....................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................

III. Family as the plane of transmission of values 151

IV. Family in relation to institutions 239

Authors in alphabetical order 267

...........................................................

................................................................................................................

........................................................................................................................................

EWELINA PIECUCHChildhood as a value 153

MAŁGORZATA PROKOSZThe role of family in the self-development of youth 167

ANDRZEJ ŁADYŻYŃSKIEngagement in the past and in the present. Change in the wayof preparing for marriage 193

JACEK GULANOWSKIThe presentations of family in comic books – ideologicalinvolvements 219

FRYDERYK DREJERFamily politics in local environments 241

EWA JURCZYK-ROMANOWSKASingle parenthood in the government welfare system 251

...................................................................................................................................................................

.............................................

..................................................................................................................................................

....................................................................................................

.........................................

................................................................................................................................................................................................

WstępIntroduction

Tom trzeci serii , zatytułowanystanowi wybór artykułów poświęconych

problematyce teraźniejszej, wskazuje na ponowoczesną różnorodnośćw typologii rodziny współczesnej, w przekazie wartości. Omawiaperspektywę codzienności w życiu rodziny XXI wieku, a także jejinstytucjonalne konotacje. Do przedstawienia owej barwnej hetero-geniczności wybrano 14 artykułów, w większości stanowiących pokłosiekonferencji ,która miała miejsce w maju 2010 roku. Wszystkie teksty wskazują napewną przemianę – zorientowaną przeszłościowo, w kontekściedotychczasowych doświadczeń lub też przyszłościowo, proponującąpozytywnie postrzegane przez autorów kierunki rozwoju – w życiunajważniejszej grupy społecznej, jaką jest rodzina.

Tom trzeci serii otwiera rozdział ,w którym zaprezentowane zostały artykuły trzech autorek. K. Ferenzomawia problematykę komunikacji niewerbalnej, będącej wyrazem więziw rodzinie, opartej na własnych kodach wytworzonych poprzezdoświadczenia wywodzące się z tego samego kręgu społecznego, z biskichrelacji zachodzących pomiędzy członkami podstawowego i pierwszegośrodowiska życia człowieka, jakim jest rodzina. Z kolei P. Hanyga-Janczakwskazuje na rolę w codziennym życiu rodzinnym telewizji, którą określamianem najpopularniejszego obecnie środka masowego przekazu. Autorkawskazuje, iż możliwość korzystania z jej dobrodziejstw dowartościowujeoraz daje poczucie uczestniczenia w wydarzeniach zarówno krajowych,jak i światowych. Wskazuje również, iż telewizja jest obecnie najczęstszymsposobem spędzania wolnego czasu. Nieco inną perspektywą zajmuje sięw swoim artykule G. Durka, która stawia pytanie: w jaki sposób rodzina

Wychowanie w rodzinie Współczesna

rodzina w sytuacji zmiany

Rodzina w życiu codziennym

Wychowanie w rodzinie. Konteksty historyczne i współczesne

organizuje czas wolny swoim dzieciom? Wskazuje ona na wyniki badań,które potwierdzają fakt, iż rodzina organizująca czas wolny swoimdzieciom rozwija ich zainteresowania, osobowość i wprowadza w światwartości, a ponadto zapobiega ich demoralizacji.

Rozdział drugi, zatytułowanyotwiera artykuł A. Mitręgi poświęcony współczesnym

modelom relacji rodzinnych prezentowanych poprzez pryzmat przemianrodziny od posttradycyjnej do postmodernistycznej. Wskazuje ona na faktkoegzystencji różnych wzorców rodzin we współczesnym świecie, costanowi dobre wprowadzenie do dalszej części rozdziału drugiego,gdzie kolejni autorzy omawiają wybrane modele rodziny współczesnej.A. Kozubska zajmuje się problematyką rodziny wielopokoleniowejze szczególnym uwzględnieniem płaszczyzny komunikacji pomiędzy jejczłonkami. Z kolei P. Forma swoje rozważania poświęciła rodzinomwielodzietnym, realizacji przez nie funkcji opiekuńczo-wychowawczejoraz licznym warunkującym ją czynnikom. Stwierdza ona, iż „rodzinymniej liczne staranniej otaczają opieką swe pociechy. Rodziny najbardziejliczne wśród badanych, przekierowują część obowiązków zwłaszczana starsze rodzeństwo”. Kolejna autorka M. Piotrowska zaprezentowałazagadnienia związane z rodzinami niepełnymi, w których rozwód rodzicówstał się przyczyną nieobecności ojca. Autorka snuje rozważania nadznaczeniem tej nieobecności w narracjach Dorosłych Dzieci Rozwie-dzionych Rodziców. Rozdział drugi zamyka artykuł K. Zajdel, traktującyo społecznym wymiarze funkcjonowania rodziny i kobiety w środowiskuwiejskim, który jego zdaniem znacząco ewoluował zarówno w świecierzeczywistym, jak i w dostępnej literaturze.Autor wskazuje dalsze kierunkiprzemian, zanik rodzin wielodzietnych, spowodowany chęcią zapewnieniadzieciom lepszego startu.

Aksjologicznym rozważaniom na temat rodziny poświęcone są arty-kuły składające się na rozdział trzeci

. E. Piecuch prezentuje tekst poświęcony pierwszemu etapowiw życiu człowieka – dzieciństwu – jako wartości samej w sobie, mającejwpływ na całe późniejsze życie. Autorka stwierdza, iż „w dzieciństwiedzieci manifestują moc siły poznawczej i emocjonalnej. Są gotowe do tego,by odkrywać świat. Pokazują tym samym swoją siłę, ale i kruchość,wrażliwość”. Nieco późniejszym okresem życia człowieka zajmuje sięM. Prokosz, która zastanawia się nad rolą rodziny w samorozwoju

Różnorodność modeli rodziny

współczesnej

Rodzina płaszczyzną transmisji

wartości

WYCHOWANIE W RODZINIE. TOM III10

współczesnej młodzieży, określając ją jako podlegającą zmiennościcywilizacyjnej oraz dostosowującą się do niej. Częściowo z płaszczyznąaksjologiczną związany jest również artykuł A. Ładyżyńskiego, któryprzedmiotem swych rozważań uczynił narzeczeństwo stanowiące w życiuczłowieka istotny etap przejścia. Przemiany związane z przygotowaniemsię do małżeństwa są wyrazem pewnych wartości, które zmieniają się wrazz przeobrażeniami społecznymi. Z kolei J. Gulanowski zastanawia się nadmożliwościami czerpania pewnych wartości z komiksów, nad przedsta-wieniami rodziny w tym medium, a także nad ideologiczną manipulacją,wykorzystywaniem komiksu jako narzędzia przekazu wartości zgodnychz pewnymi, często dominującymi kierunkami politycznymi.

Tom trzeci zamykają dwa artykuły składające się na rozdział czwartyAutorzy zastanawiają się nad

prawem, w którym państwo deklaruje opiekę nad rodziną. F. Drejerprezentuje zagadnienia związane z polityką rodzinną w środowiskachlokalnych. Autor stwierdza, iż „polityka rodzinna prowadzona w środo-wiskach lokalnych oscyluje w stronę pomocy i opieki, która obejmujetrzy formy. Są to: opieka i pomoc rodzinie, opieka nad dziećmi i mło-dzieżą, opieka nad ludźmi w starszym wieku i niepełnosprawnymi”.Natomiast E. Jurczyk-Romanowska rozważa umiejscowienie samotnegorodzicielstwa w systemie pomocowym państwa, swoje rozważania opie-rając o wybrane akty prawne. Istotność problemu autorka uzasadniaprzemianami cywilizacyjnymi powodującymi coraz większe nasileniezjawiska samotnego rodzicielstwa w Polsce, a także obserwowanymwycofywaniem się państwa z różnych form wsparcia oferowanych oma-wianej grupie społecznej.

Artykuły zamieszczone w tomie trzecim seriiwskazują nie tylko na heterogeniczność współczesnej rodziny, przemianyw niej zachodzące, ale także różnorodność kierunków badań podejmo-wanych przez autorów. Ze wskazaniem na prezentowaną wielobarwnośćzagadnień związanych z rodziną współczesną oddajemy powyższy tomw ręce czytelników.

Rodzina w instytucjonalnych odniesieniach

Wychowanie w rodzinie

.

Ewa Jurczyk-RomanowskaLeszek Albański

Wstęp 11

Rozdział I

Rodzina w życiu

codziennym

Family in everyday life

KRYSTYNA FERENZ

Rodzina jest tym podstawowym i pierwszym środowiskiem życiaczłowieka, gdzie staje się on osobą. Niezależnie od trafności tego pogląduwedług koncepcji filozoficznych i religijnych faktem jest, że człowiekrozwija się jako osoba społeczna. Do tego procesu konieczni są inni ludzie.Dla prawidłowego rozwoju wszystkich sfer osobowości, szczególniemłodej, ważne jest poczucie bezpieczeństwa. W tym zjawisku psy-chicznym – poczucia tego bezpieczeństwa – można wyróżnić oczekiwaniei spełnianie wszystkich potrzeb uznanych za podstawowe, a więcbytowych, intelektualnego rozwoju i emocjonalnych. Doświadczanie

UNIWERSYTETWROCŁAWSKI

Komunikacja niewerbalna jako wyraz

więzi w rodzinieNonverbal communication as an expression

of family relations

Abstract:

Keywords

Family is the basic and immediate environment of human life, in whichone becomes a person. It is in that social circle that all of the most important needs– existential, conscious and emotional – are being fulfilled. The mutual understandingof the family members creates a plane for integration. A feeling of communityis constructed upon it. Interpersonal relationships called social relations are becomingimportant to everyone. Their character and strength of bond vary. The underlyingpowers are also diverse. The family as a unique social group has its own codesof communication, including a nonverbal code. Its understanding and correctdecoding is made possible through social experience originating in a common circle.Direct contact dominates in this type of communication, with the phatic functionbeing the most important one. Communicating in this way bears a strong emotionalcharge, which makes it the best means for transferring values. Competence of theusers is shaped by the emotional bond between the members of the family.

: nonverbal communication, social relations, family.

wzajemnego obdarowywania formami realizującymi owe najważniejszepotrzeby wytwarza między osobami, bliskimi sobie na co dzień,specyficzne związki wzajemnych zależności, poczucia przynależności.To ugruntowane poczucie staje się naturalne dla funkcjonowania jednostkiw grupie, czyli członka rodziny w jej obrębie. Rodzina dostosowujestruktury do potrzeb rozwojowych swoich członków, do ich możliwościrealizacji zadań na rzecz rodziny. W codzienności zdarzeń buduje swojąjedność. Systemy rodzinne budowane na solidnych strukturach zdolne sąłatwiej dostosowywać się do zmieniających się wymagań wewnętrznychi zewnętrznych .

Poczucie przynależności wiąże się z określonym poziomem świa-domości, przede wszystkim z uznawaniem tych samych, najważniejszychwartości pozwalających ludziom na wzajemne rozumienie się i tworzeniepłaszczyzn integracji. A. Toffler pisze, że w mijającej drugiej fali corazczęściej nie zostają zaspokojone trzy podstawowe ludzkie potrzebypsychiczne: potrzeba więzi społecznej, potrzeba struktury i potrzeba po-czucia sensu. Odczuwana jest potrzeba poczucia wspólnoty . Te potrzebyswoje fundamentalne zaspokojenie mogą i powinny znaleźć w rodzinie.W bezpośrednich kontaktach tworzy się sieć powiązań interpersonalnych.A. Łuczyński patrząc na rodzicielstwo jako na źródło więzi rodzinnychpisze o ich kształtowaniu, że „… panujący w rodzinie układ między-osobowych więzi kształtowanych przez twórczą aktywność wychowawcząrodziców wywiera znaczący wpływ na rozwój osobowy wszystkichczłonków rodziny. Orientując ich działanie na stopniowe i systematycznebudowanie rodzinnej wspólnoty osób pozwalającej wszystkim i każdemuz osobna doświadczać, a zarazem uczestniczyć w okazywaniu sobie wza-jemnej pomocy i wsparcia przy jednoczesnym współdziałaniu ojca obokmatki, rodziców obok dzieci na rzecz dobra wspólnego” . M. Heideggerpokazuje, że człowiek zanim zacznie myśleć „upada” w sytuację jużprzyjętych wzorów myślenia i działania. Napotyka wzorce, z którychnie wszystkie mają akceptację społeczną. Swoim wysiłkiem tworzy siebie– członka tej społeczności . W tym tworzeniu istotną rolę pomocną pełnią

1

2

3

4

__________________123

4

M. Plopa, , Kraków 2008, s. 49.A. Toffler, , Warszawa 1985, s. 414.A. Łuczyński, , [w:] H. Marzec(red.), Kielce (w druku).K. Waloszczyk, , Warszawa 1997, s. 29.

Psychologia rodziny. Teoria i badaniaTrzecia fala

Rodzicielstwo źródłem międzyosobowych więzi rodzinnychZ rodziną i dla rodziny w dobie globalizacji,

Planeta nie tylko ludzi

Komunikacja niewerbalna jako wyraz...16

rodzice. J. Izdebska pokazuje rolę rodziców w układach grup rodzinnychjako przyjęcie legalnej odpowiedzialności nie tylko za utrzymanie, alei wychowanie dzieci. Wychowanie dzieci dla nich samych jako osób, jaki dla grupy jako jej członków to naturalne przekazywanie wartościi sposobów ich realizacji i afirmacji . Przekaz możliwy do przyjęcianastępuje przy wzajemnej akceptacji dwu stron: nadającego komunikati odbierającego. Ważne więc są powiązania międzyosobowe określanewięziami społecznymi. Mają one różny charakter i różną siłę związku.Słownikowo można je określać jako ogół relacji i wzajemnych oddzia-ływań międzyosobowych i międzygrupowych w obrębie zbiorowości.Różne są też siły podtrzymujące te relacje. Istotne jest, że współwystępujez nimi świadomość identyfikacji i łączność . Jednak to nie wspólnota,np. zorganizowana zewnętrznie, wytwarza więzi, to one mają siłę tworzeniawspólnoty. „Wspólnoty nie da się wytworzyć arbitralnym gestem woli” .Więzi zaś nie da się nakazać ani wprowadzić, mogą się tylko wytworzyć,bo to jest cecha procesu. Trafne jest ich określenie odnoszone do rodziny,jako przywiązanie, to specyficzna więź między rodzicem a dzieckiem .Odniesiona do codziennej rzeczywistości wychowawczej w rodzinieujawnia, iż buduje się na kilku zasadach:

– Bliskie relacje interpersonalne, więzi emocjonalne spajające wspólnotęrodzinną są bez wątpienia najważniejszym z kontekstów jej funkcjo-nowania. Od ich jakości zależy zarówno dobrostan tworzących jejednostek, jak i trwałość całej struktury . Musi wystąpić: wzajemnaakceptacja, miłość, zaufanie.

– Kultura codzienności wyznacza wzory zachowania, formy relacjimiędzy ludźmi. „Co dzieje się z dnia na dzień w kulturze domu,otoczenia, środowiska wyznacza standardy regulujące zwykłe życieczłowieka i określa mu pierwszą linię horyzontu życiowego” .

– „Istotą więzi społecznych, a co za tym idzie, również istotą uspo-łeczniania jest zastąpienie osobistych emocji, z natury swej zmiennychi nietrwałych przez uczucia moralne” .

5

6

7

8

9

10

11

__________________56789

1011

J. Izdebska, , Białystok 1996, s. 56-57.M. Pacholski,A. Slabo, , Kraków 1997.M. Marody,A. Giza-Poleszczuk, , Warszawa 2004, s. 104.A.S. Reber, Warszawa 2002.M. Plopa, dz. cyt.A. Tyszka, , Warszawa 1976, s. 34.M. Morody,A. Giza-Poleszczuk, dz. cyt., s. 98.

Rodzina, dziecko, telewizjaSłownik pojęć socjologicznych

Przemiany więzi społecznychSłownik psychologii,

Socjologia rodziny

KRYSTYNA FERENZ 17

– Powtarzalność pewnych zachowań i rytualizacja życia rodzinnego od-grywa niebagatelną rolę w budowaniu poczucia bezpieczeństwa, którepozwala jednostce radzić sobie z problemami codziennego życia .

– Kultura osobista członków rodziny oraz przywiązywana do niej rolaw wychowaniu. Przedstawianie i zachowanie konwencji wyrażającychszacunek, sympatię i inne konieczne emocje przy niekonfliktowymspołecznym funkcjonowaniu są warunkiem wstępnym do odbioruosoby w węższych i szerszych kręgach społecznych. Kody poro-zumienia, jakie młody człowiek tam poznaje, przyjmuje jako pierwsze,fundamentalne. Odgrywają rolę w prezentacji osoby, nie zawsze nawetzgodnie z jej zamiarem.Grupa rodzinna jest specyficzna wśród wszystkich grup społecznych.

Każda z grup, nawet formalna, po pewnym czasie wytwarza, próczogólnych, właściwe dla siebie rodzaje i formy komunikacji. Pojawiają sięone w języku, odniesione są do kontekstów sytuacyjnych, w którychznajdują się członkowie, w przyjmowanych znakach i oznaczeniacha także, w jakiejś mierze w sferze niewerbalnej. Ta ostatnia pojawia sięwtedy, gdy wzajemna znajomość osiąga pewien poziom porozumieniana wspólnej płaszczyźnie doświadczeń. Tworzą się więc spontanicznewyznaczniki odróżniające tę grupę od innych. Rozumiane i akceptowanemogą być tylko wobec własnych członków, a poza grupą nie być rozu-miane. Żeby rozumieć wytwarzające się kody wewnątrz grupy, szczególniezaś pozawerbalne, trzeba być w jej obrębie. Wtedy rozumie się co nie-wypowiedziane, a co sytuacja wyznacza, znaki odczytuje się zgodniez intencją nadawcy i odbiorcy. Dominuje w tym porozumieniu bezpośrednikontakt, a najważniejsza jest funkcja fatyczna. Mimo, iż dotyczy onaz reguły sytuacji typu „tu i teraz”, a więc konkretnej, „jest kluczowaw umacnianiu życia społecznego” . Umiejętności komunikowania sięwykształcają się w trakcie wzajemnego poznawania. W rodzinie dobrzefunkcjonującej przeważają komunikaty wspierające nad deprecjo-nującymi. Przy rozkładzie obowiązków i odpowiedzialności nie zagro-żonym wyraźnymi represjami więcej jest miejsca na inwencję własną,wyrażanie swoich pozytywnych uczuć ku innym, łatwiejsze zrozumieniepotrzeb innych, odczuć, nastrojów. Wyrażenie tego może odbywać się

12

13

__________________12

13

A. Giddens, ,Warszawa 2007, s. 57.J. Fiske, , Wrocław 2008, s. 30.

Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności

Wprowadzenie do badań nad komunikacją


przez mimikę, gesty, ale też przez dodatkowo wykonane prace – wy-myślone lub zaległe. Szczególnie taka forma komunikatu stosowana bywaprzez nastolatków, którzy chcą przeprosić, poprosić, wyrazić wdzięcznośćitp. „Jeśli nasze komunikowanie jest oparte na bliskości podtrzymującei interpersonalne – pisze J. Stewart – mamy szansę w większym stopniurozwinąć nasz ludzki potencjał (…) i w ten sposób jakość komunikacjioddziałuje na jakość naszego życia” . W takich warunkach rodzinnychrozwija się inteligencja emocjonalna. Odnosi się ona „do zdolnościrozpoznawania przez nas naszych własnych uczuć i uczuć innych, dozdolności motywowania się i kierowania emocjami, zarówno naszymiwłasnymi, jak i osób, z którymi łączą nas jakieś więzi” . O wielostronnymznaczeniu komunikacji w rodzinie, roli rodzica jako kształtującego obrazświata przez pierwsze komunikaty – treść i formy – mówiła MariaLeszczenko w roku 2009 (Uniwersytet w Kijowie) na konferencjio rodzinie . Refleksje te ujęte zostały w następujące stwierdzenia:

– W każdej oddzielnej, indywidualnej sytuacji komunikacji, rodzinastaje się twórcą dobrego przepięknego, a nie bezdusznego i smutnegoświata. Ten świat stanowi potencjał do stworzenia aktywno--poznawczego pola komunikacji estetycznej.

– Rodzic świadomie albo na poziomie podświadomości przekazuje muinformacje. Stwarza informacyjny obraz, który w pierwszej kolejnościstaje się źródłem pola aktywno-poznawczej komunikacji, działającegona dziecko wyrazem twarzy, gestem rodzica i sposobem jego zacho-wania, słowem.

– Rodzic jest twórcą informacyjnego obrazu i pola aktywno-poznawczejkomunikacji.

– W zależności od tego, jaki jest produkt twórczości rodzica, możnawyznaczyć siłę i energetyczną charakterystykę pola aktywno--poznawczej komunikacji, jaką można ujawnić, pokazać poprzezuczucia, emocje jakie przeżywają wszyscy uczestnicy komu-nikacyjnego procesu.

– Im większe natężenie uczuć, tym większa jest siła pola.– W zależności od tego, jakie uczucia przeżywają wszyscy uczestnicy

tego pedagogicznego procesu – pozytywne (radości, podniecenia,

14

15

16

__________________14

15

J. Steward (red.), ,Warszawa 2005, s. 28.D. Goleman, , Poznań 1999, s. 43.

Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej

Inteligencja emocjonalna w praktyce

KRYSTYNA FERENZ 19

natchnienia do twórczego sukcesu) czy negatywne (strachu, obo-jętności, krzywdy) wyznaczany jest energetyczny potencjał pola– pozytywny albo negatywny.Komunikacja w rodzinie ujawnia więź społeczną przejawiającą się

w dwóch aspektach: obiektywnym i subiektywnym. Ten pierwszy odzwier-ciedla dające się rzeczowo określić spójności i związki międzyludzkie,a więc status rodziny, strukturę, system wartości i norm, można to określićza Z. Tyszką jako społeczny aspekt funkcjonowania. Natomiast drugiprzedstawia stany świadomości, czyli postawy wobec innych, rodziny i wy-nikające z nich działanie. W nim przejawia się układ więzi emocjonalnych– określany przez Z. Tyszkę jako aspekt psychologiczny i wzory regulująceżycie rodzinne, normy wewnątrzrodzinnych ról społecznych, co jestaspektem kulturowym .

Wszystkie te aspekty dostrzegalne są w naturalnym sposobie po-rozumiewania się, gdzie obok języka mówionego występuje komunikacjapozawerbalna. Wyraźnie widoczne połączenie tych dwóch sposobówwystępuje przy staraniach rodziców w wychowaniu moralnym i spo-łecznym. Zachowywanie norm, wcześniej dzieciom określone, jest silnymkomunikatem o znaczeniu danej normy. Przekaz wartości i norm w rodzin-nej wspólnocie przekazywany jest przez zachowanie, ujawniane emocje.Od strony dzieci odbiór może następować w sposób automatyczny, tak będąprzetwarzane informacje. Proces automatyzacji jest charakterystyczny dlauczenia się ukrytego (mimowolnego), niezależnego od zamiaru uczenia się.Nie jest weń włączona uwaga świadoma. Jest więc to uczenie się bez-wysiłkowe. Równolegle przyjmowane są też informacje z włączeniemuwagi dowolnej. Te dwa sposoby odbierania i przetwarzania informacjiS. Johnson nazywa „sztuką czytania myślenia. Badania prowadzone nadtą umiejętnością mózgu pozwalały wysunąć hipotezę, iż ludzki mózg mazdolność wytwarzania analogii między własnym stanem fizycznym i psy-chicznym a stanem innych osób” . Inni badacze zwracając uwagę na tęcechę ludzkiej umysłowości podkreślają rozwijającą się z wiekiem inte-ligencję społeczną .

17

18

19

__________________16

17

18

19

M. Leszczenko, [w:]H. Marzec (red.), Kielce (w druku).Z. Tyszka, , Warszawa 1976, s. 34.S. Johnson, , Warszawa 2005, s. 31.D. Goleman, , Warszawa 2007.

Teoretyczne i metodyczne podstawy komunikacji w rodzinie,Z rodziną i dla rodziny w dobie globalizacji,

Socjologia rodzinyUmysł szeroko otwarty

Inteligencja społeczna


Na odczytywanie komunikatów niewerbalnych wpływa doświad-czenie człowieka i umiejętność transferu z zapamiętanych sytuacji donowych. Ważne dla tego procesu jest, by komunikaty werbalne i nie-werbalne były zgodne co do intencji. Wtedy sytuacja społeczna poznawanaintelektualnie i emocjonalnie jawi się szerzej jako pewien typ kontaktui przygotowuje do modyfikacji interpretacji rozumienia nadawcy i swegozachowania. W sytuacji nowych kontaktów, gdy więź emocjonalna jestjeszcze słaba, a obie strony są zainteresowane w jej wzmocnieniu, doprzekazu słownego „dołączana” jest mina lub gest. Powtarzana w tymsamym zestawie można rzec, że pojawia się na zasadzie uwarunkowaniazewnętrznego (instrumentalnego). Często takie łączenie musi być powta-rzane wielokrotnie tym bardziej, im wcześniejsze doświadczenia były inne.Nowe związki między bodźcami i reakcjami wywołują swoisty rodzajmodyfikacji zachowania . Wspólna codzienność rodzinna obejmującawiele zakresów zachowań, od charakteru i sposobów używania sprzętudomowego, korzystania ze środków kultury masowej, poprzez formy świę-towania i wypoczywania aż do różnych form kodu komunikacyjnegotworzy kod rodzinny. Posługując się określeniami z teorii komunikacjimożna o nim mówić jako o kodzie ograniczonym. W świetle pracB. Bersteina z tym określeniem wiąże się pejoratywne odczucie, jakobybył gorszy, gdyż badacz ten odnosił go do form (głównie językowych)charakterystycznych dla niższych klas w kategoriach kulturowych. Przyniniejszych rozważaniach wartościowanie go następuje z zupełnie odmien-nej pozycji – emocjonalnych więzi. Jest on zatem tylko inny, bo spełniaodmienne funkcje. Zestawiając jego cechy charakterystyczne i zakresużyteczności J. Fiske wskazuje, że „Kod ograniczony wyraża relacjespołeczne (…) jest indeksujący pod względem statusu mówiącego w danejgrupie. Wspomaga stosunki społeczne i ograniczając sygnalizowanieindywidualnych różnic, wyraża podobieństwa między mówiącym a danągrupą (…). Kod ograniczony upraszcza ekspresję cech wspólnotowychi przynależności do grupy” . W rodzinie są to na przykład wzory domowew wyrażaniu akceptacji czy innych emocji, nawet negatywne, jednakoweodczytywanie znaków z obszaru wspólnej przestrzeni aksjologicznej, czy

20

21

22

23

,

__________________20

212223

I. Kurcz, [w:] T. Tomaszewska (red.), ,Warszawa 1995, s. 105-109.D. J. Löwich, , Darmstadt 1989, s. 26-33.B. Bernstein, , Warszawa 1973.J. Fiske, dz. cyt., s. 97.

Pamięć, uczenie się, język, Psychologia ogólna

Kultur und PedagogikOdtwarzanie kultury

KRYSTYNA FERENZ 21

estetycznej, jednakowe rozumienie symboli i przyjętych wobec nichpostaw i zachowań. Mimo iż w kodach niewerbalnych dominują kodyprezentujące, w rodzinie odczytywanie komunikatów nie jest utrudnioneani przez różnice statusu społecznego (nawet wykształcenia), czy wieku.Kompetencja w jego użytkowaniu zależna jest od więzi emocjonalnej.Sprowadzenie komunikacji w rodzinie tylko do poprawnych form języ-kowych bardzo ogranicza jej funkcje czyniąc informacyjną najważniejsząz nich, gdy tymczasem dla tworzących się i budujących więzi równie ważnajest emotywna i fatyczna. We współczesnych rodzinach często brakujeobok dialogu, wspólnego działania „całego bogactwa różnorodnych gestówi znaków życzliwości i sympatii, które obok słów powinny towarzyszyći wspierać poszukiwania porozumienia i jedności w wspólnocie rodziny” .Niekiedy komunikacja między bliskimi osobami wygląda jak w spotachreklam telewizyjnych. Dotyczy jednego faktu, krótkiej wymiany infor-macji, zaakceptowania jej. Jest to niezbyt ważny element codzienności,któremu reklama ma prawo nadawać znaczenie ponad jego rzeczowąwartość wskazując, że może być sygnałem pozytywnych emocjonalniekomunikatów. Taki komunikat jest słowny i nie pozostawia miejsca naniezrozumienie, a jednak i tak podkreślana jest atmosfera wzajemnejakceptacji aż do sielankowego obrazu. Przy niepowierzchownej, lecz głę-bokiej więzi emocjonalnej sfera pozawerbalna jest znacznie bogatsza niżsłowne wymiany komunikatów. Uśmiech, mimika, gestykulacja znana obustronom kontaktu daje znacznie silniejsze poczucie spójności niż słowa.One wypowiadane są okolicznościowo, jeśli zbyt często tracą sens.Komunikaty niewerbalne – przeciwnie – nabierają wartości. Konwencjekomunikacyjne tworzone w rodzinie mają swoiste dwa wymiary. Pierwszywspomniany, ważny dla poprawnego niekonfliktowego funkcjonowaniaw środowisku społecznym rodziców i najbliższego otoczenia, drugi ważnydla „tajemniczości” rodziny, właściwy dla dwóch, trzech osób bliskich.Tak wytwarzają się wśród bliskich spojrzenia, które oceniają wydarzenia,zachowania, podobne poczucie humoru i właściwe zachowanie, gdy bliskieosoby są smutne lub zmęczone. Komunikatem niewerbalnym będzieściszenie muzyki, podanie bez pytania herbaty czy kawy, przygotowanieprzysmaku itp.. Nabywanie kompetencji w tej sferze, także wymagauczenia się. Inteligencja emocjonalna pozwala wyczuć, odczuć i odczytaćnastrój, emocje, ale dopiero rozwinięta inteligencja społeczna dostarcza

24

__________________24 M. Plopa, dz. cyt., s. 49.


wzorów i możliwości rozbudowywania odpowiedzi takich, jakie sąodczytywane właściwie w określonych środowiskach i przez osoby, doktórych są kierowane. Nie można więc tego sprowadzić tylko do płasz-czyzny ogólnych wymogów poprawnych zachowań, gdyż da to odczucieurzeczowienia, sztywnej poprawności. Wiele z tej sfery zachowańprzekazywanych jest w tradycji międzypokoleniowej według zasady „u naszawsze to…”, czyli bardziej tych jak „nakazuje” niż „głosi”. Te dwie regułyzachowywania tradycji mogą przyjmować różne modele w odmiennychgrupach czy warstwach społecznych, dlatego ważne jest utrzymaćświadomość, że wewnętrzne kody porozumienia nie muszą być odczy-tywane wszędzie jednakowo. I ten fakt nie deprecjonuje zamkniętegośrodowiska rodzinnego lecz sygnalizuje, by w innym otoczeniu, szerzejśrodowisku, na tę warstwę komunikacyjną także zwracać uwagę.

Podkreślanie tu pozytywnej roli komunikacji niewerbalnej w grupachrodzinnych jako kodu swoiście zamkniętego nie wyklucza dostrzeganianiebezpieczeństw, gdy kody takie stają się sztywne i arbitralne. Przyjęciewersji komunikatów w pierwszej skanalizowanej formie jako najlepszych,jedynych może prowadzić do zaburzeń szerszej komunikacji. O ile z ogra-niczonego kodu języka mówionego edukacja zorganizowana stara sięmłode osoby wyprowadzić, to kod niewerbalny z reguły jest pomijanyw tłumaczeniu, interpretacji i dlatego wiele osób z klas niższych (kul-turowo) ma niezrozumiałe kłopoty z uzyskaniem akceptacji swegozachowania poza środowiskiem podstawowym dla swojej socjalizacji.Bowiem, jak to zauważył R.K. Merton, rodzina wprowadza swoich nowychczłonków w kulturę szerszej społeczności z tego miejsca strukturyspołecznej, w której jest . Zwartość i spoistość rodziny jest wartościąwysoką, ale równie wysoko cenić należy jej pełny udział w społeczności,do której należy.

25

Bibliografia

Bernstein B., , Warszawa 1973.Fiske J., , Wrocław 2008.Giddens A., ,

Warszawa 2007.Goleman D., , Poznań 1999.

Odtwarzanie kulturyWprowadzenie do badań nad komunikacją

Nowoczesność i tożsamość, „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności

Inteligencja emocjonalna w praktyce

__________________25 R. K. Merton, , Warszawa 1982, s.144.Teoria socjologiczna i struktura społeczna

KRYSTYNA FERENZ 23

Goleman D., , Warszawa 2007.Izdebska J., , Białystok 1996.Johnson S., , Warszawa 2005.Kurcz I., , [w:] Tomaszewska T. (red.), ,

Warszawa 1995.Leszczenko M., [w:] Marzec H.

(red.), , Kielce (w druku).Löwich D. J., , Darmstadt 1989.Łuczyński A., [w:] Marzec H.

(red.), , Kielce (w druku).Marody M., Giza-PoleszczukA., , Warszawa 2004.Merton R. K., , Warszawa 1982.Pacholski M., SlaboA., Kraków 1997.Plopa M., , Kraków 2008.ReberA. S., , Warszawa 2002.Steward J. (red.), ,

Warszawa 2005.TofflerA., , Warszawa 1985.Tyszka Z., Warszawa 1976.Waloszczyk K., , Warszawa 1997.

Inteligencja społecznaRodzina, dziecko, telewizjaUmysł szeroko otwarty

Pamięć, uczenie się, język Psychologia ogólna

Teoretyczne i metodyczne podstawy komunikacji w rodzinieZ rodziną i dla rodziny w dobie globalizacji

Kultur und PedagogikRodzicielstwo źródłem międzyosobowych więzi rodzinnych

Z rodziną i dla rodziny w dobie globalizacjiPrzemiany więzi społecznych

Teoria socjologiczna i struktura społecznaSłownik pojęć socjologicznych,

Psychologia rodziny. Teoria i badaniaSłownik psychologii


Trzecia falaSocjologia rodziny,

Planeta nie tylko ludzi


PATRYCJA HANYGA-JANCZAKUNIWERSYTET HUMANISTYCZNO-PRZYRODNICZY W KIELCACH

Wychowanie z telewizorem w tle.

O telewizji w codziennym życiu rodzinyUpbringing with a TV set in the background.

Of television in everyday family life

Abstract:

Keywords:

Contemporarily, television is the most popular of all mass media and watch-ing it is the most frequent way of spending leisure time. It seems that no one argues fora positive role of television in family life anymore, with complete lack of contact withtelevision being disadvantageous to the family, as well. The opportunity to use tele-vision increases self-esteem and allows for participation in what is going on in thecountry and in the world; it is, therefore, worth it to make use of its benefits reasonably.

television, leisure time.

HISTORIA WYNALAZCY

Żeby zaoszczędzić czas, czas o wiele cenniejszy niż złoto,Człowiek, jako że nie jest idiotą,Wynalazł te rzeczy oto:koło,jazdę konną,druk,kilka krótszych morskich dróg,zestaw szybkich dań barowych,pralkę,silnik spalinowy,long-play (pół godziny grania!),zegarek bez nakręcania,

golenie się elektryczne,tablice logarytmiczne,aeroplan,puszki groszku,motorówkę,kawę w proszku,koszulę, co schnie raz dwa,aż w końcuktóregoś dniapodrapał się z tyłu w szyjęi wynalazł – telewizję.Teraz godzinami przed niewielkim ekranem siedzi,nachodzi go rodzina, znajomi, sąsiedzi,i trwoni razem z nimi, razem z dziećmi i żoną,ten czas, co przez wieki zaoszczędzono .1

2

3

L. J. Kern

„Telewizja może wzbogacać życie rodzinne. Może zbliżać członkówrodziny między sobą, umacniać ich solidarność z innymi rodzinami i z ca-łym społeczeństwem. Może pomnażać nie tylko ich wiedzę ogólną, aletakże religijną, pozwalając im usłyszeć słowo Boże, umocnić swą religijnątożsamość i kształtować życie moralne i duchowe” – tak w swoim Orędziuz okazji Światowego Dnia Środków Społecznego Przekazu głosił JanPaweł II . Wskazywał także zagrożenia wynikające z nadmiernegooglądania telewizji: „…telewizja może też szkodzić życiu rodzinnemu:przez propagowanie fałszywych wartości i wzorów postępowania, przezrozpowszechnianie pornografii i obrazów brutalnej przemocy; przez wpa-janie moralnego relatywizmu i religijnego sceptycyzmu; przez przed-stawianie bieżących wydarzeń i problemów w sposób celowo wypaczony;przez agresywną reklamę, odwołującą się do najniższych instynktów;wreszcie przez zachwalanie fałszywych wizji życia, które sprzeciwiają sięzasadzie wzajemnego szacunku oraz utrudniają ustanowienie sprawiedli-wości i pokoju” .

__________________12

3

L. J. Kern, , Warszawa 1963, s. 63-64.Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu „Telewizjaw rodzinie: Kryteria właściwego wyboru programów” – 24 stycznia 1994 r.Tamże.

Spacer z koniem

Wychowanie z telewizorem w tle. O telewizji...26

Odkąd w roku 1924 John Logie Baird wynalazł telewizor mono-chromatyczny, a w roku 1928 przesłał pierwszą transmisję telewizyjnąz Europy do Ameryki wiele zmieniło się w codziennym życiu człowieka,gdyż wynalazek ten znacząco urozmaicił sposoby spędzania czasu wol-nego. Zmianę odczuły już dwa poprzednie pokolenia, które wychowywałysię z telewizorem w tle (najpierw czarno – białym, a potem szczytemtechniki – kolorowym); odczuwamy my i młodzi, których otacza następnageneracja teleodbiorników, w których odbierają przekaz w wysokiej roz-dzielczości high-definition television (HDTV). Zmian, których jesteśmyświadkami nie można zatrzymać, gdyż są one wynikiem postępu i cywi-lizacji, lecz telewizor z niegroźnej ciekawostki technicznej stał się uzależ-niającym „pożeraczem” czasu. Postęp zmienił także i nas, przyzwy-czailiśmy się do telewizji tak bardzo, że nie jesteśmy w stanie bez niej żyć.Włączony telewizor towarzyszy nam każdego dnia, w wielu codziennychczynnościach jednym uchem nasłuchujemy tego co relacjonuje telewizja.Bez niej niewielu z nas wyobraża sobie swój wolny czas. W jakąż panikępopadamy, kiedy wieczorem wyłączą nam prąd? Jaki procent telewidzówzna inny sposób zagospodarowania czasu – ciekawy i interesujący dlasiebie – tak atrakcyjny we własnym rozumieniu jak oglądanie telewizji?

Oglądanie telewizji ma oczywiście – co wiadomo z literatury – swojepozytywne i negatywne strony. Jeśli podejdziemy do niej ostrożnie i racjo-nalnie – może zapewnić nam godziwą i interesującą rozrywkę. Oglądanietelewizji może też przerodzić się w nałóg prowadzący do wtórnegoanalfabetyzmu. W efekcie zaczynamy mieć trudności nawet ze zrozu-mieniem prostych tekstów i instrukcji. Siedząc przed ekranem zatracamyzdolność samodzielnego myślenia, rozumienia i kojarzenia faktów,

4

5

__________________45

http://zapytaj.com.pl.M. Dąbrowska, „ProblemyOpiekuńczo-Wychowawcze” 2000, nr 3; J. Gajda, Warszawa1983; J. Izdebska,

Białystok 2001; P. Kossowski,[w:]A. Przecławska, L. Rowicki (red.),

, Warszawa 2000;A. Krause,[w:] T. Borowska (red.),

Kraków 2002; A. Lepa, ,Łódź 2000; G. Miłkowska-Olejniczak, „Wychowaniew Przedszkolu” 2000, nr 8; M. Sitarczyk,„Wychowanie w Przedszkolu” 1999, nr 7; M. Sokołowski, „ProblemyOpiekuńczo-Wychowawcze” 1999, nr 1; i inni.

Telewizyjna fikcja a rzeczywistość w świadomości dziecka,Dziecko przed telewizorem,

Rodzina, dziecko, telewizja: szanse wychowawcze i zagrożeniatelewizji, Telepokolenie – miejsce telewizji w życiu dziecii młodzieży, Nastolatki i kultura w drugiej połowielat dziewięćdziesiątych Dwa światy „Wielkiego Brata”, czyliwychowanie na ponowoczesnej wyspie pokus, Pedagogikawobec zagrożeń, kryzysów i nadziei, Pedagogika mass mediów

Ostrożnie z telewizją,Telewizyjny styl życia w opinii dzieci i rodziców.

Ekrany agresji,

PATRYCJA HANYGA-JANCZAK 27

oddzielania dobra od zła, prawdy od kłamstwa. Programy telewizyjne sięogląda – nie trzeba ich rozumieć. Żeby znajdować przyjemność w czytaniuksiążki, trzeba rozumieć, co się czyta, żeby znajdować przyjemnośćw oglądaniu telewizji, wystarczy bezmyślnie „gapić się” w ekran.

Obecnie trudno by nam było znaleźć dom, w którym nie byłobyodbiornika telewizyjnego. Coraz trudniej znaleźć taki, w którym byłbytylko jeden. W wielu domach telewizor jest włączony od wczesnego ranado późnego wieczora. Telewizja stanowi często tło rodzinnego życia– odbiornik włączony jest przez cały dzień bez względu na to, czy ktośsiedzi przed ekranem, czy też nie. Gorzej, gdy domownicy oglądają pro-gram telewizyjny bez przerwy i wszystko „jak leci”. Tę kategorię odbiorupsycholodzy uważają za najbardziej niebezpieczną. Widz naraża się nabezrefleksyjne pochłanianie obrazów, niezależnie od ich treści i wartości .

Czasy kiedy sądzono, że telewizja jest elementem integrującymrodzinę, że wspólne oglądanie programów wzmacnia więzi rodzinne,a dziecko przed telewizorem jest bezpieczniejsze niż na ulicy, minęły chybabezpowrotnie. Telewizja potrafi zawładnąć czasem widza, podpo-rządkować jego aktywność proponowanym programom, jak równieżrozbudzić różne pragnienia i motywacje do posiadania rzeczy świad-czących o pozycji społecznej czy bycia Jest to szczególnie nie-bezpieczne dla młodego widza, który nie potrafi dokonać wyboru,obiektywnie ocenić przedstawioną sytuację czy zdarzenie, odróżnić dobrood zła . Skupienie całej rodziny przed telewizorem na oglądaniu brutalnychi agresywnych filmów nie prowadzi do jej integracji i lepszego poznaniasiebie nawzajem. Po emisji filmu każdy zazwyczaj wraca do swoich zajęć,nie dzieląc się uwagami i spostrzeżeniami, dotyczącymi na przykładprzyczyn agresywnego zachowania się bohatera. Każdy z członkówrodziny po seansie telewizyjnym zamyka się we własnym świecie, co po-woduje zanikanie więzi międzyosobowych i prowadzi do wzajemnegowyobcowania. Przeżycia telewizyjnych bohaterów stają się wtedy sub-stytutem kontaktów z bliźnimi i przeżywania z nimi emocji, np. dziękitelenowelom człowiek wie więcej o kłopotach, czy radościach rodzinyZłotopolskich, Mostowiaków czy Lubiczów niż o własnej .

6

7

8

trendy.

__________________678

P. Nowakowski, Tychy 2002, s. 9.E. Napora, , „Niebieska Linia” 2004, nr 3.P. Nowakowski, dz. cyt., s. 8.

Fast food dla mózgu czyli telewizja i okolice,Wpływ telewizji na zachowanie dzieci


Telewizja jest obecnie najpopularniejszym środkiem masowegoprzekazu, a jej oglądanie najczęstszym sposobem spędzania wolnegoczasu . Aby przygotować dzieci do odbioru telewizyjnych treści, rodzicewinni kontrolować jakość programów, czas i ilość programów i określićzasady oglądania, inaczej młody człowiek może wpaść w szpony uza-leżnienia od telewizji, a skutki bywają zgubne:

• nadpobudliwość i trudności z koncentracją (bardzo szybki potokobrazów – często kilka obrazów w jednej sekundzie – uszkadzazdolność skupiania uwagi; bombardowanie dźwiękiem i szybkozmieniającym się obrazem mózgi nie są w stanie nadążyć za akcjąz linearnym myśleniem, są natomiast poddane potężnej sensoryczneji emocjonalnej stymulacji);

• nadmierne oglądanie telewizji zmienia strukturę mózgu dziecka;• brak umiejętności językowych – głównym narzędziem telewizji jest

obraz, nie słowo;• nieumiejętność myślenia i rozwiązywania problemów (język i zdol-

ność koncentracji to główne narzędzia myślenia);• zanik wyobraźni;• nieumiejętność przewidywania konsekwencji – w telewizji ważne jest

tu i teraz;• lenistwo umysłowe, nawyk biernej i bezkrytycznej konsumpcji

produktów masowej kultury;• obniżenie wyników w nauce;• postawa życiowa: niecierpliwość, potrzeba ciągłej zewnętrznej

stymulacji i rozrywki, szybkie popadanie w nudę, oczekiwaniegratyfikacji bez wysiłku (rozdawanie nagród, łatwe konkursy);

• niezadowolenie z własnego wyglądu prowadzące do zaburzeń w je-dzeniu lub depresji (nierealistyczne, a często niezdrowe – osiąganepoprzez anoreksję lub sterydy – standardy urody lansowane przezmedia);

9

__________________9 Badania dowodzą, że w najbardziej rozwiniętych państwach świata średnia dziennego

czasu poświęconego na oglądanie telewizji wynosi ok. 3-5 godz., czyli ok. połowę całegowolnego czasu, jaki ma do dyspozycji człowiek. Na oglądanie telewizji przeznaczamytym samym więcej czasu niż na jakąkolwiek inną aktywność (oprócz pracy i snu). Braun-Gałkowska (1995), Miecugow (1995) Sikorski (1999); Amerykańska AkademiaPediatrów zaleca rodzicom, by dzieci do 2 roku życia w ogóle nie oglądały telewizji,a dzieci starsze i nastolatki, by nie korzystały dłużej niż 1-2 godziny dziennie z telewizjii komputera łącznie.


• niezadowolenie z dotychczas posiadanych rzeczy (podsycane celowoprzez reklamy);

• zanik wrażliwości, znieczulenie na cudzy ból i krzywdę w realnymżyciu;

• lęk, niepokój, nieufność, pesymizm lub cynizm, demoralizacja, agresja;• ograniczenie kontaktów z rówieśnikami, pogorszenie stosunków

z członkami rodziny;• obniżenie umiejętności społecznych i wskaźników inteligencji

emocjonalnej;• brak czasu i chęci na inne zajęcia (sport, czytanie, własną twórczość,

rozmowy itd.);• u chłopców skłonność do postawy macho, agresji i pogardy dla kobiet,

u dziewcząt cynizm, apatia lub agresja, przyzwolenie na bycie trak-towaną jako obiekt fizycznego pożądania;

• uzależnienie jak od narkotyku (potrzebne coraz większe i mocniejszedawki wrażeń) .Dyskusje nad wynikami badań prowadzone na temat wpływu telewizji

na człowieka, szczególnie młodego, w różnych krajach, toczą się wokółdwóch dominujących teorii: mimetycznej i katartycznej. Zwolennicypierwszej mówią, że drastyczne traktowanie, zbrodnie, patologie są gotowąpodpowiedzią i instruktażem wpływającym na zachowanie młodych .Ci drudzy twierdzą: tego rodzaju obrazy dają przeżycia zastępcze,rozładowują negatywne emocje, a więc są bardziej pożyteczne niż za-grażające . Moim zdaniem telewizja wywiera negatywny wpływ na życierodzinne: niszczy rodzinne więzi, sprawia, że na rozmowę z dziećmi zostaje

10

11

12

__________________10

11

12

Opracowanie – Fundacja ABCXXI – Cała Polska czyta dzieciom, inicjator kampaniispołecznej „Cała Polska czyta dzieciom”, na podstawie źródeł amerykańskich m.in.: Col.Dave Grossman & Gloria de Gaetano – „Stop Teaching Our Kids to Kill”, Jane M. Healy,Ph.D – „Endangered Minds”, Jim Trelease – „Reading-Aloud Handbook”, Michael &Diane Medved – „Saving Childhood”, Joanne Cantor, Ph.D – „Mommy, I am scared” orazmateriałówAmerykańskiejAkademii Pediatrów (AmericanAcademy of Pediatrics).A. Bandura, D. Ross, S. Ross,

, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1961. Interesujące rezultaty dałaseria eksperymentów Bandury i jego współpracowników z nadmuchaną lalką BoboDorosła osoba zadawała lalce ciosy i lżyła ją na oczach dzieci. Później dzieciom pozwo-lono bawić się lalką. W czasie zabawy zaobserwowano, że dzieci nie tylko naśladowałyakty agresji dorosłego, ale również stosowały inne znane im formy agresywnegozachowania w stosunku do niej.A. R. Pratkanis, M. E. Turner,

„Journal of Social Issues” 1996.

Transmission of aggression through imitation of aggressivemodels

Persvasion and democracy: Strategies for increasingdelibarative participation and enacting social change,

.


nam coraz mniej czasu, zmniejsza czas przeznaczony na inne formywspólnego spędzania wolnego czasu, na sensowną, konstruktywną i słu-żąca rozwojowi zabawę.

Aby potwierdzić moją hipotezę przeprowadziłam w kwietniu 2010 r.,wśród 120 studentów Ir I° Resocjalizacji i Profilaktyki SpołecznejUniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, ankietę dotyczącąwpływu telewizji na życie rodzinne . Badani studenci mieli po 20 (83%)i 21 (17%) lat. Większość z nich to kobiety (91%). Analizując wypełnionekwestionariusze dowiedziałam się, że w 100% gospodarstw domowychrespondentów jest odbiornik telewizyjny, w 96% więcej niż jeden.U 79% badanych z więcej niż jednym odbiornikiem telewizor znajduje sięw sypialni, a u 83% także w kuchni.

Dzieciństwo moich respondentów, a więc okres do 12 roku życiaprzypada na lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku, w Polsce był to jużczas, kiedy można było odbiornik telewizyjny bez większych problemówzakupić w sklepie za gotówkę, zatem nie zdziwił mnie fakt, iż na pytanieo to czy miałeś/aś w swoim pokoju telewizor będąc dzieckiem aż 43%odpowiedziało, że tak, pozostałe 52% przyznało, że dostało telewizor dowłasnej sypialni będąc nastolatkiem. Tylko 5% badanych zadeklarowało,iż kiedy byli nastolatkami i dziećmi telewizor znajdował się jedyniew pokoju stołowym/dziennym (i w kuchni).

Kiedy dostałeś pierwszy telewizor do własnej sypialni?

13

Wykres 1.

__________________13 Autorska ankieta została stworzona na potrzeby niniejszego opracowania, nie uwzględnia

zależności statystycznych między zmiennymi, jest jedynie procentową próbą odpowiedzina pytanie badawcze o udział telewizji w życiu człowieka i jego rodziny.

60%

40%

20%

0%w dzieciństwie jako nastolatek nie miałem swojego telewizora

Źródło: Badania własne


Na pytanie, o to co najczęściej jako dzieci robili w czasie wolnymwspólnie z rodzicami niecała połowa respondentów (42%) odpowiedziała,że oglądali telewizję. Ponieważ w każdym pytaniu badani mieli możliwośćwyboru tylko jednej odpowiedzi, reszta z respondentów zaznaczyła, że cho-dziła z rodzicami na spacery (22%) lub grała w gry i bawiła się (36%).Zapytałam także o to czy rodzice towarzyszyli dzieciom w trakcie ogląda-nia przez nich bajek i programów przeznaczonych dla najmłodszych. I tak:63% respondentów pamięta, że czasem udało się namówić rodziców dowspólnego oglądania programów z tzw. okienka dla najmłodszych, 19%badanych zawsze towarzyszyli w czasie oglądania dziecięcych programówrodzice, a 18% badanych twierdzi, że rodzice nigdy nie spędzali z nimiw ten sposób wolnego czasu,

Czy kiedy byłeś/aś dzieckiem rodzice oglądali z Tobą „twoje”programy?

Następnie interesowało mnie jakich programów w dzieciństwie niemogli oglądać moi respondenci, nie podałam konkretnych tytułów, wymie-niłam jedynie dwie sytuacje, w których rodzice decydowali się wyprosićdzieci podczas seansu telewizyjnego i 23% zaznaczyło, że kiedy w telewizjinadawane były sceny miłosne, 16% kiedy sceny brutalne, a 8% zaznaczyłoobie te odpowiedzi, oznacza to, że 53% moich respondentów mogła, będącdzieckiem, oglądać w obecności rodziców każdy program. Skoro tak, to za-stanowiło mnie ilu rodziców respondentów, którzy wypraszali dzieci z po-koju w chwili, kiedy według nich nadawano nieodpowiedni dla młodych

Wykres 2.


czasami – 63%

tak – 19%

nie – 18%


widzów program pozwoliło im oglądać programy typu reality show .Rozwój tych programów przypada właśnie na okres późnego dzieciństwabadanych, gdyż pierwszy Big Brother miał w Polsce premierę w 2001 roku.Zapytałam o programy tego typu, gdyż nierzadko można w nich zobaczyćgoliznę, niekiedy seks, bardzo często różne sposoby manipulacji grupą,a także sceny stosowania przemocy fizycznej i psychicznej wobec współ-uczestników. I okazało się, że rodzice, którzy w czasie innych programówzwracali uwagę, by dzieci nie oglądały zbyt śmiałych scen miłosnych czynacechowanych agresją i przemocą, w przypadku reality show „odpuścili”i pozwalali dzieciom oglądać taką audycje (37% z pośród 47% wypra-szających dzieci przy okazji innych programów).

Jeśli 53% respondentów zadeklarowało, że mogli w towarzystwierodziców oglądać każdy program telewizyjny, zapytałam wszystkich, czyich zdaniem przemoc, narkotyki czy sceny erotyczne pokazywane na ekra-nie telewizora, np. w filmach mają zły wpływ na dzieci i młodzież? I tu 59%odpowiedziało, że tak, 28% że raczej tak, natomiast 3%, że raczej nie, 10%,że trudno powiedzieć. Nikt z badanych nie zaznaczył odpowiedzi zde-cydowanie nie. Jaki zatem wyciągnąć wniosek, czy to znaczy, że ci którzymogli w dzieciństwie oglądać każdy program teraz uważają, że te programymiały na nich zły wpływ?

Zadałam jeszcze jedno – dość przewrotne – pytanie dotyczące dzie-ciństwa respondentów: Co robili wieczorami Twoi rodzice gdy np. zabrakłoprądu i nie mogli oglądać telewizji lub korzystać z komputera? 47%badanych odpowiedziało: szli spać, a 16%, że rodzice dawali się wtedyzaprosić do wspólnych gier i zabaw, 14% deklarowało, że rodzice sięgalipo zaległą lekturę, 11% że odbywały się wtedy spontaniczne wizytytowarzyskie np. u rodziny lub sąsiadów. 12% respondentów zaznaczałokategorie: inne, nie udzielając tu jednak bliższych odpowiedzi.

Choć telewizję oglądają wszyscy, to wielu respondentów przyznało,że jej oglądanie jest raczej mało wartościowym zajęciem (67%), jedyniedla 3% jest wartościowe, a aż 30% badanych trudno powiedzieć.Poprosiłam zatem o zaznaczenie jednego spośród kilku przytoczonychprzeze mnie twierdzeń dotyczących oglądania telewizji, najbliższegowłasnym przekonaniom i osądom.

14

__________________14 Dopytałam o ten aspekt w kolejnej ankiecie zadając jeszcze raz pytanie o sytuacje

telewizyjne, w których respondenci jako dzieci byli wypraszani z pokoju, a następnie,w kolejnym pytaniu o .reality show


Tabela 1. Proszę zaznaczyć twierdzenie, które jest Cinajbliższe:

Kolejne postawione przez mnie pytanie dotyczyło wewnętrznegoprzekonania respondentów co do tego, co daje im telewizja, jaki rodzajwiedzy przynosi. Okazało się, że 41% badanych telewizja daje rozrywkę,22% z telewizji czerpie informacje o otaczającym świecie, o bieżącychwydarzeniach, a 37% zapewnia edukację, czyli można się z telewizji czegościekawego o świecie nauczyć.

0 1 1

twierdzenie

czuję się nieswojo i czegoś mi brakuje, kiedy telewizorjest wyłączony

telewizja jest dla mnie przewodnikiem po życiu, dziękiniej wiem, jak powinno wyglądać życie i jak powinienemrozwiązywać problemy

%

9%

oglądam telewizję aby odreagować, zapomnieć o codzien-nych troskach i zmartwieniachtelewizja dostarcza mi informacji o świecie, ludziach,wydarzeniach, gospodarce, polityceoglądanie telewizji to strata czasu

wybieram tylko interesujące mnie programy i kanały

razem

2%

18%

17%

20%

34%

100%


Wykres 3. Co zapewnia Ci telewizja?



Skoro aż 37% respondentów zapewniło mnie, że telewizja to takżenauka, edukacja to postanowiłam zrobić pewien prosty eksperyment. Nakolejnym wykładzie z pedagogiki społecznej zaproponowałam tej samejgrupie studentów (83 osoby) obejrzenie filmu dokumentalnego,nakręconego dla kanału telewizyjnego National Geographic z serii„Wierzyć nie wierzyć” pt. „Dzikie dziecko” . Nie podałam żadnychinstrukcji związanych z projekcją. W filmie w ciągu niespełna 47 minutwymieniono imiona dziewięciorga fikcyjnych i rzeczywiście odnale-zionych tzw. dzikich dzieci. Po projekcji poprosiłam studentów o wypisaniena kartkach ich imion. Żaden ze studentów nie zapamiętał wszystkich imioni nazwisk, 63% obecnych zapamiętało 4, 2% zapamiętało 8, 35% badanychzapamiętało 3 nazwiska i mniej. Zapewne, gdybym dała pewne wskazówkiwcześniej zapamiętaliby więcej nazwisk, chciałam jednak udowodnićim ile tak naprawdę wiedzy czerpią z tzw. programów edukacyjnychw warunkach, kiedy nie wymaga się od nich zapamiętania konkretnegofragmentu czy „wyłapania” danych informacji. Chciałam, żeby odpo-wiedzieli sobie na pytanie, czy opłaca się im siedzieć przed telewizorem3 do 5 godzin dziennie i okłamywać się, że telewizja czegoś ich uczy,czy może nie lepiej wyjść na powietrze, uprawiać sport, spotykać sięz przyjaciółmi, zanurzyć w lekturze ciekawej książki?

Od 1994 kanadyjska organizacja Adbusters poleca Tydzień Bez Tele-wizji jako 7-dniową próbę przebudzenia ludzi z telewizyjnej śpiączki.Miliony ludzi w ponad 25 krajach świata odpoczywają od „telewizyjnejpapki”. Niektórzy z nich organizują antytelewizyjne akcje, inni odczy-ty naukowe, a najbardziej zdesperowani dosłownie rozprawiają sięz własnymi telewizorami. Większość jednak świętuje „po cichu”. Zaprosząprzyjaciół na kolację, porozmawiają z dziećmi, pójdą na spacer, wsiądą narower, przeczytają książkę .

Na forach internetowych można znaleźć wiele wypowiedzi inter-nautów na temat życia bez telewizora. Są portale, które promują styl życia„Trade off” – czyli zamiast telewizora. Młodzi ludzie wypowiadają się tam,

15

16

17

__________________15

1617

Audycja telewizyjna opowiadała historie dzieci znalezionych wśród zwierząt, przez nie„wychowywanych”, a w skutek czego ich problemy z socjalizacją z ludzkim gatunkiem.Wiem z doświadczenia, że studenci zawsze z ogromnym zainteresowaniem i skupieniem,w ciszy oglądają ten program, tak było też i tym razem.Por. za Braun-Gałkowską (1995), Miecugowem (1995) Sikorskim (1999).www.bialegawrony.org.


jak spędzają swój czas „…Celowo go nie kupujemy” – wyjaśnia Małgo-rzata, anglistka. Jej mąż Piotr, politolog, który do niedawna prawie non stopoglądał TVN 24, dodaje – „coś się traci, ale coś się zyskuje”. Bilans zyskówi strat wygląda tak: nie wiedzą, czym żyją serialowe postacie, nie znajązwycięzców „Tańca z gwiazdami” czy programu „Gwiazdy tańczą nalodzie”. Są z dala od telewizyjnego światka kultury masowej. Korzyść?„Więcej czasu” – odpowiadają bez namysłu. „Brak telewizora pozwoliłnam zyskać dystans wobec tego wszystkiego, co tak nachalnie niesie świat.Cisza w domu sprawia, że człowiek nie daje się temu wszystkiemu porwaći „zwariować”, że jest w stanie zyskać inną perspektywę, i ma możliwośćzwrócenia uwagi na to, co w życiu naprawdę ważne. Przede wszystkimna relacje małżeńskie, ale także z bliskimi ”– podkreśla Piotr .

Ale z drugiej strony… Całkowity brak kontaktu z telewizją też nie jestkorzystny, może wyobcować dziecko z grona rówieśników. Częstymtematem ich rozmów są, bowiem programy telewizyjne. Sporadycznezasiadanie w domu przed ekranem może mieć pozytywny wpływ.Możliwość korzystania z telewizji dowartościowuje dzieci i młodzież, dajepoczucie uczestniczenia w tym, co dzieje się w kraju i na świecie.Stwierdzono na podstawie badań, że oglądanie programów prospołecznychprowadzić może do wzrostu takich zachowań, jak: pomaganie innym,współdziałanie, opiekowanie się. Wiele filmów rodzi pozytywne uczucia,sprawia, że lepiej rozumie się problemy niepełnosprawnych, chorych,upośledzonych, samotnych. Programy dostosowane do wieku i poziomudziecka mogą wpływać na sposoby wartościowania zjawisk, postawy,zainteresowania, styl życia, wzorce zachowania . W końcu nie bez przy-czyny w 1996 roku Zgromadzenie Ogólne ogłosiło dzień 21 listopadaŚwiatowym Dniem Telewizji, upamiętniając w ten sposób obradypierwszego Światowego Forum Telewizji, które odbyło się w siedzibieNZ w 1996 roku. Zgromadzenie zachęciło państwa, aby obchodziłyŚwiatowy Dzień Telewizji poprzez sprzyjanie globalnej wymianieprogramów telewizyjnych poświęconych zagadnieniom pokoju, bezpie-czeństwa oraz rozwoju społecznego i gospodarczego, a także do zwięk-szenia wymiany kulturowej .

18

19

20

__________________181920

M. Kindziuk, , [w:] „Niedziela Ogólnopolska” 2009, nr 12, s. 36.www.poradnikpr.info.

Rezolucja ONZ 51/205 z 17 grudnia.

Życie bez telewizoraPoradnik resocjalizacyjno-pedagogiczny,


Kiedyś telewizor był nie lada luksusem. Im większy, tym lepszy.I koniecznie kolorowy. Przez ostatnie pół wieku stał w polskim domuw centrum salonu, zazwyczaj w regale, naprzeciw wersalki i ławy, grającniemal non stop. Życie rodzinne często wręcz ożywiało się o szesnastej,bo wtedy zaczynał się program. Nawet każde dziecko rozpoznawałoprezenterów telewizyjnych: Jana Suzina, Krystynę Loskę czy EdytęWojtczak. Dziś nawet takie legendy telewizyjne jak Suzin mówią raczejo szklanej niepogodzie niż o pogodzie .

Jeszcze czterdzieści lat temu ks. Tadeusz Wojciechowski pisał pozyty-wnie o telewizji w życiu rodziny , od tego czasu jednak wiele się zmieniło.Dziś większość naukowców jest jednak zdania, że nierozsądne korzystaniez tego środka masowego przekazu oddziałuje negatywnie na życie ro-dzinne. Może o tym świadczyć przykład matki, która jedynie gotujei sprząta w przerwach na reklamę lub ojca, który po przyjściu z pracy siadaw fotelu przed telewizorem i odrywa się od niego dopiero idąc spać. Nawetbez telewizji mamy mało czasu na rozmowę z rodziną, wzajemną pomoci wspólną radość. Nie pamiętamy o najstarszych i najmłodszych, dlaktórych nasza obecność, nie tylko ciałem, jest bardzo ważna.

21

22

Bibliografia

Bandura A., Ross D., Ross S.,, „Journal ofAbnormal and Social Psychology” 1961.

Dąbrowska M., „ProblemyOpiekuńczo-Wychowawcze” 2000, nr 3.

Gajda J., , Warszawa 1983.Izdebska J.,

Białystok 2001.Jan Paweł II: Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu „Telewizja

w rodzinie: Kryteria właściwego wyboru programów” – 24 stycznia 1994 r.Kindziuk M., [w:] „Niedziela Ogólnopolska” 2009, nr 12.Kossowski P., , [w:] Przecławska

A., Rowicki L. (red.), ,Warszawa 2000.

Transmission of aggression through imitation of aggressivemodels

Telewizyjna fikcja a rzeczywistość w świadomości dziecka,

Dziecko przed telewizoremRodzina, dziecko, telewizja: szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji,

Życie bez telewizoraTelepokolenie – miejsce telewizji w życiu dzieci i młodzieży

Nastolatki i kultura w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych

__________________2122

Kindziuk M., , [w:] „Niedziela Ogólnopolska” 2009, nr 12.Wojciechowski T., „Śląskie studia historyczno-teologiczne”1970, t. III.

Życie bez telewizoraTelewizja a życie rodzinne,


Krause A.,[w:] Borowska T. (red.), Kraków

2002.LepaA., , Łódź 2000.Miłkowska-Olejniczak G., „Wychowanie w Przedszkolu” 2000, nr 8.Napora E., „Niebieska Linia” 2004, nr 3.Nowakowski P., , Tychy 2002.Pratkanis A. R., Turner M. E.,

„Journal of Social Issues” 1996.Sitarczyk M., „Wychowanie w Przedszkolu”

1999, nr 7.Sokołowski M., „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1999, nr 1.Wojciechowski T., „Śląskie studia historyczno-teologiczne”

1970, t. III.www. zapytaj.com.pl.www.bialegawrony.org.www.poradnikpr.info.

Dwa światy „Wielkiego Brata”, czyli wychowanie na ponowoczesnej wyspiepokus, Pedagogika wobec zagrożeń, kryzysów i nadziei,

Pedagogika mass mediówOstrożnie z telewizją,

Wpływ telewizji na zachowanie dzieci,Fast food dla mózgu czyli telewizja i okolice

Persvasion and democracy: Strategies for increasing deli-barative participation and enacting social change,

Telewizyjny styl życia w opinii dzieci i rodziców,

Ekrany agresji,Telewizja a życie rodzinne,


GRAŻYNADURKA

Rodzina to najważniejsze środowisko wychowawcze, wywierająceniezwykle istotny i znaczący wpływ na całokształt zachowania sięczłowieka, zarówno wewnątrz samej rodziny, jak i na zewnątrz, na usto-sunkowanie się do innych osób, do świata wartości, systemu norm orazwzorców postępowania. Wpływ, jaki rodzina wywiera na człowieka jestpierwszym w całym jego życiu i nacechowany jest wyjątkową trwałością.Prawidłowo ukształtowana rodzina jest punktem odniesienia, wedługktórego dziecko świadomie identyfikuje się jako jej członek, przyjmująccharakterystyczne dla niej poglądy, postawy, obyczaje, wartości. Towłaśnie w swojej rodzinie dziecko obserwuje wzajemne kontakty

AKADEMIAPOMORSKAW SŁUPSKU

Rodzina a czas wolnyThe family and leisure time

Abstract:

Keywords:

Family is the most important educational environment. It is in the familythat a child discovers the world of values. The opinions and attitude are shaped,traditions are recognized. A properly functioning family fulfils the basic needs forsafety, love, security, and trust. Family shapes one's interests as well as securing andorganising leisure time for children. The research conducted was to find an answerto the question: How does a family organize the leisure time of its children? Theacquired data confirms the hypothesis that family organises the leisure time of itschildren and allows for the development of interests that foster the development ofpersonality and introduce one to the world of values. Furthermore, a proper orga-nisation of leisure time prevents the demoralisation of children and youth.

family, leisure time, role of leisure time, classification of leisure time.

Wstęp

rodziców, obserwuje także, jaki stosunek mają rodzice do osób starszych,chorych czy niepełnosprawnych.

O stylu wychowania dziecka w rodzinie w przeważającej częścistanowią postawy rodziców i w znacznej mierze wpływają one nakształtowanie się więzi międzyludzkich. Atmosfera życia rodzinnego masilny wpływ na dzieci i młodzież, a tym samym tworzy ich poczuciepewności i zaufania. Z kolei zaufanie wpływa bardzo pozytywnie na rozwójpsychiczny, a tym samym dziecko czuje się moralnie zobowiązane dodobrego postępowania.

„Rodzinę potocznie definiuje się jako parę małżeńską posiadającądzieci. Jednocześnie określenie, czym jest rodzina, nastręcza wieletrudności, zarówno psychologom, socjologom, jak i pedagogom. Trudnościte wynikają stąd, iż odpowiednia definicja powinna zawierać wszystkieformy życia rodzinnego, charakterystyczne dla społeczeństw różnychkultur, okresów historycznych i ustrojów. Definicja powinna teżobejmować wszystkie typy rodzin: powstałe w wyniku wymiany pierwot-nych partnerów na nowych, małżeństwa z dziećmi adoptowanymi czy tzw.rodziny zastępcze, rodziny grupowe, zrekonstruowane etc” . Rodzinapowinna być określana pod względem jej wewnętrznej struktury orazpanujących stosunków – w tym także międzypokoleniowych. Strukturarodziny bowiem w wyniku wzajemnych interakcji między jej członkamiulega systematycznym zmianom. Dość istotne jest także określenie rodzinypoprzez zespół norm i wartości, charakterystycznych dla danej rodziny.Wartości takie są pewnego rodzaju drogowskazem, obowiązującym bezwzględu na pozycję i tworzą się pokoleniowo dzięki przeżytym doświad-czeniom. Bywa jednak, że normy takie wynoszone są z innych grupspołecznych, bądź też narzucane przez osoby niezależne.

Ponieważ definiowanie rodziny jest na etapie nieustannego tworzenia,warto przyjrzeć się kilku pojęciom i tak według A. Kamińskiego, „rodzinajest podstawową wspólnotą życia, głównie emocjonalną, gdzie w czasiewszystkich lat życia następuje wzajemne wyrównanie poglądów i ocen,gdzie ludzie kontaktują się całą osobowością, a dom – to podpora

Rozważania terminologiczne

1

__________________1 S. Kawula, J. Brągiel,A. W. Janke, , Toruń 2000, s. 11.Pedagogika rodziny

Rodzina a czas wolny40

emocjonalna, ostoja bezpieczeństwa psychicznego” . Podobnie określaJ. Szczepański rolę rodziny, twierdząc, że „zapewnia człowiekowizaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyćkonfliktowych, jest miejscem gdzie można się wyzbyć doznawanychupokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość utrzymaniarównowagi, a co najważniejsze – utrzymanie integracji osobowości” .Natomiast według W. Okonia rodzina to mała grupa społeczna, składającasię z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska,rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowaniarodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodzicówi dzieci względem siebie .

Instytucja rodziny bowiem, mimo różnego rodzaju kryzysów,przetrwała okresy historycznych zakrętów, przełomów politycznych,transformacji ustrojowej i jest nadal jedną z najważniejszych instytucjiwychowawczych, społecznych i edukacyjnych . Dziś rodziną w kontekścienauki interesuje się szereg socjologów, psychologów, pedagogów, a takżehistoryków i antropologów oraz ekonomistów.

„Każda rodzina tworzy zazwyczaj własną mikrostrukturę, przy czymnie tylko przekazuje ona wartości kulturowe z pokolenia na pokolenie,nie tylko „filtruje” wartości prezentowane przez środki masowegoprzekazu czy przez środowiska pozarodzinne, ale tworzy też nowe systemywartości małżeństwa i rodziny, a także realizuje własny styl stosunkówi współżycia wewnętrznego” .

„Rodzina jest grupą społeczną, czyli zbiorem ludzi, którzy dążąc dowspólnych celów stanowią pewnego rodzaju odrębną całość. Ta odrębnacałość zachowuje swą identyczność mimo zmiany osobowego składu. (…)Wzajemne kontakty członków grupy rodzinnej w zasadzie stwarzają szeregtrwałych ujednoliceń w zachowaniu. Otóż im bardziej te ujednoliceniaprzybierają charakter uznanego w grupie rodzinnej porządku i usyste-matyzowania, tym bardziej są od siebie wzajemnie zależne, tj. im bardziejwzajemne zachowania członków rodziny są uwarunkowane wzajemnymioczekiwaniami – tym zasadniej możemy członkom grupy rodzinnej

2

3

4

5

6

__________________23456

A. Kamiński, , Warszawa 1972, s. 82.J. Szczepański, , Warszawa 1972, s. 306.W. Okoń, , Warszawa 1998, s. 75.L. Turos, Warszawa 2004, s. 5.S. Kawula, J. Brągiel,A. W. Janke, dz. cyt., s. 46.

Funkcje pedagogiki społecznejElementarne pojęcia socjologii

Nowy słownik pedagogicznyWychowawcze i kulturotwórcze funkcje rodziny,

GRAŻYNA DURKA 41

przypisywać pełnienie ról społecznych, ról rodzinnych, a grupa rodzinnatym bardziej staje się spoistym układem autonomicznych jednostek, czylispołecznym systemem” .

Jeśli się przyjmie, że zarówno rozwój, jak i wychowanie człowiekadokonuje się m.in. poprzez oddziaływanie warunków środowiska, to ro-dzina jest jednym z najważniejszych kręgów środowiskowych każdejjednostki. Jest to najbliższy człowiekowi krąg środowiskowy, a zarazemnajwcześniej mu dostępny i oddziałujący na niego.

Zmiany społeczno-polityczne dokonujące się w Polsce w ostatnichdwudziestu latach miały również swoje odbicie w rodzinie. „Obecniewzrasta ilość czasu wolnego, gdyż bezrobocie dotknęło wiele rodzinstanowiących dziś nową kategorię, w której nowe układy rodzinne i zmie-nione warunki życiowe tworzą odmienne sytuacje wychowawcze.W rodzinach bezrobotnych ograniczane jest zaspakajanie wszystkichpotrzeb także w zakresie kultury wykorzystania czasu wolnego. Wiele więcczynników psychospołecznych wpływa na to, że czas wolny nabieraobecnie szczególnego znaczenia, nie tylko w życiu rodziny, ale całegospołeczeństwa” .

Zagospodarowanie czasu wolnego stało się współcześnie poważnymproblemem społecznym. Jego definiowanie jest niezwykle skomplikowane– napisałA. Kamiński .

Pojęcie czasu wolnego pojawiło się i rozpowszechniło się z chwilą uz-nania go przez Międzynarodową Konferencję UNESCO w czerwcu 1957 r.

Przyjęto definicję J. Dumazediera, który nazwał czas wolny wczasami,czyli „(…) zespołem zajęć, którym jednostka może się oddawać z pełnąswobodą bądź dla wypoczynku, bądź dla rozrywki, bądź dla rozszerzeniaposiadanych już wiadomości czy bezinteresownej i dobrowolnej dzia-łalności społecznej – po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych,rodzinnych i społecznych” .

Natomiast rosyjski badacz Prudienskij stwierdza, że „czas wolny toczęść czasu poza pracą, która zużytkowana jest na naukę i podnoszeniekwalifikacji, na pracę społeczną, wypoczynek itd.; jest to czas, który ludzie

7

8

9

10

__________________78

910

Cz. Czapów, , Warszawa 1968, s. 6.A. Rusiecka, , Słupsk 2003,s. 136.Tamże, s. 132.S. Czajka, , Warszawa 1974, s. 39.

Rodzina, wychowanieRola rodziny w kształtowaniu wartości kulturalnych dziecka

Z problemów czasu wolnego


wykorzystują poza granicami dnia pracy dla swego wszechstronnegorozwoju” . Według tego autora jednostka z własnej woli oddaje się zaję-ciom w celu rozwijania własnych zainteresowań, kształcenie własnejosobowości. Tak sformułowane pojęcie powstało dzięki badaniom doko-nanym w krajach zachodnich. Czas wolny rozumiany w ten sposób dotyczyosób dorosłych i różni się od definicji zaproponowanych u nas. Przedewszystkim nie uwzględnia samodzielności dzieci, która jest istotnaw kształtowaniu własnej osobowości i umiejętności odnalezienia sięw społeczeństwie. „Zainteresowanie polskiej socjologii i pedagogikiproblematyką czasu wolnego sięga okresu po pierwszej wojnie światowej.Zrodziło się ono na gruncie prądów docierających do Polski z wyżejrozwiniętych przemysłowo krajów zachodnich, a zwłaszcza z Francji,USA iAnglii” .

W Polsce termin wprowadzono w 1925 roku . Na początku mianem„czasu wolnego” nazwano wczasy, rekreację. Później nastąpiło rozsze-rzenie pojęcia i zaczęto nim obejmować szerszą problematykę, zastana-wiając się nad wpływem czasu wolnego na społeczeństwo.

W słowniku pedagogicznym W. Okonia czas wolny to ten, którypozostaje „do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadańobowiązkowych, pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w domu,w szkole oraz niezbędnych zadań domowych”. Czas wolny racjonalnieprzeznacza się na: 1) odpoczynek, tj. regenerację sił fizycznych i psy-chicznych, 2) rozrywkę, która sprawia przyjemność, 3) działalnośćspołeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym, 4) rozwójzainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorskądziałalność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową” . Badaczw swojej definicji uznał za czas wolny nie tylko zajęcia pozalekcyjnedoskonalące nasze umiejętności, ale także pozostałe obowiązki, którewykonujemy w domu i poza nim.

Według T. Wujka czas wolny dzieci i młodzieży jest kategorią odmien-ną niż czas wolny człowieka dorosłego. Bowiem sposoby zużycia czasuwolnego przez dzieci i młodzież nie są dowolne, podlegają one kontroliotoczenia dorosłych, interwencji wychowawczej rodziców i szkoły .

11

12

13

14

15

__________________1112131415

J. Ciosek, Katowice 1984, s. 12.S. Czajka, dz. cyt., s. 49.Tamże.W. Okoń, , Warszawa 1981, s. 45.A. Rusiecka, dz. cyt., s. 133.

Czas wolny ucznia w środowisku miejskim,

Słownik pedagogiczny

GRAŻYNA DURKA 43

Z kolei I. Roszczak „definiuje czas wolny ucznia jako ten, który po-zostaje mu do własnej dyspozycji po załatwieniu wszystkich czynnościzwiązanych z nauką i uczęszczaniem do szkoły oraz po wypełnieniu obo-wiązków domowych” .

Pojęcie czasu wolnego było również poruszone w Konwencji PrawDziecka. Edukacja powinna być nastawiona na rozwijanie jego oso-bowości, talentów oraz innych zainteresowań. Natomiast państwo jestzobowiązane do uznania prawa dziecka do wypoczynku, uczestnictwaw zabawach, zajęciach rekreacyjnych dostosowanych do wieku i potrzebdziecka.

Ponadto jeszcze jednym zadaniem państwa jest stwarzanie dzieckumożliwości rozwoju, odpowiednich warunków.

Wszystkie definicje czasu wolnego kładą nacisk na dobrowolnośćpodejmowania działań. Każda wykonywana rzecz powinna sprawiaćprzyjemność i dostarczać dużo radości. Jest nastawiony na wywołaniezmian w osobowości dziecka i jej kształtowaniu, ale przede wszystkim jestpotrzebny do regeneracji sił.

R. Wroczyński dokonał następującej klasyfikacji sposobów spędzaniaczasu wolnego przez dzieci i młodzież:

• zabawy i gry ruchowe – sport,• turystyka,• uczestnictwo w imprezach artystycznych oraz amatorstwo artystyczne,• środki masowego przekazu (czytelnictwo, film, radio, telewizja),• inne formy aktywności intelektualnej, np. samokształcenie,• zajęcia techniczne,• aktywność społeczna i towarzyska (m.in. w grupach rówieśniczych),• inne formy aktywności (kolekcjonerstwo, różnego rodzaju indywi-

dualne zamiłowania) .M. Ćwiakowski wymienia trzy funkcje czasu wolnego, a mianowicie

ekonomiczną, wychowawcząe i higieniczną.Funkcja ekonomiczna polega na tym, że wolny czas służy przede

wszystkim regeneracji sił, które zostały utracone w czasie pracy, nauki czyinnego wysiłku. Również kształtujemy i rozwijamy osobowość. W czasiewolnym następuje odbudowa zdolności produkcyjnych, jej wzrost. Przede

16

17

__________________1617

K. Denek, „Lider” 2006, nr 12, s. 9.R.Wroczyński, , Warszawa 1979, s. 228.

Pedagogiczne aspekty czasu wolnego,Pedagogika społeczna


wszystkim mamy tu na myśli podnoszenie własnych kwalifikacji,dokształcanie i doskonalenie. Reasumując ta funkcja spełnia następującezadania:

– „podnoszenie kwalifikacji zawodowych i ogólnego poziomu kul-turalnego;

– wypoczynku równoznacznego z odnową ich zdolności produkcyjnej;– działalności racjonalizatorskiej i wynalazczej;– rozwijaniu siły produkcyjnej społeczeństwa” .

Z kolei funkcja wychowawcza wyraża się „(..) tym, iż w różnorodnychprocesach społecznych zachodzących całkowicie lub częściowo w wolnymczasie kształtuje się i rozwija osobowość człowieka” . Na wszechstronnyrozwój jednostki składają się następujące elementy: rozwój umysłowy,estetyczny, społeczno-moralny oraz fizyczny. Harmonijny rozwójwszystkich elementów prowadzi do wszechstronnego rozwoju. Ponadtonależy pamiętać o ich wzajemnych powiązaniach i zależnościach. Każdaosobowość kształtuje się w drodze wychowania, samokształceniai samorzutnego rozwoju społecznego.

Na funkcję wychowawczą składa się również proces samorzutnegorozwoju społecznego. Czasami ludzie nawet nie zdają sobie sprawy, kiedysię uczą i zdobywają wiedzę. Na przykład, gdy oglądamy film czy czytamypowieść z myślą o wypoczynku, nie zdajemy sobie sprawy, że przyswajamynowe informacje. Również między tymi trzema pojęciami musi zachodzićkorelacja.

Ostatnim elementem omawianym przez M. Ćwiakowskiego jest higie-niczna funkcja wolnego czasu. „Polega ona na przeznaczeniu czasu naodpoczynek, uprawianie sportu, rozrywkę, przyczynia się do umacnianiai zachowania zdrowia ludzkiego” . Właśnie racjonalnie wykorzystanyczas wolny sprzyja podnoszeniu stanu zdrowia oraz przedłużaniu życialudzkiego. Ma to szczególne znaczenie w dzisiejszych czasach. Ludzie sątak zajęci, że zapominają o swoim zdrowiu, a szczególnie o dbaniu o nie.Cały czas wymagają od siebie i od innych coraz więcej. Również dzieciw klasie chcą być najlepsze, dlatego uczęszczają na dodatkowe zajęcia.Negatywny wpływ na ludzki organizm mają również bodźce wynikająceze stosunków międzyludzkich.

18

19

20

__________________181920

M. Ćwiakowski, Warszawa 1987, s. 165-166.Tamże, s. 163.M. Ćwiakowski, dz. cyt., s. 163-164.

Problemy społeczne czasu wolnego,

GRAŻYNA DURKA 45

Niejednokrotnie mamy do czynienia z „chorobami tzw. współczesnejcywilizacji”. Statystyki odnotowują wzrost zachorowalności na nerwice,narządów krążenia. Dlatego należy zastanowić się, a przede wszystkimzastosować codzienny wypoczynek. Pozwala na regenerację sił, niwelo-wanie zmęczenia i znużenia. Jego głównym zadaniem jest podnoszeniestanu zdrowia i zapobieganie chorobom. Z kolei sposób wypoczywaniazależy od upodobań człowieka, jego potrzeb. Najlepszy jest wypoczynek naświeżym powietrzu. Należy, zatem już od najmłodszych lat racjonalniegospodarować czasem, znaleźć moment na odpoczynek, krótki spacerz rodziną, jazdę na rowerze. Właśnie dzięki tak łatwym czynnościommożemy zadbać o własne zdrowie, które mamy tylko „jedno”. Jednakprzede wszystkim należy umieć dokonać wyboru wartościowych zajęć,które będą miały pozytywny wpływ na rozwój jednostki i osobowości.

Dąbrowski wymienia cztery funkcje wolnego czasu: wypoczynek,rozrywkę, rozwój zainteresowań i uzdolnień oraz poszukiwanie własnegomiejsca w społeczeństwie . Pierwsze trzy funkcje, a więc wypoczynek,rozrywka i rozwój własny są związane z potrzebami jednostki. Człowiekwypoczywa, aby odzyskać siły fizyczne i psychiczne, szuka rozrywki,aby mieć przyjemność, satysfakcję, pragnie jakiejś odmiany. Ponadtouczęszcza na dodatkowe zajęcia, m.in.: kółka zainteresowań, artystyczne,aby podnieść swoje kwalifikacje i umiejętności oraz także uzyskać wiedzę.Z kolei efekty ostatniej z funkcji nie są od razu widoczne i nie sąodczuwalne w sposób bezpośredni.

Z kolei inną klasyfikację funkcji czasu wolnego podaje Winiarski.Wyróżnia on następujące funkcje:

1. Kreatywna – polegająca na zaspakajaniu potrzeb jednostki, rozwijaniazainteresowań, wykrywania uzdolnień i talentów, kształtowaniapostaw twórczych niezbędnych do kreowania własnego rozwoju.

2. Opiekuńcza – jest związana z tworzeniem warunków niezbędnychdo zaspakajania potrzeb dzieci i młodzieży. Muszą one być zgodnez wymogami bezpieczeństwa, nie mogą powodować zagrożenia życia.Szczególnie istotne jest tutaj wyrównywanie braków rozwojowych,ukierunkowanie właściwej drogi szkolnej. Jest ona skutkiem zmiandokonujących się w społeczeństwie.

3. Rekreacyjna – organizowanie wypoczynku i rozrywki.

21

__________________21 Z. Dąbrowski, , Warszawa 1966, s. 16.Czas wolny dzieci i młodzieży


4. Kształcąca – rozwijanie postaw naukowych, zainteresowania nauką,nowinkami technicznymi.

5. Integracyjna – zbliżenie do siebie wychowujących i mieszkającychna jednym osiedlu, ulicy, stworzenie więzi między nimi.

6. Środowiskowa – jej głównym zadaniem jest podnoszenie poziomukultury społeczeństwa, wzmacnianie motywacji do podejmowaniadziałalności opiekuńczo-wychowawczej, kulturalno-oświatowej,inicjowanie współdziałania placówek i instytucji środowiskowychzorientowanych na zaspakajanie potrzeb społeczności lokalnej .Czas wolny i jego problematyka w ostatnich latach nabiera szcze-

gólnego znaczenia. Rodzice mają coraz mniej czasu dla swoich dzieci,ponieważ zajmują się swoją pracą, mają mnóstwo obowiązków. Możedlatego dla dzieci nie wystarcza już czasu.

Środowisko rodzinne wywiera znaczny wpływ na rozwój społecznejosobowości dziecka. Atmosfera w domu, styl życia w rodzinie decydująo tym, jak dziecko wykorzystuje zasób zdobytych doświadczeń, jakkształtują się jego ideały i uczucia.

Rodzina stanowi podstawowe środowisko wychowawcze, wywieranajwiększy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Dla dzieckarodzice stanowią najbardziej znaczące wzory do naśladowania. Dziękirodzinie dziecko nawiązuje pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje i uczy sięwzorców osobowych.

Rodzice w czasie wolnym pełnią nad dziećmi opiekę. Wiąże się onaz następującymi wskazaniami:

„1. Czas wolny dzieci nie może przebiegać żywiołowo, lecz powinien byćukierunkowany, w zależności od potrzeb wynikających z rozwojupsychicznego i potrzeb dziecka. Zajęcia czasu wolnego dzieci sąwówczas właściwe.

2. Czas wolny dzieci powinien być wykorzystywany w różnych formachorganizacyjnych.

3. Ważne jest, aby zapewnić dzieciom odpowiednią ilość czasu wolnego,zgodnie z przyjętymi normami, w zależności od wieku dziecka.

4. Proces podnoszenia poziomu opieki nad dziećmi w czasie wolnymzależy od kultury czasu wolnego samych rodziców” .

22

23

__________________2223

K. Denek, dz. cyt., s. 12.M. Walczak, Zielona Góra 1994 s. 105.Wychowanie do wolnego czasu, ,

GRAŻYNA DURKA 47

Wyniki badań

Badania zostały przeprowadzone wśród studentów studiów niestacjo-narnych na kierunku pedagogika posiadających swoje rodziny i dzieci.Badania zostały przeprowadzone za pomocą metody sondażu diag-nostycznego. Technikę, jaką wykorzystano była ankieta, a narzędziembadawczym specjalnie przygotowany kwestionariusz ankiety. Pytaniaw kwestionariuszu były zamknięte i otwarte. Starano się uzyskać odpo-wiedź na pytanie: w jaki sposób rodzice organizują czas wolny swoimdzieciom? Do badań przystąpiło 60 osób, z tego 80% stanowiły kobiety,a 20% mężczyźni. Badani rodzice w 50% byli w przedziale wiekowymmiędzy 30-35 rokiem życia, a w 40% w przedziale wiekowym między35-40lat. 10% badanych było poniżej 30 roku życia. Respondencinajczęściej posiadali dwoje dzieci (50%) lub jedno dziecko (40%).

Miejsce zamieszkania odgrywa ogromną rolę w życiu. Ono w dużejmierze wpływa na przyszłość dziecka. Wyniki badań wskazują, że więk-szość badanych mieszka w większych i mniejszych miastach i miastecz-kach (70%), pozostałe osoby mieszkają na wsi (30%). Respondencimieszkający w miastach mają większe możliwości zapewnienia dzieciomobcowania z instytucjami kulturalnymi. Miejsce zamieszkania ma równieżdecydujący wpływ na organizację czasu wolnego dziecka. Bliskość orazdostępność do placówek kulturalno-rozrywkowych daje większemożliwości korzystania z różnych form spędzania czasu wolnego. Badanirespondenci w 80% korzystają z ofert, które są proponowane przez różneorganizacje i instytucje.

Jednakże korzystanie z różnych ofert spędzania czasu wolnego jestuzależnione od możliwości finansowych rodziny. Dochód rodziny maistotny wpływ na sposób spędzania czasu wolnego. Badani rodzice w 90%uzależniają sposób spędzania czasu wolnego od ich możliwości finanso-wych. Respondenci ocenili swój dochód jako średni i kształtuje się napoziomie w granicach 500-600zł na osobę (50%). Za główną przyczynęograniczającą im organizowanie czasu wolnego wskazali równieżdostępność do odpowiednich instytucji (51%) oraz niski dochód w rodzinie(49%). Badani rodzice tylko w 30% wysyłają swoje dzieci na dodatkowezajęcia ponosząc dodatkowe koszty. Są to rodzice, którzy posiadają tylkojedno dziecko, pozostali tłumaczą się brakiem możliwości finansowych.

Każdy z członków rodziny posiada swoje ulubione zainteresowania– hobby, któremu poświęca swój wolny czas. Dzieci przebywając razem


z nimi mogą naśladować zainteresowania rodziców bądź rodzice mogązaszczepić w nich te same formy spędzania czasu wolnego. Badani rodzicepreferują w wolnych chwilach czytanie książek lub oglądanie telewizji.Tylko nieliczni uprawiają sport i gry zespołowe. Ich dzieci najczęściejspędzają czas na świeżym powietrzu (30%), przy komputerze (27%),telewizji (23%), filmach (20%). Badani respondenci w 70% stwierdzili,że ich dzieci preferują podobne zainteresowania co oni sami. Za najczęściejnaśladowany sposób spędzania czasu wolnego uznali w kolejności:

• czytanie książki (36%);oglądanie telewizji (22%);ajęcia przy komputerze (20%);

• słuchanie muzyki (7%);• rysowanie (6%);• uprawianie sportu (5%);• majsterkowanie (4%).

Czytanie książek (36%) należało do preferowanych form spędzaniaczasu wolnego. Pierwsze kontakty z książką dziecko nawiązuje w środo-wisku rodzinnym, z której czerpie wzory postępowania. To rodzinawprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i zaszczepia zamiło-wanie do czytelnictwa. Wysoki poziom kultury spędzania czasu wolnegogwarantuje harmonijny rozwój jednostki. W czasie wolnym od obo-wiązków szkolnych dziecko powinno się zająć tym, co najbardziej lubi i to,co najbardziej jemu odpowiada. Dlatego też rodzina powinna stworzyćwarunki, które będą sprzyjały jej harmonijnemu rozwojowi. W badanychrodzinach rodzice starają się zapewnić dziecku odpowiednie formyspędzania czasu wolnego, aby zapewnić im kulturalny, prawidłowy rozwój.Takiej odpowiedzi udzieliło 76% badanych respondentów.

Ważne jest również to czy rodzice spędzają wspólnie wolny czasz dziećmi. Ilość spędzonego wolnego czasu z dzieckiem, sposoby jegospędzania decydują o wzajemnych relacjach w rodzinie. Im lepsze są tekontakty, tym większy wpływ mają rodzice na wybór i formy spędzaniaczasu wolnego przez ich dzieci. Rodzice znają zainteresowania swoichdzieci, mogą odpowiednio pokierować ich rozwojem, stworzyć im warunkii podpowiedzieć co do wyboru spędzania czasu wolnego. A jak to wyglądau badanych rodziców? Badani wskazali w 60% na dobre kontakty matkiz dzieckiem, 30% wskazało na dobry kontakt z ojcem. Na wzajemne relacjew rodzinie wpływa również ilość spędzonego wolnego czasu ze sobą.

•• z

GRAŻYNA DURKA 49

W opinii badanych najwięcej wspólnie spędzonego wolnego czasukształtuje się w przedziale 2-3 godzin dziennie. Takiej odpowiedzi udzieliło36% badanych. Od 4-6 godzin dziennie wspólnie spędza czas 30%badanych. Jeszcze więcej niż 6 godzin – 20% badanych, a poniżej 2 godzindziennie – 14% ogółu badanych.

Dominującą formą wspólnie spędzonego czasu wolnego z dziećmi jestoglądanie programów telewizyjnych. Takiej odpowiedzi udzieliło 60%badanych. Nie ma domu rodzinnego, w którym nie byłoby urządzeniatechnicznego jakim jest telewizor. Rodzice traktują telewizor jako jedyneźródło wiedzy i często też rozrywki. Wspólnie oglądane programyz dziećmi to: przyrodnicze, muzyczne, edukacyjne, bajki i filmy. Rodzinama decydujący wpływ na zakres doświadczeń dziecka związany z ogląda-niem telewizji. Od rodziców głównie zależy ile czasu spędza dziecko przedtelewizorem, jakie programy ogląda i o jakiej porze. Wybór programutelewizyjnego przez dziecko czy dla dziecka powinien być uzależnionyod jego wieku, doświadczeń dziecka, wiedzy, dojrzałości poznawczej orazzainteresowań .

Wśród innych wspólnych form spędzania czasu wolnego wymieniliczytanie czasopism (15%), odwiedziny krewnych i znajomych (10%),spacery (8%), praca na działce rekreacyjnej (7%).

Tylko dobra znajomość dzieci, ich potrzeb, możliwości pozwalazaspokoić ich potrzeby i wspomóc ich dalszy rozwój zainteresowań.Badani rodzice podejmują szereg różnorodnych czynności, aby zadbaćo rozwój ich własnych dzieci. Ilość czasu wolnego oraz jego wykorzystaniew znacznej mierze zależą od ogólnej organizacji życia rodzinnego. Istotnejest więc umiejętne zorganizowanie i wypełnianie ich czasu wolnego.Racjonalne wykorzystanie i zorganizowanie czasu wolnego kształtuje jegoupodobania i nawyki. Badania potwierdzają w 90%, że badani rodzicepotrafią umiejętnie zorganizować czas wolny. Do elitarnych zajęć w czasiewolnym należy gra na instrumencie, balet i nauka języków obcych (29%).

Badania potwierdziły, że wykształcenie i zainteresowania rodzicówmają wpływ na formy spędzania czasu wolnego. Rodzice ci proponowaliciekawsze zajęcia i zachęcali do ich realizacji (55%).

Również ilość dzieci w rodzinie decydowała o sposobach spędzaniawolnego czasu. Osoby, które posiadały jedno lub dwoje dzieci wykazująwiększe zainteresowania tym, co ich dzieci robią w czasie wolnym (68%).

24

__________________24 D. Pobłocka, , „Informator oświatowy” 2005, nr 5.Miejsce telewizji w życiu dzieci


Ciekawym również wydaje się pytanie: Czy wiek rodziców wpływana sposób spędzania czasu wolnego? Badania tego nie potwierdziły.Ankietowani w 70% stwierdzili, że wiek nie wpływa na sposoby orga-nizacji czasu wolnego dzieci. Natomiast w 80% zaznaczyli odpowiedź,że ilość posiadanych dzieci w rodzinie może wpłynąć na to, w jaki sposóbspędzają czas wolny.

Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że dziecichętnie spędzają czas wolny z rodzicami (80%). Jednakże daje się towyraźnie zauważyć u mniejszych dzieci w wieku 5-7 lat, a im starsze dzieci,tym chętniej spędzają czas w gronie swoich rówieśników. Takiej odpo-wiedzi udzieliło 38% badanych.

Czy rodzice mają wiedzę z kim ich dziecko spędza wolny czas?Badania wskazują, że 90% badanych wie z kim ich dziecko spędza wolnyczas, z kim się przyjaźni. Również wiedzą w jaki sposób najczęściej ichdzieci wspólnie spędzają czas z rówieśnikami. Na pierwszym miejscuzaznaczyli gry komputerowe (60%), wspólna zabawa (20%), przebywaniena podwórku (20%).

Wyżej przytoczone dane świadczą o roli jaką pełnią rodzice w kiero-waniu rozwojem zainteresowań ich dzieci.Na podstawie przeprowadzonych badań nasuwają się pewne wnioski:

1. Na organizację i sposób spędzania czasu wolnego szczególny wpływma rodzina.

2. Miejsce zamieszkania ma znaczenie w organizacji czasu wolnego,dostęp do instytucji, odległość od domu daje większe możliwościkorzystania z ofert (80%).

3. Warunki materialne, dochód rodziny wpływa na formę spędzaniaczasu wolnego.

4. Poziom wykształcenia rodziców ma znaczenie w wyborze formy spę-dzania czasu wolnego.

5. Telewizja stała się dominującą formą spędzania czasu wolnego.6. Rodzice znają możliwości i zainteresowania swoich dzieci.7. Rodzice wspólnie spędzają wolny czas z dziećmi.

Rola rodziny w organizacji czasu wolnego i rozwijania zainteresowańsprzyja wszechstronnemu rozwojowi osobowości dziecka i wprowadzaje w świat wartości kulturalnych. Ogólny bowiem poziom kultury w rodzi-

Zakończenie

GRAŻYNA DURKA 51

nach jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o wartoś-ciach kształtowania czasu wolnego dzieci – napisał M. Grochociński .

Czas wolny wpływa na przebieg naszego życia, dlatego już od naj-młodszych lat należy zaprezentować dzieciom formy, które pozwolą im sięrozwijać i kształtować osobowość. Tylko dobra organizacja czasu wolnegoi zainteresowanie rodziną nad formą jego spędzania zapobiega demo-ralizacji dzieci i młodzieży .

Zachowania człowieka w czasie wolnym związane z największąswobodą wyboru świadczą najlepiej o jego rzeczywistych dążeniach,postawach, systemie wartości. Poprzez stwarzanie i kształtowanie moty-wów do najbardziej pożądanego społecznie spędzania wolnego czasumożna wpływać pośrednio na kształtowanie się postaw i systemu wartościdzieci i młodzieży.

25

26

Bibliografia

Ciosek J., , Katowice 1984.Czajka S., , Warszawa 1974.Czapów Cz., , Warszawa 1968.Ćwiakowski M., Warszawa 1987.Dąbrowski Z., , Warszawa 1966.Denek K., „Lider” 2006, nr 12.KamińskiA., , Warszawa 1972.Kawula S., Brągiel J., JankeA.W., , Toruń 2000.Okoń W., , Warszawa 1998.Okoń W., , Warszawa 1981.Pobłocka D., , „Informator oświatowy” 2005, nr 5.Rusiecka A., , Słupsk

2003.Szczepański J., , Warszawa 1972.Turos L., , Warszawa 2004.Walczak M., Zielona Góra 1994.Wilk J., [w:]

Lublin 2000.Wroczyński R., , Warszawa 1979.

Czas wolny ucznia w środowisku miejskimZ problemów czasu wolnego

Rodzina, wychowanieProblemy społeczne czasu wolnego,

Czas wolny dzieci i młodzieżyPedagogiczne aspekty czasu wolnego,

Funkcje pedagogiki społecznejPedagogika rodziny

Nowy słownik pedagogicznySłownik pedagogiczny

Miejsce telewizji w życiu dzieciRola rodziny w kształtowaniu wartości kulturalnych dziecka

Elementarne pojęcia socjologiiWychowawcze i kulturotwórcze funkcje rodziny

Wychowanie do wolnego czasu,Kulturowy kontekst wychowania w rodzinie, Wychowanie chrześci-

jańskie a kultura,Pedagogika społeczna

__________________2526

A. Rusiecka, dz. cyt., s. 155.J. Wilk, , [w:]

, Lublin 2000, s. 175.Kulturowy kontekst wychowania w rodzinie Wychowanie chrześcijańskie

a kultura


Rozdział II

Różnorodność modeli

rodziny współczesnej

The variety of models

centemporary family

ANNA MITRĘGAUNIWERSYTET WROCŁAWSKI

Od rodziny posttradycyjnej do postmodernistycznej

– współczesne modele relacji rodzinnychFrom post-traditional to post-modern family– contemporary models of family relations

Abstract:

Keywords

Essential problem of the research is an attempt that is to show someselected aspects of changes taking place in modern family. Economical and socialones- last decades' cultural transformations have been democratizing inner lives offamilies, reorganizing the arrangement of forces which work in them, affecting ondevelopment of autonomous individual idea, more and more recreating the ideaswhich are dominant in both political and social life: democracy, liberalism orindividualism.In Polish modern society coexist different family models: post-traditional, moder-nistic and post-modern one. Basing on the studies with ethnographical character, infree narrations I try to identify the factors of functioning of families that constituteparticular family model. An important goal is “careful listening” to the narration insuch a special way to find out about the determinants of family chances and risksduring the process of accommodation to new reality. The research focused on matterswhich concerned: organizing a family life, parental relationships, relations betweenparents and their child and the problem of communication character. Presentation ofpictures from family life, experienced successes and difficulties allow to look into thefamilies' present problems and to draw a life panorama of Polish families.

: models of family, post-traditional, modern, post-modern family,organisation of family life, relations between family members, character ofcommunication.

Zasadniczym problemem opracowania jest próba ukazania wybranychaspektów przemian zachodzących we współczesnej rodzinie. Ekonomicznei społeczno-kulturowe przeobrażenia ostatnich dekad demokratyzują życie

wewnętrzne rodzin, reorganizują układ działających w nich sił, wpływająna rozpowszechnianie się idei autonomii jednostki, w coraz większymstopniu odtwarzając idee dominujące w życiu politycznym i społecznym:m.in. wartości demokratyczne, liberalizm czy indywidualizm.

We współczesnym społeczeństwie polskim koegzystują różne wzorcerodzin: posttradycyjna, modernistyczna i postmodernistyczna. Bazującna badaniach o charakterze etnograficznym, w swobodnych narracjachbadanych dokonuję próby identyfikacji czynników funkcjonowania rodzinkonstytuujących dany model rodziny. Istotnym zadaniem jest „wsłuchaniesię” w narracje w taki szczególny sposób, aby uzyskać wiedzę o determi-nantach szans i zagrożeń rodziny w procesie dostosowywania się do nowejrzeczywistości. Treści, na których koncentrowały się badania dotyczyłym.in. organizacji życia rodzinnego, relacji między rodzicami, między ro-dzicami a dzieckiem oraz charakteru wzajemnej komunikacji. Prezentacjaobrazów życia rodziny, doświadczania sukcesów i trudności umożliwiawgląd w ich aktualne problemy i rysuje panoramę życia polskich rodzin.

Polacy, silnie przywiązani do tradycyjnych wartości rodzinnych nie-zmiennie postrzegają ją jako miejsce zaspakajania najważniejszych potrzebegzystencjalnych. Zmiany ekonomiczne oraz społeczno-kulturowe tworząpresję dostosowywania się rodzin do tła, w którym egzystują, zmuszają dorozpisania w nowy sposób układu sił w rodzinie, redefiniują jej funkcje,sposób organizacji oraz charakter komunikacji jako narzędzia relacjimiędzy jej członkami. Wartość rodziny i jej optymalnego funkcjonowaniapozostaje niezmiennie dla nas jedną z najbardziej docenianych . Młodziludzie niezmiennie deklarują chęć zawarcia związku małżeńskiego, uro-dzenia i wychowania dzieci, co oznacza, że symbolicznie rodzina jest nadalpojmowana przez nich jako teren potencjalnego samorozwoju, osiągnięć,określania własnej i wspólnej tożsamości . Pomimo deklaracji wskaźniki

Obraz rodziny w procesie asymilacji zmian społecznych

w perspektywie teoretycznej

1

2

__________________1

2

M. Czeszejko, [w:]W. Muszyński, E. Sikora (red.),Toruń 2008, s. 110-124.J. Rostowski, [w:]

Współczesne wartości a plany rodzinno-małżeńskie młodzieży,Miłość, wierność i uczciwość na rozstajnych drogach,

Współczesne przemiany rozumienia związku małżeńskiego, Psycholo-gia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, Warszawa 2009, s. 15-46.

Od rodziny posttradycyjnej do...56

i ich opracowania teoretyczne rejestrują opóźnianie decyzji o opuszczaniurodziny pochodzenia i zawarciu związku małżeńskiego w populacjimłodych ludzi, spadek liczby formalnych związków, wzrost wskaźnikarozwodów czy spadek liczby urodzeń. Lista owych specyficznych zjawiskzdaje się ilustrować obraz rodziny jako obszar wielu kontrowersji, rodzinyegzystującej i ewoluującej w polu działania wielu sił jednocześnie, czasemwzajemnie sprzecznych. Kontrowersje te widoczne są także w dyskusjachśrodowisk liberalnych i konserwatywnych, zwolenników transformacjistruktury rodziny bądź dążących do utrzymania jej w dawnym kształcie.

Rodzina stanowi interpersonalny związek grupy ludzi, którzy ukon-stytuowani przez swoje cechy psychologiczne i fizyczne kształtująwysiłki w osiąganiu wspólnych celów w szerszym kontekście społecznymi ekonomicznym. Efekt końcowy wspólnych wysiłków skutkuje zróżnico-wanym i indywidualnym obrazem funkcjonowania poszczególnych rodzin,dynamicznie zmiennym w kolejnych etapach ich rozwoju. W ostatnichlatach podejmowane są dyskusje, poszukiwania teoretyczne i badaniaempiryczne skoncentrowane na ustaleniu wspólnych cech rodzin, przyrównoczesnym uwzględnieniu ich złożoności i odmienności. Studia tedowodzą, że współczesna rodzina znajduje się w intensywnym procesietransformacji, różni się w coraz większym stopniu od tradycyjnej i warto siętej „inności” przyjrzeć. W drodze do nowego kształtu rodziny w procesieasymilacji ponowoczesnych zmian społecznych wyłaniają się trzy modelerodziny: bliski tradycyjnemu – model posttradycyjny, modernistycznyi postmodernistyczny . Koegzystują one w społeczeństwie polskim,tworząc niekiedy formy mieszane czy, używając retoryki Z. Baumana,formy płynne, z nieostrymi granicami.

to rodzina nuklearna, która ukształtowała sięw drugiej połowie XIX wieku (nie odnoszę się do rodziny – klanu charak-terystycznej dla okresu feudalnego). Stanowi ona heteroseksualny związekdwojga dorosłych, w którym „mąż spełnia rolę breadwingera, a żonazajmuje się domem” . W rodzinie tradycyjnej role są zwyczajowo przy-pisane mężowi i żonie, sprawiając, że związek małżeński jest pewnegorodzaju wspólnotą spełniającą wszystkie (lub prawie wszystkie) przypisanejej funkcje: prokreacyjną, wychowawczo-socjalizacyjną, ekonomiczną,

3

4

Rodzina posttradycyjna

__________________34

M. Sikorska, Warszawa 2009, s. 133.Tamże, s. 148.

Nowy ojciec, nowa matka, nowe dziecko,

ANNA MITRĘGA 57

stratyfikacyjną, integracyjno-kontrolną i rekreacyjno-towarzyską .Rodziny w tym kształcie stanowią wieloprofilową instytucję społeczną– będąc jednocześnie m.in.: szkołą, źródłem zatrudnienia, towarzystwemubezpieczeniowym oraz w razie potrzeby domem starców. Dwoje do-rosłych spełnia swoje zadania przez odmienne i wyspecjalizowane funkcjezgodnie ze społecznie ustaloną naturą, którą P. Bourdieu określa jakohabitus rodzajowy . Jest on narzucony z zewnątrz, wyjątkowo trwały,przekazywany z pokolenia na pokolenie i zapewnia niemal automatycznereagowanie zgodnie z określonymi regułami. „Bezrefleksyjne stosowaniewzorów i reguł kultury staje się »odruchem serca«, ponieważ taki porządekświata uznawany jest za całkowicie oczywisty i naturalny” . Instru-mentalna rola mężczyzny dotyczy „sprawowania władzy i podejmowaniadecyzji. Jest ona wypełniana przez tego małżonka, który dostarcza rodzinieśrodków do życia – tradycyjnie jest to mężczyzna” . Żona/matka bierzena siebie role związane z funkcją ekspresyjną rodziny, dbając o zaspo-kojenie potrzeb emocjonalnych członków rodziny. Kształt rodziny sankcjo-nuje pomiędzy małżonkami, a także pomiędzy nimi i dziećmi,wyznacza ich miejsce w hierarchii i sposoby komunikacji międzymałżonkami i w ich relacjach z dziećmi. Władza przypada mężowi jakogwarantowi bytu ekonomicznego, ochrony przed niebezpieczeństwami,źródła informacji (porad, opinii, instrukcji), a jego autorytetu i kulturowouprzywilejowanej pozycji nie kwestionuje ani żona, ani tym bardziejdzieci . Rodzina tradycyjna „kontroluje działania jej członków, organizującich życie w myśl ustalonych w ramach danego społeczeństwa, a egzekwo-wanych przez pozostałych domowników, reguł postępowania oraz dys-cyplinuje je poprzez cykliczne święta rodzinne, rytm dnia” . Stałość reguł,ich czytelność, trwałość obyczajowa, rytuały i obrzędy rodzinne zdają się

5

6

7

8

9

10

status quo

__________________5

6

7

8

9

10

T. Szlendak, – hasło w , t. 3, Warszawa 2000.P. Bourdieu, Stanford 2002, s. 3 oraz s. 23.M. Biedroń,

, [w:] W. Muszyński, E. Sikora (red.),, Toruń 2008,

s. 89-109.C. M. Renzetti, D. J. Curran, Warszawa 2005.M. Mandal analizując rozkład władzy w rodzinie odwołuje się do teorii zasobów.W rodzinach tradycyjnych większość z nich przypada właśnie mężowi/ojcu. E. Mandal,

Warszawa 2008, s. 92.T. Szlendak, dz. cyt., s. 314.

Rodzina Encyklopedii SocjologiiMasculine Domination,Czemu „winien” jest feminizm? Dylematy związane z reinterpretacją ról

rodzinnych i społecznych kobiety Miłość, wiernośći uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej

Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo,

Miłość, władza i manipulacja w bliskich związkach,


korelować z możliwością utrzymywania poczucia bezpieczeństwa w jejramach, zamykając ją w znacznej mierze w samowystarczalnym bycieprzed potencjalnymi zewnętrznymi zagrożeniami i daje możliwość utrzy-mania względnej homeostazy. Powtarzalność pewnych zachowań i rytu-alizacja życia rodzinnego odgrywa niebagatelną rolę w procesie budowaniaontologicznego bezpieczeństwa, które Giddens nazwał „kokonemochronnym” i uznał za niezbędne, by jednostka radziła sobie z codziennymiproblemami. Ze stałości reguł wywodzi się swoista odporność jednostki,która „decyduje o ogólnym optymistycznym spojrzeniu na rzeczywistośći nie dopuszcza (…) negatywnych myśli” . Autonomia poszczególnychczłonków jest podrzędna w stosunku do wspólnych potrzeb i interesówrodziny, a wynika to z dominującego w społeczeństwach tradycyjnychparadygmatu kolektywistycznego. Wzorce ról rodzinnych kształtowaneprzez stulecia silnie wrosły w społeczne i kulturowe rozumienie kształturodziny, wydają się egzystować jako oswojone i utrwalone. Pogląd tenmożna uzasadnić niezmienną obecnością tradycyjnego modelu rodzinyw polskiej rzeczywistości społecznej (choć niekiedy w zmodyfikowanychformach).

to taka, w której oboje małżonkowie pracująwnosząc uzyskiwane zarobki, a kobieta dodatkowo jest odpowiedzialnaza wychowanie, opiekę nad młodszymi i starymi członkami rodziny, a takżeza prace wykonywane w domu. Taka dystrybucja obciążeń nakłada nakobietę podwójny ciężar, ale jednocześnie istotnie zmienia rozkład siłw zakresie funkcji ekonomicznej rodziny. Współodpowiedzialność żony zabyt materialny rodziny podnosi jej rangę w rodzinie, to sprzyjać może erozjiekonomicznej funkcji rodziny. Osłabienie to mogłoby korelować z pozio-mem zarobków wnoszonych przez kobietę w domowy budżet, a poprzezwysoki status zawodowy przyczyniać się do erozji tradycyjnej funkcjistratyfikacyjnej rodziny. Rodzi to sytuację, w której narasta potrzebaautonomii jednostki w rodzinie oraz w większym stopniu potrzeby otwar-tego systemu komunikacji między małżonkami i w roli rodziców. Zmianaw tym zakresie tworzy również oczekiwanie kierowane przez kobietydo mężczyzn o współuczestnictwo w domowych i wychowawczychobciążeniach.

11

Rodzina modernistyczna

__________________11 A. Giddens, ,

Warszawa 2007, s. 57.Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności

ANNA MITRĘGA 59

Warunki do tworzenia się modernistycznego kształtu rodziny naszeroką skalę zaistniały w Polsce po II wojnie światowej, kiedy kobietyzmuszone były do podjęcia pracy zawodowej. Pomimo tego okres po-wojenny nie zmienił w istotny sposób kształtu funkcjonowania rodziny,choć stworzył ramy prawne dla dokonywania zmian. W roku 1964wprowadzono w Polsce nowy Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, któryzapewniał małżonkom równe prawa w rodzinie, spełniając w ten sposóbaspiracje środowisk reformatorskich. Prawo ułatwiało zawieranie ślubówcywilnych oraz stosunkową łatwość przeprowadzania rozwodów. Nowykodeks stworzył sprzyjające warunki do kształtowania się nowego typurodziny – rodziny partnerskiej. Totalitarny system państwowy nieumożliwił jednak dyskusji nad nowymi perspektywami rodziny, dającejszansę na rozwijanie się nowego porządku i zainicjowania procesurekonstrukcji świadomości, w pewnym sensie blokując możliwość korzy-stania z dobrodziejstw prawa. Kodeks, obowiązujący nadal w niemalniezmienionym kształcie dopiero w ostatnich kilku dekadach jest w pełnirozumiany i wykorzystywany.

W miarę rozwoju rodziny modernistycznej w kolejnych dekadachrodziła się kobieca potrzeba większej partycypacji mężczyzn w obciążeniadomowe, zmian w „kontrakcie płci”. Większość Polek badanych w 2002i 2003 roku (87%) wyrażało pragnienie, aby wkład w domowe obciążeniapartnerów był bardziej zrównany. Oczekiwania te jednak, jak wynikaz badań, nadal w wielu rodzinach pozostają niezrealizowane . Kobietyw większości gospodarstw domowych zajmują się większością koniecz-nych prac, choć porównanie podziału obowiązków na przestrzeni kilku-nastu lat wskazuje na niewielki postęp w kierunku równouprawnienia .

12

13

__________________12

13

Zjawisko braku równouprawnienia w obciążeniach prezentowane jest w wielu publi-kacjach, m.in.: M. Biedroń, Kraków 2006,s. 52-66; B. Budrowska, , „Historia i Kultura”2004, nr 6; H. Domański, , Warszawa 1999;M. Ksieniewicz, , „Historia i Kultura” 2004, nr 6;A. Graff,

, Warszawa 2001; K. Tomasik,„Kultura

i Historia” 2004, nr 6; Raporty CBOS nt.:, Warszawa 2006, , Warszawa 2006,

, Warszawa 2006 [na:]http://www.cbos.pl/PL/Raporty/r2008.shtml.Do interesujących wniosków skłaniają wyniki niepublikowanych jeszcze badań

Funkcja opiekuńcza rodziny wielkomiejskiej,Szklany sufit, czyli co blokuje kariery kobiet

Zadowolony niewolnik idzie do pracySpecyfika polskiego feminizmu

Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznymTolerancja dla wybranych. Antyfeminizm w polskiej prasie w latach 1999-2000,

Kobiety w społeczeństwie – równouprawnienieczy dyskryminacja Udział kobiet w życiu publicznymKobiety i mężczyźni o podziale obowiązków domowych


Rodzina postmodernistyczna rozumiana jest jako dekonstrukcjarodziny tradycyjnej (triada: ojciec-matka-dziecko) i w tym sensie możemieć ona wiele form. Związki kohabitacyjne, rodziny monoparentalne,patchwork families, związki homoseksualne, związki DINKS i LAT stałysię alternatywą dla tradycyjnego małżeństwa z dzieckiem . M. Sikorskazwraca uwagę na fakt, że na fali liberalizacji w Polsce oraz społecznegoupowszechniania idei tolerancji i zrównywania praw zmienił się poziomakceptacji w stosunku do tych zjawisk, co jednak nadal nie spowodowałoznacznego ich upowszechniania . Polskie pary wciąż żyją najczęściejw związkach formalnych, ewentualnie nieformalnych, mieszkają razem,prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wychowują dzieci. Cykliczniepowtarzane badania opinii publicznej wskazują na wyraźną i trwałądominację wartości rodzinnych w społeczeństwie polskim . Pozostałeformy życia intymnego są raczej przejawem postępujących zmian w spo-łecznym postrzeganiu praw jednostki i zmian w relacjach między nimi .M. Biedroń opisując relacje między rodzicami i dziećmi w kontekścieprzemian socjokulturowych zwraca uwagę na fakt, że jednym z sympto-mów współczesnej kultury jest wypieranie prymatu wspólnotowościi kolektywizmu i zastępowanie go przez prymat „ja”. W centrum społeczniepożądanych wartości uprzywilejowane miejsce znajdują: samorealizacja,osiąganie indywidualnych celów i rozwój możliwości, szczęście osobiste,wolność wyboru wartości, tożsamości, pozycji społecznej, stylu życia,

14

15

16

17

__________________

A. Mitręgi i M. Biedroń dotyczących sposobów uzgadniania ról w związkachmałżeńskich i kohabitacyjnych. Wynika z nich, że przyjęcie (w nie tak znowu odległymhistorycznie czasie) przez kobiety roli żony/matki aktywnej też zawodowo, współ-uczestniczącej w pomnażaniu zasobów finansowych obecnie uznawane jest zafakt bezdyskusyjny, czy może jak powiedziałby P. Bourdieu „fakt naturalny”.W konsekwencji spowodowało to istotną zmianę w rozumieniu pojęcia „rodzinatradycyjna” i „tradycyjne role małżeńskie/rodzicielskie”. Współcześnie badani partnerzyżyciowi za „tradycyjny” uznają następujący podział zadań: kobieta – pracuje zawodowo,zajmuje się codziennymi pracami w gospodarstwie domowym, wychowuje dzieci(szczególnie te najmłodsze), mężczyzna – pracuje zawodowo, wykonuje prace wyma-gające większej siły fizycznej lub umiejętności technicznych (np. remonty, naprawy)i pomaga (!) w wychowaniu dzieci.A. Kwak, , Warszawa 2005;K. Slany, ,Kraków 2002.M. Sikorska, dz. cyt., s. 178.www.CBOS.pl.M. Sikorska, dz. cyt., s. 145.

14

151617

Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacjaAlternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie

ANNA MITRĘGA 61

zatem stworzenie funkcjonalnej wspólnoty rodzinnej wymaga od two-rzących ją jednostek wypracowania takiego autorskiego modelu życia, byzarazem odpowiadała wymogom współczesnej cywilizacji oraz dawałapoczucie dobrostanu i spełnienia osobistego .

Rodzina postmodernistyczna charakteryzuje się traktowaniem emocjii uczuć jako najważniejszego uzasadnienia dla zawarcia związku równychi wolnych indywidualności. W rodzinie przestają się zbiegać „… istotneprocesy społeczne czy ekonomiczne: jest miejscem samorealizacji orazemocjonalnego spełniania jednostek” . Niezależni finansowo partnerzymogą radzić sobie w pojedynkę, ale w życiu razem budują wspólnotę uczući emocji. Oczekiwania w związku intymnym dotyczą poczucia bezpie-czeństwa, stworzenia przestrzeni, w której można odpocząć po pracy,poczucia bycia ważnym i kochanym. Tak rozumiana rodzina pełni funkcjejedynie emocjonalne: emocjonalno-seksualną, opiekuńczą i rekreacyjno--towarzyską. Brak ekonomicznego i społeczno-kulturowego uzasadnienia(z zewnątrz) przyczynia się do nietrwałości związków. Współczesnyzwiązek wymaga stałych wysiłków, starań i zaangażowania, aby spełniaćemocjonalne oczekiwania ich członków. W ten sposób postmodernistycznykształt rodziny zmusza jego członków do poszukiwania autorskichprojektów, których celem jest skuteczne podtrzymywanie emocjonalnejefektywności. Rodzina utraciła obecne w tradycyjnym modelu stałe,klarowne i jednolite punkty odniesienia, bazujące na uznanych normachi wartościach. Obecnie priorytetowym zadaniem stało się poszukiwaniewłasnej tożsamości, rytmów funkcjonowania, rytuałów i porządku w co-dziennym jej funkcjonowaniu. Jak trudne to zadanie – widać w nasyceniupolskiego rynku księgarskiego poradnikami dla par.

Centralną kategorią rodziny postmodernistycznej staje się szerokorozumiana autonomia jej członków. Łączą się w niej kategorie aspiracjipolegające na: tworzeniu warunków do osobistego rozwoju, uzgadnianiadecyzji z innymi (rozumianego jako ochrona przed przymusem), liczeniasię z autentycznymi i racjonalnymi opiniami innych oraz poszerzanie

18

19

__________________18

19

M. Biedroń,, [w:] A. Ładyżyński (red.), Wrocław 2009 oraz

M. Biedroń, [w:]J. Izdebska, J. Szymanowska (red.),Białystok 2009.M. Marody,A. Giza-Poleszczuk Warszawa 2004.

Realizacja funkcji rodziny w kontekście globalnych przemian socjo-kulturowych Rodzina we współczesności,

Wpływ kultury indywidualizmu na relacje między rodzicami i dziećmi,Dziecko w zmieniającej się przestrzeni życia,

, Przemiany więzi społecznych,


ekonomicznych zasobów w taki sposób, aby osiągać pozamaterialne celebez trosk materialnych . „Autonomia oznacza możliwość refleksji i samo-stanowienia: rozważania, oceny, wyboru i podejmowania potencjalnieróżnych sposobów działania” . Jest prawem jednostki, ale co ważne –obligującym do jednoczesnego szanowania autonomii innych.

Rodzina kreuje własne wzory interakcji i strategie w dążeniu dorealizacji swoich zadań. Tworząc specyficzny zestaw reguł osadzonychw aktualnej rzeczywistości korzysta jednocześnie z dorobku pokole-niowego własnej rodziny, tradycji, czy też kulturowych mitów. Zadaniarodziny koncentrują się na rozwoju tożsamości, ustalaniu i utrzymywaniugranic zewnętrznych i wewnętrznych w stosunku do systemu rodzinnego,utrzymaniu statusu przez dysponowanie zasobami, kierowaniu spójnościąrodziny czy zarządzaniu stresem i adaptacji do kryzysów. Jakość realizacjizadań rodziny rozstrzyga o efektywności czy nieefektywności systemurodzinnego. W efektywnej rodzinie wzorce interakcji sprzyjają jakościposzczególnych zadań i umożliwiają zachowanie stanu równowagi.M. Plopa stwierdza, że systemy rodzinne budowane na solidnych struk-turach zdolne są łatwiej dostosowywać się do zmieniających się wymagańwewnętrznych i zewnętrznych . Rodzinne projekty są – sądząc na tejpodstawie – efektywne wówczas, gdy spełnią warunki związane z jakościąstruktury.

Prowadzone w dwuletnim cyklu badania miały za cel zarejestrowanieprocesu konstruowania kształtu życia rodzinnego (szczególnie w aspekciefunkcji wychowawczej), poszukiwanie wzorców interakcji regulującychrodzinne relacje, w dalszej perspektywie – przybliżające je do opisanychwcześniej modeli rodziny. Codzienne doświadczenia członków rodzinw skali „mikro” mogą prowadzić do ujawnienia pewnych zjawisk i ichuwarunkowań w skali „makro” . Tak sformułowane założenia przybliżają

20

21

22

23

Obrazy rodziny w asymilacji zmian społecznych w perspektywie

empirycznej

__________________20

212223

A. Giddens,Warszawa 2007.

M. Plopa, Kraków 2008, s. 135.Tamże, s. 49.E. Babbie, Warszawa 2007.

Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych spo-łeczeństwach,

Psychologia rodziny. Teoria i badania.

Badania społeczne w praktyce,

ANNA MITRĘGA 63

charakter badań do etnometodologii, zaś indywidualnie prowadzonenarracje pozwalają badaczowi-interpretatorowi wkroczyć w świat indy-widualnie tworzonych i artykułowanych znaczeń. Myślenie ponowoczesneopiera się na heterogenicznym obrazie rzeczywistości i stawia poznającegoprzed koniecznością zmierzenia się z indywidualnymi hermeneutykamikażdej z badanych jednostek. Subiektywne narracje noszą na sobie swoistepiętno kulturowe (są predeterminowane przez kulturę), poczym zwrotnie,przez eksternalizację, tworzą kulturowe scenariusze” . Tekst staje siępoprzez formę i treść świadectwem czasów, w których powstał, a doko-nywana przez badacza interpretacja przenosi tekst z poziomu jednostko-wego wydarzenia na poziom kultury jako pewnego systemu połączonychze sobą wymiarów.

Pytania badawcze wyznaczające ramy opracowania dotyczyły tego,jakie wzorce relacji budują współczesne rodziny pod wpływem zjawiskspołeczno-kulturowych, jakich możliwości i zagrożeń doświadczająw konstytuowaniu określonego modelu rodziny oraz w jaki sposób kształ-tują i wykorzystują narzędzie relacji – styl komunikacji.

Realizacja założeń badawczych polegała na przeprowadzeniu wywia-dów z rodzicami, w których odpowiadali na pytania o doświadczaniesukcesów i trudności w wychowaniu dzieci. Respondenci odpowiadali napytania o realizowanie funkcji wychowawczej rodziny, ale wypowiedzizwykle wykraczały poza funkcję wychowawczą i rysowały również obrazyfunkcjonowania rodziny w zakresie pozostałych jej funkcji. Narratorzyintuicyjnie osadzali funkcję wychowawczą rodziny w powiązaniu z pozo-stałymi jej funkcjami, wpisując funkcjonowanie rodziny w szersze spo-łeczno-kulturowe konteksty. Uzyskany materiał ma postać odrębnychobrazów o innej konstelacji elementów rozstrzygających o strukturzew systemie rodzinnym. Każdy z wywiadów stanowi niepowtarzalny układelementów, charakteryzuje unikalny w swej istocie system, tworzącwyjątkowy obraz.

Materiał badawczy składał się ze 180 wywiadów narracyjnych prze-prowadzanych w latach 2008-2009 na terenie Dolnego Śląska, zarównow środowiskach wielkomiejskich, jak i w małych miastach oraz na wsiach.Badani rodzice reprezentowali środowiska zróżnicowane pod względemstatusu wykształcenia, zasobów ekonomicznych oraz rodzinnej struktury(pełne, czasowo niepełne na skutek migracji i trwale niepełne).

24

__________________24 A. Pankalla,A. Kilian, , Poznań 2007, s. 27.Psychescapes


Analiza jakościowa materiału empirycznego umożliwiła opis nie-których, znamiennych problemów życia współczesnych polskich rodzin,zmuszonych do poszukiwania własnych, indywidualnych dróg kreowaniamodelu rodziny. W dalszej części tekstu skoncentruję się na trzechczynnikach (elementach struktury rodziny) interesujących ze względu napodjęty problem badawczy: transformacje pozycji członków rodziny,wzajemne oddziaływania i konsekwencje doświadczania zjawiskdemokratyzujących wewnętrzne interakcje. Mają one w moim przekonaniucharakter warunków brzegowych, opisujących współczesne modelerodziny. Pierwszy z czynników związany jest zewynikającą z dążenia do modelu partnerskiego, w kontekście szans, alei sygnalizowanych w narracjach zagrożeń. Następny problem uwidoczniłsię w poszukiwaniach, ale i zagubieniu rodziców pośród

, widocznych w narracjach w relacjach małżonków oraz międzyrodzicami i dziećmi. Przemiany w widoczny sposób rekonstruują równieżprocesy podtrzymywania więzi między członkami rodziny i jakości na-rzędzia, które do tego służy – Wszystkie wyszczególnioneelementy struktury wzajemnie się przenikają, tworząc w ten sposób pewienkonglomerat cech spojony ze sobą, ale w charakterystyczny sposóbopisujący poszczególne grupy rodzin.

Współczesne warunki życia redefiniują role rodzinne. Narratorzyw swoich wypowiedziach dotyczących wychowania dzieci obrazowaliwarunki podziału na role kobiece i męskie. Pośród badanych rodzinw niewielkiej grupie uwidocznił się dawny patriarchalny układ organi-zacyjny, w którym mężczyzna zapewnia byt ekonomiczny, podczas gdyniepracująca kobieta przeznacza cały swój czas i energię na prowadzeniedomu i wychowanie dzieci. Niektóre z kobiet w tej grupie legitymizowałysię wyższym wykształceniem i potencją zawodową, co dowodzi, że wybórmodelu nie był uzasadniony brakiem możliwości. Co więcej, kobiety tew narracjach relacjonowały zalety tradycyjnej organizacji rodziny, uzasad-niając je przede wszystkim profitami w realizacji funkcji wychowawczeji sprawnego funkcjonowania wszystkich członków rodziny.

Zamężna kobieta, lat 47, troje dorastających dzieci: „Jestem stomato-logiem. Pracowałam jedynie przez krótki czas po ślubie. Kiedy urodziły się

zmianą ról w rodzinie

stylów interakcji

w rodzinie

komunikacji.

Zmiany społeczne a wzorce ról rodzinnych

ANNA MITRĘGA 65

dzieci zostałam w domu, a mąż zajmował się działalnością biznesową.Od wielu lat wyłącznie moją sprawą są wszystkie sprawy moich bliskich,prowadzenie domu. Mam poczucie satysfakcji, wiem że zrobiłam w życiuwięcej, niż gdybym plombowała zęby…” .

Poglądy sakralizujące rolę kobiety jako strażniczki domowego ogniskawydają się być nadal obecne w polskim społeczeństwie, choć dotycząniewielkiej liczby rodzin. Tradycyjny podział organizacyjny dotyczyłw badaniach nielicznej grupy rodzin, zazwyczaj o wysokim standardzieekonomicznym. Istotne dla jakości relacji było to, aby ten wariant funkcjo-nowania rodziny był świadomym wyborem obojga małżonków, uwzględ-niającym ich autonomię.

Podobnie jedynie nieliczne narracje ukazywały obraz charakte-rystycznego dla rodziny postmodernistycznej „nowego męża i ojca”,realizowanego przez aktywnych zawodowo mężczyzn, którzy w czasiewolnym od pracy całkowicie oddawali się relacjom z rodziną i spra-wiedliwym dzieleniem się obciążeniami. Rozumieli oni dążenie swoichżon do poszukiwania zawodowej samorealizacji, maksymalizacji życio-wych szans, osiągania autonomii. Brali zatem współodpowiedzialność zate sfery funkcjonowania rodziny, które mogą wydawać się deprecjonujące,ponieważ wymagają jedynie rutynowych, żmudnych czynności, a nie war-tościowych kreatywnych działań. W ten sposób realizowane jest wyobra-żenie o sprawiedliwej dystrybucji obowiązków, bez przypisywania ichzwyczajowym rolom męskim czy kobiecym.

Żonaty mężczyzna, lat 34, dwoje dzieci: „oboje pracujemy i żeby naszarodzina dobrze żyła – dzielimy się wszystkimi obowiązkami. Najbardziejz tego wszystkiego lubię gotować, jestem w tym naprawdę dobry…”.

Ceną takiego modelu była jednak rezygnacja mężczyzny z własnej,pozarodzinnej przestrzeni towarzyskiej, hobby, czy zainteresowań, cow długotrwałej perspektywie można uznać za czynnik zagrażający.Mężczyźni funkcjonujący w takim modelu rodziny sygnalizowali równieżpresje ze strony środowiska odwołującego się do heteronormatywnościi utrzymywania dychotomii pomiędzy tym co męskie, a tym co kobiece.„Kobiety wyzwoliły się z jarzma roli gospodyni domowej, a mężczyźniwciąż są więźniami roli, która ogranicza ich samorozwój – żywiciel

25

__________________25 Materiał badawczy pochodzi z prac dyplomowych S. Fryzowicz, O. Sosnowskiej,

M. Rąpały, J. Wachowskiej, K. Gielgier, promotor drAnna Mitręga, WWSZiPWałbrzych2008-2009.


rodziny, głowa rodziny, przywódca, strona dominująca itp.” Do wyborupozostaje albo „szowinista”, albo „mięczak”, pisze H. Goldberg . Dylematten ujawnia się w kolejnej wypowiedzi tego samego badanego:

„…koledzy często próbują mnie „ratować” z kieratu, słyszałem teżod własnego ojca, że jestem pantoflarzem…”.

Warto zauważyć, że w polskim społeczeństwie nieświadomy, kultu-rowy przekaz o postmodernistycznym rodowodzie sprawił,że wychowanie mężczyzn do ich ról jest systematycznie redukowane.Wychowujemy dzieci, a nie mężczyzn i kobiety. Generuje to męski problemw odpowiedzi na pytanie „co to znaczy być mężczyzną”? Dawne,tradycyjne receptury socjalizacji przygotowywały chłopców do roli męż-czyzn. Jak pisze Z. Melosik dopiero w ostatnich dwóch dekadach nastąpiłow Polsce załamanie monolitycznego sposobu prezentowania męskościw codziennych tekstach kultury .W następstwie kulturowego niepokojuwokół męskości i jego definicji, coraz więcej młodych chłopców maproblemy z integracją własnej tożsamości. Dodatkowo polska szkołazmieniająca się na wzór zachodni wraz z jej organizacją i metodami pracy,znacząco sfeminizowana, w coraz większym stopniu nie odpowiadapsychologicznej charakterystyce chłopców i powoduje problemy w ichdorosłym funkcjonowaniu . Rozwijanie się w otoczeniu kultywującymkobiece jakości może utrudniać chłopcom funkcjonowanie w roli ucznia:żądanie kompetencji społecznych, długotrwałego siedzenia na lekcjach,otwartej komunikacji, samodzielnego kierowania nauką, pracy w grupachi parach, ocenianie opisowe, nastawienie na kooperację – idee te mogą byćwartościowe edukacyjnie, nie są ani jednak sprawdzone, ani zaadoptowanedo potrzeb płci męskiej. Wychowanie w coraz większym stopniu usuwa naśmietnik przestarzałych poglądów takie męskie wartości jak: budowaniehierarchii w grupie (czasem siłą i przechwałkami), tendencję do impono-wania (choć może być cenną energią), męskie rytuały, ekspansywnezachowania ruchowe, wewnętrzne przeżywanie emocji, tematy i obiektynawiązujące do męskich kultur czy sprawozdawczy język. Niewątpliwiew miejsce ideologicznej debaty o dziecku należy podjąć badania różnicw psychologii dzieci obu płci i dostosować edukację specyficznie do ichpotrzeb.

26

27

28

doing gender

__________________262728

H. Goldberg, Warszawa 2000.Z. Melosik, Poznań 2002, s. 146.A. Guggenbuehl, Kielce 2007.

Wrażliwy macho: mężczyzna 2000,Kryzys męskości w kulturze współczesnej,

Kryzys małego macho,

ANNA MITRĘGA 67

Wracając do analizy materiału badawczego zauważyć trzeba, że post-modernistyczny model rodziny splata ze sobą wątki rodzinne i zawodowe,co widoczne jest w narracjach rodziców. Uwidacznia się tu dążenie doosiągania autonomii zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Dominująca częśćopowieści to obrazy stałego dążenia do godzenia wspólnych obowiązkówprzez dwójkę aktywnych zawodowo partnerów. W pewnym sensie modelpartnerski jest wymuszany przez warunki ekonomiczne i koniecznośćutrzymywania się z podwójnych źródeł finansowych, tworzących stabilnei bezpieczne ramy ekonomiczne dla bytu rodziny. Istotny jest też czynnikzwiązany z aspiracjami i osiągnięciami edukacyjnymi kobiet, aktualnielepiej wykształconych od mężczyzn i potencjalnie lepiej przygotowanychdo radzenia sobie na trudnym rynku pracy. Czynniki te rekonstruująstrategie organizowania rytmu funkcjonowania rodzin i wymagają zaanga-żowania wszystkich domowników. Pewna część małżeństw w sposóbsatysfakcjonujący negocjowała obciążenia i nie sygnalizowała pojawianiasię problemów ( ). W tej części rodzin,sprawiedliwie dzielących się obowiązkami kluczowa wydawała się wysokajakość komunikacji w związku, umożliwiająca skuteczne negocjowanie,dochodzenie do wspólnego rozumienia powinności rodzinnych. Strukturaorganizacyjna funkcjonowania rodziny umożliwiała rozwój wszystkich jejczłonków. Grupa tych rodzin sukcesywnie asymilowała zmiany społeczno--ekonomiczne dostosowując do nich własne struktury i budując własną ichjakość. W rezultacie tych procesów wytworzyła własne projekty funkcjo-nowania rodziny, ale w widoczny sposób zróżnicowane. W wielu rodzinachw elastyczny sposób podtrzymywany jest status tego co męskie, a tegoco należy do kobiety, uzależniany jednak równocześnie od możliwościi upodobań małżonków. Partnerski model rodziny w takim kształcieumożliwiał jej sprawne funkcjonowanie nawet w sytuacji silnego zaanga-żowania małżonków w rozwój zawodowy, dalszą edukację i zdetermi-nowanego dążenia do optymalnego utrzymywania się na rynku pracy.

Mężatka, lat 37, jedno dziecko: „...kiedy wracamy do domu, razemzabieramy się do domowych spraw, dzielimy się tym wszyscy spra-wiedliwie. Rozdzielamy też pomoc synowi w nauce – ja przedmiotyhumanistyczne, mąż ścisłe. Dopiero wieczorem jest czas tylko dla nas…”

Wzorce modernistycznej rodziny rozwijane w ponowoczesnychwarunkach budzą wiele kontrowersji i rodzinnych problemów. Zagrożeniarodziły się w rodzinach, w których partnerstwo było rozumiane jakoargument do nałożenia na kobiety ciężaru podołania jednocześnie

dual earner – dual carer model

.


konieczności zarobkowania, prowadzenia domu i wychowywania dzieci.W dużej części rodzin niesprawiedliwa dystrybucja obowiązków powo-dowała nadmierne obciążenie kobiet jednocześnie aktywnych zawodowoi w dominujący sposób odpowiedzialnych za pozostałe rodzinne obcią-żenia ( ). W tej grupie rodzinmężczyzna postrzegany był jedynie jako osoba doraźnie pomagającakobiecie. Perspektywa ta ma silne uwarunkowania w dawnym modelurodziny i nie uwzględnia faktu zmian ekonomicznych, tworzącychkonieczność zatrudnienia kobiet i wnoszenia przez nie stałych dochodówdo budżetu rodziny. Materiał empiryczny dowodzi, że tradycyjny stereotyp„Matki – Polki” przetrwał w pewnej części rodzin, niezależnie od ichstatusu wykształcenia i miejsca zamieszkania, pomimo dokonanych jużzasadniczych zmian społeczno-ekonomicznych. Co interesujące – wielekobiet w swoich narracjach postrzegało sytuację jako naturalną i nie dającąszans na zmiany. Jest możliwe, że taka sytuacja potwierdza ich wartośćjako żony i matki niezależnie od ponoszonych osobistych kosztów.

Mężatka, lat 38, dwoje dzieci: „…gdyby mnie zabrakło – umarlibyz głodu i brudu. Próbowałam walczyć, ale mężczyzny nie da się zmienić,chyba, że na innego…”.

Podwójny ciężar obowiązków kobiet znajdował niekiedy swój rezultatw sygnalizowanych konfliktach małżeńskich, deklaracjach o jednodziet-ności, podkreślaniu permanentnego zmęczenia i stresu, a także czasemniekorzystnych skutkach wychowawczych widocznych w relacjach z za-niedbywanymi dziećmi. Podobne doświadczenie było udziałem wielurodzin monoparentalnych, w których energia jedynego rodzica pod-wójnie obciążonego codziennymi obowiązkami wydawała się być bliskawyczerpania.

Monoparentalna matka, (leczona z powodu depresji) lat 35, jednodziecko, (zdiagnozowane ADHD): „...kiedy wracam z dyżuru jest prawiepewne, że znów któryś z nauczycieli wzywa mnie karnie do szkoły. Potemgonitwa w domu, próby rozmowy z synem, odrabianie lekcji, zmuszanie go,żeby usiadł, krzyki i prośby, żeby zrobił co trzeba. Niekiedy, gdy wydaje misię, że dalej tego nie wytrzymam, syn przytuli mnie i wtedy wszystko mija”.

Znamienny jest również fakt usankcjonowanego tradycją oczekiwaniaświadczeń na rzecz rodziny ze strony starszych kobiet. W nielicznej grupierodzin na kobiety, które już wychowały dzieci i mogłyby poświęcić siępracy zarobkowej lub innym zajęciom, wywierana była presja dotyczącaopieki nad wnukami i prowadzenia domu. Motywem tej presji bywała

dual earner – double burden of women model

ANNA MITRĘGA 69

fizyczna nieobecność matki w badaniach: silne zaangażowanie w karieręzawodową, migracja zarobkowa lub opuszczenie męża i dziecka. Partycy-powanie babci w wychowanie wnuków oraz prowadzenie domu dzieci jestsilnie warunkowane tradycją, jednak w kontekście zmian w polskimsystemie emerytalnym (już dokonanych i planowanych w przyszłości)przedwczesne zakończenie aktywności zawodowej kobiety może miećnegatywne konsekwencje w jej przyszłym uposażeniu i standardzie życia.

Analiza narracji prowadzi do wniosków spójnych z innymi badaniami.Partnerstwo w modernistycznym kształcie polega w wielu rodzinach natym, że na barkach kobiet spoczywa zarówno obowiązek pracy zawodowej,jak i większość zadań związanych z prowadzeniem domu i wychowy-waniem dzieci. Pracujące kobiety nie dość, że przeciążone obowiązkami,to jeszcze czasami nie odczuwają niesprawiedliwości takiego podziału.Eliminowanie tych zagrożeń wymaga nie tylko rekonstrukcji świadomościspołecznej, ale również uwzględniania ich w planowanych przez rządkierunkach zmian systemowych .

Demokratyzująca się rodzina polska zmienia nie tylko kształt relacjiw podsystemie rodzicielskim, ale również modyfikuje sposoby oddzia-ływania rodziców na dzieci. Autonomia jednostki stawia wymógposzanowania dla wolności dziecka (adekwatnie do poziomu odpowie-dzialności), nadania prawa do kompetencji, samodzielności i samo-stanowienia.

Ponowoczesne zmiany zmieniają również, na wiele sposobów, poro-zumiewanie się w rodzinie i repertuar metod wychowawczych stoso-wanych wobec dzieci. Materiał badawczy zarejestrował problemy wielupolskich rodziców związanych ze zdolnością do stawiania i utrzymywaniastałych granic w relacjach z dziećmi. Fundamentem silnej rodziny jest silnyi dobrze komunikujący się podsystem rodzicielski. Formułuje on kierunkiswoich oddziaływań na potomstwo, a w przypadku rodzeństwa również narelacje między nimi. Procesy te wymagają jednak zaangażowania, uwagi

29

Zmiany społeczne a styl oddziaływania wychowawczego w rodzinie

i komunikacji

__________________29 T. Rostowska, Kraków 2008, s. 29Małżeństwo, rodzina, praca, a jakość życia, .


i energii. Podstawowym ich celem jest wypracowanie jasnych regułwspółżycia, które chronią interesy, rozwój i potrzeby wszystkich członkówrodziny. Brak jasnych zasad i granic może skutkować walką, w którejpowszechnie stosowane strategie koncentrują się na wchodzeniu w koalicjei przymierza jednych przeciwko drugim . W dobrze komunikującej sięrodzinie spór o granice kończy się zwykle wspólnym ustaleniem,zapewniającym bardziej efektywne funkcjonowanie. Permanentny procesustalania, utrzymywania i redefiniowania granic (np. w miarę rozwojudzieci) jest cechą charakteryzującą funkcjonalną strukturę rodzinną. Wielerodzin zachowuje przy tym trudnym procesie komunikacyjnym widocznywdzięk, skutecznie unikając tyranii i niesprawiedliwości. Typ rodzinyzwiązków kształtuje poczucie tożsamości i indywidualności oraz stan-dardów nawiązywania i podtrzymywania relacji . Cechuje go demokra-tyczny repertuar metod wychowawczych. Rodzice dbając o utrzymaniestruktury rodziny ustalają jasne zasady i egzekwują je bez użycia przemocy.Ustalanie i utrzymanie stałych granic jest wpisane w repertuar komu-nikacyjny rodziny i wyznacza jasne ramy relacji. Dorośli są autorytetamidzieci, kierunkując ich rozwój od zależności do niezależności. Dają jasnyprzekaz o tym, co jest akceptowane społecznie, budują pole dla przyszłychrelacji ze światem zewnętrznym, wzmacniają poczucie własnej wartościi bezpieczeństwa. Rodziny związków są otwarte na świat zewnętrzny, alejednocześnie posiadają precyzyjny system filtracyjny, który stanowiąprzekonania i wartości. Demokratyczny repertuar metod umożliwiadzieciom optymalny rozwój, kształtowanie się tożsamości, autonomiii stopniowe wzrastanie poczucia odpowiedzialności za własne zachowaniei osiągnięcia edukacyjne . Stałym elementem rytmu życia w takiejrodzinie jest wspólna praca rodziców i dzieci, permanentne negocjacje,a także sprzeczne z idealnym obrazem rodziny, a jednocześnie nieuchronnekonflikty, rozwiązywanie problemów, zaangażowanie w procesy interakcjiz bliskimi z pełną determinacji uważnością.

Mężatka, lat 32, jedno dziecko: „...w każdy piątek spotykamy się popołudniu przy stole na rodzinnej naradzie, rozmawiamy, dyskutujemy,a czasem się sprzeczamy. Zawsze na końcu mamy sensowne wnioski

30

31

32

__________________30

3132

M. Chomczyńska-Miliszkiewicz,Kraków 1999, s. 33.

D. Field, Warszawa 1996, s. 50-51.R. MacKenzie, Gdańsk 2002.

Rodzicielstwo. Między wiedzą a intuicją. Scenariuszezajęć,

Osobowości rodzinne,Kiedy pozwolić, kiedy zabronić,

ANNA MITRĘGA 71

i zadania na następny tydzień. Chcę, żeby syn decydował o tym, jak masobie coraz lepiej radzić, rozwiązywał problemy, a kiedy źle wybierze,poniósł konsekwencje”.

Analiza wypowiedzi badanych rodziców pozwala na formułowanietezy o tym, że typ rodziny związków jest ideałem, do którego dąży sięniezwykle trudno. Wielu rodziców w swoich narracjach dowodziłorozumienia konieczności stawiania i utrzymywania stałych granic, alew codziennym kontakcie z dziećmi zdolność ta okazywała się zadaniemtrudnym do wykonania. Wzrastająca świadomość rodzicielska i corazpowszechniejsza wiedza psychologiczna dostarcza rodzicom wzorcówprawidłowych relacji z dzieckiem. Wielu dorosłych mimo tej wiedzy jestjednak nadal bezradna. Powody mają w wielu przypadkach uzasadnieniepozarodzinne i mogą mieć swoje źródło we wzrastających oczekiwaniachpracodawców, liczących na pracę poza godzinami, w pełnej dyspo-zycyjności, czy z licznymi wyjazdami. Konieczność utrzymania pracyrozumianej jako dobro deficytowe wiedzie niekiedy do ograniczeniamożliwości osiągnięcia sukcesu w roli rodzica. Wielu badanychwskazywało na problemy wywołane uwikłaniem w pracę zawodową,funkcjonowaniem na granicy własnych możliwości i w konsekwencjipostrzeganiem domu wyłącznie jako miejsca koniecznej regeneracji sił.Wyczerpanym rodzicom w zrozumiały sposób brakowało energii naefektywne spędzanie czasu z dziećmi. W wielu wypowiedziachformułowano oczekiwanie na rozwiązania systemu szkolnego ukierunko-wane na odciążenie rodziców np. przedłużenie opieki szkolnej naddzieckiem, wydatniejszej działalności świetlic i innych form opiekiczęściowej, gwarantującej bezpieczne zaopiekowanie się dzieckiem dopóźnych godzin popołudniowych.

Niektóre ograniczenia rodziców wynikają z tradycyjnie ukształto-wanych przekonań o tym, jak powinna komunikować się rodzina, jak maoptymalnie wychowywać swoje potomstwo, jakiego instrumentariumużywać wobec bliskich. Zagrożeniem związanym ze zdolnością dobudowania prawidłowych relacji jest uformowanie się rodziny władzyo autorytarnym repertuarze oddziaływań wychowawczych. Rodzice,zazwyczaj sami wychowani w autorytarny sposób, uciekają się dobudowania jedynej, dobrze sobie znanej i oswojonej struktury, w którejjedna osoba jest odpowiedzialna za rodzinę i małżeństwo. Zarządza onapozostałymi członkami rodziny stawiając im zadania do wykonania, a ich


rezultat podlega ocenie. Miarą oceny jest subiektywnie odebrana jakośćwykonania zadania. Autorytarny styl wychowania jest w Polscestosunkowo silny i ma w konserwatywnych kręgach polskiego społe-czeństwa swoich klasyków . Odwołują się oni do tradycyjnychi sprawdzonych długotrwałą praktyką wychowawczych pryncypiów,których zasadniczym elementem jest czujne, zewnętrzne sterowaniejednostką. W wersji umiarkowanej styl ten nie musi rodzić szczególnychniebezpieczeństw. W bardziej radykalnej postaci dyrektywne sterowanieprowadzi dość często do narastania krytycyzmu, formułowaniunadmiernych oczekiwań, tworzenia skłonności do perfekcjonizmu.Granice stawiane dzieciom zdają się być na tyle wąskie, że przestrzeńwolności nie umożliwia skutecznego uczenia się przez doświadczanie.Warto zwrócić uwagę na rozkład odpowiedzialności w tego typu rodzinie,spoczywa ona tu jedynie na dorosłym, nie umożliwiając dziecku treno-wania konsekwencji własnych wyborów . Fakt ten jest często nieczytelnydla dorosłych, a jego długotrwałe konsekwencje polegają na niższychw stosunku do możliwości osiągnięć szkolnych i relatywnie częstszychproblemach z zachowaniem. Z kolei niespełnianie oczekiwań przezdzieci wywoływać może narastanie opresyjnych form kontroli ze stronydorosłego i pojawienia się skłonności do używania przemocy. Daneempiryczne wskazują na to, że o ile liczba przemocy fizycznej wobec dzieciw polskim społeczeństwie systematycznie spada, to nadal notujemywysokie wskaźniki przemocy werbalnej w postaci krzyku czy wyzwisk .

Monoparentalna matka, lat 30, pięcioro dzieci: „...kiedy oni (synowie-bliźnięta w wieku 3 lat) nabroili, to ich porządnie zbiłam i na jakiś czas byłspokój;...Zanim usną, to sobie jeszcze dokuczają, wrzeszczą, biją się, aż minerwy puszczą, daję im w d..ę, poryczą i zasną…”.

Opresyjne metody wychowawcze często usprawiedliwiane są tym,że rodzic sam był wychowany w ten sposób i „wyrósł na porządnegoczłowieka”. W niektórych przypadkach rodzic ma świadomość„dziedziczenia” przemocowych wzorców oddziaływań na dzieci, mimotego jednak jest mu trudno z nich rezygnować.

33

34

35

__________________3334

35

J. Dobson, Warszawa 2005.A. Mitręga,

[w:] L Dziewięcka-Bokun i J. Kędzior(red.), Toruń 2009, s. 369-381.Ks. J. Śledzianowski, Katowice 2004.

Miłość potrzebuje stanowczości,Trening poczucia odpowiedzialności przedszkolaka – refleksje o kształto-

waniu wartości na początku edukacyjnej drogi, .Wartości społeczne w służbie publicznej,

Wychowanie wobec przemocy,

ANNA MITRĘGA 73

Mężatka, lat 32, dwoje dzieci: „...kiedy byłam mała i się posikałam,to oni (rodzice) zamiast mi to wytłumaczyć – to krzyczeli, albo dali klapsa.To przyniosło negatywne skutki, bo ja zamiast przestać, to odwrotnie,moczyłam się częściej. Teraz jak się córka zesika w majtki, to ja mamochotę ją zbić, nakrzyczeć. Ale się gryzę w język (…) chociaż wewnątrzjestem wściekła”.

Frekwencja rodziców przyznająca się do stosowania autorytarnychsposobów komunikowania się z dzieckiem i opresyjnych metod wycho-wania jest w zebranym materiale badawczym niewielka. Przyjęta metodabadawcza mogła jednak ograniczać liczbę wypowiedzi rodziców przy-znających się do stosowania kar fizycznych, mimo tego pewna grupabadanych otwarcie twierdziła, że klapsy czy okazjonalne lanie jestskutecznym środkiem wychowawczym.

Najczęstszy, deklarowany w narracjach typ rodziny charakteryzowałsię silną tendencją do programowego tworzenia potomstwu idealnychwarunków do rozwoju. Dorosłe dzieci autorytarnych rodziców często niechcą powielać wzorców z rodziny pochodzenia i tworzą przeciwstawnytyp rodziny o charakterze opiekuńczym i liberalnych metodachwychowawczych. Są bardzo wrażliwi na punkcie emocji, obawiają sięproblemów, konfliktów, ujawniania własnych uczuć i opinii. Granicestawiane dzieciom są szerokie, dając im szeroki zakres wolności, przy czymprzestrzeń swobody jest nie zawsze adekwatna do osiąganego przezpotomka poziomu poczucia odpowiedzialności.

Monoparentalna matka, lat 31, jedno dziecko: „...Córka (7 lat) zawszedostanie to co chce...(...)ma za dużo zabawek (…). Rozpieszczana jest przezwszystkich w rodzinie, nie szanuje rzeczy, niszczy je…(…) ma swój pokój,ale śpi ze mną. Traktuje mnie jak koleżankę, (…) zawsze ją gdzieśzabierałam i teraz kiedy mówię po lekcjach, że jedziemy do domu, to jestwściekła, wpada w furię, bo ona chce co innego…”.

Badani rodzice minimalizowali problemy, ratowali dzieci z opresji,załatwiali ich sprawy, eliminowali potencjalne stresy i przejmowali ichobowiązki. Podobnie jak w rodzinie władzy, tak i w opiekuńczej rodzic miałmonopol na odpowiedzialność za całokształt spraw dziecka. W analizo-wanych narracjach dzieci rodzin opiekuńczych często przyjmowałycentralną pozycję w rodzinie stając się W skrajnychsytuacjach dziecko stawało się dyktatorem zręcznie sterującym rodzicamiprzy pomocy całego repertuaru zachowań o charakterze manipulacyjnym.

king child with parents.


Sytuacja taka może zagrażać utratą kontroli rodziców nad dzieckiem.Liczne badania, prowadzone w populacjach młodzieży, dowodząwzmacniania się tendencji do wycofywania się z aktywnego wychowaniaprzez bezradnych, bezsilnych rodziców. Warto zauważyć, że problem maw Polsce narastający charakter i firmy szkoleniowe proponujące rodzicomspecjalistyczny cieszą się coraz większym zainteresowaniem,a szkolenia dla tej grupy odbiorców stają się źródłem lukratywnychzarobków. Podobnie wierną widownię mają programy telewizyjne typu„Zaklinaczka dzieci” spełniające marzenie bezradnych i umęczonychrodziców o skutecznej zmianie zachowań ich bezstresowo wycho-wywanych dzieci.

Charakterystyczne jest również dążenie tej grupy rodziców doosiągnięcia wysokiego poziomu zaspakajania potrzeb dziecka, nie zawszespójnego ze statusem ekonomicznym rodziny. Rodzice inwestują środkifinansowe w markowe ubrania, zabawki czy sprzęty ponad swojemożliwości, zmuszając się do jeszcze intensywniejszej pracy. W widocznysposób traktują wyposażenie dziecka jako wizytówkę własnego statusumaterialnego. W wielu wypowiedziach potrzeby dziecka są stawianewyraźnie powyżej potrzeb rodziców, a czasami także ich kosztem.

Żonaty mężczyzna, lat 36, dwoje dzieci: „...człowiek chciałbyz dzieckiem porozmawiać, wytłumaczyć, ale powiem szczerze, jak wracamz pracy i słyszę ten wrzask to mam dość! Czasem włączę jakąś grę, albobajkę, ale czasem wrzeszczę…”.

W zebranym materiale badawczym sporadycznie pojawiły się narracjeilustrujące obrazy rodzin stosujących chaotyczny, mieszany i niejasny stylwychowawczy. Trudno było w tym przypadku znaleźć w wypowiedziachrodzica wspólną oś, ideę spajającą jego działania wychowawcze. Działał onwówczas impulsywnie, w zależności od poziomu energii od styluliberalnego do autorytarnego. Brakowało tu zdecydowania, konsekwencji,a w niektórych przypadkach refleksji wychowawczej. Dwie z badanychmonoparentalnych, wielodzietnych matek w swoich wypowiedziachujawniły obraz zaniedbywania dzieci, instrumentalnego traktowaniai postrzegania ich jedynie jako gwarancji pozyskiwania środkówutrzymania z Opieki Społecznej. Można w tym zjawisku dostrzeczagrożenie uczynienia z macierzyństwa specyficznie rozumianej profesji,czemu sprzyja obecny kształt polityki w zakresie opieki nad rodzinamiwymagającymi wsparcia.

coaching

ANNA MITRĘGA 75

Monoparentalna matka, lat 30, pięcioro dzieci, (utrzymuje sięz zasiłków socjalnych na dzieci): „...wiadomo, że człowiek chciał miećmniej dzieci, a że wyszło tyle…; (…) ta mała (2 lata) to ciche dziecko,małego (6 miesięcy) pilnuje jak jej każę…niewiele umie mówić to nienapyskuje…(…) żeby tylko te baby z Opieki (Miejski Ośrodek PomocySpołecznej) się nie wtrącały..(…)ludzi w oczy kole, że mam tyle dzieci…(…) Po prostu mówię im „jak nie żywisz tych dzieci, to nimi nie rządź…”.

Nadrzędna rola funkcji emocjonalnej w postmodernistycznym modelurodziny jest asymilowana na różne sposoby. Bliskie relacje interpersonalne,więzi emocjonalne spajające wspólnotę rodzinną są bez wątpienianajważniejszym z kontekstów jej funkcjonowania. Od ich jakości zależyzarówno dobrostan tworzących ją jednostek, jak i trwałość całej struktury.Wydaje się, że rodzina jest w stanie poradzić sobie z rozmaityminiedostatkami czy utrudnieniami, ale żadne gratyfikacje ani dobra nie sąw stanie zastąpić ciepłej, przyjaznej i bezpiecznej atmosfery życiadomowego. Warunkiem powstania i trwania związków intymnych jestwzajemna akceptacja, a miłość, zaufanie i przywiązanie to uczuciafundamentalne dla budowania i rozwoju małżeństwa oraz rodziny. Uważasię, że przywiązanie stanowi wrodzony system reakcji, a jego biologicznąfunkcją jest utrzymanie pierwotnego opiekuna i dziecka razem w celuochrony dziecka przed różnymi niebezpieczeństwami . Jest to systemo znaczeniu podstawowym dla życia jednostki, ale także dla życia związku.

Warto w kontekście bliskości przyjrzeć się autonomii jednostekw rodzinie. Miłość, w ujęciu socjobiologów, stała się w toku ewolucjiwrodzonym zachowaniem, mającym na celu stworzenie silnej więzipomiędzy partnerami, fundamentu bezpiecznej rodziny, w której mogądorastać dzieci . Rangę bliskości w rodzinie podkreśla Kołowy ModelOlsona będący jednym z teoretycznych schematów opisu strukturyi funkcjonowania rodziny. Wyróżnia się w nim dwa pierwotne wymiary:spójność i zdolność przystosowania oraz pomocniczy – komunikację.Pierwszy dotyczy emocjonalnych więzi między członkami rodziny i możeodnosić się do czterech poziomów spójności: wyobcowania, oddzielenia,związania i splątania. Obszary te pozwalają na określenie stopnia bliskości,

36

37

__________________3637

J. Bowlby, Warszawa 2007.D. T. Kenrick, G. A. Johnson,[w:] C. Hendrick (red.),Newbury Park 1992, s. 10.

Przywiązanie,Interpersonal attractions in adversive environments,

Close relationships. Review of personality and social psychology,


a zarazem funkcjonalności. Kategorie skrajne, tj. wyobcowanie czysplątanie (poziom uzależnienia od rodziny tożsamy z opisywaną przezK. Termińską sytuacją związania) negatywnie odbijają się zarówno nażyciu poszczególnych jednostek, jak i całego systemu . W rodzinachfunkcjonalnych, członkowie są zdolni okazywać swoje przywiązaniedo rodziny oraz swoją niezależność. Mogą swobodnie rozwijać własnezainteresowania, wyrażać poglądy, jednocześnie doświadczając wsparciaze strony bliskich. W rodzinach o nadmiernym stopniu związania mamydo czynienia z imperatywem jednomyślności i niskim poziomemniezależności. Na przeciwnym biegunie sytuują się rodziny, w którychpoziom autonomii jest tak wysoki, że ich członkowie identyfikują sięze wspólnotą w znikomym stopniu i zdecydowanie przedkładają sweindywidualne interesy nad dobro grupy . Na stopień spójności wspólnotyw istotnym stopniu wpływają kompetencje komunikacyjne jej członków– uważne słuchanie, mówienie jasno i bezpośrednio, uczciwe ujawnianieinformacji o sobie, zgodność komunikatów werbalnych i niewerbalnych,okazywanie szacunku, taktowność, przewaga komunikatów wspierającychnad deprecjonującymi. „Jednostka, której prawdziwe intencje pozostajądla partnera (ale także potomstwa) ukryte, de facto nie podejmuje współ-pracy nad ustalaniem warunków bycia razem” . Znakomita większośćliteratury terapeutycznej dotyczącej związków międzyludzkich podkreśla,iż ujawnianie prawdy o sobie- w procesie komunikacji, a nie powodziemocji – jest obowiązkowym postulatem tworzenia satysfakcjonujących,intymnych relacji . Pozytywne emocje w dużej mierze wynikająz umiejętności komunikowania się, a te wykształcają się dopiero w trakciewzajemnego poznawania. „Jeśli nasze komunikowanie jest oparte nabliskości, podtrzymujące i interpersonalne, mamy szansę w większymstopniu rozwinąć nasz ludzki potencjał (…) i w ten sposób jakośćkomunikacji oddziałuje na jakość naszego życia” , twierdzi J. Stewart .

38

39

40

41

42 43

__________________38

39

40

41

42

43

K. Termińska, Warszawa 2008.M. Plopa, dz. cyt., s. 60.A. Giddens,

Warszawa 2007 s. 224.Tamże, s. 224.J. Stewart (red.), ,Warszawa 2005, s. 28.Tamże.

Rodzina i ty. Fenomenologia wiązania,

Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnychspołeczeństwach, ,


ANNA MITRĘGA 77

Materiał badawczy zarejestrował wiele obrazów rodzinnych uka-zujących różnej jakości wiązania i ich narzędzia w postaci obowiązującychstandardów komunikacyjnych. Choć opis tego obszaru sam w sobie mógłbyzająć obszerne opracowanie, zasygnalizuję kilka istotnych problemówwystępujących w narracjach rodziców. Pierwszy wątek dotyczy wiązaniaw relacji rodzic – dziecko. Większość rodzin wiążąc swoje dzieci rozumie,że więź rodzinna służy w istocie ich uwalnianiu, w którego finale dorosłei autonomiczne dziecko opuści dom rodzinny. Proces uwalniania zaczynasię, kiedy dziecko jest jeszcze małe, a rodzice stosownie do jego poziomurozwojowego umożliwiają coraz większą samodzielność i autonomię.Akceptują fakt, że jako rodzice dorosłego już potomstwa musząskonfrontować się z fizyczną nieobecnością dziecka, jego nowymizwiązkami, zainteresowaniami, wiedzą także, że jako para rodziców prze-stają być centralnym miejscem rozwoju i terenem emocjonalnego wsparciadzieci. Starają się nie konkurować z partnerem dziecka i starają się, jakocoraz starsza para, żyć pełnią życia tak długo, jak to możliwe. Obrazyopisujące prawidłowy rozwój więzi stanowią większość, choć niekiedyopisują emocje dla narratorów ambiwalentne i niełatwe.

Niepokojące jest to, że spora część narratorów opisuje obrazy,w których jakość wiązania wydaje się raczej związywać dziecko i utrudniaćmu rozwój samodzielności i autonomii. Zjawisko to znajduje swój wyrazw kilku znamiennych wariantach. Częste w narracjach są opisy w jakisposób dzieci są żywione, ile w jakich okresach jadły oraz ile przybywałyna wadze. Zrozumiałe jest zainteresowanie rodzica (zazwyczaj matki)tematyką odżywiania i fizycznego rozwoju, niepokoi raczej obsesyjnenasilenie myślenia o jedzeniu i jego jakości w danej rodzinie. Wypowiedzi,do których się odnoszę, dotyczyły zdrowych członków rodziny, niewymagających szczególnego skupienia na kwestiach żywienia, a ponadtowiązały się z nieadekwatnym nasileniem. Narratorki wykazywały przy tymogromną specjalistyczną wiedzę i konsekwentnie realizowały ją na terenierodziny. Zagrożenie związaniem przez karmienie może polegać na stałympobudzaniu życzeń zależnościowych rozwijającego się dziecka, infanty-lizowaniu go, rozpieszczaniu w zakresie żywienia i przekarmianiu (w skraj-nym przypadku w jednej z narracji matka karmi piersią czteroletniegochłopca, bo „on to lubi”).

Mężatka, lat 32, jedno dziecko: „…Mamy jeszcze inny problem z córką.Ona nie chce jeść. Stajemy na rzęsach, aby cokolwiek zjadła. Od momentu,kiedy odstawiłam ją od piersi, muszę gotować trzy-cztery dania tylko dla


niej. Jest tak, że przez tydzień na obiad je tylko pierogi. Biegam za nią, abyzjadła cokolwiek, a ona tylko pluje jedzeniem…”.

Zaspakajanie regresywnych potrzeb dziecka może blokować jegoodśrodkową tendencję do uniezależniania się. K. Termińska powołując sięna teorię H. Stierlina nazywa to zjawisko „wiązaniem przez id i prezentujerozmiar możliwych psychicznych szkód rozwojowych. Zjawisko skupieniana żywieniu jest też prawdopodobnie pochodną kulturowego zaintereso-wania jedzeniem i jego jakością, znajdującego w ponowoczesnym świecieswój wyraz w wielości publikacji o tej tematyce, jej obecności w mediachczy debatach o wartości poszczególnych diet.

Innym wariantem związywania dzieci obecnym w narracjach jesteliminowanie do minimum swobodnych zabaw dzieci. W tym przypadkuujawniało się myślenie o dowolnych zabawach jako niepotrzebnej stracieczasu, który na przykład mógłby być wykorzystywany na edukacyjnyrozwój. Wiązanie tego typu dotyczy płaszczyzny poznawczej i depre-cjonuje samodzielne myślenie, doznawanie, przeżywanie i decydowanieo sobie potomka – jest to wiązanie przez ego. W pewnej grupie rodzinwidoczna była tendencja do decydowania przez dorosłych (zarówno matek,jak i ojców) o tym, co, kiedy i jak dziecko ma robić. Dzieci (w niektórychprzypadkach już w wieku przedszkolnym) miały dokładnie zaplanowanyi zorganizowany czas, realizowały jedynie scenariusze pisane przezdorosłych. Skutkiem tego działania dzieci nie mogą nie znajdować czasuna to, by pobyć same ze sobą, bawić się w samotności, rozwijaćkomunikację na poziomie intrapersonalnym czy spędzać czas na podwórkuz rówieśnikami.

Żonaty mężczyzna, lat 30, jedno dziecko: „...córka (lat 5) jest bardzozdolna, wszystkiego się szybko uczy. Po przedszkolu wożę ją do szkółkibaletowej. (…) Uczy się też języka angielskiego w przedszkolu, a w pry-watnej szkole językowej – włoskiego.(…) Dziecko jak ma czas zajęty,to nie myśli o bzdurach”.

Znamienne jest to, że życie na polskich podwórkach stopniowozamiera, co jedynie częściowo można wytłumaczyć wzrostem zagrożeniaprzestępstwami przeciwko dzieciom.

I wreszcie, znajdujemy w wypowiedziach narratorów przykładywiązania przez superego. Dokonuje się ono przez świadome lubnieświadome manipulowanie lojalnością i odpowiedzialnością dzieckaw rezultacie werbalnych lub pozawerbalnych zachowań, mających na celuwzbudzanie poczucia winy i wyrzutów sumienia. W zebranym materiale

ANNA MITRĘGA 79

znajduje się wiele wypowiedzi rodziców odnoszących się do przeżywanychstanów emocjonalnych lub zdrowotnych w związku z konkretnymi zacho-waniami dziecka: „...przez niego choruję…; przez problemy z córką, mążwyemigrował…; urabiamy sobie ręce, a on tego nie docenia”. W tej samejgrupie można umieścić przykłady rażącego manipulowania dzieckiemw wyborze ulubionych rówieśników, a w przypadku adolescentówpierwszych sympatii, niepokojących zwłaszcza wówczas, gdy brakakceptacji wynikał z takich powodów jak: niski status materialny lubsubiektywnie postrzegane deficyty aparycji czy inteligencji.

Mężatka, 43 lata, dwoje dzieci: „...ona chyba nikogo normalnego niespotka, trzeciego chłopaka już przepędziłam”.

Wypowiedzi rodziców wskazywały na tendencję do przytrzymywaniadziecka w rodzinie, utrudniania mu procesów indywiduacji, eksploracjiświata, uczenia się przez doświadczanie. W tym kontekście zjawiskozwiązywania dziecka na różnych poziomach można uznać za rezultatnajczęściej nieuświadamianego lęku rodziców przed samotną egzystencją,zagrażającą zwłaszcza wówczas, gdy relacje z parterem nie dają pełnejsatysfakcji.

W kontekście więzi w rodzinie warto dostrzec szanse i zagrożeniafunkcjonowania rodziny z punktu widzenia jej narzędzia – komunikacji.Relacje wielu narratorów wskazywały na starania w kształtowaniuefektywnego stylu komunikacji, które umożliwiają zdefiniowanie ichw kategoriach rodziny ukierunkowanej na osobę . Dorośli, często wsparcipopularyzującą się wiedzą z tego zakresu, świadomie budowali silnyi otwarty system komunikacji w relacjach rodzinnych. Umożliwiał onswobodny przepływ komunikatów, a w jego obrębie istniała asymilacjai akomodacja do intencji innych. Warunkiem tworzenia się rodzinyukierunkowanej na osobę jest dysponowanie kodem rozwiniętym .Na drugim biegunie są rodziny – również licznie reprezentowane w badaniu– w widoczny sposób posługujące się kodem ograniczonym, a w jegokonsekwencji tworzące rodzinę pozycjonalną. Zamknięty styl komunikacjideterminował wyraźny podział ról, nie dopuszczający do udziałuwszystkich członków rodziny. Komunikacja realizowana była przypomocy imperatywnych środków werbalnych, brak było tu prawa do

44

45

__________________4445

B. Harwas-Napierała, Poznań 2007, s. 29-33.B. Bernstein,

[w:] G. Shugar, M. Smoczyńska (red.),Warszawa 1980.

Komunikacja interpersonalna w rodzinie,Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatności

na oddziaływanie szkół, Badania nad rozwojemjęzyka dziecka,


wypowiadania sądów, podejmowania decyzji przez osoby o niskim statusiew rodzinie. Pierwszym środowiskiem, gdzie człowiek nabywa swój kodjest rodzina, można sądzić zatem, że wiele dzieci rodzin opisywanychw drugiej grupie, w pewnym sensie przez „dziedziczenie” nabędzie gow formie ograniczonej. Dodatkowe szanse tworzenia się kodu rozwiniętegokompensujące rodzinne niedostatki, winna generować edukacja nasta-wiona na kształtowanie szerokich kompetencji komunikacyjnych, nie-zwykle istotnych dla maksymalizowania szans na sukcesywne radzeniesobie we współczesnym świecie. Niestety w tej dziedzinie polska edukacjawykazuje znaczne ograniczenia i aktualnie raczej uczy zaniemówić, niżkompetentnie się komunikować. Polscy badacze rzeczywistości szkoływskazują na liczne mankamenty w podejściu do mówienia w szkole:ubóstwo form, kult formalnej poprawności językowej, brak zgody naosobisty język dziecka czy specyficzny szkolny kod komunikacyjny .Brak jest w szkole miejsca na rozmowę, aktywne słuchanie, dyskusję czynegocjowanie, czyli kompetencji istotnych we współczesnym świecie.Zmiana jakości oddziaływań edukacyjnych w zakresie komunikacji wydajesię jednym z najpilniejszych zadań polskiej szkoły.

Teoretyczne rozważania o wychowaniu w rodzinie tym się mogą różnićod samego procesu, że są pozbawione emocji i przytłaczającego poczuciaodpowiedzialności. Łatwiej jest dostrzec pojawiające się zależności, tamgdzie patrzymy zachowując badawczy obiektywizm. Prowadzone badaniaukazały szeroką panoramę funkcjonowania rodzin, od tych korzystającychz dobrodziejstwa asymilacji ponowoczesnych zmian, do tych które w zmie-niającej się rzeczywistości doświadczają znamiennych problemów.

Współczesna rodzina asymilując ponowoczesne zjawiska ulega wy-raźnej transformacji. Analiza materiału badawczego wskazuje na to, że tezjawiska, które w jednych rodzinach mogą optymalizować jej funkcjo-nowanie, tworzyć nowe szanse, w innych mogą wywołać zagubienie, chaosi stawać się zagrożeniem. Tworząc rodzinę nie można kopiować już nie-aktualnych cech własnej rodziny pochodzenia i partnerzy są w pewnymsensie zmuszeni do kreowania własnego rodzinnego projektu. Zadaniem

46

Wnioski

__________________

D. Klus-Stańska, M. Nowicka, Warszawa46 Sensy i bezsensy edukacji wczesnoszkolnej,2005, s. 76-104.

ANNA MITRĘGA 81

rodziny jest nadanie indywidualnego kształtu rodzinie, pokrewnemujednemu z przynajmniej trzech, koegzystujących w aktualnej rzeczy-wistości. Nieliczne badane rodziny (określone tu jako posttradycyjne)funkcjonowały satysfakcjonująco w sposób charakterystyczny dladawnych wzorców. Wyróżniła się także dość liczna grupa o (mniej lubbardziej) wyraźnym postmodernistycznym kształcie, starająca się w co-dziennym życiu rozwijać idee autonomii jednostki, skupiona na realizacjiemocjonalnych funkcji rodziny, kreująca szanse jednostkowego rozwoju.Rodziny te cechowała akceptacja konieczności świadomych wyborów,gotowość do ustaleń, wewnątrzrodzinnych negocjacji i jasnego precy-zowania reguł funkcjonowania. Rodziny te radzą sobie dobrze asymilująctreści obecne w tekstach współczesnej kultury, choć nie oznacza to, że w ichżyciu nie pojawiają się pułapki.

W modelu rodziny bliższym modernistycznemu pojawiało się więcejzagrożeń – tym bardziej wyraziście – im mniej było jasnych i spójnychreguł, sprecyzowanych dążeń członków rodziny, określonego i zrozu-miałego porządku. Brak rodzinnych reguł powodował „rozedrganie”i widoczny chaos utrudniający funkcjonowanie w sferze organizacji życiarodzinnego, budowania wzajemnych relacji oraz komunikowania się.

Analiza skupiła się na trzech wzajemnie powiązanych i przenikającychsię elementach struktury rodziny, jej hierarchii i organizacji, stylach relacjitworzonych przez jej członków oraz charakteru więzi wraz z charak-terystyką jej narzędzia – komunikacji. W widoczny sposób badanieuwidaczniało wysoką jakość transformacji w wielu polskich rodzinach,sukcesywne tworzenie struktur o charakterze partnerskim, demokra-tycznych relacji między członkami rodzin, silnej więzi sprzyjającejautonomii oraz efektywnej komunikacji ukierunkowanej na osobę. Możnawnioskować, że rodziny tej grupy cechują się silną zwartą strukturą, którejwspółczesna rzeczywistość dostarcza impulsów do rozwoju zgodnegoz globalnymi tendencjami. Rodziny te asymilując ponowoczesne zjawiskaczerpią z nich nową jakość, dynamizują własny rozwój, osiągająsatysfakcjonującą jakość relacji w bliskich związkach rodzinnych.W większości są to rodziny, które można opisać jako będące w drodzedo budowy nowego, partnerskiego modelu. W pewnym sensie zasadnewydaje się określenie ich jako „nowych” małżonków, „nowe” matkii „nowych” ojców będących w istocie beneficjentami ponowoczesnychzmian. Stałym elementem bytu „nowej” rodziny jest zapotrzebowanie naodmienne od dawnych kompetencje: akceptacja wyłaniających się


problemów, konieczność negocjowania i nadawania znaczeń, oswajaniestresu, konstruktywne podejście do nieuchronnych konfliktów, filtrowaniezjawisk docierających z zewnątrz wedle wyznawanego systemu wartości,zdolności do działania w mało przewidywalnej rzeczywistości. Cechamiwyraźnie łączącymi respondentów tej grupy jest zdolność do refleksji,analizowania i systemowego myślenia, a więc zdolności związanez zasobami ogólnych kompetencji.

Pewna grupa rodzin doświadcza ponowoczesności w negatywnymwariancie. Przywiązani do tradycyjnych przekonań dotyczących rodziny,zastępują refleksję intuicją i w efekcie nie potrafią dostosować jej strukturdo aktualnej rzeczywistości społecznej. W tej grupie rodzin doświad-czających trudności, zagubienia i chaosu odnotowano w badaniu charak-terystyczne zjawiska w relacjach ich członków, które wydają się tymtrudniejsze do zmiany, że najczęściej są mało uświadamiane. Mają onitendencje do lokalizowania powodów trudności poza nimi i rodziną.Szczególnie narażone na trudności wydają się rodziny o słabych struk-turach oraz niewydolnym systemie filtracyjnym w sensie aksjologicznym.W szczególny sposób negatywne skutki dotykają najsłabsze ogniwa tychrodzin i osoby stojące najniżej w hierarchii – nie mają oni w istocie szansna rozwój i autonomię. Słabe własnymi słabościami pod wpływem zmiandoznają dodatkowych trudności – asymilacja ponowoczesnych zjawiskmoże się wiązać w tych rodzinach z ich dysfunkcjonalnym bytem.

Stałej i adekwatnej do charakteru zmian modernizacji wymaga polskisystem pomocy rodzinie. Istotna jest tu diagnoza trudności i skutecznapomoc rodzinom realizowana poprzez dobrze funkcjonującą sieć instytucjilokalnych. Opis rodzinnych słabości i ich interpretacja wymaga równieżstałej eksploracji badawczej, na której bazie będzie można formułowaćpożądane kierunki przemian w polskiej polityce rodzinnej i pracy służbspołecznych. Zasadne jest również postulowanie realizacji wartościowychprogramów o tematyce rodzinnej i doświadczeń edukacyjnych adreso-wanych do adolescentów. Centralną kategorią takiego procesu uczenia sięwinna być poznawcza obróbka osobistego doświadczenia oraz dostar-czenie wiedzy o funkcjonowaniu rodziny na tle współczesnego świata.

Bibliografia

Babbie E., Warszawa 2007.Biedroń M., Kraków 2006.Biedroń M.,

Badania społeczne w praktyce,Funkcja opiekuńcza rodziny wielkomiejskiej,

Czemu „winien” jest feminizm? Dylematy związane z reinterpretacją ról

ANNA MITRĘGA 83

rodzinnych i społecznych kobiety, Miłość, wiernośći uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej

Realizacja funkcji rodziny w kontekście globalnych przemian socjo-kulturowych, Rodzina we współczesności

Wpływ kultury indywidualizmu na relacje między rodzicami i dziećmi,Dziecko w zmieniającej się przestrzeni życia,

Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatnościna oddziaływanie szkół, Badania nad rozwojemjęzyka dziecka,

Masculine Domination,Przywiązanie,

Szklany sufit, czyli co blokuje kariery kobietRodzicielstwo. Między wiedzą a intuicją. Scenariusze

zajęć,Współczesne wartości a plany rodzinno-małżeńskie młodzieży,

Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współ-czesności. Kształty rodziny współczesnej

Miłość potrzebuje stanowczości,Osobowości rodzinne,

Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności

Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnychspołeczeństwach,

Wrażliwy macho: mężczyzna 2000,Kryzys małego macho,

Komunikacja interpersonalna w rodzinie,Interpersonal attractions in adversive environments,

Close relationships. Review of personality and social psychology,

Sensy i bezsensy edukacji wczesnoszkolnej,Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja

Kiedy pozwolić, kiedy zabronić,Miłość, władza i manipulacja w bliskich związkach,

, Przemiany więzi społecznych,Trening poczucia odpowiedzialności przedszkolaka – refleksje o kształtowaniu

wartości na początku edukacyjnej drogi, .,Wartości społeczne w służbie publicznej,

Kryzys męskości w kulturze współczesnej,Psychescapes

Psychologia rodziny. Teoria i badania.Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo,

Małżeństwo, rodzina, praca, a jakość życia,Współczesne przemiany rozumienia związku małżeńskiego, Psychologia

rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań,Nowy ojciec, nowa matka, nowe dziecko,

Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie

Wychowanie wobec przemocy,Rodzina i ty. Fenomenologia wiązania,

[w:] Muszyński W., Sikora E. (red.),, Toruń 2008.

Biedroń M.,[w:] ŁadyżyńskiA. (red.), , Wrocław 2009.

Biedroń M., [w:]Izdebska J., Szymanowska J. (red.),Białystok 2009.

Bernstein B.,[w:] Shugar G., Smoczyńska M. (red.),

Warszawa 1980.Bourdieu P., Stanford 2002.Bowlby J., Warszawa 2007.Budrowska B., , „Historia i Kultura” 2004, nr 6.Chomczyńska-Miliszkiewicz M.,

Kraków 1999.Czeszejko M., [w:]

Muszyński W., Sikora E. (red.),, Toruń 2008.

Dobson J., Warszawa 2005.Field D., Warszawa 1996.Giddens A., ,

Warszawa 2007.Giddens A.,

Warszawa 2007.Goldberg H., Warszawa 2000.GuggenbuehlA., Kielce 2007.Harwas-Napierała B., Poznań 2007.Kenrick D.T., Johnson G.A., [w:]

Hendrick C. (red.),Newbury Park 1992.

Klus-Stańska D., Nowicka M., Warszawa 2005.KwakA., , Warszawa 2005.MacKenzie R., Gdańsk 2002.Mandal E., Warszawa 2008.Marody M.,Giza-PoleszczukA. Warszawa 2004.Mitręga A.,

[w:] Dziewięcka-Bokun L Kędzior J. (red.),Toruń 2009.

Melosik Z., Kraków 2006.PankallaA., KilianA., , Poznań 2007.Plopa M., Kraków 2008.Renzetti C.M., Curran D.J., Warszawa 2005.Rostowska T., Kraków 2008.Rostowski J, [w:]

Warszawa 2009.Sikorska M., Warszawa 2009.Slany K., ,

Kraków 2002.Stewart J.Śledzianowski ks. J., Katowice 2004.Termińska K., Warszawa 2008.

(red.), , Warszawa 2005.Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej


ALICJAKOZUBSKA

Roli rodziny nie da się przecenić, mimo że od wielu lat ogłasza się jejkryzys a nawet upadek. Rodzina nadal stanowi tę najważniejszą wspólnotęwpływającą na dziecko w czasie, gdy na wpływy jest ono najbardziejpodatne. Dziecko przejmuje od domowników przekonania, opinie, normyzachowania i sposoby postępowania. Jest więc rodzina swoistą szkołążycia, kształcenia charakteru i uczuć, aspiracji i dążeń. Kondycja rodziny,jej struktura, sposób funkcjonowania, wypełniania przez nią zadań mająniewątpliwie wpływ na rozwój młodego człowieka zarówno w skali makro,jak i mikro. To jest wystarczające uzasadnienie do zajmowania się rodzinąprzez państwo i jego instytucje, przez badaczy i przez każdego z nas, którzy

WYŻSZA SZKOŁA GOSPODARKI W BYDGOSZCZY

Porozumienie miedzy pokoleniami w rodzinie

– płaszczyzny rozwojuCommunication between generations within a family

– planes of development

Abstract:

Keywords

Reaching agreement among generations in a family is crucial for its properfunctioning. Children, parents and grandparents may enrich their lives throughexchanging many values (mentioned in the text). Dialogue between generations isequally important and precious for all generations within an extended family.Moreover, the dialogue creates a feeling of closeness, protects against alienation andprovides generations with cultural continuity. However, reaching agreement amonggenerations requires putting a lot of effort from all family members and involvesmaking many mistakes.

: agreement, dialogue, extended family.

Wstęp

wychodzimy z rodzin generacyjnych, a naszym udziałem jest tworzenienowej rodziny.

Znacznie częściej słyszymy o konflikcie międzypokoleniowym niżo porozumieniu. A dzięki porozumieniu i uczestnictwu (angażowaniu sięw sprawy drugiego człowieka) osoby tworzą rodziny i społeczeństwaskładające się z trzech generacji:

1) Dzieci i młodzież – pokolenie dzieci.2) Ludzie dorośli, w tzw. wieku produkcyjnym – pokolenie rodziców.3) Osoby w starszym wieku – pokolenie dziadków.W Polsce przeważnie, w porównaniu do innych krajów, istnieją dość

bliskie więzi między pokoleniami. Jednak wypełnianie różnych zadań, innyrytm życia powodują, że te trzy generacje nieraz nie rozumieją sięwzajemnie, izolują się. Jest to zjawisko niekorzystne, bowiem przezróżnorodność mogą się wzbogacać i uzupełniać. Konflikt pokoleń istniałzawsze. Obecnie występuje w sposób szczególnie jaskrawy ze względu natempo życia, przemiany społeczne, ekonomiczne, kulturalne. Często niemożna przestawić sposobu myślenia babci na sposób myślenia wnukamłodszego od niej o 40, 50 czy 60 lat. Można jednak zadać sobie trudprzemyślenia zasad współżycia, dostrzegania i respektowania potrzebwszystkich członków rodziny tak, aby zredukować ów konflikt dominimum. „W każdej fazie życia człowiek pragnie być afirmowany,pragnie znajdować miłość. W tej epoce pragnie tego w szczególny sposób– przy czym ta afirmacja nie może być akceptacją wszystkiego bez wyjątku.Młodzi wcale tego nie chcą. Chcą także, aby ich poprawiać, aby mówić im„tak” lub „nie”. Potrzebują przewodników i to potrzebują tychprzewodników bardzo blisko. Jeżeli odwołują się do pewnych autorytetów,to tylko o tyle, o ile te autorytety potwierdzają się równocześnie jako ludziebliscy…” .

Z badań gimnazjalistów dotyczących percepcji roli i znaczenia osóbstarszych wynika, że głównym źródłem kształtującym system wartości tejgrupy młodych ludzi są niestety media (61,7%), na drugim miejscuznajdują się rodzice (46,7%), na trzecim szkoła (26,7%) i na kolejnymludzie starsi (18,3%). Interesujące są oczekiwania badanych dotyczącesposobów udziału starszego pokolenia w kształtowaniu osób młodych.Otóż badani oczekują, że starsze pokolenie powinno:

1

__________________1 Jan Paweł II, Lublin 2005, s. 106.Przekroczyć próg nadziei,

Porozumienie między pokoleniami...86

• uczyć prawdy i dobra;• przekazywać wzorce, normy oraz wartości;• obdarzać młode pokolenie miłością;• dawać wskazówki co do sposobu radzenia sobie w życiu;• przekazywać umiejętności potrzebne do współpracy z innymi oraz

umiejętności niezbędne do dobrego funkcjonowania w relacjachspołecznych;

• uczyć uwrażliwiania na sprawy innych a także umiejętności dystan-sowania się do innych osób .

Ze względu na ograniczone ramy wypowiedzi postanowiłam skupić sięna tej płaszczyźnie funkcjonowania rodziny, którą nazwałam

Wydaje mi się bowiem, że jest to doskonały punkt wyjścia domyślenia o rodzinie jako grupie, w której nieustanny jest proces wza-jemnego „układania się ze sobą” jej członków. Porozumienie możemy teżinterpretować jako efekt (pożądany) naszych wzajemnych relacji. Efektwymagający pracy i wysiłku.

Rodzina oparta na porozumieniu, życzliwości i miłości nie tworzy sięsamorzutnie, bez naszego udziału. „Jesteśmy odpowiedzialni za kształtżycia, jaki nadajemy naszej rodzinie. Intuicja nie gwarantuje wykonaniatego zadania. Nie wystarczają też „dobre chęci”. Nie wystarczy kochać,trzeba umieć kochać i uczyć tego wszystkich członków rodziny” .

„Współczesna rodzina (…) jest ciągle wspólnotą trwałą, nie dozastąpienia w zaspokajaniu potrzeb, zwłaszcza emocjonalnych swychczłonków. Była zawsze i nadal pozostaje szczególnym miejscemobcowania najbliższych osób. To obcowanie odbywa się na płaszczyźniebezpośrednich, spontanicznych, bardzo swoistych kontaktów międzyrodzicami a dziećmi, między rodzeństwem poprzez ciągle trwający dialogmiędzy nimi” . Dialogicznej formy kontaktu możemy nauczyć się głównie,

2

3

4

porozu-

mieniem.

Porozumienie-dialog

__________________2

34

M. Wiechetek, B. Zarzycka, S. Steuden, [w:]S. Steuden, M. Marczuk (red.), Lublin 2006,s. 220-222.J. Maciaszkowa, , Warszawa 1980, s. 6.J. Izdebska,

[w:] L. Adamowska, J. Uszyńska-Jarmoc (red.),Białystok 2005, s. 18.

Percepcja roli i znaczenia osób starszych,Starzenie się a satysfakcja z życia,

O współżyciu w rodzinieWspółczesne dziecko i obraz jego dzieciństwa – nowe szanse wychowawcze

oraz zagrożenia, Dobro dzieckaw rodzinie,

ALICJA KOZUBSKA 87

a może jedynie, przez jej doświadczanie, dlatego tak ważne jest, abyśmymy dorośli umieli ten dialog prowadzić zarówno z dziećmi, wnukami, jaki ze sobą.

„Przebieg dialogu może być bardzo różny, ale zawsze występująw nim: mówienie, milczenie, słuchanie i przysłuchiwanie się jako elementystrukturalne. Dzięki nim dialog w relacji edukacyjnej spełnia trzypodstawowe funkcje: komunikatywności, wzajemności i podmioto-wości” . Dialog, oprócz tego, że jest rozumiany jako konstrukcja pytańi odpowiedzi (dialog informacyjny) lub jako wymiana negocjacyjna(rozmowa, dyskusja), jest też interpretowany jako warunek rozumienia(porozumienia – przyp. A.K.) – gdzie rozumienie nie jest odtwarzaniemustalonych już znaczeń, lecz aktywnością ustawiczną, ludzkim sposobembycia . Dialog między pokoleniami jest ważny i cenny dla wszystkichgeneracji, daje poczucie bliskości, ochrania przed wyobcowaniem,zapewnia ciągłość kulturową.

Mówiąc słowami Martina Bubera „fundamentalnym faktem egzy-stencji ludzkiej nie jest człowiek sam w sobie, lecz człowiek z drugimczłowiekiem” . Należy uświadomić sobie „po co?”, „ku jakimwartościom?” mamy ten dialog, spotkanie, komunikację prowadzić? Czympowinny być nacechowane nasze relacje z drugim człowiekiem, naszeporozumienie?

Rodzice powinni rozwijać się wraz z dzieckiem, bo tylko wtedy mogąjego rozwój stymulować i wspomagać, aż do momentu usamodzielnieniasię. W procesie indywidualizacji i oddzielania się dziecka od rodzinyszczególną rolę przypisuje się właśnie komunikacji rodzinnej, któraumożliwia zachowanie równowagi między tendencją do wzmacnianiazwiązków a dążeniem do własnej odrębności. Komunikacja rodzinna,która sprzyja budowaniu się własnej tożsamości oraz nabywaniu zdolnoścido podejmowania ról życiowych charakteryzuje się dwiema cechami:

• spoistością,• odrębnością.Spoistość jest rozumiana tutaj jako otwartość, wrażliwość i szacunek

dla poglądów innych, co daje dziecku poczucie bezpiecznego oparcia

5

6

7

__________________5

67

A.M. de Tchorzewski, [w:] A. Moździerz,J. Rusiecki (red.), Olsztyn 1999, s. 25.J. Rutkowiak, , Warszawa 1992, s. 28-44.S. Kawula, Toruń 1999, s. 32.

Dialog jako podstawa relacji edukacyjnych,Człowiek w relacjach edukacyjnych,

Pytanie, dialog, wychowanieCzłowiek w relacjach socjopedagogicznych,


w rodzinie, skąd może obserwować i penetrować rzeczywistośćzewnętrzną. Odrębność polega zaś na możliwości wyrażania przezczłonków rodziny własnej indywidualności, własnego punktu widzenia.

Podstawową rolę w komunikacji rodzinnej pełni język werbalny, aleze względu na siłę i specyfikę więzi rodzinnych nie mniej ważne znaczeniemają niewerbalne środki komunikacji: gestykulacja, mimika, milczenie,dotyk. Każda rodzina ma swoiste cechy komunikacji. Przyjrzyjmy sięwybranym elementom tego systemu.

Nie ma onocharakteru stałego, co więcej nie jest czymś oczywistym. Nie zawszekomunikujemy się dążąc do tego, aby rozumieć i/lub byćrozumianym.

(Nie zawsze mówimy, to co chcemy wyrazić).

Te same komu-nikaty są różnie odczytywane przez osoby o zróżnicowanychdoświadczeniach. Niekiedy coś odbieramy jako zwykłą informacjęlub już jako krytyczną ocenę, bowiem nasz stan, albo nasze relacjez drugą osobą uległy pogorszeniu. Widać więc wyraźnie, że dialogwymaga wczucia się w sytuację drugiej osoby, umiejętnościprzyjmowania nie tylko własnej, ale też jej perspektywy poznawczej,a także ogólnej wrażliwości interpersonalnej.

Analiza komunikacji rodzinnej, zwłaszcza między rodzicami a dziećmi,może być informacją o atmosferze emocjonalnej panującej w tym śro-dowisku. Gdy jest ona napięta znajduje to często odzwierciedleniew maksymalizowaniu wzajemnego dystansu, co stanowi przeszkodę wy-chowawczego oddziaływania. Przekazywanie bowiem własnej filozofiiżycia, wartości moralnych, postaw społecznych wymaga świadomegowysiłku oraz wewnętrznego zaangażowania dziecka w ich internalizację,co nie jest możliwe bez wzajemnej bliskości i prawidłowej interakcji.

1.Pragnienie porozumienia się u komunikujących się osób.

2.Poziom językowych kompetencji, znajomość reguł składniowychi innych ogólnych zasad konstruowania logicznych wypowiedzi.

3.Odpowiednie zastosowanie umiejętności językowych, uwzględ-niające indywidualne cechy partnera komunikacji, zasób jegodoświadczeń, sytuację, w której się znajduje i wzajemne stosunkiistniejące między komunikującymi się osobami .8

__________________8 M. Grygielski, Lublin

1999, s. 68-69.Style komunikacji rodzicielskiej a identyfikacja dzieci z rodzicami.

ALICJA KOZUBSKA 89

Okazuje się bowiem, że np. pragnienie, aby upodobnić się do rodzicówpoprzez przyjęcie ich przekonań i postaw zależy nie tylko od tego o czymrodzice rozmawiają z dzieckiem, ale nawet bardziej od tego jak rozma-wiają . Należy jednak zaznaczyć, że styl i treść komunikacji stanowiąnaturalną całość.

Ważny jest też sposób reagowania komunikujących się osób na swojewypowiedzi, ponieważ to między innymi tworzy kształt więzi psy-chicznych. Reakcja danej osoby na komunikat nie jest tylko ustosunko-waniem się do informacji, jest również formą ustosunkowania się donadawcy komunikatu. Może więc stanowić aprobatę jego osoby, uznaniejego wartości, co umożliwia kształtowanie się własnej tożsamości, jestczynnikiem motywującym do podtrzymywania kontaktu (w relacji rodzice– dzieci czy też dziadkowie – wnuki). W innym wypadku może przejawiaćsię upominaniem, krytykowaniem, dyskwalifikowaniem zarówno wypo-wiedzi, jak i osoby nadawcy. Konkretyzując zagadnienie komunikacjiw rodzinie jako czynnika służącego między innymi porozumieniu orazjego wpływ na rozwój dziecka, możemy wyróżnić następujące typykomunikacji:

„Rodzice nie zabraniają dzieckukwestionować ich poglądów, ale też nie wprowadzają go w światzłożonych i spornych idei” . Nie sprzyja to identyfikacji dzieckaz rodzicem, bo brak jest naturalnych, wzajemnych interakcji, rodzicnie ujawnia swoich postaw, wartości, jest odbierany jak ktoś dla kogodziecko i jego zachowania są obojętne.

Rodzice zachęcają dziecko do trzy-mania się z dala od osób o odmiennych poglądach, nie stwarzająmu możliwości gromadzenia wiedzy sprzyjającej kształtowaniuwłasnych poglądów, mimo że nie zabraniają mu wyrażania własnychopinii. Najbardziej cenią u dziecka posłuszeństwo i pozostawaniew harmonii z innymi. Dzieci takie są podatne na zewnętrznąperswazję ze względu na brak doświadczeń uczestnictwa w sporachi brak umiejętności rozsądnego argumentowania.

Rodzice stawiają przed dzieckiemsprzeczne wymagania: z jednej strony zachęcają do odkrywania

9

10

• Neutralny typ komunikacji.

• Ochraniający typ komunikacji.

• Konsensualny typ komunikacji.

__________________9

10Tamże, s. 70.Tamże, s. 79.


rzeczywistości, z drugiej zaś chcą, aby odbywało się to bezzakłócania rodzinnej harmonii. Trudność sprostania tym wyma-ganiom prowadzi albo do wycofania się z interakcji z rodzicami,albo do przejęcia w sposób powierzchowny wzorca przejawianegoprzez jednego z rodziców.

Jest przeciwieństwem typu ochra-niającego. Rodzice zachęcają dziecko do otwartego wypowiadaniawłasnych opinii w kwestiach spornych i udziału w dyskusji bezobawy narażenia się na ich dezaprobatę.Akcentowany jest wzajemnyszacunek, swoboda w wyrażaniu siebie, co sprzyja szczerej komu-nikacji i ekspansywności poznawczej. Występuje tutaj trwałai najsilniejsza identyfikacja z rodzicami, dziecko jest najbardziejskłonne do przyjmowania nie tylko stosowanego przez rodziców typukomunikowania się, ale również ich systemu wartości i prezento-wanych postaw .

Model ten najbliższy jest temu, co w literaturze przedmiotu nazywanejest jako podmiotowe traktowanie dziecka, a w rodzinie R. Cibor określam.in. jako prawo dziecka „(…) do zadawania pytań, prawo do wątpliwości,ale także do sprzeciwu, samodzielnego wyboru i popełniania błędów” .

„Rola komunikacji zarówno jako wskaźnika atmosfery środowiskarodzinnego, jak i czynnika warunkującego wychowawcze oddziaływanierodziców (…) uzasadnia potrzebę specjalnej, dokładniejszej koncentracjina niej w badaniach nad międzypokoleniowym przekazem tradycji,wartości oraz ideałów” . Niektórzy badacze przypisują komunikacji takważną rolę, że w jej doskonaleniu widzą istotę terapii rodzinnej .

Występowanie barier komunikacji przyczynia się najczęściej doobniżenia samooceny drugiej osoby (szczególnie dziecka), przyjmowaniapostawy obronnej, poczucia klęski i dyskomfortu psychicznego o różnymnasileniu. W literaturze przedmiotu najczęściej wymienia się następującebariery ograniczające możliwość porozumienia:

• Pluralistyczny typ komunikacji.

11

12

13

14

Bariery porozumienia w rodzinie

__________________11121314

Tamże, s. 79-82.J. Izdebska, Białystok 2006, s. 50.Tamże, s. 73.B. Harwas-Napierała, Poznań 2006, s. 109.

Dom rodzinny postrzegany przez dzieci,

Komunikacja interpersonalna w rodzinie,

ALICJA KOZUBSKA 91

1)Osądzanie,

2)Dawanie rozwiązań

3)Unikanie udziału w Troskach Drugiego Człowieka

obejmujące cztery typy reakcji: krytykowanie, przezy-wanie, etykietowanie, stawianie diagnozy i chwalenie połączonez oceną.

: rozkazywanie, moralizowanie, stawianie zbytwielu i niewłaściwych pytań oraz doradzanie.

, (uciekanie odcudzych problemów) czyli odwracanie uwagi od tego, co mówidruga osoba – kierowanie jej na siebie, logiczne argumentowaniew celu uniknięcia emocjonalnego zaangażowania, oraz uspokajanie,pocieszanie (bez wysiłku emocjonalnego zaangażowania) .

Dzieci, aby mogły się prawidłowo rozwijać potrzebują miłości,stałych, bliskich kontaktów. Pragną, aby rodzice poświęcali im swój czasi uwagę, aby były rozumiane doceniane, obdarzane szacunkiem. Oczekująod rodziców pewnych form kontroli, przewidywalności, wspólnegospędzania czasu wolnego. Najkorzystniej jest, gdy rodzice są w staniesprostać tym potrzebom. Możliwe jest również, aby część potrzeb dziecibyła zaspokajana przez dziadków, babcie, bądź członków rodziny szerszej.Dlaczego więc, skoro tak wiele możemy sobie wzajemnie dać, tak trudnoniekiedy zbudować rzeczywiste porozumienie oparte na dialogu międzypokoleniami w rodzinie? Jakie popełniamy błędy?

Najczęstszym błędem ludzi młodych jest zaabsorbowanie sobą,pośpiech, za mały szacunek do zasług i doświadczenia ludzi starszych.Starsi zaś zbyt często koncentrują się na sprawach minionych, nieuświadamiając sobie, że wychwalane przez nich zalety czasu przeszłegoczęsto są ich projekcją dobrego samopoczucia w okresie młodości.„Dlatego też, jeśli obie strony chcą zachować kontakt, to muszą nie tylkomówić, ale też słuchać w taki sposób, aby dobrze zrozumieć rozmówcę.Zwykle to ludziom starszym bardziej zależy na podtrzymaniu więzi,powinni więc starać się słuchać tego, o czym mówią młodsi, poznawać ichsytuację i upodobania (…) pozytywnie nastawiać się do chwili obecnej,wyrażać zainteresowanie i zachowywać powściągliwość w doradzaniu” .

Niezmiernie ważne jest więc w budowaniu porozumienia międzypokoleniami w rodzinie, aby odgrywać te role, które są nam przypisane.Dziadkowie nie powinni, oprócz wypadków koniecznych i uzasadnionych,

15

16

__________________1516

Tamże, s. 100.M. Braun-Gałkowska, [w:] S. Steuden, M. Marczuk(red.), Lublin 2005, s. 187.

Nowe role społeczne ludzi starszych,Starzenie się a satysfakcja z życia,


zastępować rodziców. Przejmowanie czy zawłaszczanie wychowania w ro-dzinie przez dziadków jest niekorzystne dla wszystkich:

a) Dla dziadków, bo przecież mają prawo do własnego życia i czasuwolnego, wypełniwszy zadanie wychowania własnych dzieci.Niekiedy też jest to niekorzystne dla ich związku, ponieważ babciazajęta wnukami zaniedbuje własnego męża.

b) Dla rodziców, bowiem mimo pewnej wygody, utrudnia to imnauczenie się roli rodzicielskiej, pozbawia szansy na własny rozwójdzięki opiece nad dzieckiem i bardzo utrudnia nawiązanie kontaktuz dzieckiem, co będzie miało swe konsekwencje w przyszłości.

c) Dla wnuków – ponieważ pozbawia to je niektórych radościdzieciństwa, uczy przesadnej ostrożności i troski o własne zdrowie,ogranicza ich ruchliwość ze względu na mniejszą sprawnośćfizyczną dziadków niż rodziców. Poza tym jeśli dziadkowieprzejmują rolę rodziców, to dzieci w jakimś sensie tracą dziadków,z tym wszystkim, co starsze pokolenie może wnieść w życie swoichwnuków .

Na relacje dziadkowie – wnuki, na szansę porozumienia międzypokoleniami wpływają między innymi następujące czynniki: stosunekdziadków do własnego życia, wiek dziadków, rodzaj relacji z dorosłymidziećmi, płeć (dziadków i wnuków), wiek wnuków i etap ich rozwojuindywidualnego.

Spróbujmy zatem zastanowić się, co dzięki porozumieniu z po-koleniem dziadków zyskują pozostali członkowie rodziny? Babciei dziadkowie:

• Rozszerzają świat o przeszłość, o sprawy, których rodzice niepamiętają.

• Są źródłem opowieści o rodzinie, o rodzicach – gdy byli mali (ichzaletach, przywarach), jest to element budzenia własnej tożsamościi przynależności do tej właśnie rodziny.

• Umożliwiają ciągłość tradycji, ucząc różnych zachowań.• Kształtują często u wnuków ich tożsamość rodzinną, regionalną,

narodową.• Zachowują pewien dystans do teraźniejszości, do spraw codzien-

nych, nadając im określoną, często bardziej właściwą rangę.

17

__________________17 Tamże, s. 192.

ALICJA KOZUBSKA 93

• Umożliwiają wnukom doświadczanie przemijania czasu, wskazująna koniec życia i potrzebę mądrego gospodarowania czasem.

• Mogą rozszerzać świat dzieci poprzez cechy właściwe wiekowi:wyrozumiałość, cierpliwość, łagodność, których dziś bardzo bra-kuje. Pewne spowolnienie związane z wiekiem, często boleśnieodczuwane przez starszych dla wiecznie popędzanych dzieci jestniezwykle cenne.

• Umożliwiają dziecku udział w wielu czynnościach, od których przezrodziców żyjących w wiecznym pośpiechu, są odsuwane: pieczenieciasta, hodowla kwiatów, rybek, zajmowanie się zwierzętami. Teproste czynności, przez wspólne ich wykonywanie, nabierająszczególnego znaczenia, są one także naturalną płaszczyznąkontaktu, różnych opowieści snutych niejako przy okazji. Babcię,ciepłą i czułą, wspomina się przez całe życie. Dziadek, jeśli zechcewejść w życie wnucząt, może w nim odegrać też znaczącą rolę. Przyczęstej nieobecności ojca w rodzinie może być modelem mężczyznysilnego i łagodnego. Może w świat zdominowany przez kobietywprowadzać swoje męskie zainteresowania polityką, majsterko-waniem, sportem itp.

• Dziadkowie mogą wreszcie słuchać, jeśli są dyskretni i cierpliwi.Rodzicom często na to brakuje czasu, cierpliwości, są zajęciobowiązkami a dzieci nieraz bardzo tego potrzebują.

• Babcia i dziadek przyjaźniąc się z wnukami dają im również„…okazję do uczenia się szacunku dla wieku, dostosowaniaprędkości kroków do tego z kim się idzie, zrozumienia czyjegoś bólu.Jeśli dziadkowie przyjmują pomoc, dają wnukom okazję do uczeniasię obdarzania innych” .

• Mają dużo okazji i gotowości do okazywania serdecznościi bliskości, łatwiej jest im cieszyć się z wnuków niż z własnychdzieci, bowiem relacja z tymi ostatnimi obarczona była troskąi niepokojem, poczuciem odpowiedzialności i uciążliwościami dniacodziennego .

18

19

__________________18

19Tamże, s. 193.T. Kukołowicz, [w:]S. Steuden, M. Marczuk (red.), Lublin 2006,s. 197-198.

Jakim wartościom poświęca się współczesny starszy człowiek,Starzenie się a satysfakcja z życia,


Życie rodziny trzypokoleniowej jest nie tylko spokojniejsze, alei bogatsze, pełniejsze, dostarczające dziecku w różnym wieku więcejzróżnicowanych doświadczeń. Podstawowym warunkiem jest bliskość,więź, owo porozumienie, niekoniecznie wspólne zamieszkiwanie podjednym dachem, które, jak wiemy, tego porozumienia nie gwarantuje.Pamiętajmy jednak, że te relacje wielopokoleniowe wzbogacają nie tylkodzieci, służą one również pokoleniu dorosłych rodziców i pokoleniudziadków.

Bibliografia

Bakiera L., [w:] Harwas--Napierała B. (red.), Poznań 2009.

Braun-Gałkowska M., [w:] Steuden S.,Marczuk M. (red.), Lublin 2005.

Frydrychowicz S.,[w:] Harwas-Napierała B. (red.),

Poznań 2009.Grygielski M.,

Lublin 1999.Harwas-Napierała B., Poznań 2006.Izdebska J., , Białystok 2006.Izdebska J.,

[w:] Adamowska L., Uszyńska-Jarmoc J. (red.),Białystok 2005.

Jan Paweł II, Lublin 2005.Janke A.W., [w:]

Kawula S., Brągiel J., JankeA. W., Toruń 1998.Kawula S., Toruń 1999.Kukołowicz T., [w:]

Steuden S., Marczuk M. (red.), Lublin 2006.Maciaszkowa J., , Warszawa 1980.Rostowska T., ,

Łódź 2001.Rutkowiak J., , Warszawa 1992.Szyszkowska M., Warszawa 1998.de Tchorzewski A.M., [w:] Moździerz

A., Rusiecki J. (red.), Olsztyn 1999.Wiechetek M., Zarzycka B., Steuden S.,

[w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Lublin2006.

Generatywność rodziców jako wartość rozwojowa rodziny,Rodzina jako wartość w rozwoju człowieka,Nowe role społeczne ludzi starszych,

Starzenie się a satysfakcja z życia,Komunikacja interpersonalna jako wartość rozwojowa

w rodzinie, Rodzina jako wartość w rozwojuczłowieka,

Style komunikacji rodzicielskiej a identyfikacja dzieci z rodzicami,

Komunikacja interpersonalna w rodzinie,Dom rodzinny postrzegany przez dzieciWspółczesne dziecko i obraz jego dzieciństwa – nowe szanse wycho-

wawcze oraz zagrożenia,Dobro dziecka w rodzinie,

Przekroczyć próg nadziei.Wychowanie w rodzinne przedmiotem pedagogicznej refleksji,

Pedagogika rodziny,Człowiek w relacjach socjopedagogicznych,

Jakim wartościom poświęca się współczesny starszy człowiek,Starzenie się a satysfakcja z życia,

O współżyciu w rodzinieKonflikt międzypokoleniowy w rodzinie. Analiza psychologiczna

Pytanie, dialog, wychowanieW poszukiwaniu sensu życia,

Dialog jako podstawa relacji edukacyjnych,Człowiek w relacjach edukacyjnych,

Percepcja roli i znaczenia osób starszych,Starzenie się a satysfakcja z życia,

ALICJA KOZUBSKA 95

PAULINA FORMA

W literaturze przedmiotu wymienia się wiele typologii funkcji i zadańrodziny. Wśród różnych, przedstawianych w literaturze klasyfikacji,funkcję opiekuńczo-wychowawczą ujmuje się zazwyczaj w kontekścieinnych funkcji.

W literaturze pedagogicznej, opisującej rodzinę wielodzietną jakokategorię społeczno-pedagogiczną, funkcję opiekuńczą określa się jakozaspokojenie potrzeb bytowych, zapewnienie odpowiednich warunków

UNIWERSYTET HUMANISTYCZNO-PRZYRODNICZY W KIELCACH

Realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej

w rodzinach wielodzietnych oraz czynniki ją warunkująceThe realization of protective and educational functions in numerous families

and the underlying factors

Abstract:

Keywords:

Every man has a specific personality determined by various factors,including genetic predispositions, environment, education and individual activity.It is because of these elements that one has certain goals to achieve in life and that oneperforms social roles in a specific way.The importance of the family that one is born to, the creators of the processes ofeducation and socialisation, i.e. parents, teachers, pedagogues, guardians, theenvironment one spends time in, the schools one attends, the peer groups on identifieswith, one's role models is not to be underestimated.Taking into account the multitude of factors determining the education of a child ina numerous family the environmental determinants (including age, education,professional activity of parents or the lack thereof, residence of the numerous family,financial situation, number of children) in this system of multiple categoriesconstituting the elements characterising the form of contemporary family of threeor more children should be emphasized.

numerous family, protection, education, protective and educationalfunction.

mieszkaniowych, stworzenie warunków do wypełniania obowiązkuszkolnego i ochronę zdrowia. Z kolei funkcję wychowawczą opisuje sięjako zapewnienie dziecku pełnego i prawidłowego rozwoju fizycznego,zaspokojenie jego potrzeb psychicznych (szczególnie potrzeb emocjo-nalnych), kształtowanie postaw etycznych, uczenie rozumieniazachowania drugiego człowieka, wprowadzanie w świat kultury i sztuki,czy też przyzwyczajanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze i war-tościowego spędzania czasu wolnego, wyrabianie aktywnego stosunku dopracy, rozwijanie potrzeby kontaktów międzyludzkich, wyrabianiewłaściwego stosunku do małżeństwa i rodzicielstwa, kształtowaniepostawy opiekuńczej wobec młodszych i wobec starszych. Generalnie –przygotowanie do samodzielnego życia .

Tak rozumiana, często łączona w jedną, funkcja opiekuńcza i funkcjawychowawcza, ujmowana jest przez pedagogów również w kontekścieczynników determinujących jej prawidłowe wypełnianie.

W takim aspekcie można mówić o swoistej antynomii w obrębiefunkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie wielodzietnej.

Wynika to z faktu, iż rodzina jako środowisko opiekuńczo--wychowawcze stanowi w dużej mierze układ autonomiczny, ale jejfunkcjonowanie zdeterminowane jest czynnikami zewnętrznymi i we-wnętrznymi, które wynikają ze struktury rodziny. Przede wszystkim nie bezznaczenia jest tu wpływ określonej polityki społecznej państwa, społeczno--ekonomicznych warunków życia, a zwłaszcza zatrudnienia, służbyzdrowia, płac, rent i emerytur, cen, towarów i usług, dystrybucji dóbrkonsumpcyjnych – określając w efekcie poziom bytu materialnego rodzin,a tym samym możliwość zaspokajania wielu biologicznych, ale takżepsychospołecznych i kulturowych potrzeb .

Niedostatki rodziny jako środowiska opiekuńczo-wychowawczegomogą powodować zmiany w jej strukturze oraz stosunkach międzyrodzicami . Napięta atmosfera, częste konflikty, wzajemna niechęć i dez-

1

2

3

__________________1

2

3

B. Matyjas,, „Problemy Rodziny” 1994, nr 3, s. 13-15.

B. Matyjas, [w:] K. Gąsior, T. Sakowicz (red.),, Kielce 2005, s. 26.

Z doniesień przedstawiciela Wojewódzkiego Zespołu Interdyscyplinarnego, dokładniezastępcy okręgowego kuratora świętokrzyskiego – Bożeny Kępkowskiej wynika, iżstatystyczny obraz rodzin, wobec których prowadzona jest procedura interwencyjnaw województwie świętokrzyskim potwierdza znaczny wzrost dysfunkcji, której

Wypełnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach dziecidziewięcio- i dziesięcioletnich

Rodzina w pedagogice społecznej,Pedagogika społeczna w służbie rodzinie

Realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej...98

aprobata stanowią dla dzieci permanentne źródło zagrożenia, destabilizacjii braku oparcia emocjonalnego, ze wszystkimi dalszymi konsekwencjami .

Mówiąc o antynomii w obszarze uwarunkowań funkcji opiekuńczo--wychowawczej mam na myśli rozpatrywanie jej niejako z dwóchperspektyw: pozytywnej i wspomnianej powyżej – negatywnej.

Odnosząc aspekt wychowawczy na przykład do prokreacji, w rodzi-nach z większą niż przeciętna liczbą dzieci, wspomniana funkcja mawówczas wymiar biologiczny.

W literaturze przedmiotu, zwraca się wówczas uwagę m.in. na: jakośćwięzi pomiędzy członkami, rodzaj atmosfery, szybsze i jakościowo lepszeuspołecznienie dzieci. Dotychczasowe badania w kontekście tego ujęcia,potwierdzają walory życia w rodzinie wielodzietnej, nie klasyfikując jej,zgodnie z powszechnie obowiązującym, krzywdzącym stereotypem do tzw.„gorszych rodzin”.

Zatem rodzina wielodzietna to niezwykle wartościowe środowiskowychowawcze, determinujące wysoki poziom uspołecznienia jednostki,będące źródłem dobrej atmosfery, kontaktów i komunikacji inter-personalnej, koncentrujące się na dzieciach, kształtowaniu w nich nawykudo pracy, doskonalące więzi i uczucia pomiędzy sobą. Istota takprezentowanej rodziny wielodzietnej wyraża się w jej wspólnotowymcharakterze, w działaniu dla wspólnego dobra .

Natomiast powiązanie opieki i wychowania z funkcją ekonomicznąnabiera często charakteru usługowego, ściśle odnoszącego się dozabezpieczenia materialnego. Wyznacza to wówczas inną specyfikęanalizowania rodzin wielodzietnych. Treść funkcji opiekuńczo--wychowawczej ujęta jest wtedy w cyfry, obrazujące ilość środków,jakie rodzina wielodzietna przeznacza na pokrycie kosztów utrzymującychw niej członków (dzieci).

Tak przedstawiane dane statystyczne potwierdzają, wspomniany już,krzywdzący stereotyp, zaliczając tę kategorię rodzin do tzw. margina-lizowanych środowisk. O ekskluzji społecznej decyduje często niski

4

5

m.in.

__________________

45

przyczyną jest zaburzenie w obszarze struktury rodziny, wyjazdy za granicę jednegoz rodziców, alkoholizm wśród posiadających dzieci na wychowaniu. Sytuacja ta wymagazaangażowania ze strony wielu podmiotów, nie tylko zawodowych kuratorówrodzinnych, zob. też P. Forma,

”, „Praca Socjalna” 2010, nr 3, s. 119-126.Z. Dąbrowski, , Cz. I., Olsztyn 1998, s. 120.K. Wojtyła, , Kraków 1969, s. 302-303.

Pokłosie Wojewódzkiej Kampanii „Rok 2009 rokiem pracysocjalnej

Pedagogika opiekuńcza w zarysieOsoba i czyn

PAULINA FORMA 99

poziom dochodu, rozporządzalny na większą niż przeciętna liczbęczłonków w rodzinie, dotykające tę rodzinę zewnątrzrodzinne czynnikipatogenne, wpływające na jej dysfunkcję, jak np.: bezrobocie, ubóstwoczy alkoholizm.

Chcąc dostrzec autonomiczny charakter funkcji opiekuńczo--wychowawczej w rodzinie wielodzietnej, odnoszę się do wieloaspek-towego życia rodzinnego, m.in. okresów życia jej członków, tj. różnoro-dności i niesamodzielności życiowej np. wśród wychowujących się w niejdzieci, gdzie aspekt opiekuńczo-wychowawczy stanowi dominującą częśćdziałalności rodziców, z uwagi na konieczność zaspokajania potrzebponadpodmiotowych.

Odwołując się ponadto do teoretycznych podstaw opieki i wychowanianależy podkreślić, iż proces opiekuńczo-wychowawczy ma jasnookreślony cel, który można sprowadzić do usamodzielnienia dziecka(wychowanka). Tak rozumiana działalność opiekuńczo-wychowawczawystępuje zarówno w rozwoju ontogenetycznym (proces opiekuńczo--wychowawczy w wymiarze ewolucyjnym i inwolucyjnym), jak i filo-genetycznym. Biorąc pod uwagę drugi aspekt, tj. zakres zaspokajanychprzez rodziców wielodzietnych potrzeb, uzależniony jest nie od wieku i fazrozwoju, a przemian społecznych, ekonomicznych.

Zatem uwarunkowania realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczejw rodzinach wielodzietnych odnoszę do celu działalności opiekuńczo--wychowawczej, która z kolei determinuje rodzaj i treść działań, zaś ichskutek jest funkcją owej działalności.

Wypełnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach wielo-dzietnych zależy w znacznej mierze od rodzaju opieki sprawowanej przezosoby wychowujące.

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na to, iż opieka może byćszkodliwa wychowawczo wtedy, gdy jest nadmierna, bądź niedostateczna.Przeciwieństwem opieki niedostatecznej, jak i opieki nadmiernej, jestopieka prawidłowa, która polega na respektowaniu wszystkich rzeczy-wistych potrzeb dziecka, a więc nie tylko potrzeb wiscerogennych(jedzenie, ochrona przed uszkodzeniami ciała itp.), ale także i socjogennych(miłość, oparcie, uznanie). Poprzez właściwą opiekę nie tylko zaspokajanesą potrzeby dziecka, ale również następuje wytwarzanie się nowychpotrzeb. Wskutek respektowania przez społeczeństwo przejawianej przezdziecko chęci poznawania i kształtowania rzeczywistości, wytwarza siępotrzeba sensu życia .6


W takim znaczeniu funkcja opiekuńczo-wychowawcza, związana jestz zaspokojeniem rozwojowych i wychowawczych potrzeb dziecka, a takżedziałaniami podejmowanymi przez osoby i instytucje w związku z fak-tycznym bądź potencjalnym zagrożeniem dobra dziecka, przy braku lubograniczonych możliwościach przezwyciężania tej sytuacji przez samodziecko .

Rozważając uwarunkowania funkcji opiekuńczo-wychowawczejw rodzinie wielodzietnej warto podkreślić zasadnicze kierunki działalnościopiekuńczej, które w literaturze przedmiotu wyróżnił m.in. S. Kawula.Zalicza do nich: kierunek działalności podstawowej (umożliwienieorganizowania członkom rodziny takich warunków, które są niezbędnei potrzebne do normalnego życia, na miarę stanu rozwojowego spo-łeczeństwa i cywilizacji), działalności stymulującej (związana jestz określonym stanem możliwości i potrzeb opiekuńczych podopiecznych),kierunek działalności asekuracyjny (gdy rodzice uświadamiają sobiepostępujące nieprawidłowości, które z czasem mogą zagrozić rozwojowii życiu dzieci, i pragną je przed potencjalnymi zagrożeniami obronić),działalność o charakterze kompensacyjnym (przejawia się wtedy, gdyproces rozwojowy jednostek, jego równowaga została w jakimś zakresiezachwiana; polega na wyrównywaniu zauważalnych braków w rozwojudzieci i młodzieży) oraz kierunek działań ratowniczych (występujew najbardziej drastycznych przypadkach, które mogą prowadzić dozupełnych deformacji życia i osobowości dzieci lub młodzieży w ichśrodowisku rodzinnym; polega na przejmowaniu od rodziców pieczy naddziećmi przez inne instytucje lub członków rodziny rozszerzonej w wy-padku wyraźnego zagrożenia w rozwoju biologicznym i moralnym dzieciw środowisku rodziny macierzystej) .

Analiza realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinachwielodzietnych pozwala na rozpoznanie warunków panujących w tychrodzinach.

Na potrzebę niniejszego opracowania w prezentacji funkcjiopiekuńczo-wychowawczej odniesiono się do ogółu sytuacji i stanów

7

8

__________________6

7

8

B. Matyjas, R. Stojecka-Zuber, ,Kielce 2007, s. 3.Z. W. Stelmaszuk, M. Kolankiewicz, [w:] T. Pilch (red.),

, Warszawa 2004, s. 838 i nast.S. Kawula, [w:] S. Kawula, J. Brągiel,A. W. Janke (red. ), , Toruń 1997, s. 234-244.

Opieka i wychowanie w rodzinie, szkole i środowisku

Opieka nad dzieckiem, Encyklo-pedia Pedagogiczna XXI wieku

Funkcja opiekuńcza współczesnej rodziny polskiej,Pedagogika rodziny

PAULINA FORMA 101

wewnątrzrodzinnych oraz tych, panujących w bezpośrednim otoczeniurodziny wielodzietnej.

Klasyfikację czynników, składających się na realizację funkcjiopiekuńczo-wychowawczej w tej kategorii rodzin, wyróżniono na pod-stawie badań własnych przeprowadzonych na przełomie 2008/2009 rokuw województwie świętokrzyskim .

Zaliczono do nich m.in.: poczucie odpowiedzialności za opiekęi wychowanie dzieci, system wartości, powiązania środowiska rodzinnegoz otoczeniem społecznym, współpracę z instytucjami lokalnymi, przedewszystkim ze szkołą, a także czynniki wyraźnie wpływające na procesopieki i wychowania w rodzinach wielodzietnych, tj. czynniki kulturalnei demograficzne, a wśród nich:

– poziom wykształcenia rodziców i innych dorosłych członkówrodziny zamieszkujących dane gospodarstwo,

– poziom aspiracji edukacyjno-zawodowych dzieci i młodzieży,– sposoby spędzania czasu wolnego,– dbałość o stan zdrowia, sprawność fizyczną i higienę osobistą.Na potrzeby niniejszego opracowania odniesiono się jedynie do wybra-

nych czynników.W odniesieniu do rodzin wielodzietnych szczególnie istotna jest

struktura rodziny, wielopokoleniowość, wiek poszczególnych członkówrodziny, różnice wiekowe pomiędzy potomstwem, liczba członkówbędących na utrzymaniu rodziców .

Z przeprowadzonych badań wynika, iż wśród 200 rodzin wielo-dzietnych ponad połowa badanych pochodziła z rodzin kompletnych(68,7%). Pozostali respondenci pochodzili kolejno: z rodzin jednopo-koleniowych (9,45%), wielopokoleniowych (7 %), niepełnych czasowo– wychowywanych przez samotne matki, przy czasowej nieobecnościojców (5,5,%), niekompletnych (5%), niepełnych, na skutek śmierci ojca(2%) oraz niepełnych na skutek rozwodu, separacji i wychowywanew związkach konkubinackich (1%). Najmniej, bo niespełna 0,5% (1 osoba),pochodziło z rodziny samotnego ojca.

Młodzież biorąca udział w badaniach w 30 przypadkach pochodziłaz rodzin niepełnych (ze względu na osierocenie, emigrację zarobkową,

9

10

__________________9

10Badania przeprowadzono na próbie 201 uczniów – gimnazjalistów i ich rodziców.A. Kotlarska-Michalska, [w:]

, Poznań 2003, s. 58Więź w rodzinach wielodzietnych, Życie rodzinne

– Uwarunkowania makro i mikrospołeczne


tj. charakter pracy rodzica, rozwód, separację, pobyt w zakładzie karnym,czy leczenie w szpitalu), co stanowi 15% ogółu badanych. Określającsytuację rodzinną młodzieży gimnazjalnej reprezentującej rodzinywielodzietne zauważyłam, iż wśród badanych przeważały rodziny pełne –kompletne (69%). Liczba rodzin wielodzietnych jednopokoleniowychi wielopokoleniowych była zbliżona, w odpowiedziach badanych wynosiłakolejno: 19 (9,45%) i 14 (7,0%) rodzin.

Zestawiając otrzymane wyniki, dotyczące struktury wielodzietnychrodzin badanych gimnazjalistów, z wynikami badań przeprowadzonymiw Polsce między innymi przez H. Izdebską , N. Han-Ilgiewicz ,H. Spionek , nasuwa się wniosek, iż występuje ścisła zależność międzyzaburzeniami w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej a nie-kompletnością rodziny lub jej dezorganizacją.

Najsilniejszym kryterium decydującym o jakości życia i sposobierealizacji tej funkcji w rodzinie wielodzietnej jest liczebność dzieci, gdyżto ona wpływa na standard materialny i warunki mieszkaniowe. Właśnie tokryterium wyznacza zasięg i treść funkcji opiekuńczo-wychowawczej .

Uszczegółowiając, wśród badanych rodzin wielodzietnych domi-nowały rodziny z trójką dzieci, zamieszkujące duże miasto. W tej grupiebadawczej przeważały osoby piętnastoletnie (68 osób, co stanowi 33,8%)płci żeńskiej (34,33%). Na tle środowiska wiejskiego (wieś, wieśpodmiejska) również przeważały osoby posiadające dwoje rodzeństwa(wieś – 19 osób, co stanowi 9,5%; wieś podmiejska – 34 osoby, co stanowi17%). Wśród uczniów posiadających troje rodzeństwa dominowaligimnazjaliści w wieku piętnastu (9%) i szesnastu (6,5%) lat. Pod względempłci grupy te reprezentowało 42 dziewcząt (21%) i 35 chłopców (17%).Czworo rodzeństwa posiadało 12 (6%) respondentów, dokładnie 8 uczennici 4 uczniów. Grupę tę stanowili kolejno: 6 szesnastolatków (3%),3 piętnastolatków (1,5%), 2 czternastolatków (1%), 1 trzynastolatek(0,50%). Grupa mająca pięcioro rodzeństwa liczyła 4 osoby, dokładnie

11 12

13

14

__________________11

1213

14

H. Izdebska, , Wrocław-Warszawa- Kraków-Gdańsk 1975, s. 87.N. Han-Ilgiewicz, ,H. Spionek,„Materiały do nauczania psychologii”, Z. 1V, t. I, Warszawa 1965, s. 143.L. Kozaczuk,

, „Problemy Opiekuńczo--Wychowawcze” 1997, nr 4, s. 16.

Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem

Więź rodzinna w aspekcie pedagogiki specjalnejPsychologiczna analiza procesu społecznego, wykolejenia się dziecka,

Sytuacja rodzin wielodzietnych w świetle badań własnych przepro-wadzonych na terenie województwa chełmskiego

Warszawa 1966, s. 48.

PAULINA FORMA 103

2 dziewczyny i 2 chłopców (co stanowi razem 2%). Osoby te zamie-szkiwały średnie i duże miasto. Najbardziej liczną pod względem liczbyrodzeństwa była grupa mająca sześcioro braci i sióstr, reprezentowana przezdwie (1%) gimnazjalistki, szesnasto – i piętnastoletnie, pochodzące ześrodowiska wiejskiego.

Miejscem zamieszkania większości rodzin posiadających więcej niżczworo dzieci były wsie podmiejskie (6 respondentów, co stanowi 3%)oraz porównywalnie małe miasta, średnie miasta i duże miasta (po2 respondentów, co stanowi łącznie 3%). Nieco inaczej sytuacjakształtowała się w przypadku rodzin mających sześcioro i siedmioro dzieci:w przypadkach rodzin z pięciorgiem dzieci, w dużym mieście zamie-szkiwały 3 rodziny (co stanowi 1,5%), w średnim mieście 1 spośródbadanych (0,5%). Jednakowa liczba rodzin posiadających więcej niższeścioro dzieci zamieszkiwała na terenach wiejskich (łącznie 2 rodziny,co stanowi 1%).

Kolejnym czynnikiem mającym znaczenie w kontekście właściwegowypełniania zadań w obrębie omawianej funkcji stanowi wiek rodziców.W badaniach wykazano, iż wśród badanych rodziców dominowały osoby,znajdujące się w przedziale wiekowym pomiędzy 41 a 50 rokiem życia.Wśród tej kategorii wiekowej dominowali ojcowie – 102 osoby. Wartozaznaczyć, iż zgodnie ze wskazaniami badanych najstarszy ojciecgimnazjalisty z rodziny wielodzietnej posiadał 62 lata, natomiast matka 60.Niemałą grupę stanowili także rodzice pomiędzy 31 a 40 rokiem życia.Wśród matek badanych gimnazjalistów, tą grupę reprezentowało aż 99kobiet, co stanowiło 49,5% ogółu, natomiast wśród ojców – 55 osób.Najmłodsi, pod względem wieku rodzice badanych gimnazjalistów, toosoby znajdujące się w przedziale wiekowym pomiędzy 20 a 30 rokiemżycia. W tej kategorii znalazły się jedynie 3 kobiety. Najmłodsza matkaliczyła 27 lat.

Nie bez znaczenia jest także status społeczny rodziny, tj. pochodzeniespołeczne, wykształcenie, wykonywany zawód, poziom materialny.

Jak wynika z analizy materiału empirycznego, wśród badanychrodziców, dominowały osoby z wykształceniem średnim (128 osób) orazwyższym magisterskim (125 osób), następnie zasadniczym zawodowym(92 osoby) i wyższym licencjackim (35 osób). Jedynie 12 osób posiadałowykształcenie podstawowe, a w 8 przypadkach brak było wskazań doty-czących uzyskanego wykształcenia.


Świadczy to zatem o obaleniu dotychczasowego mitu, iż wśródrodziców posiadających liczne potomstwo dominują osoby z niskimwykształceniem. Można zatem wnioskować, iż wśród badanych rodzicówznaczna liczba osób to osoby wykształcone. Warto podkreślić, iż wśródrodziców wielodzietnych wykształceniem wyższym magisterskimcechowały się zwłaszcza kobiety – było ich 74 osoby, co stanowiło 37%ogółu badanych. Wśród mężczyzn dominującą grupę stanowiły osobyz wykształceniem zasadniczym zawodowym (31,5%) – oraz średnim(31%).

Konkludując, współcześni rodzice mający troje i więcej dzieci, tojednostki z większą świadomością opiekujące się, wychowujące i socja-lizujące młode pokolenie. Należy zauważyć, że związek pomiędzywykształceniem rodziców a socjalizacją dzieci niewątpliwie istnieje. Niepolega on jednak na prostej zależności. Potwierdzeniem tego stanu sąwyniki uzyskane za pomocą wywiadu fokusowego, z których wynika,iż wysoki poziom osiągnięć szkolnych, czy poziom aspiracji posiadalizwłaszcza ci uczniowie, których rodzice posiadali wykształcenie średnielub zawodowe. Można to tłumaczyć faktem, iż badani gimnazjaliści niechcą dziedziczyć pozycji społecznej rodziców, pragnąc lepszej pracy,niosącej satysfakcję finansową, ale jako drogę do osiągnięcia tego celuwskazywali zdobycie dobrego wykształcenia.

E. Trempała uważa, że możliwości rozwojowe dziecka są lepszew mieszkaniu o wyższym standardzie i większym metrażu. Z warunkamiekonomicznymi rodziny wiąże się, dość często wspomniany powyżej,poziom wykształcenia rodziców, pewne tradycje rodzinne dotyczące m.in.form spędzania wolnego czasu. Wielu autorów stwierdza, że wyższypoziom wykształcenia rodziców wpływa na lepsze rozumienie problemówzwiązanych z wychowaniem i socjalizacją dzieci oraz pozwala na większąodpowiedzialność.

Analiza odpowiedzi gimnazjalistów dotyczących aktywności zawo-dowej rodziców pozwala stwierdzić, że występuje nieznaczna różnicapomiędzy wiekiem, płcią i miejscem zamieszkania, a wskazanymideklaracjami badanej młodzieży.

Z zebranych danych wynika, iż bierność zawodowa częściej dotykałamatki niż ojców (67 osób). Należy jednak pamiętać, iż wśród matek

15

__________________15 E. Trempała,

Bydgoszcz, Poznań 1969, s. 48-49.Integracja podstawowych środowisk wychowawczych a rezultaty pracy

pedagogicznej szkoły,

PAULINA FORMA 105

badanych gimnazjalistów, 28 osób wskazało matkę jako gospodyniędomową. Na potrzeby niniejszej analizy zakwalifikowano te kategorieodpowiedzi jako brak zatrudnienia (tłumacząc ten fakt, nie otrzymy-waniem zarobków, czyli brakiem źródła dochodu).

W sytuacji, kiedy ojciec jest osobą bezrobotną, pozbawioną aktyw-ności zawodowej, zmienia się także sytuacja rodzinna. Jak wskazująbadania m.in.: B. Matyjas , B. Kołaczek, H. Marzec, T. Rymarz, częstowzrasta częstotliwość kontaktów między członkami rodziny, zmienia siępołożenie dzieci . Podobne wnioski wyłoniono, posługując się dodatkowowywiadem fokusowym. Można stwierdzić, że zachodzą istotne różnicemiędzy aktywnością zawodową ojców a oceną interakcji międzyposzczególnymi członkami rodziny, jak również poziomem akceptacjisiebie i swojej pozycji w rodzinie. Uzyskane w badaniach wynikipotwierdzają, iż istnieją różnice, istotne statystycznie, w subiektywnejocenie m.in. relacji z matką. Ponadto chłopcy z rodzin z bezrobotnymojcem istotnie częściej ujawniają zaburzenia w kontaktach z matką.Wypowiadając się na temat interakcji z ojcem, wskazują na trudnościw nawiązaniu prawidłowych kontaktów.

Zatem otrzymane wyniki rysują odmienny obraz od dotychczasowychdoniesień, m.in. analiz A. Rutkowskiej, zdaniem której wielodzietnośćwystępuje częściej wśród osób o niższym poziomie wykształcenia, niskichkwalifikacjach, bezrobotnych, zatrudnionych na niskich stanowiskachpracy .

Analizując odpowiedzi młodzieży, dotyczące ich sytuacji materialno--bytowej wyłania się obraz postrzegania przez nią tej sytuacji jako dobrej– wbrew dotychczasowym doniesieniom, iż rodzina wielodzietna torodzina w większości mająca złą sytuację ekonomiczną , często margi-nalizowana, którą dotyka społeczna ekskluzja.

16

17

18

19

__________________16

17

18

19

B. Matyjas, , Kielce2003, s. 78.B. Kołaczek, , „Problemy Rodziny”1992, nr 2, s. 9-11; H. Marzec, , „ProblemyRodziny” 1999, nr 4, s. 30-34; T. Rymarz,

, „Psychologia Wychowawcza”1999, nr 1, s. 34-40.A. Rutkowska, , „Praca Socjalna”2002, nr 3, s. 28.Biorąc pod uwagę aktualną sytuację finansową 17% rodzin wielodzietnych w Polsce(rodzin wielodzietnych 3+) nie stać na zjedzenie co drugi dzień posiłku, w skład któregowchodziłoby mięso, drób czy ryba, a ok. 66% gospodarstw nie może sobie pozwolićna kupno odzieży lepszej jakości.

Dzieciństwo w rodzinie bezrobotnej w środowisku małego miasta

Wpływ bezrobocia na postawy i życie rodzinne kobietSytuacja dziecka w rodzinie bezrobotnej

Psychospołeczne aspekty funkcjonowaniarodziny z problemem bezrobocia

Wielodzietność – problem socjalny i próby pomocy


Wypowiedzi badanych gimnazjalistów wydają się być nieco kontro-wersyjne, zwłaszcza w kontekście najnowszych badań InstytutuA. Smitha , zgodnie z którymi w mieście utrzymanie dziecka kosztujeok. 2000 zł miesięcznie, z czego żywność kosztuje ok. 300 zł. Jest tonajprawdopodobniej wynik braku wiedzy na temat realnej sytuacjimaterialno-dochodowej rodziny, a także zasad funkcjonowania danejrodziny na tle polskiej polityki społecznej. Badani gimnazjaliści nieujmowali całościowo sytuacji materialnej, która jest zróżnicowanaw różnych grupach (społecznych, zawodowych, itp.). Być może nieodnieśli się oni w swych odpowiedziach do poziomu wynagrodzeniarodziców (bardzo często niestałego), sposobu zatrudnienia. Wartozauważyć, iż respondenci stwierdzili w 27,8% przypadków, że ich obecnasytuacja materialna jest dostateczna, choć nierzadko nie pokrywało się toz opiniami rodziców na ten temat.

Potwierdzeniem tego stanu jest fakt, iż rodziny te często żyją w trud-nych warunkach mieszkaniowych, mają trudności w zaspokajaniupotrzeb dzieci zarówno w zakresie potrzeb elementarnych (wyżywienie,mieszkanie, ubranie), jak i potrzeb rozwojowych związanych z dostępemdo edukacji, kultury, sportu, rekreacji czy ochrony zdrowia .

Teoretycznie rodziny wielodzietne to rodziny bardziej potrzebującelokalu dysponującego liczbą izb adekwatną do liczby i potrzeb jejczłonków. Między innymi na tej podstawie w niektórych rejonach Polskipodejmuje się decyzje przyznawania lokali mieszkalnych dla rodzinwielodzietnych .

Odnosząc się do wskazań E. Jackowskiej , iż na oczekiwane wynikiopieki i wychowania młodego pokolenia mają wpływ czynniki śro-

20

21

22

23

__________________20

21

22

23

A. Surdej, ,Centrum im. Adama Smitha, Pierwszy niezależny instytut w Polsce, maj, Warszawa2008, s. 2; Analitycy Centrum im. Adama Smitha szacują koszt wychowania jednegodziecka w Polsce (do osiągnięcia dwudziestego roku życia) na 160 tys. zł, a dwójki dziecina 280 tys. zł.J. Hrynkiewicz, [w:] OE-55 lipiec 2006,

, Kancelaria Senatu, BiuroInformacji i Dokumentacji, Dział Informacji i Ekspertyz, s. 6.Każde miasto, które przydziela mieszkania używa indywidualnego klucza. Czasamiustala się, jaka powierzchnia mieszkania – w sensie pokoi – przypada na jednego członkarodziny. Jest to sposób, dzięki któremu największe szanse na lokal mają wielodzietnerodziny bez stałego dochodu i miejsca zamieszkania, http://wiadomosci.investmap.pl/wroclaw-bedzie-mniej-pustostanow,5916.html.E. Jackowska,

, Warszawa 1980, s. 100-108.

Koszty wychowania dzieci w Polsce a podnoszenie podatków pośrednich

Polityka społeczna wobec rodzin wielodzietnychSytuacja rodzin wielodzietnych w Polsce a polityka rodzinna

Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszymwieku szkolnym

PAULINA FORMA 107

dowiskowe, a dokładnie posiadanie własnego miejsca do nauki, snu,zadano respondentom pytanie: Czy posiadają własny pokój?

Własnym pokojem do nauki może pochwalić się młodzież ze 110rodzin wielodzietnych (54,7%). Gimnazjaliści z 91 rodzin (45,5%) dzieląpokój z innym rodzeństwem. Wyznaczony własny kącik, miejsce doodrabiania lekcji – to warunki do nauki, zarówno dla 33 uczniów (16,4%)z rodzin zamieszkujących wieś podmiejską, jak i 32 uczniów (15,9%)z dużego miasta. Grupa uczniów z 40 rodzin (19,9%) z terenów wiejskichw ogóle nie posiada swojego miejsca do nauki (w tym 30 gimnazjalistówz rodzin pochodzących ze wsi podmiejskiej i 10 pochodzących ze wsi).Podobny problem dotyczy aż 27 gimnazjalistów (13,4%) z terenu dużegomiasta oraz 12 uczniów pochodzących z małego miasta (5,9%).

Ważny z punktu widzenia funkcji opiekuńczo-wychowawczej wydałmi się również fakt, wspólnego spożywania posiłków i systematycznegojedzenia śniadania. Dziecko, które ma zaspokojone podstawowe potrzeby,w tym potrzebę jedzenia, jest w stanie dążyć do zaspokojenia potrzebwyższego rzędu, aktywnego realizowania się w rolach społecznych.

Na tle badanej grupy gimnazjalistów aż 58 osób (28,8%) nie przyjmujesystematycznie śniadania. Jak wytłumaczyć ową sytuację? Być możew praktyce dzieci w domu budzą się o różnych porach, nie ma stałych zasadwspólnego spożywania posiłków.

Pozytywne nawyki i systematyczne spożywanie śniadań jest cechąbadanych posiadających dwoje rodzeństwa – 85 osób, co stanowi 42,2%.Zdecydowana większość zdeklarowanych pozytywnie w tym aspekciegimnazjalistów reprezentowała wieś podmiejską – 47 osób, co stanowi23,3% badanych uczniów.

Nieprawidłowości występujące w braku codziennych porannychposiłków widoczne były przede wszystkim wśród uczennic, aż 33 dzie-wczynki (16,4%) nie jedzą śniadań systematycznie. Wśród chłopcównegatywną odpowiedź, czyli świadczącą o niespożywaniu śniadaniawyraziło 25 badanych (12,4%). Z reguły były to osoby zamieszkującetereny dużych miast (9,9%) oraz wieś podmiejską (7,9%).

Analizując odpowiedzi dotyczące zagospodarowania przez respon-dentów czasu wolnego, podjęto się także próby ustalenia wpływu (kontroli)rodziców na czas pozostający młodzieży poza zajęciami lekcyjnymi. Mającna uwadze, iż kontrola zachowań wolnoczasowych dziecka przez rodzicówwpływa na kształtowanie społecznego uczestnictwa młodzieży oraz przy-czynia się do racjonalnego gospodarowania tym czasem przez dorastające


pokolenie, zadano gimnazjalistom pytanie: Czy rodzice kontrolują Twójczas wolny? W oparciu o badania własne wśród gimnazjalistów i ichrodziców uzyskano następujące dane: 135 badanych gimnazjalistów,co stanowi 67,2%, stwierdziło, iż rodzice kontrolują ich wolny czas. Brakkontroli ze strony rodziców wskazało ponad 60-ciu badanych, co stanowi32,8%.

Kontrola zajęć wolnoczasowych gimnazjalistów umożliwia rodzicomtakże wytwarzanie pozytywnego stosunku do nauki szkolnej, kolegów,nauczycieli, szkoły. Poprzez wdrażanie dziecka w rytm właściwegokonstruowania swojego budżetu czasu wolnego rodzice ułatwiają, takżesobie samym, pracę nad rozwojem osobowości i uspołecznianiem swoichdzieci.

Ciekawym jest fakt, iż wśród badanej młodzieży ośmioro gimna-zjalistów, co stanowi 4% ogółu badanych, posiadających czworo i pięciororodzeństwa zadeklarowało, iż ich rodzice nie kontrolują spędzanego przeznich czasu wolnego. Dominującą grupę, w której przeważały odpowiedziodwrotne do wyżej wymienionej, stanowiła młodzież posiadająca dwojerodzeństwa – 82 badanych, co stanowi prawie 41% ogółu badanej próby.Zdecydowanie częściej rodzice kontrolują czas wolny badanych dziewcząt,odpowiedzi takiej udzieliło 94 uczennic (46,7%). Aż 33 gimnazjalistkizadeklarowały odpowiedź negatywną.Analogicznie, 33 chłopców (16,4%)stwierdziło, iż rodzice nie kontrolują ich czasu wolnego. Natomiast,w opinii 41 badanych (20,4%) chłopców kontrola ze strony rodzicówwystępuje.

Mając na uwadze nowe formy organizacji czasu wolnego współczesnejmłodzieży, analizie poddano również chęć i sposoby spędzania czasuwolnego badanych gimnazjalistów z ich rodzicami. Racjonalniezagospodarowany czas wolny wpływa na prawidłową socjalizację dziecka,jego doświadczenia życiowe i dojrzałość. Stąd uważam, iż bardzo ważnymaspektem socjalizacji dziecka jest określenie stosunku rodziców do jegowypoczynku, bowiem to oni decydują, czy umiejętnie i z rozwagą będąstymulować aktywność swoich dzieci w czasie wolnym, rozwijać twórczezainteresowania.

Wśród badanych gimnazjalistów 193 osoby (96%) zadeklarowały,iż chętnie spędzają czas z rodzicami. Tylko 8 respondentów (4%) niewyraziło pozytywnego stosunku do przebywania w czasie wolnym w towa-rzystwie rodziców. Warto zwrócić uwagę, iż wśród nielicznej grupyreprezentującej niechęć do wspólnego spędzania z rodzicami, byłoczasu

PAULINA FORMA 109

5 dziewcząt (2,5%), 3 chłopców (1,5%), wywodzących się w trzechprzypadkach ze wsi (1,5%), a w pięciu z miasta (2,5%).

Najczęstsze sposoby i jednocześnie wzorce spędzania czasu wolnegoprzekazywane przez rodziców to: oglądanie telewizji (43%), wspólnespacery (28%), czytanie książek, czasopism (17%), zajęcia sportowe(16%), wyjścia do kina (14%), majsterkowanie (4%) oraz, w indy-widualnych przypadkach (4%), wycieczki poza miasto, wspólne przygo-towywanie posiłków.

Zainteresowanie rodziców sprawami dziecka przekłada się równieżna przebieg procesu ich socjalizacji. Ważne zatem wydają się także formyzainteresowania ze strony rodziców, jak: kontakt ze szkołą, udzielaniebezpośredniej pomocy dziecku w nauce, odrabianiu lekcji, wykonywaniuprac dodatkowych, wdrażanie w realizację obowiązków domowych, czyaspiracje rodziców co do dalszej nauki dziecka, czy zawodu wyko-nywanego w przyszłości.

Szczegółowy obraz przebiegu procesu rodzicielskiej socjalizacjiuzyskano na podstawie analizy odpowiedzi badanych grup, zestawiająckilka zagadnień szczegółowych, tj.: formy kontaktów rodziców ze szkołą,udzielanie bezpośredniej pomocy dziecku w domu, w kwestii szkolnychzadań oraz wspomnianych powyżej aspiracji rodzicielskich.

Zgodnie z uzyskanymi odpowiedziami, zdecydowana większośćrodziców, tj. 70 osób, w opinii dzieci odwiedza szkołę co najmniej razw miesiącu. Równie dużą liczbę wskazań, liczącą 54 deklaracje,reprezentowali odwiedzający placówkę oświatową rzadziej niż razw miesiącu. Z analizy odpowiedzi uczniów wynika, iż 31 rodziców zgłaszasię do szkoły na wyraźną prośbę nauczyciela. Jest to niezwykle niepokojącyprzejaw braku zainteresowania ze strony rodziców szkolnymi sprawamidziecka. Aż 23 rodziców, co stanowiło 11,4% badanych, odwiedza szkołęraz na semestr, a 16 osób nie robi tego wcale. Biorąc pod uwagę powyższewskazania, należy podkreślić, iż nie jest to fakt korzystny dla wewnątrz-szkolnej socjalizacji dziecka, które, jak się podkreśla w literaturzeprzedmiotu, powinno mieć przekonanie o autentycznym i trwałymzainteresowaniu nim i jego postępami przede wszystkim ze stronyrodziców, a także nauczyciela. Dla właściwego przebiegu funkcjiopiekuńczo-wychowawczej niezbędne wydaje się zapewnienie dziecka,że nie jest to zainteresowanie okazjonalne i chwilowe, gdyż budzi ono lęki poczucie zagrożenia, niepewność.


Można zatem wyciągnąć wniosek, iż badana młodzież ocenia, iż jejopiekunowie prawni zbyt rzadko kontaktują się ze szkołą, czyniąc to tylkow sytuacji konieczności. Można to również tłumaczyć tym, iż traktująswoje pociechy, będące w wieku gimnazjalnym, jako osoby w pełnisamodzielne. Tym samym rodzice nie reagują w sposób właściwy nawrodzoną cechę dziecka, jaką jest, zgodnie z klasyfikacją P. Mellodyniedojrzałość.

Takie zachowanie rodziców, odwiedzających szkołę tylko w sytuacjikonieczności, może być podyktowane także innymi obowiązkami ro-dziców, chociażby opieką nad młodszym rodzeństwem. Nie tłumaczy tojednak faktu, iż utrudnia to właściwą socjalizację. Dziecko, poprzez faktbraku zainteresowania rodziców szkolnymi sprawami, może zostaćpozbawione możliwości wpływu lub modelowania prawidłowych relacjiw środowisku rodzinnym. Generować to może również jego bezradność,nieufność, kompleksy, trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych,pogłębiając poczucie osamotnienia.

Podsumowując analizę empirycznych danych odpowiadającychuwarunkowaniom funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie wielo-dzietnej, nasuwa się wniosek, iż badane rodziny stanowiły w przeważającejwiększości dobre środowiska opiekuńczo-wychowawcze. Dobra sytuacjamaterialno-bytowa, dbałość o miejsce dziecka do nauki, korzystaniez opieki pozarodzinnej, systematyczne zapewnienie dziecku pożywienia,dostępu do kieszonkowego, to niektóre elementy dające świadectwo,iż badani rodzice byli świadomi procesu opiekuńczo-wychowawczegoi uspołecznienia własnych pociech. Starali się w większości usamo-dzielniać dziecko, dając mu możliwość kreowania odpowiedzialności zawłasne zachowanie, np. podczas wyjazdów wakacyjnych, czy samo-dzielnego, racjonalnego gospodarowania czasem wolnym.

Reasumując, im mniej dzieci posiadają rodzice, tym reprezentująwyższy poziom opieki. Rodziny mniej liczne staranniej otaczają opiekąswe pociechy. Rodziny najbardziej liczne wśród badanych, przekierowujączęść obowiązków zwłaszcza na starsze rodzeństwo. Ponadto posiadająoni odmienne warunki życiowe – zagęszczenie pomieszczeń, jaki wyposażenie.

Niestety niepocieszającym jest fakt borykania się rodziców z trud-nościami dzisiejszego życia i okrojoną ilością czasu wolnego, poświęca-

24,

__________________24 P. Mellody, , Warszawa 1993, s. 71.Toksyczne związki

PAULINA FORMA 111

nego dzieciom. Czas często ograniczony jest licznymi obowiązkami,pracami domowymi, co generuje również gorsze samopoczucie rodziców.

Ogólnie można stwierdzić, iż rodzice w rodzinach wielodzietnychstarają się zapewnić swoim dzieciom prawidłową opiekę, lecz nie reali-zowali oni w pełni funkcji wychowawczej.

Potwierdzeniem tego stanu są bezpośrednie wypowiedzi dzieci,uzyskane drogą wywiadu fokusowego, podczas którego podkreślały oneniezaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa, znerwicowany styl byciarodziców, czy tzw. sieroctwo emocjonalne (duchowe).

Zatem można stwierdzić, iż w świadomych swych działań opiekuńczo--wychowawczych rodzinach wielodzietnych zaburzenie w obrębie reali-zacji tej funkcji związane jest z zaburzoną planowością działań, impli-kowaną najczęściej wysokim poziomem zmęczenia, obciążeniami różnegorodzaju obowiązkami, słabymi możliwościami materialnymi i znacznymniedowładem pomocy ze strony państwa.

Bibliografia

Dąbrowski Z., , Cz. I., Olsztyn 1998.Forma P., ”, „Praca

Socjalna” 2010, nr 3.Han-Ilgiewicz N., , Warszawa 1966.Hrynkiewicz J., [w:] OE-55 lipiec 2006,

, Kancelaria Senatu,Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Informacji i Ekspertyz.

Izdebska H., , Wrocław--Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975.

Jackowska E.,, Warszawa 1980.

Kawula S., [w:] Kawula S., Brągiel J.,JankeA. W. (red.), , Toruń 1997.

Kołaczek B., , „Problemy Rodziny”1992, nr 2.

Kotlarska-Michalska A., [w:]Poznań 2003.

Kozaczuk L.,, „Problemy Opiekuńczo-Wycho-

wawcze” 1997, nr 4.Marzec H., , „Problemy Rodziny” 1999, nr 4.Matyjas B., [w:] Gąsior K., Sakowicz T. (red.),

, Kielce 2005.Matyjas B., Stojecka-Zuber R., ,

Kielce 2007.

Pedagogika opiekuńcza w zarysiePokłosie Wojewódzkiej Kampanii „Rok 2009 rokiem pracy socjalnej

Więź rodzinna w aspekcie pedagogiki specjalnejPolityka społeczna wobec rodzin wielodzietnych,

Sytuacja rodzin wielodzietnych w Polsce a polityka rodzinna

Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem

Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszymwieku szkolnym

Funkcja opiekuńcza współczesnej rodziny polskiej,Pedagogika rodziny

Wpływ bezrobocia na postawy i życie rodzinne kobiet

Więź w rodzinach wielodzietnych, Życie rodzinne –Uwarunkowania makro i mikrospołeczne,

Sytuacja rodzin wielodzietnych w świetle badań własnych przepro-wadzonych na terenie województwa chełmskiego

Sytuacja dziecka w rodzinie bezrobotnejRodzina w pedagogice społecznej,

Pedagogika społeczna w służbie rodzinieOpieka i wychowanie w rodzinie, szkole i środowisku


Matyjas B., , Kielce 2003.Mellody P., , Warszawa 1993.RutkowskaA., , „Praca Socjalna” 2002,

nr 3.Spionek H., ,

„Materiały do nauczania psychologii”, Warszawa 1965, z. 1V, t.I.Stelmaszuk Z. W., Kolankiewicz M., [w]: Pilch T. (red.),

, Warszawa 2004.T. Rymarz, ,

„Psychologia Wychowawcza”1999, nr 1.Surdej A., ,

Centrum im. Adama Smitha, Pierwszy niezależny instytut w Polsce, maj, Warszawa2008.

Trempała E.,, Bydgoszcz, Poznań, 1969.

Wojtyła K., , Kraków 1969.

Dzieciństwo w rodzinie bezrobotnej w środowisku małego miastaToksyczne związki

Wielodzietność – problem socjalny i próby pomocy

Psychologiczna analiza procesu społecznego, wykolejenia się dziecka

Opieka nad dzieckiem,Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku

Psychospołeczne aspekty funkcjonowania rodziny z problemem bezrobocia

Koszty wychowania dzieci w Polsce a podnoszenie podatków pośrednich

Integracja podstawowych środowisk wychowawczych a rezultaty pracypedagogicznej szkoły

Osoba i czyn

PAULINA FORMA 113

MAJA PIOTROWSKA

Analizując literaturę poświęconą tematyce rodzicielstwa możnastwierdzić, iż dopiero od niedawna badacze poświęcają większą uwagę,a tym samym doceniają rolę pełnioną przez ojca w rodzinie, szczególnie tę,dotyczącą jego znaczenia w procesie wychowania dziecka. Przez długiokres czasu nasze myślenie o rodzicielstwie zdominowane było przezschemat relacji matka – dziecko. Jej przypisując najistotniejszą rolęwspomagającą rozwój i proces wychowania dziecka. „Matka jest ciepłem,

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

Znaczenie nieobecności ojca w narracjachDorosłych Dzieci Rozwiedzionych RodzicówThe importance of the absence of the father in the narrations

of Adult Children of Divorce

Abstract:

Keywords:

For the years our thinking about parenthood was dominated for the schemeof relation mother – child. Contemporary the role the father plays in the family andduring bring up the child is more preciours. The role of father in the family is of Vitalimportance, but many fathers cannot play it. Beside good ones, there are also theabsent, weak and “poisonous” fathers. “Poisonous” fathers are the worst ones -destroying the childs' personality by using physical or psychological violence.Agoodfather is a real gift in the childs' life.This article presents the narrations of theAdult Children of Parents' Divorce regardingtheir fathers from their childhood. The article shows huge fathers' influence on the lifeand social development their children. That is proved, that divorce breakes off theemontional and spiritual bonds between parents (expecialy fathers) and their childrenafter divorce.

family, divorce, Adult Children of Divorce, fatherhood, absentfatherhood.

W stronę nowego paradygmatu ojcostwa

matka jest pokarmem, matka jest pełnym błogości stanem zadowoleniai bezpieczeństwa” . O roli matki w życiu dziecka napisano wiele.Powszechnie rolę matki uważa się za należącą do kategorii ról społecznieważnych i cenionych. Często stosuje się takie określenia jak: opiekunkaogniska domowego czy piastunka klimatu emocjonalnego i ciepła w ro-dzinie. Rola ta polega głównie na wychowywaniu dzieci i opiece nad nimioraz na prowadzeniu domu. Być matką znaczy jednak o wiele więcej niżtylko rodzić dzieci (w sensie fizycznym). Macierzyństwo należy rozumiećo wiele szerzej. To zadanie stojące przed kobietą, polegające na wpro-wadzeniu w świat nowych pokoleń, wprowadzenie zarówno w sensiefizycznym, ale również w sensie psychicznym i duchowym .

Matka, według opinii wielu badaczy życia rodzinnego, jest dla dzieckaosobą najważniejszą. Od współczesnej matki oczekuje się bardzo wiele:odpowiedzialności za dziecko i jego nieskrępowany rozwój, serdeczności,ciepła, wyrozumiałości oraz ekspresji uczuć. Do niej także należytworzenie emocjonalnej atmosfery rodzinnej, wyrażonej przede wszystkimzrozumieniem i zaspokajaniem potrzeb innych, szczególnie dzieci. To najej barkach spoczywa wprowadzanie ich w krąg szerszej rodziny i tradycji .To matka stanowi oparcie dla swojego dziecka, gwarantując mu możliwośćpowierzenia jej wszelkich radości, smutków i trosk, oferując zawsze pomoci wsparcie . Obecnie jej pozycja wzbogacona została o pełnienie rolizawodowej, poza środowiskiem rodzinnym, co powoduje dodatkoweobciążenie dla kobiety.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż matka ma za zadanie chronićswe dziecko i dawać mu poczucie bezpieczeństwa. Z punktu widzeniarozwoju osobowości dziecka, najkorzystniejszy jest dla niego kontaktnasycony pozytywnymi uczuciami, niesprawiający przykrości, niewy-wołujący przeżyć nieprzyjemnych, jak na przykład kary fizyczne lubawantury . Od rozległości, siły i głębokości tego uczucia będzie zależałaprzyszła uczuciowość dziecka. Ważnym zadaniem należącym do matkijest kształtowanie tożsamości i osobowości dziecka, które dokonuje się

1

2

3

4

5

__________________12

3

4

5

E. Fromm, , Poznań 2006, s. 48.M. Braun-Gałkowska, [w:] D. Kornas-Biela (red.),

, Lublin 1999, s. 67-69.Zob. M. Matuszewska,

[w:] , Poznań 2003.A. Ratus, , „Problemy rodziny”1978, nr 3.K. Obuchowski, , Poznań 2000.

O sztuce miłościMieć dziecko czy być matką, Oblicza

macierzyństwaFunkcjonowanie w rolach rodzicielskich jako źródło rozwoju

młodych dorosłych, Rodzina a rozwój człowieka dorosłegoRodzina – pierwsze ogniwo w społecznym rozwoju dziecka

Galaktyka potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich

Znaczenie nieobecności ojca w narracjach...116

poprzez bliską z nią więź. Brak matki bądź jej nieprawidłowe relacjez dzieckiem mogą prowadzić do powstawania różnego typu zaburzeńw jego funkcjonowaniu .

Należy jednak zaznaczyć, że oprócz nakreślonego powyżej, społeczniepodzielanego, obrazu macierzyństwa, współczesne (późno nowoczesne)oblicze matki ulega wielu zmianom. Na owe przeobrażenia wizerunkumatki wpływ mają czynniki społeczne, ekonomiczne i kulturowe, roz-przestrzenianie się idei indywidualizmu, partnerstwa, prawa do wolnościi samorealizacji, feminizm. Małgorzata Sikorska kreśli w swej książcenowy obraz kobiety – matki posiadającej wiele wzorów macierzyństwa dowyboru, prawo do bycia matką niedoskonałą, której miłość do dzieckawcale nie musi być taka naturalna. Według Sikorskiej: „macierzyństwo niejest już współcześnie jednoznacznie kojarzone z naturą kobiety, jej misjąi „przeznaczeniem” oraz wrodzonym instynktem macierzyńskim i corazwięcej zachowań kobiet (dotyczących powrotu, lub nie, do pracy, metodykarmienia czy liczby posiadanych dzieci lub decyzji o ich nieposiadaniu)jest skutkiem rzeczywistych wyborów kobiet (i ich partnerów) spośródróżnych, akceptowanych społecznie wzorów macierzyństwa . Autorkajednakże zauważa, iż znacznie, niż do tej pory, poszerzony wachlarzmożliwości wyboru przekłada się na wzrost ryzyka i niepewności zwią-zanej z tym, czy podejmowane przez kobiety decyzje są słuszne.

Tak jak macierzyństwo, również rola i znaczenie ojca w rodzinieewoluowało z czasem. Dzisiejsze paradygmaty ojcostwa różnią sięzdecydowanie od tych sprzed wieku. Tradycyjny paradygmat męskości,powszechny w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, upowszechnił wzory,odchodzące już dzisiaj do lamusa, ojca – żywiciela rodziny, ojca – głowęrodziny oraz srogiego wychowawcę. Ujmował on męskość jako dominację,agresję i specjalizację w określonych dziedzinach. Oparty był na koncepcjidualizmu ról płciowych, toteż wymagał od mężczyzny podporządkowaniasobie innych (słabszych, kobiet i dzieci) oraz nieustannej walki o potwier-dzenie swej męskiej tożsamości, głównie przez opozycję do cech uzna-wanych za kobiece .

6

7

8

__________________6

7

8

U. Sokal, ,Elbląg 2005.M. Sikorska,

, Warszawa 2009, s. 176.I. Chmura-Rutkowska, J. Ostrouch,

, Kraków 2007, s. 18.

Więzi uczuciowe dorosłych dzieci z rodzicami w rodzinach rozwiedzionych

Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sił w polskichrodzinach

Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjo-pedagogiczne

MAJA PIOTROWSKA 117

Żywiciel rodziny to wzorzec oparty na tradycyjnym modelu rodziny(patriarchat) i łączy się z dychotomicznym podziałem na sferę rodzinną i tązwiązaną z pracą zawodową. Tą pierwszą wypełniają kobiety, druganatomiast zdominowana jest przez mężczyzn. Mąż/ojciec ma za zadaniezapewnić bliskim odpowiednie warunki materialne. Rolą kobiety jestwychowanie potomstwa. Ojciec nie uczestniczy w stopniu dostatecznymw procesie wychowania, bowiem zarabia pieniądze na utrzymanie rodziny.Funkcjonowanie mężczyzny w takim modelu, pozbawia go możliwościnawiązania głębszych więzi emocjonalnych z dzieckiem .

Wyrastający również z tradycyjnego paradygmatu męskości wzórgłowy rodziny, podkreśla wartość władzy i dominacji nad pozostałymiczłonkami rodziny oraz nierówność statusu kobiet i mężczyzn. Ten modelojcostwa wymaga od mężczyzny, by był stanowczy i konsekwentny.Kieruje on poczynaniami swej żony, która zajmuje się dziećmi i domem.Do niego należy ostatnie słowo, on podejmuje decyzje. W tym wzorze silnieakcentowane jest przekonanie o wyższości płci męskiej nad kobiecą .

Srogi wychowawca zgodnie z założeniami tradycyjnego paradygmatumęskości ma naturalny autorytet u swoich dzieci, a ich obowiązkiem jestokazywanie ojcu szacunku. Uczestniczy on w procesie wychowania swychdzieci, ale inaczej niż matka. Jest wychowawcą stanowczym, a nieopiekunem. Kontroluje i dyscyplinuje swe dzieci oraz poddaje je ciągłejocenie, a gdy ta wypada negatywnie – karze je. W tak zarysowanymprocesie wychowania staje się bardzo odległy emocjonalnie od dzieci,przyjmując funkcję instrumentalną. Wychowanie to przybiera postaćzakazów i kar .

Wraz z rozprzestrzenianiem się myśli postmodernistycznej i badaniamiprowadzonymi w obrębie psychologii humanistycznej pojawił się nowyparadygmat męskości promując nowe modele ojcostwa: opiekuna dziecka,partnera dziecka i ojca „rodzącego”. Nowy paradygmat promuje równośćoraz partnerstwo kobiet i mężczyzn, które mają tworzyć podstawę nowegoładu społecznego. Dotychczasowa koncepcja oparta na binaryzmie rólpłciowych zostaje zastąpiona zasadą komplementarności i androgy-

9

10

11

__________________9

1011

K. Arcimowicz, [w:]M. Fuszara (red.),

, Warszawa 2008, s. 125.Tamże, s. 129.Tamże, s.131.

Wizerunek ojca w polskich mediach na przełomie XX i XXI wieku,Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej

Polsce


niczności. Dominacja zostaje zastąpiona przez współdziałanie. Nowyparadygmat daje prawo mężczyźnie na eksponowanie zarówno cechmęskich, jak i kobiecych, umożliwia wyrażanie mu własnych emocjii pragnień .

Ojciec – opiekun dziecka odrzuca „mit męskości”, akcentujeandrogyniczne zachowania mające również związek z pielęgnacją i fi-zyczną opieką nad dzieckiem. Model ten propaguje idee równości międzykobietą i mężczyzną. Opiekun dziecka to czuły, opiekuńczy, troskliwyi wrażliwy w kontakcie z dzieckiem mężczyzna. Opieka nad potomstwemsprawia mu radość .

Wychowanie oparte na traktowaniu dziecka jako partnera interakcji,któremu należy tłumaczyć i wyjaśniać świat, w którym wszyscy żyjemy,cechuje model ojca – partnera dziecka. Jego postawa polega przedewszystkim na pomaganiu dziecku. Jak zauważa K. Arcimowicz, wzorzecten jest trudny w realizacji, bowiem „wymaga ze strony ojca wiele wysiłku,ale daje możliwość rozwijania głębokich więzi emocjonalnychz dzieckiem” .

W nowym paradygmacie męskości odnaleźć również jeszczejeden model ojca nazwany – ojcem „rodzącym”. Obejmuje on mężczyzn,którzy emocjonalnie starają się być jak najbliżej swoich ciężarnych kobieti wspólnie z nimi doświadczać kolejnych etapów ciąży, a potem towarzysząim w trakcie porodu udzielając opieki i wsparcia . Ten czas zaangażowaniaw sprawy związane z ciążą i porodem daje mężczyźnie możliwośćwypracowania swojego ojcostwa na drodze psychologicznej i społecznej.

Postać nowego ojca jest zupełnie inna niż ta z poprzednich wieków. Jaktrafnie zauważa Małgorzata Sikorska: „jeszcze nigdy nie istniały tak dużespołeczne wymagania względem ojców, dotyczące ich stopnia zaanga-żowania się oraz zbliżania do własnych dzieci” .

Tym samym coraz częściej widoczny staje się (szczególnie w wielkichaglomeracjach miejskich) trend pojawiania się w przestrzeni społecznejmłodych, aktywnych ojców, świadomych swej roli w rozwoju i wycho-

12

13

14

15

16

można

__________________12

13141516

I. Chmura-Rutkowska, J. Ostrouch,, Kraków 2007, s. 19.

K.Arcimowicz, dz. cyt., s. 133.Tamże, s.139.Tamże, s. 140.M. Sikorska,

, Warszawa 2009, s. 192.

Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjo-pedagogiczne


MAJA PIOTROWSKA 119

waniu dzieci. Ojców zajmujących się swym potomstwem i mających z nimbezpośredni kontakt. Tą tendencję dobrze obrazuje „Dziennik taty”Tomasza Kwaśniewskiego , w którym czytamy o świecie rodzicielskichzmagań i radości z perspektywy młodego, trzydziestoparoletniegomężczyzny. Autor felietonów pokazuje nam, iż ojcostwo może byćnajpiękniejszym darem dla mężczyzny, a dziecko największym skarbem,jaki w życiu otrzymujemy.

Niestety są również i tacy ojcowie, którzy są nieobecni w życiu swoichdzieci. Ojciec rozwiedziony, ojciec – gość , ojciec „fantom”, ojciec„zjawa” . Ci mężczyźni w większości nie dążą bądź nie potrafią stworzyćsatysfakcjonujących relacji emocjonalnych ze swoimi dziećmi. Toteż BeataKosiarz biorąc pod uwagę klasyfikację ról i funkcji ojcowskich wyod-rębniła następujące typy relacji: ojciec nieobecny, zdystansowany,dochodzący, dla których podstawą stała się nieobecność fizyczna lub/iduchowa ojca w życiu i wychowaniu swojego dziecka. Do grupy „ojcównieobecnych” należą tacy mężczyźni, którzy w dzieciństwie nie byliw ogóle dziecku znani. Ci, którzy (np. po rozwodzie z matką) zerwaliwszelki kontakt z całą rodziną. W grupie „ojców dochodzących” znajdująsię tacy, którzy mimo rozstania z matką dziecka, utrzymują z nim częstekontakty, są obecni w jego życiu, nawiązują z nim więź emocjonalną.Natomiast „ojców zdystansowanych” można określić, jako mężczyznpasywnych, biernych w kontaktach z dzieckiem, powściągliwych w oka-zywaniu jakichkolwiek uczuć członkom swojej rodziny. Ja do tej kla-syfikacji dodałabym jeszcze jeden typ relacji ojciec – dziecko, któryzaobserwowałam podczas prowadzenia własnych badań, a którego nie

17

18

19

20

Ojcowie nieobecni

__________________1718

19

20

Zob. T. Kwaśniewski, , Warszawa 2010.Termin użyty przez M. Środę w książce na określenie ojców porozwodzie, deklarujących najczęściej bezgraniczną miłość do swoich dzieci, natomiastojcostwo traktujących jako rodzaj doraźnych obowiązków, uwarunkowanych wolnymczasem, kaprysem, humorem czy nagłym wzruszeniem.Termin użyty przez H. N. Wrighta określający ojców, którym bardzo trudno stworzyćsatysfakcjonującą więź emocjonalną z dzieckiem, przekonanych, iż zapewnienie statusumaterialnego rodzinie w zupełności wystarczy.B. Kosiarz, , „Teraźniejszość –Człowiek – Edukacja” 2007, nr 1 (37).

Dziennik tatyKobiety i władza

Przeżywanie nieobecności ojca – w narracjach dzieci


odnalazłam w propozycji Kosiarz, nazywając go relacją „ojciec docho-dzący z poczucia obowiązku”. Jest to według mnie formakontaktów z dzieckiem, w której brak jakiejkolwiek więzi emocjonalnej.Spotkania ojca z dzieckiem odbywają się jakby z poczucia obowiązku zestrony ojca, a nie wynikają z wewnętrznej potrzeby i chęci spędzenia z nimczasu. Konsekwencją postępowania „ojców dochodzących z obowiązku”jest, w wielu przypadkach, zupełne zerwanie kontaktów z dzieckiem w jegodorosłym życiu.

Prowadzone przeze mnie badania nad znaczeniem rozwodu rodzicówz perspektywy dorosłego życia ich dzieci miały charakter jakościowy.Podstawą dla moich badań stał się jakościowy wywiad badawczy SteinaraKvale . Przyjęty dla przeprowadzenia badań wywiad cechuje się tym, iżpozbawiony jest on struktury, to znaczy, nie jest w pełni uporządkowany.Natomiast zaletą omawianego wywiadu jest to, iż posiada on „przewodnikdo prowadzenia wywiadu”. Wywiad taki może mieć ustaloną kolejnośćposzczególnych tematów, co do których należy zdobyć informacje, jakrównież może przyjąć formę szczegółowej sekwencji uprzednio zaplano-wanych pytań. Jednakże jego największy walor, moim zdaniem, tkwiw tym, iż daje on, prowadzącemu go badaczowi, możliwość byciaotwartym na zmianę porządku konwencji wywiadu lub postaci pytań.Pozwala kierować się już uzyskanymi odpowiedziami osób badanychi stosownie do ich opowieści zadawać pytania wcześniej ułożone bądźspontanicznie powstające w głowie badacza w trakcie wywiadu.W badaniach wzięło udział dziewiętnaście osób (czternaście kobiet i pięciumężczyzn). Wszyscy badani mieścili się w przedziale wiekowymwyróżnionym zgodnie z teorią E. Eriksona, obejmującym wiek wczesnejdorosłości, a więc między 20 a 35 rokiem życia. Najmłodsza z badanychosób miała 21 lat, najstarsza 31. Dodatkowo w badaniach wykorzystałamfotografie rodzinne. Zdjęcia to, moim zdaniem, skarbnica wspomnień.Skarbnica wspomnień, która kryje w sobie wiele tajemnic. Fotografiastanowi zagadkę dla badacza, którą tylko przy pomocy właściciela zdjęcia

sporadycznych

Metodologiczne podstawy badań własnych

21

__________________21 S. Kvale, , Białystok

2004.InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego

MAJA PIOTROWSKA 121

można rozwiązać. Dlatego też, tak istotne stało się dla mnie, by wzbogacićswoje badania, właśnie o element fotografii rodzinnych, w których kryje sięwiele tajemnic życia rodzinnego moich badanych. Wybór fotografii, którebadani przynosili ze sobą na spotkanie, należał do nich. Pomocna w pro-cesie badawczym stała się dla mnie też obserwacja uczestnicząca, a mojeoczy, uszy i możliwość odczuwania stały się dla mnie kanałami przepływuwielu ważnych informacji, poza samymi słowami.

W literaturze przedmiotu dotyczącej zagadnienia ojcostwa możnaodnaleźć stwierdzenia wielu autorów podkreślających, że obecność ojcaw rodzinie jest ważna nie tylko dla chłopców, pełniąc funkcję naturalnegowzoru do naśladowania, ale również dla dziewcząt. Dla tych ostatnich,obserwacja ojca pozwala lepiej zrozumieć mężczyzn w ogóle i ich rolęwobec kobiet. Osoba ojca jest córce niezbędna do tego, by mogła onawłaściwie uformować swoją kobiecość. Nacechowane ciepłem, pozytywnekontakty z ojcem są dla córki fundamentem jej stabilności emocjonalnejoraz poczucia bezpieczeństwa .

Martin Buber twierdzi, że programy i ideały wychowawcze zawodzą,gdy zawodzi człowiek, który ma je realizować. Wychowuje się nie przezprogramy czy głoszone ideały, ale przez „bycie”. Wówczas ujawnia sięproblem dojrzałości tego, kto wychowuje, a odpowiedzialność za dzieckostaje się również odpowiedzialnością za własny rozwój. Ojcostwo niepolega tylko na akcie spłodzenia potomka, i nie stanowi to jego istoty. Jegosens wyraża się w podjętej odpowiedzialności, która nie przestaje trwaćprzez cały proces rozwoju dziecka. Wymaga zaangażowania w sprawydziecka i towarzyszenia mu w chwilach smutków i radości.

Rozwód zmienia dotychczasową strukturę funkcjonowania rodziny.Charakter relacji między dzieckiem a jego opiekunami ulega znacznymprzemianom. Dziecko najsilniej odczuwa to poprzez fakt opuszczeniadomu, w którym do tej pory wszyscy mieszkali, jednego z rodziców,zazwyczaj ojca, który staje się dla niego mniej dostępny niż wcześniej.

Analiza i interpretacja materiału badawczego

22

23

__________________22

23

L. Walewska, [w:] D. Opozda(red.), , Lublin 2007.M. Buber, , Kraków 1968.

Znaczenie ojca w kształtowaniu tożsamości płciowej córki,Rodzicielstwo. Wybrane zagadnienia kontekstów edukacyjnych

Wychowanie


Wysłuchując opowieści dorosłych dzieci rozwiedzionych rodzicówzauważyłam, iż narracje kobiet i mężczyzn, odnośnie odczuwanego brakuojca, różnią się między sobą. Mężczyźni częściej sygnalizowali brak wzorcai mężczyzny od typowo „męskich spraw, męskich rozmów”, kobietynatomiast podkreślały sferę emocjonalną, brak miłości, ciepła i opieki.

Mężczyźni, z którymi rozmawiałam szczególnie podkreślali brak ojcapo rozwodzie w sytuacjach i sprawach „typowo męskich”. Szczególniebrakowało im rozmów z ojcem, które dałyby odpowiedzi na nurtująceich pytania. Pytania, które matce nie mogli bądź nie chcieli zadawać. Tako tym opowiadali:

(mężczyzna, lat 31).

(mężczyzna, lat 23).

Znaczenie nieobecności ojca w narracjach mężczyzn

Chłopakowi młodemu, potem młodemu mężczyźnie i dorosłemu jużfacetowi ojciec zawsze jest potrzebny. Na każdym etapie życia. Tak, jakmatka, bo mówię, powinien być jakimś takim wzorem, może nieniedoścignionym, ale generalnie jakimś takim, który wytycza kierunek. I tubyły właśnie różne takie sytuacje, że obserwowało się innych, np.znajomych, gdzieś jak był ojciec koło kolegi, prawda, czy była rozmowa, sięsłyszało. I były takie chwile codzienne, czy w sporcie, czy w nauce, czygdziekolwiek indziej, gdzie to wsparcie męskie bardziej, właśnie, byłopotrzebne, niż kobiet. Bo jednak jest inne podejście matki i ojca do dziecka.Tak, że to są inne sytuacje, inne problemy, inne rozmowy. Czasami nie da sięporozmawiać o pewnych rzeczach, po prostu, z kobietą

Każdy chce mieć, szczególnie chłopak, ojca itd., czyli to na pewno mi sięnie podobało i dalej, jak patrząc z perspektywy czasu, to chciałbym, żeby towyglądało inaczej, że jak widzę ojca, to, żeby był normalny i żeby mieszkałz nami i żebyśmy byli normalną rodziną, nie. A tak to nie wygląda. Zdarzałysię na pewno takie czasami motywy. Czy tam w szkole jakieś rzeczy, czy napodwórku, żeby się zapytać. Są rzeczy, o które można się zapytać tylkoojców i tylko matki. No i czasami to brakowało. Bo jak się nie przebywaz ojcem, to brakuje później. Bo jak się przebywa z ojcem to, to nie jest tak,że musi ci powiedzieć tak i tak, tylko przebywasz z nim i widzisz, nie, no, coon robi No, to jest tak, że ojca się słucha i szanuje, bo to ojciec. To jest takiwzór do naśladowania

MAJA PIOTROWSKA 123

Jak byłem mały tak o tym nie myślałem, po prostu tak bardzo jakoś jegonie lubiłem jako osoby, jako mojego ojca, że o tym nie myślałem. Dopieropóźniej, kiedy się z tego wyrosło, zacząłem się cofać w tą przeszłość i doróżnych sytuacji, to dopiero wtedy zaczynałem rozumieć, że o, wtedy to bysię mi przydał, albo wtedy, albo wtedy, albo wtedy. Ale jako mały chłopiec tochyba nie, próbowałem sobie zawsze sam jakoś poradzić. A tak toprzypominam sobie takie typowo męskie sprawy, jak gdzieś tam się pobiło,czy coś i zawsze do tego drugiego chłopaka przychodził tatuś i gdzieś tamstawał, bronił go, ten chłopiec wtedy przyleciał, za plecki stanął i tatuś goobronił, a ja tego nigdy nie miałem, albo musiałem uciekać od tamtego ojca,albo dostać od tamtego ojca. No, tak różnie było

Czasami nie dasię porozmawiać o pewnych rzeczach, po prostu, z kobietą

Są rzeczy, o które można się zapytać tylko ojców i tylko matki

(mężczyzna, lat 25).Powyższe narracje przywołują wspomnienia braku ojca wiązane,

moim zdaniem, z procesem stawania się mężczyzną, z takimi momentamiw życiu chłopca, który dorastając poszukuje męskiego wzorca, by móc zbu-dować swą męską tożsamość, by przejść od matczynego gniazda ciepłai troski do królestwa mężczyzn. Poszukującego w swoim otoczeniu sym-bolu waleczności, odwagi, pracowitości. Ojca jako przykładu dla tegowszystkiego, co niesie ze sobą męskość, odpowiedzi na nurtujące pytania,które może otrzymać tylko od innego mężczyzny. W powyższych wypo-wiedziach podkreślone zostało przekonanie, że nie o wszystkich proble-mach i sprawach można rozmawiać z kobietami, z matkami:

(mężczyzna, lat31),(mężczyzna, lat 23). Myślę, że w tych wypowiedziach chodziło moimrozmówcom o wiedzę związaną z intymnymi relacjami damsko-męskimi,o sprawy związane z seksem, a także ze zmianami, które obserwowalidorastając, szczególnie w aspekcie swojej fizyczności, zmianami, jakie do-konują się w młodym człowieku, który przekracza granice okresuchłopięcości. Do takich rozmów potrzebni są ojcowie. Synowie uważają,że matek nie wypada o to pytać albo że nie mogą one znać odpowiedzi natakie pytania nie będąc przecież mężczyzną, bądź wstyd im jest w ogóleporuszać takie tematy przy kobiecie. A matki często same boją się takichtrudnych, krępujących pytań, chcąc wierzyć, że ich mały, ukochany synekwiecznie takim pozostanie. Trudno być synem samotnej kobiety. Rozwi-jająca się w dorastającym chłopcu seksualność staje się źródłem niepo-koju i dlatego syn próbuje się odsunąć od matki. W konsekwencji brakumożliwości przebywania i porozmawiania z ojcem, nie tylko o swoich


wątpliwościach okresu dorastania, syn musi poszukiwać innych sposobówodkrycia i zrozumienia swej męskości. Może wybrać metodę prób i błędów,samodzielnie zgłębiając tajniki świata mężczyzn. Może też znaleźćzastępstwo, jakiś substytut osoby ojca w innych, otaczających gomężczyznach i przebywać w ich gronie. Może również, co jest najmniejkorzystną dla niego drogą, pozostać z matką, tracąc nadzieję, że stanie sięmężczyzną i pozostać wiecznym dzieckiem. Jak twierdzi Eichelberger:„decydując się na zostanie z matką, odcinamy sobie drogę do męskości .

Chłopcy z rozwiedzionych rodzin przeżywają w czasie swojego doras-tania intensywną, ulegającą wzrostowi tęsknotę za ojcem. Niedostrzeganieroli, jaką pełnią ojcowie w życiu swoich synów i odbieranie im możliwościuczestniczenia w ich rozwoju, może mieć niebywałe negatywne konsek-wencje dla całej ich przyszłości. Chłopcy stawiając swe pierwsze kroki nadrodze ku dojrzałości, ucząc się niezależności, próbując wyjść z psycho-logicznego związku z matką, potrzebują wsparcia ojców.

Robert Bly w swej książce twierdzi, iż permanentny brakojca powoduje „zaburzenia synostwa” . Biorąc udział w licznych rozmo-wach z mężczyznami, począwszy od lat osiemdziesiątych, stale słyszałjedno twierdzenie: „Brakuje mi ojca”. Według niego to twierdzeniezakłada, iż „ojciec to jakaś substancja w rodzaju soli, której dawniej czasembrakowało, albo wody gruntowej, która dziś na pewnych terenach po prostuzanikła” .

Z kolei kobiety, z którymi rozmawiałam, wyrażały ten brak w trochęinny sposób. Dla niektórych z nich zabrakło ojcowskiego ciepła,przytulenia, po prostu, emocjonalnego i duchowego z nim związku:

(kobieta, lat 24).

24

25

26

Żelazny Jan

No fajnie by było się przytulić do własnego ojca, po prostu iść z nim,nie wiem, na pizze albo chociaż założyć taki stary sweter, wiesz, takipowyciągany, jak wszyscy mówią „sweter po ojcu”, no fajnie by było cośtakiego mieć, na pewno

Znaczenie nieobecności ojca w narracjach kobiet

__________________24

25

26

W. Eichelberger, , Warszawa 1998, s. 35.R. Bly, , Poznań 2004, s. 113.Tamże.

Zdradzony przez ojcaŻelazny Jan

MAJA PIOTROWSKA 125

Małe dziewczynki potrzebują swych ojców, by wzrastać w przeko-naniu, że są one przez nich kochane. Czuły i opiekuńczy ojciec staje siępierwszym w jej życiu ukochanym mężczyzną, ucząc ją, że jest warta jegomiłości, a tym samym miłości innych mężczyzn, którzy pojawią się późniejw jej życiu. Jak wskazuje wielu autorów prac poświęconych tematyceojcostwa, brak ojca może mieć znaczny destrukcyjny wpływ na stosunekdziewczyny do własnej płciowości, powodując uszczerbek w procesiekształtowania przez nią swej kobiecej tożsamości. Może to także zaważyćna jej późniejszych wyborach partnerów życiowych, w poszukiwaniu,których ogromną rolę będą odgrywać te pragnienia i potrzeby, które przezojca zostały zaniedbane i niespełnione . Niezaspokojony i wciąż silnieodczuwany ojcowski głód uczuć może czynić takie kobiety szczególniewrażliwe na każde, nawet najmniejsze, przejawy zainteresowania,życzliwości, opiekuńczości i czułości ze strony mężczyzn. Zabieganieo jakiekolwiek przejawy miłości naraża je na wikłanie się w toksycznezwiązki zależnościowe, w których z reguły, całkowicie podporządkowująsię partnerowi, będąc w stanie zrobić wszystko, by tylko czuć się kochane.Jedna z kobiet tak opowiadała mi o swoim silnie odczuwanym braku ojca:

(kobieta, lat 21).Inne z kobiet mówiły mi, że brak ojca odczuwały szczególnie wtedy,

gdy widziały szczęśliwe, pełne rodziny w swoim otoczeniu, gdy obser-wowały innych ojców, stanowiących przeciwieństwo ich własnych. W tychopisach również ujawnione zostały tęsknoty za ojcowskim ciepłem,za potrzebą nauczenia się czegoś od niego:

27

Ja np. miałam takie różne dziwne okresy, na początku byłam straszniezamknięta, potem mocno szukałam, szukałam właśnie w okresie dorastania,dojrzewania, kiedy no mimo wszystko jednak odczuwałam brak ojca i to,że to nie jest to, jak być powinno i że jedna osoba nie jest w stanie ci zastąpići matki, i ojca, i nie można w niej znaleźć wszystkiego, i zaczęłam szukaćpo innych ludziach takich, nie wiem, jakiś dziwnych strzępków czego-kolwiek. I dziwny to był czas, zrobiłam wtedy strasznie dużo różnych głupichrzeczy, tylko po to, żeby poczuć bliskość drugiej osoby, ale teraz już jestwszystko inaczej

Zazwyczaj to tego ojca brakowało mi, jak widziałam gdzieś rodzinę,w której był ojciec, gdy szłam do moich koleżanek. I pamiętam jeszcze, żew podstawówce kolegowałam się z taką koleżanką, która miała fan-__________________27 D. Kornas-Biela, [w:] D. Kornas-Biela (red.),

, Lublin 2001.Współczesny kryzys ojcostwa, Oblicza

ojcostwa


tastycznego ojca i zawsze zazdrościłam jej tego kontaktu z nim, że moglirazem posłuchać muzyki, tego, że mogli porozmawiać na każdy temat.Ta miłość i przywiązanie były tak widoczne, i tego brakowało

A ojca mi brakowało, kiedy patrzyłam na inne dzieci. Często mibrakowało ojca, bo wiadomo, mieszkając na osiedlu, widzi się, to tatuśz dzieckiem na rowerku, to coś tam, to jakieś wspólne pikniki, to coś, to nahuśtawce huśta. A tak, nigdy nie miałam takiej potrzeby, żeby iść i tatosłuchaj, bo mam taki i taki problem, weź mi pomóż, czy ktoś mi tam dokucza,czy jakiegoś chłopaka trzeba nastraszyć, czy coś. Nie, bo tego ojca nie było!Było mi żal, że te inne dzieci mają jakąś tą rodzinę, że ten ojciec może impomóc, może ich czegoś nauczyć. Nigdy nie uważałam, żeby mój ojciec byłw jakiś sposób moim ojcem, poza tym, że spłodził mnie i siostrę, to nigdy niebył ojcem, naprawdę nigdy nie był ojcem

Do tej pory, gdy widzę taką scenę: tatuś idący ze swym dzieckiem zarękę, np. na spacer w parku, to rozczulam się niesamowicie, może teżdlatego, że ja nie miałam okazji tego zakosztować, a przynajmniej niepamiętam

(kobieta,lat 28).

(kobieta, lat 29).Dziecko jest wnikliwym obserwatorem swojego otoczenia i tego, co

w nim się dzieje, dlatego też szybko dostrzega różnicę pomiędzy swojąwłasną rodziną, a innymi. Poprzez te obserwacje uświadamia sobie, żeojciec może być zupełnie inny niż ten, którego ono ma. Widząc w swymotoczeniu ojców innych dzieci, zaangażowanych wychowawczo, czułychi cierpliwych, rodzą się w nim uczucia żalu, smutku i niespełnienia, częstoteż nienawiści i gniewu w stosunku do własnego ojca. W głowie takiegodziecka kołacze się jedno pytanie: dlaczego ja nie mam takiego ojca? I tymtrudniej jest mu zaakceptować taką sytuację, skoro widzi, że można inaczej.Taka tęsknota za ojcem, który nie spełnił oczekiwań, może istnieć nadalw życiu dorosłym. Jedna z kobiet biorąca udział w badaniach wyraziłato następującymi słowami:

(kobieta, lat 28).Kobiety, z którymi prowadziłam rozmowy podkreślały również, że

oprócz psychologicznej i emocjonalnej pustki odczuwanej w wyniku brakuojca, brakowało im też różnego rodzaju pomocy ekonomicznej, kontaktów,które miał ojciec, dzięki czemu mogłyby więcej osiągnąć, łatwiej żyć, takjak żyją dzieci w pełnych, szczęśliwych rodzinach, gdzie to wsparcie,jak sobie wyobrażają dorosłe córki rodziców po rozwodzie, jest o wielewiększe. Tak o tym opowiadały:

MAJA PIOTROWSKA 127

Brakowało go wtedy, kiedy widziałam, że np. mama jest przytłoczonanadmiarem obowiązków. Właśnie wtedy, kiedy, no było tak, że powiedzmywiem, że on miał danych jakiś znajomych i oni mogliby pomóc, a tak nie mami kto podać ręki, bo mama nie ma takich znajomych, a on nie jedną sprawęmógłby mi załatwić, pracując tam gdzie pracuje, ale, że go to nie interesuje,tak że tu mam żal, bo mógłby skinąć palcem i by pomógł mi w różnychrzeczach, a niestety tego nie robi, dlatego jest tak jak jest. Chodzi mi przedewszystkim o pracę

Brakowało, bo bym mogła mieć o wiele, wiele lepsze możliwości. No,szczególnie chodzi o pieniądze, niestety. Tak jest, na pewno, bo ja i takbardzo doceniam to, co mama dla mnie robi i co mi daje. Natomiast wiem,że gdyby ta rodzina byłaby pełna i oboje rodzice by zarabiali, to mogłabymosiągnąć jeszcze więcej niż w tym momencie, może nie tyle więcej osiągnąć,ile mniejszymi nerwami, mniejszym zamartwianiem się o to, czy miwystarczy, czy podołam, no w tym znaczeniu

Ojciec, jakoś kiedyś, jak byłam mała, to byłam jego oczkiem w głowie,bo byłam, wiadomo, najmłodsza, i bardzo tak wszystko dla mnie. I tuwakacje, tu to, zawsze mi tam jakieś pieniążki dawał i … A potem już, imbardziej mamę oszukiwał, to był gorszy, też dlatego, że wiedział, że ja dużowięcej rzeczy widzę, to ja też się stałam jego wrogiem

(kobieta, lat 26).

(kobieta, lat 28).Ojciec odgrywa niezwykle istotną rolę także w wychowaniu swojej

córki. Ten znaczący wpływ odzwierciedla często jej wyobrażenie o sobiesamej, jej system ocen i wartości. Daje znać o sobie w kształtowanych przeznią relacjach z innymi ludźmi, szczególnie z innymi mężczyznami i przy-szłymi partnerami. Dla córki jej ojciec jest wzorem mężczyzny w ogóle,a dzięki swoim obserwacjom wzajemnych relacji ojca i matki, kształtujeona wzorzec relacji męsko-damskich. Wszystko, co ojciec ofiaruje swejcórce przez całe jej życie, ojcowska miłość, uwaga, opieka czy wsparcieoraz akceptacja jej jako kobiety, bądź też brak tego wszystkiego, buduje jejoczekiwania wobec przyszłych partnerów życiowych i rozumienia własnejkobiecości.

Konflikty małżeńskie, separacja i rozwód powodują zmianę nie tylkorelacji mąż-żona. Bardzo często kochający dotąd ojcowie oddalają sięrównież emocjonalnie od swoich córek, a ich wzajemne relacje stają się corazbardziej chłodne i pozbawione wcześniejszego znaczenia. Wielu z ojcówprzenosi swe negatywne uczucia do żon również na córki, które stają się taksamo symbolem i ucieleśnieniem wroga, z którym teraz toczą wojnę.

(kobieta, lat 23).


Jak podkreśla E. Fromm miłość ojcowska jest miłością uwarunkowaną,której główną zasadą jest spełnianie oczekiwań, które żywi ojciec w sto-sunku do swojego dziecka. W takim rozumieniu na miłość ojca, dzieckomusi sobie zasłużyć poprzez bycie takim, jak on. Może też ją szybkoutracić, jeżeli jego zachowanie jest sprzeczne z wyobrażeniem mężczyznyi nie spełnia jego oczekiwań. Jak pisze Fromm: „posłuszeństwo staje sięgłówną zaletą, a nieposłuszeństwo głównym grzechem – a karą jestodebranie ojcowskiej miłości” . Tak też w powyższej narracji potępienieprzez córkę zachowania ojca w stosunku do matki spowodowało utratęojcowskiej miłości. Sądzę, że mężczyzna odrzucając swoją córkę, może toczynić z dwóch podstawowych powodów. Po pierwsze doznaje poczuciazdrady ze strony swej córki, która w jego przekonaniu powinna stać po jegostronie bądź przynajmniej biernie akceptować jego decyzje i postę-powanie. Po drugie, widząc w niej ucieleśnienie żony, przelewa też na niątakie same negatywne uczucia. A im bardziej córka staje po stronie swojejmatki bądź dostrzega pozostawiające dużo do życzenia zachowania ojcai daje temu wyraz w otwartej krytyce, tym miłość ojcowska szybciej zanika.Nieposłuszeństwo bowiem musi być ukarane. A największą karą dla małejdziewczynki stanie się odebranie ojcowskich uczuć i dotychczasowejakceptacji.

(kobieta, lat 21).W relacjach córek z ojcami duże znaczenie ma wzajemna komunikacja,

zarówno ta werbalna, jak i niewerbalna, gdyż stanowi ona ważny kanałwyrażania akceptacji bądź dezaprobaty wobec córki. Wpływa również najakość kontaktów emocjonalnych między nią a ojcem. Wiele kobiet cierpi

28

Na początku było tak, że tata mi kupował wszystko co chciałami zawsze miałam takie podstawowe zachcianki, taka mała córeczka,wszystko było spełniane, co chciałam. A później, jak się ochłodziły relacjemiędzy mamą a tatą, to już tak nie było. Że już nie byłam, tata mi np. niepotrafił już dać pieniędzy, czy czegoś właśnie, mnie przytulić, cośpowiedzieć, bardziej były takie relacje ochłodzone. Najbardziej brakowałomi może tej akceptacji z jego strony, może dlatego, bo tego nie zaznałamw dzieciństwie, dlatego, że tata mnie nie potrafił zaakceptować, taką jakajestem. Bo broniąc nieraz mamę tata widział we mnie tą złą osobę, zawszemówił, że jesteś taka jak mama, że czemu nie potrafisz stanąć po mojejstronie. Nie widział, że to on robi nam zło, tylko my jemu

__________________28 E. Fromm, , Poznań 2006, s. 52.O sztuce miłości

MAJA PIOTROWSKA 129

na skutek braku ojcowskiej akceptacji i uwagi. W swym życiu dorosłymmogą być pozbawione poczucia bezpieczeństwa i nieufne w kontaktachz innymi mężczyznami. Często też skrywany latami gniew na swych ojcówpotrafi dać o sobie znać pod wpływem własnych zawodów miłosnych.Zdarza się, że „kobiety takie karzą mężczyzn nie za winy popełnione przeznich, lecz za rany zadane w dzieciństwie przez ojców” . Jedna z osóbw pewnym momencie naszej rozmowy, dość nieśmiało, wyznała mi:

(kobieta, lat 21).Nie podjęła się jednak próby odpowiedzi, na tak postawione przez samą

siebie pytanie, w trakcie naszej rozmowy. Myślę, że takie postępowaniemojej narratorki w stosunku do mężczyzn, może mieć więcej przyczyn, niżtylko chęć odegrania się za to, co zrobił jej własny ojciec. Przyczyntkwiących również w nieprawidłowej relacji ojciec-córka. Jedną z nich,w moim przekonaniu, jest skrywana obawa przed byciem porzuconą, przedponownym doświadczeniem tego strasznego uczucia dobrze pamiętanegomoże jeszcze z czasów dzieciństwa. Dlatego to ona sama kończy, jakopierwsza, te znajomości, nie pozwalając sobie na jakiekolwiek zaanga-żowanie, gdyż wówczas nie czuje się żalu i smutku, nie przeżywa się straty,ponieważ nie wie się, co mogłoby się utracić. Tygodniowa bowiemznajomość nie pozwala na poznanie tak naprawdę dobrze kogokolwiek.Jakakolwiek dłuższa znajomość stanowić już może znaczny problem, gdyżmożna zacząć się przyzwyczajać, lubić bądź nawet pokochać. Uciekającprzed tymi uczuciami, nie podejmuje ryzyka, bo ono wiąże się też z możli-wością poniesienia porażki (bycia porzuconym), tłamsi więc wszystkow samym zarodku. Wówczas to nie chęć ranienia mężczyzn i „odgrywaniesię” na swym ojcu, a raczej silnie zakorzeniony strach i przekonanie,że uczucia bolą, może wywoływać takie zachowania tej młodej kobiety.

Córce ciężko jest się pogodzić z utratą ojcowskiej miłości, zwłaszcza,gdy po pewnym czasie po rozstaniu z matką, zakłada on nową rodzinę, a na

29

Dużo miałam takich przelotnych znajomości, bardzo dużo, aż czasamimyślę sobie, że już przesadzam. Takich w stylu, no możemy sobie tampoflirtować i jest w porządku, a potem, sorry, ja jednak nie mam czasu, byłoprzyjemnie, no to cześć, na razie. I takich związków tygodniowych, nomiałam bardzo dużo i kończyłam je bardzo szybko, bez żadnych wyrzutówsumienia, no, bo to ja. Czasami, aż myślę sobie, czy ja się odgrywam na nichza to, co mi się stało?

__________________29 H. N. Wright, ,

Warszawa 1997, s. 28.Tatusiowa córeczka. O niezwykłym wpływie ojca na osobowość córki


świat przychodzi drugie dziecko, które zupełnie odbiera nadzieję na powrótojca i bycie znowu razem. W taki sposób opowiedziała mi o tym jednaz uczestniczek moich badań:

(kobieta, lat 28).Ojcowskie zdanie, jego opinia czy pochwała mają dla córki odmienne

znaczenie niż te same słowa wypowiedziane przez matkę. Dzieckokształtując swoją indywidualność potrzebuje wsparcia i akceptacji dlaswoich poczynań, szczególnie ze strony ojca. Gdy zamiast tego otrzymujeobojętność, brak zainteresowania i nieczułość od osoby, którą kochai szanuje, wówczas zostaje głęboko zranione. Poczucie odrzucenia jest tymsilniejsze, im bardziej dziecko dostrzega utratę zainteresowania ojca swojąosobą. Na początku podejmuje walkę, na różne sposoby starając się zdobyćna powrót ojcowską uwagę. Mogą być to, jak w powyższym przykładzie,osiągnięcia szkolne, dobre stopnie, ale również i okazywana agresja,nieposłuszeństwo czy bunt, wszystko, co choć trochę na powrót przykujeuwagę opiekuna. Gdy dziecko ponosi porażkę w swych zmaganiach,a ponawiane wciąż próby zwrócenia na siebie uwagi nie przynosząoczekiwanych skutków, jeszcze silniej odczuwa odrzucenie i zaczynamyśleć o sobie jako o kimś, kto nie zasługuje na miłość, gdyż jestniewystarczająco dobre, by poświęcać mu uwagę i zainteresowanie.

Ja jednak byłam taką „córcią tatusia”, ojciec mnie zawsze rozpieszczałi miałam wszystko, jak jeszcze byli razem z mamą. I to miało olbrzymieznaczenie później, jak ten mój ojciec sobie odszedł i mnie zostawił, copotwierdzało się tym, że on na początku bardzo często, on potrafił co drugidzień przyjeżdżać, się ze mną spotykać, umawiać się, gdzieś mnie zabieraćitd., itd. Dbał o te kontakty łącznie z prezentami, ze wszystkim. No a późniejurodziła się jego druga córka, no i się wszystko skończyło. Wszystko już byłodla tamtej rodziny, a dla mnie już nic nie zostawało. Jak już istniała ta drugarodzina, to dla tamtej rodziny było wszystko, natomiast dla mnie nie byłonic. Gdy oni sobie kupili dla całej rodziny rowery, to ja usłyszałam, że mamstary rower, będący w piwnicy i on też doskonale nadaje się do jazdy,pomimo tego, że chciałam sobie uskładać na nowy i żeby mi dołożył, to niedostałam. Ja naprawdę się starałam, żeby go zadowolić we wszystkim, stądte stopnie, stąd jakieś tam osiągnięcia. To była forma zwrócenia na siebieuwagi po to, żeby on był ze mnie dumny, żeby się zainteresował. Ale nie, tobyło zawsze za mało. Potem to go już nic nie interesowało, nawet nierozmawiał za dużo ze mną, tylko takie standardy typu: „co słychać?”i nawet nie starał się słuchać odpowiedzi. Więc czułam się jak obowiązek,za który trzeba płacić co miesiąc alimenty. I tyle

MAJA PIOTROWSKA 131

Konsekwencją tego rodzaju myślenia u kobiet jest z reguły niskie poczuciewłasnej wartości oraz przekonanie, że jeżeli były niewystarczająco dobredla swojego ojca, to jaki mężczyzna w ogóle zechce z nimi dzielić życie.Inne z kolei popadają w przerażający perfekcjonizm, gonią za karierą,pragną piąć się w górę po szczeblach rozwoju zawodowego, wciąż zgubniesądząc, że gdy osiągną wszystko, co tylko możliwe, zasłużą tym samymna upragnioną męską miłość i podziw.

Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców funkcjonują nieprawidłowoz wielu powodów, a jednym z nich jest głęboki, niezaspokojony „głódojca”. „Głód ojca” to podświadoma tęsknota za idealnym ojcem.Pierwotnie termin ten odnosił się tylko do fizycznej nieobecności ojcaw życiu dziecka. Dzisiaj pod tym pojęciem rozumie się często równieżnieobecność emocjonalną . Wiele małych dziewczynek i chłopcóww wyniku rozwodu traci swych ojców bezpowrotnie. Takim osobom, ażpo wiek dojrzały może towarzyszyć w związku z tym wydarzeniem wieleobciążeń emocjonalnych, tym większych, im silniejszy był ich związekz ojcem przed rozpadem rodziny. Dzieci te bardzo silnie odczuły nagłei w większości niezrozumiałe dla nich odebranie im przez ojców uczućmiłości, którymi darzyli je przed rozwodem.

Powyższa analiza i interpretacja zgromadzonego przeze mniemateriału badawczego ujawniła wiele znaczeń nieobecności ojca w życiudziecka. Myślę, że w większości ojcowie nie uświadamiają sobie, jakistotną rolę pełnią w procesie rozwoju i wychowania swych dzieci.Ojcostwo musi zostać przez mężczyznę przygotowane na drodze psy-chicznej i społecznej. Wymaga to od niego podjęcia wysiłku świadomejpracy nad sobą, przynosząc w rezultacie zobowiązanie, wyznaczaokreślone powinności. Jak trafnie zauważył J. Witczak: „dużo łatwiejzostać ojcem, niż nim być” .

Warto też zauważyć, iż z opisanych tu i poddanych interpretacji narracjidorosłych dzieci rozwiedzionych rodziców dotyczących znaczenia, jakienadawali oni w swym dzieciństwie nieobecności ojca w swoich rodzinach,

Podsumowanie

30

31

__________________3031

J. Conway, Warszawa 1997, s. 83.J. Witczak, , Warszawa 1987, s. 26.

Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców,Ojcostwo bez tajemnic


można wysunąć istotne wnioski dla praktyki edukacyjnej. Mam tu na myślipotrzebę tworzenia szeroko rozumianych programów wsparcia i pomocydla rodzin w okresie porozwodowym. Szczególnie dla ojców, którzy porozwodzie pozostają zazwyczaj poza strukturami rodziny. Wiedza, którąposiadamy na temat zjawiska rozwodu i jego następstw obliguje, moimzdaniem, do tego, by w pełni wykorzystywać ją, niosąc pomoc całymrodzinom, u których na kartach biografii został wyryty rozwód. Szcze-gólnie jednak z przeprowadzonej analizy zebranego przeze mnie materiałubadawczego wypływa nauka dla rozwijającej się w naszym kraju instytucjimediacji rodzinnych w sprawach rozwodowych. Uważam bowiem,iż oprócz spraw związanych z podziałem majątku, czy kwestią dotyczącąprzyznania opieki rodzicielskiej po rozwodzie omawianą przy pomocymediatora, warto poświęcić również czas na uwrażliwienie rodziców(a szczególnie tego, który opuści dom rodzinny) na problem związanyz więziami rodzinnymi i uświadomienie ich, w jaki sposób mogąkształtować pozytywne relacje ze swymi dziećmi po rozwodzie. Może tow istotny sposób przyczynić się do poprawy obecnego stanu. Niepokój mójbowiem budzi tak mała świadomość rodziców, co do konsekwencji ichwłasnych działań oraz tak słabo wykazywana chęć wzajemnej współpracyna rzecz swojego dziecka.

Bibliografia

Arcimowicz K., [w:]Fuszara M. (red.),

, Warszawa 2008.Bly R., , Poznań 2004.Braun-Gałkowska M., [w:] Kornas-Biela D. (red.),

, Lublin 1999.Buber M., , Kraków 1968.Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J.,

, Kraków 2007.Conway J., Warszawa 1997.Eichelberger W., , Warszawa 1998.Fromm E., , Poznań 2006.Kornas-Biela D., [w:] Kornas-Biela D. (red.),

, Lublin 2001.Kosiarz B., , „Teraźniejszość –

Człowiek – Edukacja” 2007, nr 1 (37).Kwaśniewski T., , Warszawa 2010.Kvale S., , Białystok

2004.

Wizerunek ojca w polskich mediach na przełomie XX i XXI wieku,Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej

PolsceŻelazny Jan

Mieć dziecko czy być matką, Obliczamacierzyństwa

WychowanieMężczyźni na przełęczy życia. Studium socjopeda-

gogiczneDorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców,

Zdradzony przez ojcaO sztuce miłości

Współczesny kryzys ojcostwa, Obliczaojcostwa

Przeżywanie nieobecności ojca – w narracjach dzieci

Dziennik tatyInterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego

MAJA PIOTROWSKA 133

Matuszewska M.,[w:] , Poznań 2003.

Obuchowski K., , Poznań 2000.Ratus A., , „Problemy rodziny”

1978, nr 3.Sikorska M.,

, Warszawa 2009.Sokal U., ,

Elbląg 2005.Walewska L., [w:] Opozda D.

(red.), , Lublin 2007.Witczak J., , Warszawa 1987.Wright H. N., ,

Warszawa 1997.

Funkcjonowanie w rolach rodzicielskich jako źródło rozwoju młodychdorosłych, Rodzina a rozwój człowieka dorosłego

Galaktyka potrzeb. Psychologia dążeń ludzkichRodzina – pierwsze ogniwo w społecznym rozwoju dziecka


Więzi uczuciowe dorosłych dzieci z rodzicami w rodzinach rozwiedzionych

Znaczenie ojca w kształtowaniu tożsamości płciowej córki,Rodzicielstwo. Wybrane zagadnienia kontekstów edukacyjnychOjcostwo bez tajemnic

Tatusiowa córeczka. O niezwykłym wpływie ojca na osobowość córki


KRZYSZTOF ZAJDEL

Społeczny wymiar funkcjonowania rodziny wiejskiej w środowiskuprzechodził pewną ewaluację w dostępnej literaturze. W odleglejszychpublikacjach sama wieś widziana była jako pewien skansen zachowańi tradycji. Mieszkanki miast czuły się bardziej dowartościowane miejscemzamieszkania, aniżeli kobiety mieszkające na wsi. Kobieta na wsi miała

KARKONOSKAPAŃSTWOWASZKOŁAWYŻSZAW JELENIEJ GÓRZE

Społeczny wymiar funkcjonowania rodziny

i kobiety w środowisku wiejskimSocial aspect of the functioning of family

and women in rural environment

Abstract:

Keywords:

The woman's part is subject of my study and the country family in Polandin period of alternatively. Yet to recent, country family more considerably often thanmunicipal she was numerous, and so with many children and many generations.She was perceived as more durable, less subject on divorces and separations. Beyondthis nation in the country more seldom than they in city live in informal relationships,extramarital. It was can so – peaceably with social picture – at least in this fieldrecognise the occupants of village not only za more tradycjonalnych, but and moremoral. First of all however living in the country men be perceived by Poles' totalityas more religious than occupants cities and it turns out, that they are tray really.Village – as educational environment; differentiation as place to life showsconsiderable, work and education in dependence from regional arrangement,national, continental. Despite many the times the affirmed strong standardizing inframes of processes of urbanization influences ( the municipal examples of life) manycountry environments kept its specific of educational influences still.The guilds of social distinction, economic the and cultural village the children are theessential determinants of conditions of education and the youth.

the woman in the country, education, changes in the family, constitutionaltransformation, the modernization of the village, education, educational chances.

rodzić dzieci i zajmować się gospodarką. Nawet nauczyciele chcącypracować na wsi, dostawali dodatek, tak zwany wiejski. W literaturze latosiemdziesiątych kilkakrotnie natknąłem się na opinię, że po studiach nawieś do pracy z dziećmi w szkole idą panny szukające męża oraz kobietyniezaradne, które nie miały możliwości i umiejętności znalezienia pracyw mieście. Wieś, mieszkanie na wsi i posiadanie tam rodziny, w najlepszymwypadku, uważane było za coś wstydliwego.

Jeszcze do niedawna, rodzina wiejska znacznie częściej niż miejskabyła wieloosobowa, a więc wielodzietna i wielopokoleniowa. Postrzeganoją jako bardziej trwałą, mniej narażoną na rozwody i separacje. Poza tymludzie na wsi rzadziej niż w mieście żyją w związkach nieformalnych,pozamałżeńskich. Można więc – zgodnie ze społecznym wizerunkiem– przynajmniej w tej dziedzinie uznać mieszkańców wsi nie tylko zabardziej tradycjonalnych, ale i bardziej moralnych. Przede wszystkimjednak ludzie żyjący na wsi postrzegani są przez ogół Polaków jako bardziejreligijni niż mieszkańcy miast i okazuje się, że rzeczywiście tacy są– według autoidentyfikacji, cechuje ich znacznie większe przywiązaniedo praktyk religijnych. Czy to widzenie wsi i rodzin je zamieszkujących,tak charakterystyczne do okresu zmian ustrojowych, dalej ma miejsce?

Wieś – jako środowisko wychowawcze, wykazuje znaczne zróżni-cowanie jako miejsce do życia, pracy i wychowania w zależności od układuregionalnego, narodowego, kontynentalnego. Mimo wielokrotnie stwier-dzonych silnych wpływów ujednolicających w ramach procesów urba-nizacji (miejskich wzorów życia), wiele środowisk wiejskich zachowałonadal swoją specyfikę oddziaływań wychowawczych .

Cechy odrębności społecznej, ekonomicznej i kulturowej wsi sąistotnymi wyznacznikami warunków kształcenia dzieci i młodzieży.

Ubóstwo powiększyło się w gospodarstwach domowych rolników,a tylko nieznacznie spadło w gospodarstwach pracowników użytkującychgospodarstwa rolne. Proces ograniczania sfery ubóstwa został zaha-mowany w 1999 r. wraz ze spadkiem dynamiki wzrostu gospodarczegoi narastaniem bezrobocia.

W latach 1994-2000 odsetek ludności żyjącej poniżej progu ubóstwa :zmalał o ponad 5 punktów procentowych wśród rodzin pracowniczych,

1

2

__________________1

2

D. Lalak, T. Pilch, ,Warszawa 1998, str. 328-329.Dane z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.

Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej

Społeczny wymiar funkcjonowania rodziny...136

o 4 punkty wśród rodzin emerytów i rencistów, i o prawie 10 wśród rodzinutrzymujących się z innych niż emerytury i renty świadczeń społecznych,wzrósł o 0,7 punktu procentowego wśród rodzin chłopskich.

Dla zrozumienia sytuacji wychowawczej znacznej części dzieciwiejskich niezbędna jest świadomość, że gospodarstwo i rodzina chłopskasą z sobą nierozerwalnie związani, że praca rodziny chłopskiej w gospo-darstwie jest formą jej życia i dlatego niejednokrotnie trzeba tej pracypodporządkować indywidualne interesy poszczególnych członków ro-dziny, mimo niekiedy ich odmiennego zdania na ten temat.

Mniejsza niż w mieście liczba zawodów, które są wykonywane na wsi,utrudnia prowadzenie szerszej orientacji zawodowej. Dlatego na przykładrola doradcy w wiejskich szkołach nie jest dostrzegana . Przed szkołą nawsi stawać może dylemat: kształcić młodzież z myślą o tym, że pozostaniew rolnictwie, czy też przygotowywać ją do wyjścia ze wsi.

Niski standard warunków życia i pracy w niektórych wsiach może miećswoje konsekwencje w kształtowaniu przez środowisko określonychpostaw młodzieży, które polegają bądź na chęci opuszczenia wsi, bądź teżwyrażają się w braku wiary we własne siły, w zwątpieniu co do możliwościwiększych dokonań i w zaniżaniu aspiracji życiowych.

W latach 1993-2006 utrzymały się również potoczne sądy o wsi i jejrelacjach z miastem, na ogół mające dla wsi korzystny wydźwięk.Powszechne jest przekonanie, że wieś jest ostoją polskich tradycji i daw-nych zwyczajów. Większość badanych uważa też, że w sytuacjach kryzy-sowych wieś jest samowystarczalna gospodarczo i chociaż zawsze byładyskryminowana przez władze centralne, to obecnie w większym stopniuniż miasto jest beneficjentem integracji Polski z UE. Rolnictwo przedtraktatem akcesyjnym wywalczyło sobie dopłaty do różnych obszarówdziałalności rolniczej i pozarolniczej. Jednocześnie respondenci w więk-szości nie zgadzają się z opiniami, że wieś oczekuje zbyt wiele pomocyod państwa kosztem mieszkańców miast, ale też, że jest wykorzystywanai pracuje na utrzymanie ludzi z miasta. Przede wszystkim jednak ankie-towani powszechnie sprzeciwiają się twierdzeniom, że wieś jest ciemnai zacofana. Jedynie w sprawie wzajemnego zrozumienia między mieszkań-cami wsi i miast zdania są podzielone, co de facto oznacza poprawę ocen,

3

4

__________________3

4

K. Zajdel, ,Toruń 2009.

raport z badań,CBOS 2006.

Społeczne konteksty wyboru szkół gimnazjalistów ze środowiska wiejskiego

Mieszkańcy wsi i miast o sobie i swoich gospodarstwach domowych,

KRZYSZTOF ZAJDEL 137

ponieważ jeszcze w roku 1998 (podobnie jak w 1993) przeważał poglądo wzajemnym niezrozumieniu.

Warto też podkreślić, że w ciągu ostatnich kilku lat wśród osóbdostrzegających istotne różnice między mieszkańcami wsi i miast umocniłosię przekonanie, iż obie te zbiorowości stają się do siebie coraz bardziejpodobne. Z perspektywy ostatniego dwudziestopięciolecia można teżzauważyć zmiany opinii świadczące o stopniowym, choć bardzo po-wolnym, upodabnianiu się społecznych wizerunków ludzi żyjących na wsii w mieście.

W 2002 roku przeprowadzony był w Polsce Narodowy SpisPowszechny (NSP). W praktyce polskich spisów ludności słowo „rodzina”używano z reguły w odniesieniu do osób wchodzących w skład gospo-darstw domowych i wyodrębnionych na podstawie kryterium biolo-gicznego. Jednakże dwukrotnie w spisach powojennych (w latach 1978i 2002, w 2011 przewidywany jest następny NSP) dokonano takżewyodrębnienia rodzin funkcjonujących w ramach tzw. gospodarstw zbio-rowych . W ostatnim, jak dotąd, spisie (NSP 2002) rodzina zostałazdefiniowana „jako dwie lub większa liczba osób, które są związane z sobąjako mąż i żona, wspólnie żyjący partnerzy (kohabitanci) – osoby płciprzeciwnej lub jako rodzic i dziecko”. Tak więc, rodzina obejmuje parę bezdzieci lub parę z jednym lub większą liczbą dzieci, albo też samotnegorodzica z jednym bądź większą liczbą dzieci.

Takie rozumienie rodziny stanowi pewną nowość w stosunku do defi-nicji poprzednio stosowanych, bowiem zdecydowanie poszerza kategorięosób uznanych za jej członków, włączając w jej skład osobowy także osobynie pozostające w formalnym związku małżeńskim, tj. partnerów (kohabi-tantów). Określenie formalnego statusu osób płci przeciwnej tworzącychparę, stało się możliwe dzięki wprowadzeniu do badań spisowych pytaniao ich stan cywilny i prawny, tzn. zdefiniowany jako stan cywilny wedługobowiązującego w kraju prawa.

Z danych spisowych wynika, że w momencie przeprowadzaniatego badania w 2002 roku istniało w Polsce 13.337,0 tys. gospodarstwdomowych, z których 67,2% funkcjonowało w miastach. W stosunku dostanu odnotowanego w NSP z 1988 roku, liczba gospodarstw domowychzwiększyła się w skali kraju o 11,4%, natomiast w miastach o 14%, a na wsio 6,5%. Dominująca przewaga udziału gospodarstw miejskich wśród ogółu

5

__________________5Gospodarstwa domowe i rodziny, GUS 2003, s. 19.


gospodarstw domowych w kraju jest z jednej strony konsekwencjąnierównomiernego rozkładu ludności według miejsca zamieszkania(w miastach mieszka ponad 60% ludności Polski), z drugiej zaś wynikaz mniejszej wielkości gospodarstw miejskich w porównaniu z wiejskimi(w 2002 roku przeciętna liczba osób w gospodarstwie miejskim wynosiła2,6 – zaś w wiejskim – 3,33).

Zdecydowaną większość gospodarstw domowych stanowią gospo-darstwa jednorodzinne. Jest to stan obserwowany od lat, chociaż trzebapodkreślić, że ich odsetek się zmniejsza na rzecz wyraźnego wzrostugospodarstw nierodzinnych, wśród których dominują gospodarstwajednoosobowe. Warto zaznaczyć, że spadek udziału gospodarstw jedno-rodzinnych zaznacza się wyraźniej w miastach (gdzie między rokiem1988 a 2002 rokiem wyniósł 7,5 %) niż na wsi (tu w analogicznym okresiewyniósł 2,9%).

W roku 2002 liczba rodzin w gospodarstwach domowych wyniosła10457,6 tys., a roku 1988 10226,2 tys. Zanotowano więc pomiędzybadanymi latami wzrost liczby rodzin o 231,4 tys. (2,3%). W miastachodnotowano wzrost o 232,5 tys. (3,6%), na wsi zaś liczba rodzinzmniejszyła się o 1,1 tys. (0.003%). Zmniejszenie się liczby rodzin na wsiwynika przede wszystkim z przemieszczania się ludności ze wsi do miastoraz zmian administracyjnych powodujących inkorporację terenówwiejskich do terenów miejskich.

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002(w tys.)

Tabela 1.

Źródło: GUS (2003), WarszawaGospodarstwa domowe i rodziny,

Typy rodzin Miasto1988

Miasto2002

Wieś1988

Wieś2002

Ogółem 6364 6596,9 3851,8 3860Małżeństwa bez dzieci 1418 1542,6 910,7 827Małżeństwa z dziećmi 3873 3511,2 2449,4 2349Partnerzy bez dzieci - 69,9 - 16,8Partnerzy z dziećmi - 78,1 - 32,6Matki z dziećmi 957,9 1241,3 437,8 557Ojcowie dziećmidziećmi

114 153,8 63,9 78


Uwagę zwraca fakt, że w każdym (poza małżeńskim) stanie cywilnymodsetek kobiet nie pozostających w związkach partnerskich jest wyraźniewyższy od odsetka kobiet w kohabitacjach. Nie występują istotne różnicepomiędzy miastami a wsią, aczkolwiek:

a) więcej jest rodzin panien z dziećmi w miastach (3,7%) niż na wsi(2,3%),

b)więcej jest rodzin kobiet zamężnych, zwłaszcza spisanych z mężemna wsi (78%) niż w miastach (70%),

c) więcej jest rodzin kobiet rozwiedzionych w miastach niż na wsi,co wynika z faktu iż, w Polsce rozwody są zjawiskiem typowomiejskim.

W okresie ostatnich 15-tu lat nastąpiło w Polsce przyspieszenie zmiandemograficznych w kierunku charakterystycznym dla tzw. drugiej fazyprzejścia demograficznego. Na podstawie danych Narodowego SpisuPowszechnego (NSP) z 2002 r. wiadomo dokładnie, że liczebność populacjiod 1988 r., w którym przeprowadzono poprzedni spis powszechny, wzrosłatylko o 1%. Zmniejszył się w niej udział dzieci i młodzieży – o ponad6 punktów procentowych – na skutek systematycznego spadku dzietności.Jednocześnie wzrósł udział ludności starszej: przede wszystkim w tzw.niemobilnym wieku produkcyjnym (o prawie 5 punktów procentowych)oraz w wieku emerytalnym – o 2,5 punktów procentowych. To zapowiadarychłe wejście Polski w intensywną fazę starzenia się ludności.

Ukształtowany w ciągu XIX wieku model rodziny wielopokolenioweji wielodzietnej, tak charakterystyczny dla społeczeństwa typu rolniczego(ziemiańsko-chłopskiego), przetrwał do XX wieku. Rodzina tworzyław tym okresie zwartą wspólnotę, zdolną przeciwstawiać się wrogimnaciskom: politycznym, ideologicznym, a nawet ekonomicznym (przykładWielkopolski). W literaturze jest wiele tego typu przykładów. Stanowiłaona niejako duchowy bastion polskości, będący depozytem patriotycznychtradycji i wartości narodowych przekazywanych kolejnym pokoleniom.Wobec stałego zagrożenia ze strony zaborców, rodzina potrafiła zachowaćnie tylko biologiczną ciągłość pokoleń, ale i tradycji oraz wartości naro-dowych i religijnych, w których była głęboko osadzona . Zwraca uwagęfakt, że według różnych szacunków, wiejski rodowód ma od 70% do 85%współczesnego społeczeństwa polskiego.

6

__________________6S. Wierzchosławski,

, [w:] P. Kryczka (red.), ,Rodzina w okresie transformacji demograficznej i społeczno-ekono-

micznej Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie Lublin 1997,s.79.


Nie przywiązywano w rodzinie większej uwagi do więzi emocjonalneji w konsekwencji utrwalał się autokratyzm ojców. Podstawowy celmałżeństwa stanowiły dzieci, które postrzegano jako wartość instru-mentalną, chociaż w założeniu miały przejąć majątek rodzinny. Ich pozycjaspołeczna w rodzinie była, podobnie jak matki – niska.

Tradycyjna rodzina chłopska, ze względu na to, że była wielopoko-leniowa, trzy generacje żyły i gospodarzyły wspólnie. Hierarchia ról miałaobraz stożka, na szczycie którego panował gospodarz, najczęściej ojciec,który gospodarzył i rządził rodziną. Podporządkowane mu były żonai dzieci, także dzieci dorosłe, niekiedy żonaci synowie czy zamężne córki.

Wychowawcami w rodzinie byli rodzice, a dla młodszych też starszerodzeństwo. Ojciec był wychowawcą synów, matka córek. Dziecko uczyłosię poprzez pracę tego, co miało zastosowanie w gospodarstwie i byłogospodarstwu przydatne.

Procesy rozgrywające się w społeczeństwach postindustrialnychpowodują wiele przemian w życiu rodzinnym, zwłaszcza znaczny wzrostzatrudnienia kobiet (mężatek) nie tylko z pobudek ekonomicznych.

Młodzież wiejska różni się od młodzieży miejskiej przede wszystkimtym, iż jest życiowo wcześniej dojrzała. Dojrzałość tę powodują różneczynniki, wśród których ważną rolę odgrywa wychowanie przez pracę .

Uprzemysłowienie, wzrost zapotrzebowania na ręce do pracy zachwiałtą strukturą, powodował migrację do miasta za chlebem, powoli zmieniałasię rola kobiety, już nie opiekunki dla potomstwa, ale pracownika.

Okres po wojnie charakteryzowało ograniczenie funkcji wycho-wawczych rodziny. Główną rolę wychowawczą wobec dzieci pełniły różneinstytucje oświatowe i społeczne, takie jak: żłobki, przedszkole, szkoły,organizacje dziecięce i młodzieżowe. Utwierdziło to wielu rodzicóww błędnym przekonaniu, że ciężar odpowiedzialności za wychowanieprzejęty został przez instytucje pozarodzinne. Rozwój przemysłu w krajuuprzednio rolniczym, zmiany układów makrostrukturalnych, kult pracyzawodowej kobiet (np. kobiety na traktorach, z kosami), w tym szczególniekobiet zamężnych – wszystko to spowodowało intensywne procesywewnątrzrodzinne, zmieniając sytuację rodziny.

Są też dostrzegalne zmiany w świadomości społecznej, co do sferyżycia rodzinnego i seksualnego. Stopniowo wzrastała tolerancja wobec

7

__________________7A. Wesołowski, , „Skrypty uczelniane”, Poznań 1990,skrypt 379, s. 58-59.

Socjologia wsi. Wprowadzenie


osób rozwiedzionych, par niezalegalizowanych oraz niezamężnych kobiet.Rozwiedziona pięćdziesięciolatka nie jest niczym szczególnym w Polsce.

Nie ulega dyskusji, iż jako konsekwencje transformacji ustrojowejprzyjąć można zniszczenia podstaw ekonomicznych warunków egzystencjiwielorodzinnych, wielopokoleniowych gospodarstw domowych, przezzniesienie własności prywatnej dużych gospodarstw rolnych, przed-siębiorstw, zakładów wytwórczych, usługowych i rzemieślniczych, coprzyczyniło się do wyeliminowania z życia społeczno-gospodarczegotzw. warstwy średniej. Spowodowało to dotkliwe uderzenie w wielo-pokoleniową rodzinę ziemiańską i rolniczo-chłopską, będącą przez wiekidepozytorem polskiej kultury i tradycji narodowych oraz matecznikiemdla wielu działaczy społeczno-politycznych .

Symptomy zagrożenia procesu reprodukcji kraju wystąpiły już,bowiem w połowie lat sześćdziesiątych, kiedy to od 1964 roku rodzinyw miastach Polski nie zapewniały już ciągłości pokoleń .

Niewątpliwy wpływ na prokreację miała rewolucja kulturowa znaj-dująca wyraz w upowszechnianiu oświaty, która objęła równieżkształceniem ponadpodstawowym środowisko wiejskie. Nietrudno zau-ważyć, że wzorzec postaw prokreacyjnych badanych rodzin uległ dużejdyspersji w ujęciu regionalnym. Generalna tradycja wyraża się spadkiemdeklarowanej dzietności w ujęciu kohortowym. Niepokojące są zamie-rzenia prokreacyjne charakteryzujące się tendencją do egalitaryzacjiw kierunku zrównania się z poziomem deklaracji rodzin miejskich.Uzyskane rezultaty dotyczące przyszłego modelu rodziny rolniczej – syg-nalizują, iż rysuje się widmo depopulacji wsi polskiej. Deklarowanaw wielu badaniach rodzina rolnicza to rodzina dwu – i trójdzietna, przyjednoczesnej eliminacji urodzeń piątej i dalszej kolejności. Przenoszeniesię tych postaw na coraz młodsze kohorty małżeńskie wyjaśnia w pewnymstopniu spadek dzietności.

Utrzymanie dalszej tendencji spadkowej w postawach prokreacyjnychrodzin rolniczych prowadzi do głębszej refleksji potencjalnego zagrożeniapoziomu urodzeń gwarantujących ciągłość pokoleń.

Płodność kobiet – mieszkanek wsi, w relacji do roku 1950, zmniejszyłasię o 6% w roku 1960, o 31,9 % w roku 1970, o 19,0 % w roku 1980 i o 33 %w roku 1990. Utrwalenie się spadkowej tendencji reprodukcji ludności

8

9

__________________89S. Wierzchosławski, dz. cyt., s. 85.M. Chromińska, Postawy prokreacyjne rodzin rolniczych, „Problemy rodziny” 1993, nr 4, s. 31.


wiejskiej można uznać za niebezpieczne dla odnowy pokoleń. Jednakobniżenie płodności kobiet, dzietności na wsi jest niższe w relacji dopoziomu w miastach. Współczynnik urodzeń żywych na 1000 osób lud-ności w miastach w roku 1990 obniżył się o 58% w stosunku do roku 1950,zaś na wsi o 45,2 %. Wieś oddawała i nadal oddaje swoje nadwyżki miastomi pozarolniczym działom gospodarki .

Struktura rodzin ulega zmianie w podobnym kierunku, jak w innychkrajach Europy. Zmniejsza się udział małżeństw z dziećmi (z 6323 tys.w 1988 r. do 5860,3 tys. w 2002 r.), a wśród nich rośnie udział rodzinmałodzietnych zarówno wśród rodzin miejskich, jak i wiejskich. Rodzinyz jednym dzieckiem stanowią 46,9%, z dwojgiem – 36,2%, a rodzinywielodzietne (mające troje i więcej dzieci) – stanowią 16,9%. Odsetekrodzin wielodzietnych na wsi jest ponad dwukrotnie wyższy (25,3%) niżw miastach (11,8%).

Najwyższą przeciętną wielkością zrealizowanych zachowań prokre-acyjnych wyróżniają się rodziny z makroregionów: północnego – 3,4,północno-wschodniego – 3,23, a najniższą rodziny z makroregionów:środkowo-wschodniego – 2,56, stołecznego – 2,62 i środkowego – 2,78.W makroregionie środkowo – zachodnim średnia liczba dzieci żywo uro-dzonych w badanych małżeństwach przekracza poziom badanej populacjiogółem zaledwie o 1%. Na podstawie wielu przeprowadzonych badańmożna wysunąć tezę, że w makroregionach, w których przejście demo-graficzne rozpoczęło się później, badane małżeństwa rolnicze charakte-ryzują się wyższą dotychczas zrealizowaną dzietnością w konfrontacjiz makroregionami, w których modernizacja demograficzna rozpoczęła sięwcześniej.

Rodziny wielodzietne.W 2002 roku było 1 024 tys. rodzin z 3 i większą liczbą dzieci do lat 24

na utrzymaniu, tj. 12,8% ogółu rodzin i 16,8% rodzin z dziećmi nautrzymaniu (w 1988 r. – 1 166,2 tys., tj. odpowiednio: 14,8 i 18,8%). W nie-wielkim stopniu wzrósł udział rodzin o większej liczbie dzieci – 4 i więcej(z 29% w 1988 r. do 30% w 2002 r.). Większość, bo 87% rodzinwielodzietnych stanowią małżeństwa (wśród ogółu rodzin z dziećmi nautrzymaniu – 78%). W rodzinach wielodzietnych wychowuje się 3 550,2tys. dzieci (co trzecie spośród ogółu dzieci w wieku do 24 lat). Ponad 90%

10

__________________10M. Chromińska, , „Problemy rodziny” 1995, nr 1,

s. 19-20.Dzietność rodzin rolniczych w Polsce


rodzin wielodzietnych ma dziecko w wieku 0-14 lat, a 46% rodzin –w wieku 0-6 lat. Ponad 60% rodzin wielodzietnych ma na utrzymaniu dzieciw wieku 7-14 lat.

Więcej (56%) rodzin wielodzietnych mieszka na wsi, przy czymw przypadku rodzin z 3 dzieci rodziny wiejskie stanowią 52%, a w przy-padku rodzin z 4 i więcej dzieci – 65,7%.

Poziom wykształcenia małżonków/rodziców w rodzinach wielo-dzietnych jest na ogół niższy niż w rodzinach z mniejszą liczbą dzieci.

Postępujące stale przenikanie na wieś modelu życia miejskiego niepozostaje bez wpływu na proces reprodukcji ludności na wsi. Dzietnośćkobiet na wsi charakteryzuje się tendencją malejącą i przewiduje się jejdalszy spadek. W populacji kobiet wiejskich obserwuje się zmianę modelurozrodczości. Następuje koncentracja aktywności prokreacyjnej w młod-szym wieku, skracanie odstępów między kolejnymi urodzeniami i efektyw-nego okresu rozrodczego.

Zmniejszenie zaludnienia wsi było w dużym stopniu wynikiem nało-żenia się bezpośrednich i pośrednich skutków, w postaci malejącegoprzyrostu naturalnego, emigracji ludności wiejskiej. Dotychczasowegłówne obszary „odpływowe” ludności, przeważnie młodej rolniczej,przekształciły się w obszary depopulacyjne, przede wszystkim na skutekzmniejszenia się przyrostu naturalnego. Dotyczyło to w pierwszejkolejności obszarów północno-wschodnich kraju, w tym zwłaszcza woj.podlaskiego (dawniej białostockiego), którego wieś w niespełna dwu-dziestu latach (1975-1993) utraciła prawie 1/5 (18%) mieszkańców.Skutki emigracji roczników młodych, zwłaszcza kobiet ze wsi, ujawniły sięw spadku przyrostu naturalnego, aż do ujemnego (-1,7 osób/1000mieszkańców w 1993 r.), oznaczającego ubywanie ludności wiejskiej,nawet gdyby ona w ogóle na stałe nie emigrowała.

Podobnie duże zmniejszenie się liczby mieszkańców wsi (10-15 %)i z podobnych przyczyn wystąpiły w woj. łomżyńskim i suwalskim orazw niektórych województwach środkowych, np. w płockim i piotrkowskim.Najbardziej (21,5%) zmniejszyła się w tym okresie liczba ludnościwiejskiej w woj. łódzkim, co było wynikiem spadku jej przyrostunaturalnego (z 9,1 do 0,4 osób/1000 mieszkańców) oraz włączenia do miastznacznej części terenów wiejskich. Natomiast spośród 12 województw,w których liczba mieszkańców wsi wzrosła, w granicach od 0,1 do 14%,większość obejmuje gęsto zasiedlone południowo-wschodnie tereny kraju,


od woj. katowickiego po krośnieńskie i przemyskie, a pozostałe to woje-wództwa: gdańskie, słupskie, poznańskie i warszawskie .

Na wsi obserwuje się zmniejszenie liczby zawieranych małżeństw,wzrost rozwodów, zmniejszenie się liczby urodzeń, malejący przyrostnaturalny. Na szczególną uwagę zasługują dwa zjawiska demograficzne,a mianowicie: coraz większe osamotnienie ludności w efekcie malejącejliczby zawieranych małżeństw, przy równoczesnym częstym ich roz-wiązywaniu się w rezultacie zgonów współmałżonków oraz rozwodów,a także malejąca dzietność, która nie gwarantuje pełnej zastępowalnościpokoleń .

Cechą, która charakteryzuje współczesną rodzinę jest zmiana pozycjikobiety. Z jednej strony zmniejsza się jej zależność od męża, z drugiejstrony kobieta nabiera pewności siebie, poczucia równości z mężczyznązarówno w życiu społecznym, jak i rodzinnym.

Na wsi nadal pojawiają się rodziny wielodzietne, jednakże wieleczynników (m.in. wpływ kultury masowej, mediów) powoduje zmniej-szenie dzietności. Oznacza to zbliżanie się, przynajmniej w tym zakresie– środowiska wiejskiego do miejskiego. Istotnym problemem jest takżemigracja (głównie kobiet) ze wsi do miast – na wsi brakuje zatempotencjalnych matek, a te, które zostają na gospodarstwie (lub – w przy-padku migracji z miasta do wsi podmiejskiej) są w wyższym stopniuuświadomione i nie chcą obarczać siebie i męża ciężarem wielodzietności.

We współczesnych rodzinach, zwłaszcza młodych stażem małżeńskimczy też wiekiem, w istotnym stopniu następuje przemiana modelu rodzinyz tradycyjnej, w którym decydował ojciec, na model partnerski. Modelpartnerski w małżeństwie to między innymi rozłożenie obowiązkówrodzinnych, równomierny dostęp do wiedzy, równe uprawnienia mał-żonków dotyczące życia poza rodziną, wzrost znaczenia roli kobiety, któracoraz częściej decyduje o sprawach rodziny – nie tylko bytowych.

W roku 2002 – ok. 59%, a więc ponad połowa osób w Polsce (ok. 51%w miastach i ponad 70% – na wsi) żyła w gospodarstwach domowych,w których poziom wydatków był niższy od minimum socjalnego. Przyczym wydatki rodzin żyjących w sferze niedostatku były średnio o 34%

11

12

__________________11

12

W. Stola,, Warszawa 1998, s. 13.

L. Frąckiewicz,[w:] K. Gorlach, A. Pyrć (red.),

, Kraków 2000, s. 159.

Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno--zawodowej

Społeczno-demograficzne problemy ludności wiejskiej w minionymdziesięcioleciu, Kwestie społeczne wsi polskiej u proguXXI wieku


niższe od poziomu minimum socjalnego. Zasięg ubóstwa skrajnegooszacowano w 2002 r. na ok.11% (ok.7% w miastach, 17% – na wsi),z czego co druga z tych osób pozostawała w sferze ubóstwa skrajnegoprzynajmniej od 2001 r. Wskaźnik średniej luki wydatkowej, obliczony dlagospodarstw pozostających w latach 2001-2002 poniżej granicy ubóstwaskrajnego, wynosił 24%, co oznacza, że ubóstwo trwałe jest głębsze niżprzeciętne w danym roku. Poziom wydatków gospodarstw domowych zesfery ubóstwa skrajnego był w 2002 r. niższy średnio o 20% od minimumegzystencji.

Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonychubóstwem według grup społeczno-ekonomicznych w 2002 r. na podstawiedanych GUS.

Wśród dokonanych zmian w funkcjonowaniu gospodarstw domowychna wsi miały miejsce również przypadki redukowania wydatków naedukację dzieci (34,7% spośród badanych w 1998 r. stwierdziło ogra-niczenie lub przysunięcie w czasie wydatków na edukację dzieci). Chociażwyniki innych badań wskazują na to, że wśród planów życiowych rodziny

Wykres 1.


Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących sie poniżej minimum egzystencji

Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących sie poniżej ustawowej granicy ubóstwa

Pra

cow

nicy

nast

ano-

wis

kach

robo

tnic

zych

Pra

cow

nicy

nast

ano-

wis

kach

nier

obot

nicz

ych

Rol

nicy

Pra

cow

nicy

użyt

kują

cygo

spod

arst

wo

roln

e

Pra

cują

cyna

wła

sny

rach

unek Em

eryc

i

Ren

ciśc

i

Pra

cow

nicy

utrz

ymuj

ący

się

ześw

iadc

zeń

społ

eczn

ych

na wsi jedynym, najczęściej pojawiającym się elementem, jest jaknajlepsze przygotowanie dzieci do dorosłego życia poprzez wykształceniei zdobycie dobrego zwodu, to realizacja tych zamierzeń w rodzinachcierpiących niedostatek jest wielce wątpliwa, czego dowodzi chociażbyfakt, że 1/3 pełnoletnich z tej grupy rodzin miała wykształceniepodstawowe, a ponad połowa z nich nigdzie nie pracuje i pozostaje nautrzymaniu rodziców.

Taka sytuacja może mieć wpływ na upowszechnienie zjawiskadziedziczenia ubóstwa. R nie dysponujący odpowiednim dochodem,korzystający z pomocy ośrodków pomocy społecznej, legitymujący sięnajczęściej niskim poziomem wykształcenia, nie są w stanie pomóc swoimdzieciom w nauce, nie stać ich na korepetycje i inne wydatki związanez nauką, czego efektem jest kończenie edukacji ich dzieci na poziomieszkoły podstawowej, dając tym samym szansę na kopiowanie życiowejdrogi rodziców .

W Polsce w roku 2001/2002 do przedszkoli uczęszczało zaledwie 32%dzieci w wieku 3-5 lat. Jest to jeden z najniższych wskaźników w Europie.Spośród dzieci mieszkających w miastach z przedszkoli korzystało 51%,a spośród dzieci wiejskich – 11% . Większość dzieci w wieku 3-5 lat nadalpozostaje poza sferą wpływu wychowania przedszkolnego. Szczególnedysproporcje widoczne są na linii miasto-wieś. Różnice tę doskonaleobrazuje rozłożenie sieci przedszkolnej w Polsce oraz wskaźnikiupowszechnienia wychowania przedszkolnego dla dzieci młodszych.

Sieć przedszkolna w Polsce w roku szkolnym 2001/2002

odzice

13

14

15Tabela 2.

Polska Liczba przedszkoli

ogółem wieś miasto

Stan 8175 2869 5306

__________________13

14

15

K. Gutowska, , [w:]B. Balcerzak-Paradowska, , Warszawa 1999,s. 64.Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) jest dokumentem przygotowanymprzez Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, powołany 14. 04. 2003 r.przez Prezesa Rady Ministrów.Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych GUS.

Pauperyzacja rodzin wiejskich i jej wpływ na sytuację dzieciKomitet Nauk o Pracy i Polityki Społecznej


W rodzinach wiejskich nie chodzi tylko o – w dosłownym sensie– „dziedziczenie” zawodu, tradycji podążania określoną drogą. W bada-niach ostatnich lat zauważono korzystną zmianę w postawach rodziców,mianowicie przesunęły się te postawy z autokratyzmu w kierunku większejakceptacji dziecka. Może nie jest to postawa demokratyczna, ale w re-lacjach w rodzinie widać wiele elementów demokracji. Rodzice są dladziecka osobami znaczącymi, budzą emocje – nie tylko pozytywne– niemniej zawsze wpływają na sposób postępowania dziecka. Ważny jesttutaj typ postawy rodzicielskiej, który wpływa na osobowość i zachowania.Postawa unikająca kontaktu z dzieckiem może w nim wywołać międzyinnymi: zmienność planów, brak wytrwałości, niezdolność do obiek-tywnych ocen, także własnych możliwości, a w stosunku do rodzicównieufność, bojaźliwość, konfliktowość. Odtrącająca postawa rodzicówsprzyja kształtowaniu się nieposłuszeństwa i kłótliwości dziecka, kłam-stwa, może spowodować zastraszenie, bezradność.

Rzadziej spotyka się już nadmierne wymagania wobec dzieci zarównow odniesieniu do pracy, jak i w nauce, przy czym pojawia się skąd indziejniebezpieczny element w przydzielaniu dzieciom większej swobody w de-cyzjach niż są do tego przygotowane. Pojawia się to szczególnie wśródrodzin o niskim wykształceniu, gdzie rodzice zakładają, że uczniowie mająwiększe rozeznanie w rzeczywistości dotyczącej sfery nauki.

Nadmierne wymagania z kolei mogą powodować brak wiary wewłasne siły, niepewność, uległość. Dziecko może przejawiać niskie aspi-racje, często zdolne jest do buntu wobec rodziców. Postawa nadmierniechroniąca może z kolei powodować dużą zależność dziecka od rodziców,brak inicjatywy, ustępliwość.

Inne tendencje w zachowaniu dziecka są powodowane przez bardziejprawidłowe postawy rodzicielskie. Postawa współdziałania powoduje,że dziecko jest wobec rodziców ufne, zwraca się do nich po radę, pomoc,jest wytrwałe. Uznawanie praw dziecka w rodzinie sprzyja podejmowaniuczynności z własnej inicjatywy i uniezależnieniu się od rodziców. Takiepostawy pojawiają się coraz częściej wśród rodziców o wykształceniuśrednim. Można powiedzieć, że na ich myślenie i wychowanie dziecimniejsze już znaczenie ma opinia sąsiadów, gdyż ich kręgi towarzysko--kulturalne nie ograniczają się wyłącznie do sąsiadów. Rozumna swobodadawana dziecku przez rodziców może powodować, że będzie ono prze-jawiać dążenia do pokonywania przeszkód, wykonywania trudnych zadań,kończenia rozpoczętych i podejmowaniu zaplanowanych.


W większym zakresie dziedziczenie występuje w bardziej trady-cyjnych zawodach niż w tradycyjnie wymagających ciężkiej pracyfizycznej. Zależy to też od wieku dziecka. Zdaniem Baxtera, jest to bardzoczęste zjawisko do 15 roku życia .

Jednocześnie musimy uwzględnić możliwość odrzucenia wzoru drogirodzica. Jest tak chyba najczęściej wtedy, gdy jego pozycja społeczna, zewzględu na wykonywany zawód czy posiadane wykształcenie, jest niska– dziecko chce osiągnąć wyższą. Sam rodzic też może być zawiedzionyswoją społeczną pozycją, dlatego doradza dziecku inną drogę niż własna.Łatwo to zauważyć szczególnie w naszych realiach – wielu rodzicówmieszkających na wsi i pracujących w mieście straciło zatrudnienie, którekiedyś było ich życiowym planem, pomysłem na życie. Własnemu dzieckuchcą zapewnić lepszy start. Uruchamiają często znajomości, opłacająkorepetycje i kursy. Dorastali w czasach, gdy tylko „niespokojne duchy”zmieniały raz wybraną profesję. Zawód wybierało się raz: na przełomieszkoły podstawowej i średniej – jeśli ktoś był zdecydowany na konty-nuowanie nauki w technikum lub szkole zawodowej. Po maturze „starto-wało” się na studia lub do szkoły policealnej. Teoretycznie możliwe byłodoczekanie emerytury w tym samym miejscu pracy. Obecne wyzwanianakazują przyjąć inny model wyboru zawodu. Praca może być dostępnaw innym miejscu kraju, lub wymagać będzie wielu przekwalifikowańlub szkoleń, co wydłuży proces kształcenia ustawicznego. To powodowaćbędzie, iż rodzina wiejska i jej nieodzowny składnik w postaci wielo-pokoleniowego domu straci swój charakter i wymowę. Oszczędnościi koszty utrzymania takiego domu – również spowodują pewne zmiany.Dom być może składał się będzie z wielu modułów – w każdym mieszkaćbędzie inne pokolenie, kontaktujące się z sobą sporadycznie.

Czy taka czeka nas przyszłość? Wszystko wskazuje że tak, że takabędzie tendencja. Za tradycyjnym domem i rodziną wielopokoleniowąbędziemy być może tęsknić, a zobaczyć ją będzie można w trakciepodróży na daleki wschód do naszych sąsiadów – jeśli nie przystąpią dostruktur UE.

16

__________________16D. Bańko, , Kielce

1983, s. 24-29.Psychologiczne uwarunkowania perspektyw zawodowych młodzieży


Bibliografia

Bańko D., , Kielce1983.

Chromińska M., , „Problemy rodziny” 1993, nr 4.Chromińska M., , „Problemy rodziny” 1995, nr 1.Frąckiewicz L.,

[w:] Gorlach K., Pyrć A. (red.),, Kraków 2000.

, GUS 2003.Gutowska K., [w:]

Balcerzak-Paradowska B., , Warszawa1999.

Lalak D., Pilch T., , Warszawa1998.

, raport z badańCBOS (2006).

Stola W.,, Warszawa 1998.

Wesołowski A., . „Skrypty uczelniane”, Poznań 1990,skrypt 379,.

Wierzchosławski S.,, [w:] Kryczka P. (red.), ,

Lublin 1997.Zajdel K., ,

Toruń 2009.

Psychologiczne uwarunkowania perspektyw zawodowych młodzieży

Postawy prokreacyjne rodzin rolniczychDzietność rodzin rolniczych w Polsce

Społeczno-demograficzne problemy ludności wiejskiej w minionymdziesięcioleciu, Kwestie społeczne wsi polskiej u proguXXI wieku

Gospodarstwa domowe i rodzinyPauperyzacja rodzin wiejskich i jej wpływ na sytuację dzieci,

Komitet Nauk o Pracy i Polityki Społecznej

Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej

Mieszkańcy wsi i miast o sobie i swoich gospodarstwach domowych

Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno--zawodowej

Socjologia wsi. Wprowadzenie

Rodzina w okresie transformacji demograficznej i społeczno--ekonomicznej Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie

Społeczne konteksty wyborów edukacyjnych gimnazjalistów szkół wiejskich


Rozdział III

Rodzina płaszczyzną

transmisji wartości

Family as the plane

of transmission of values

EWELINAPIECUCHUNIWERSYTETWROCŁAWSKI

Dzieciństwo jako wartośćChildhood as a value

Abstract:

Key words

The article encompasses the problems of childhood and its influence on therest of one's life. I have concentrated on this crucial and specific time in life. It isdemonstrated by biology, medicine, psychology, and psychoanalysis that humanhabits are formed in childhood. Health, hygiene and aesthetic behaviour determineone's further fate and influence life in its entirety. It is that phase of human life thatdetermines the rest of it. In childhood children manifest their cognitive and emotionalpowers. They are ready to discover the world. That is how they demonstrate theirpower, but also fragility and sensitivity.The notion of value is mainly related to the meaningful aspects of human existence.That which is held dear and considered important determines further goals. Opinionsand experience serve to emphasize that which is important. Those are created and takeshape with the child's development. I took great care to emphasize in the article theenormous value of childhood as part of human life. Values, along with childhood, havea decisive influence on the essence and form of existence

: childhood, value, children.

„Wartości są przedmiotem zainteresowań nauk humanistycznych i spo-łecznych” . Zajmują ważne miejsce w życiu każdej jednostki społecznej.Decydują o egzystencji, sensie i jakości życia wpływając tym samym narelacje interpersonalne, stosunek do siebie, innych osób i środowiska spo-łecznego. Aksjologia mówi, iż nie można poznać i zrozumieć wybranegoobszaru wiedzy czy istoty ludzkiej, jeżeli nie zna się roli wartości w całości

1

__________________1 K. Denek, [w:] B. Dymara (red.),

cz. I, t. XIV, Kraków 2003, s. 22.Wartości jako źródło edukacji , Dziecko w świecie

wartość, Aksjologiczne barwy dziecięcego świata,

tego bytu, istnienia i działania . „W naukach humanistycznych i o edukacjisłowo »wartość« najczęściej odnosi się do tego, co człowiek, czy grupaspołeczna ceni, co uważane jest za ważne i w ten sposób przeżywane.Do wyróżnienia tego, co cenione służą przekonania i przeżycia” .Wartością również określa się „(…) wszystko to, co nie jest neutralnei obojętne, lecz jest cenne, ważne i doniosłe, a przez to stanowi cel ludzkichdążeń. Jest ważne także samo w sobie” . To, co dla człowieka jest cenne,co sprawia, że chce on angażować wysiłek i własną wolę. „(…) Dążenie kuwartościom kształtuje człowieka, jest też w stanie przesądzić o jegowewnętrznym rozwoju, o jego przeżyciach, działaniach i całej postawieżyciowej” .

Wartości, podobnie jak dzieciństwo, mają decydujący wpływ na treśći formę życia, ponieważ przeżycia i doświadczenia wyniesione właśniez tego okresu znacząco oddziałują na relacje międzybytowe. Wiedzazaczerpnięta z chwil, które nigdy nie wrócą kształtuje stosunek do ota-czającej rzeczywistości. „Konsekwencją subiektywnego spojrzenia nawartości jest utożsamianie ich ze sferą doznań psychicznych. Następstwemtego jest relatywizm wartości w stosunku do jednostki. M. Scheler rozumiałwartości jako istniejące obiektywnie, w sposób idealny. Stawiają oneczłowiekowi wymagania. Dzięki istnieniu w nim pewnego przymusuwewnętrznego działania na rzecz tego, co uznaje za dobre” .

Każda indywidualność przyszła na świat i została wychowana w kon-kretnym środowisku, kontekście społecznym i kulturowym. Otwartośći chłonność na nową wiedzę w sytuacji kształcenia dziecka jest dośćoczywista. Dzieci obserwują, bacznie słuchają tego, co się do nich mówi– na zasadzie prób i błędów naśladują innych. „Nauczyciele życia”reprezentują sobą różne postawy. Zdarza się, że ich „intelektualne infor-macje o wartościach są równie nieodzowne, co niewystarczające: deszczsłów z podręczników i książek przejmuje na siebie ów dach zrozumieniai zapamiętania, ale »dom« serca może pozostać niezmiennie suchy” .Dlatego w czasach współczesnych, przywiązuje się dużą wagę do

2

3

4

5

6

7

__________________23456

7

J. Półturzycki, , Toruń 1997, s. 37-42.K. Denek, dz. cyt., s. 23.W. Furmanek, , Rzeszów 1995, s.10.J. Homplewicz, , Rzeszów 1996, s. 191.M. Scheler, , [w:] A. Węgrzycki (red.),

, Warszawa 1975.J. Homplewicz, dz. cyt., s. 142.

Dydaktyka dla nauczycieli

Człowiek, człowieczeństwo, wychowanieEtyka pedagogiczna

Z fenomenologii życia emocjonalnego człowiekaScheler

Dzieciństwo jako wartość154

aksjologicznego, podmiotowego wychowania dziecka. Kolory wartościmają różne odcienie, „to, tak jak tęcza i jej wielorakie barwy: każda jestprawdziwa: jakość różna od pozostałych, wzięte razem tworzą harmonijnącałość” .

K. Popper w swoich rozważaniach wyróżnił światy dostępne poznaniu.Są nimi światy: stanów fizycznych (przedmiotów), stanów psychicznychi obiektywnych treści myślenia . Dzieciństwo jest również takim bytem,o którym można rozważać w odniesieniu do tych światów.

Dzieciństwem często posługują się pisarze chcąc rozwikłać tajemniczepochodzenie jakiegoś bohatera. W utworach literackich możemy spotkaćsię z odwołaniami do tego okresu życia, ponieważ autorzy chcąc dokładnieopisać postać sięgają po informacje dotyczące tego okresu życia.Pochodzenie, osoby znaczące (rodzice, opiekunowie) i wychowanie –w istotny sposób kształtują człowieka. Wszystkie sytuacje i towarzysząceim osoby, które wpłynęły w znaczący sposób na obecny stan życia, zwyklesą ujęte w opisie. Dzieciństwo jest kluczowym etapem ludzkiego życia,gdyż jest źródłem informacji o początkowej fazie jego rozwoju. Kształtdzieciństwa jest zatem niepodważalnie bardzo istotny.

Dzieciństwo jest przedmiotem zainteresowań różnych dyscyplin nau-kowych. Pedagodzy, psycholodzy, socjolodzy, a także inni przedstawicielenauki reprezentujący swoje dziedziny chętnie podejmują temat tego okresu,mimo iż „(…) jako wyróżniony i doceniony etap życia człowieka jestwynalazkiem całkiem niedawnym” . Zainteresowanie tym okresemzaistniało w XVII w. Wiele lat musiało upłynąć, aby dzieci zaczęły byćtraktowane z godnością i ze szczególną uwagą. Pojęcia oraz świadomość„dziecka” i „dzieciństwa” nie występowały razem z podjętymi tematamio znaczeniu ludzi w państwie, ich moralności i przysługującym im prawom.Dzieci nie były wyróżniane, ani nie traktowano je wyjątkowo. W czasachkiedy dzieci były „niezauważane”, nie występowały one również w sztuce,filozofii i świadomości społecznej, gdyż twierdzono, iż te informacje niewnoszą do nauki żadnych istotnych problemów badawczych. Taki samlos dzieliły niegdyś kobiety, które były traktowane bez szczególnychprzywilejów i praw.

8

9

10

__________________89

10

A. Góralski, . , Warszawa 1990, s. 2.K. R. Popper, , Warszawa 1992.M. Gawin, Wiedza i Życie 2009, nr 12, s. 18.

Być nowatorem Poradnik twórczego myśleniaWiedza obiektywna

Wymyślanie dzieciństwa,

EWELINA PIECUCH 155

Najodleglejszy ślad zainteresowania społecznego dzieckiem zau-ważony został już w Utopii Platona. Spostrzeżono wtedy, iż dzieci sąjednostkami budującymi podstawę każdej zbiorowości. Chęć stworzeniasilnego państwa zwróciła uwagę na istotę dobrze przemyślanej strategiipolitycznej państwa. Uwagę nakierowano na hierarchizację społeczeństwaa kształcenie i edukowanie najmłodszych zaczęło mieć sens. Jednak myślta w sposób systematyczny była kontynuowana dopiero od drugiej połowyXIX wieku. W Polsce rozwinęła się w latach osiemdziesiątych XX wiekui „można mówić, iż w tym czasie nastąpiła eksploracja badań nad historiądzieciństwa, dzieciństwem w różnych kulturach i społeczeństwach” .

Wartość dzieciństwa, jego historia jest ściśle związana z całą historiączłowieka, albowiem dzieciństwo jest bardzo istotne z punktu widzeniawielu aspektów: jednostki, rodziny, różnych zbiorowości, całych narodówi populacji.

Stosunek do dziecka ulegał zmianom. Ewoluował. Każda epoka inaczejujmowała dzieciństwo a stosunek do dziecka zawsze był zależny od kon-tekstu kulturowego i społecznego. Ranga wartości ulegała zmianie wrazz upływem czasu. Zawsze pojawiały się jakieś nowe uwarunkowania, którekształtowały miejsce dziecka w społeczeństwie. Zmiany te zachodzą do dziś.

Podejście do kategorii dzieciństwa nabierało humanistycznych barw.Wzrastało zainteresowanie tematyką dziecięcą, a wraz z nim zrodziła siępotrzeba szerszego poznania dziecka, które stało się obiektem badań prze-prowadzanych na różnych płaszczyznach refleksji. Badania psychologicznei pedagogiczne dostarczyły wiele istotnych wiadomości na temat naj-młodszych.

Literatura pedagogiczna dotycząca badań nad dzieciństwem wyróżniaodmienne spojrzenia na temat drogi zdefiniowania dzieciństwa.

Spojrzenie psychologiczne jest związane z rozwojem psychologiidziecka. Około połowy XIX w. „pojawiło się najpierw pojęcie dziecięctwa(Kindsein) jako kategorii biologiczno-rozwojowej. Łączono je przedewszystkim z etapami rozwoju dziecka, z wiekiem dziecka i specyfikąrozwojową przypisaną temu wiekowi. Dzieciństwo oznaczało po prostuczas i etap rozwoju, wrastania, dojrzewania, uczenia się ról, terminowaniado dorosłości. Poszukiwane prawidłowości rozwoju dziecka i cechcharakterystycznych dla poszczególnych etapów jego rozwoju” .

11

12

__________________1112

B. Matyjas, , Warszawa 2008, s. 13.B. Smolińska-Theiss, [w:] T. Pilch (red.),

, t. 1, Warszawa 2003, s. 868.

Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiskaDzieciństwo, Encyklopedia pedagogiczna

XXI wieku


Koncepcje bazują na refleksjach filozoficznych, odnoszą się do czyn-ników rozwoju ludzkości. Szukając okazji do współczesnego dyskursuo dzieciństwie spostrzec można, że doszło do istotnego zwrotu w komu-nikacji. Inny wymiar zyskały wartości dzieciństwa dla indywidualnegorozwoju człowieka i bytu społecznego. Wpływają one między innymi nawspółczesne dyskusje na temat rodziców i ich odpowiedzialności zawychowanie, edukację i los swoich dzieci. Naturalizm mówił, że ludziepowinni żyć w zgodzie z naturą. Założenia tej koncepcji zakładają, iż każdyczłowiek na prawo do bycia sobą i do rozwoju zgodnego ze swoją naturąma prawo do samostanowienia. J. J. Rousseau, E. Zola oraz I. Kant bylizdania, że należy szanować indywidualną naturę każdej jednostki w czasiedziałań socjalizacyjnych i nauczających. To nauka powinna się dostosowaćdo człowieka, a nie on do niej.

Okazało się, że „znacznie późniejsze badania nad historią i etnologiądzieciństwa postawiły tezę, że dzieciństwo jest nie tyle tworem natury,ale przede wszystkim rezultatem działania kultury. Historia i etnografiadzieciństwa pokazały zmieniające się kulturowe i religijne wartości orazznaczenia przypisywane dziecku i dzieciństwu. Dostrzeżono zarównospołeczno-kulturowe, jak i religijno-sakralne aspekty dzieciństwa” .Dziecko jest darem danym i zadanym , najważniejszym darem bożym– podaje Katechizm Kościoła Katolickiego. „Dziecko wpisane jestw małżeńską i rodzicielską służbę życiu. Historia dzieciństwa pokazujedysonans między sakralną wartością przypisywaną dziecku a profanacjądzieciństwa przez codzienność rodzinną i pozarodzinną” . Dziecko mimo,iż należało do rodziny – w rzeczywistości było poza nią. Podporządkowanewoli swoich rodziców – żyło obok, nierzadko pozbawione opieki i zainte-resowania. K. Bartnicka analizując pamiętniki z czasów polskiego Oświe-cenia, przedstawiła wypowiedzi kronikarzy potwierdzające tę relację.Wypowiedzi są z okresu Pierwszej Rzeczypospolitej, a pamiętniki opisujążycie rodzinne tamtych czasów. Powszechność stosowanych praktykw wyższych kręgach społeczeństwa szlacheckiego zadziwia. Szybkieoddawanie dzieci pod opiekę nianiek na wychowanie, odsyłanie na wiele latdo szkół, gdzie często były narażone na kontakt ze znęcającymi się nadnimi nauczycielami i guwernerami – wchodziło w skład „normalnego”

13

14

15

__________________131415

Tamże, s. 869.Kongregacja Nauki Wiary, Poznań 1994.B. Smolińska-Theiss, dz. cyt., s. 869.

Katechizm Kościoła Katolickiego,

EWELINA PIECUCH 157

życiowego harmonogramu. Taką sytuację najlepiej obrazuje międzyinnymi fragment wspomnień z życia dziecka senatorskiego – WincentegoBiesiekierskiego. „Oddany został po urodzeniu do rządcy jednegoz majątków rodziców, gdzie wychowywali się jego dwaj starsi bracia.Z tej trójki dwoje zmarło, zanim doszli siódmego roku życia, niedoczekawszy się powrotu do domu rodzinnego. Rządca i jego żona bylidobrymi ludźmi. Sami byli bezdzietni i szczerze pokochali Wincentego,traktując go według słów wychowanka »jak rodzonego«, a on z koleiuważał ich za rodziców. Gdy skończył 7 lat, został odwieziony dorodzinnego gniazda i dopiero wtedy dowiedział się, że ma innych rodzicówi rodzeństwo. Dziecko nie chciało w pałacu zostać, uciekało do dotych-czasowych opiekunów. Jego nieobecność w domu została zauważonadopiero po kilkunastu godzinach. Rodzice dowiedzieli się o całej sprawiedopiero, gdy na trzeci dzień po ucieczce odwiózł chłopca do pałacuproboszcz z miejscowości, gdzie błąkające się dziecko ktoś zauważyłi odprowadził na plebanię, a ksiądz po przeprowadzonym śledztwiedoszedł, kim jest mały włóczęga” .

Nie doceniano wartości dzieciństwa. Dziecko, które przyszło na światw bogatej rodzinie było oddawane pod opiekę innym ludziom, co zaburzałojego tożsamość. Emocjonalność młodego człowieka była zachwiana,ponieważ było ono zżyte z rodziną, w której się wychowało. To w niejuczyło się norm i zasad społecznego funkcjonowania, z nią się identy-fikowało – po to, aby po kilku latach biologiczni rodzice mogli je odebraćludziom, których kocha.

Przez setki lat nie dostrzegano innej wartości w dzieciństwie, niż tylkomaterialno-finansową. Potomek był postrzegany jako sukcesor rodzinnejfortuny. Widziano najmłodszych jako ręce do pracy, albo jeszcze jednąmożliwość powiększenia majątku rodzinnego. Dziecko miało się przy-czynić do dostarczania splendoru rodzinie.

Analizując literaturę dotyczącą dzieciństwa powołam się na spostrze-żenia dwóch wybitnych badaczy dzieciństwa – P. Ariesa i N. Postmana.Ważnym i przełomowym okresem, który w znaczący sposób wpłynął naodczuwaną i dostrzeganą wartość dzieciństwa, było wspomniane jużwcześniej Oświecenie. Właśnie wtedy zaczęto zauważać specyficznecechy dziecka i potrzeby. Nowością były specjalne przedmioty stworzone

16

__________________16 K. Bartnicka,

, t. XXXV, Warszawa 1992, s. 52.Dziecko w świecie pamiętników i powieści polskiego oświecenia. Rozprawy

z dziejów oświaty


dla najmłodszych: ubranka, zabawki, układanki i kości do gry. N. Postmantwierdził, iż stało się to za sprawą dwóch ważnych ideologów i myślicielidzieciństwa. Są nimi J. J. Rousseau i J. Lock. Ich spostrzeżenia na tematdziecka na długo uformowały dwa przeciwstawne stanowiska. J. Locktwierdził, iż dziecko przychodząc na świat jest czystą kartą,a kształcenie i działania wychowawcze mają ją zapisać. Na tej podstawieuformowała się koncepcja rozwoju rozumnego dziecka oparta na uczeniui kierowaniu rozwojem. Sprawcza wiara w rolę nauki spowodowała wzrostpoczucia odpowiedzialności nie tylko państwa, ale i rodziców za dziecko.Zmienia się wartość przypisywana dziecku i dzieciństwu. Najmłodsi stająsię ważnymi postaciami w życiu społecznym, bo w przyszłości będądorosłymi obywatelami.

Inne stanowisko objął J. J. Rousseau, twierdząc, że dziecko rodzi sięz nieskażonymi cnotami. Proces wychowania ma ochraniać je przedniszczącym wpływem świata zewnętrznego, ma bronić dziecięcą natu-ralność, siłę i czystość. J. J. Rousseau był ideologiem reprezentującymromantyczną koncepcję dzieciństwa, postrzeganą jako osłanianie dzieckaprzed oddziaływaniem świata .

Okres dzieciństwa pociąga za sobą pewne skrajności, które odnoszą siędo nasilania zainteresowania innych swoją tematyką. Od skrajnego za-niedbania i niedoceniania do silnego przewartościowywania wraz z inten-sywnością przeżywania tego zaniedbania. Problematyka odnosząca siędo przewartościowania dziecka i dzieciństwa dokonała się w kulturzeeuropejskiej już dwa razy.

W roku 1900 za sprawą Ellen Karoline Sofii Key (1849-1926)dokonało się pierwsze takie wydarzenie. Stało się to za sprawą jej naj-większego dzieła pt.: . Badaczka w swojej książceprzedstawiła własną koncepcję wychowania. Szwedzka pedagog byłazwolenniczką skrajnie indywidualistycznego wychowania. NaturalizmJ. J. Rousseau był jej szczególnie bliski. W swoich teoriach ożywiłajego idee wychowawcze. Ona również widziała głęboki sens w pozosta-wieniu rozwoju dziecka samej naturze. Miało to na celu wzmocnićindywidualność dziecka. E. Key uważała, że psychologia jest fundamentemwychowania. Opowiadała się za takim wychowaniem, które miało

tabula rasą –

Stulecie dziecka

17

18

__________________17

18

N. Postman, ,Warszawa 2001.E. Key, , Warszawa 2005.

W stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może doskonalić naszą przyszłość

Stulecie dziecka

EWELINA PIECUCH 159

szanować osobowość oraz naturę dziecka, uwzględniając przy tym jegowłasne możliwości rozwojowe. Prawo do osobistej wolności i nieza-leżności było dla niej bardzo ważne. Postulowała w swoich teoriach o po-szanowanie naturalnej odrębności dziecka, jego prawa do pełnejindywidualizacji nauczania dzieci i ich swobodnego rozwoju. Mówiłarodzicom, aby do wychowania swoich dzieci podchodzili odpowiedzialnie,ponieważ każde dziecko, ze względu na swoją indywidualność, jestpojedynczym niepowtarzalnym przypadkiem. Należy je szanować i wy-magać od niego tylko tego, co jest zgodne z jego naturą. Bardzo istotna jestwnikliwa obserwacja dziecka. Tylko jego dokładna diagnoza możeumożliwić zrozumienie oraz odkrycie uzdolnień, które powinny byćrozwijane. Szwedzka pedagog twierdziła, że dziecko powinno robić tylkoto, co najlepiej umie, co sprawia mu przyjemność. Utopijne założeniazakładają, iż dziecko w końcu samo będzie kierować się swoją wrodzonąciekawością i zechce spróbować swoich sił w zajęciach, którym oddają sięinni. Biorąc pod uwagę fakt, iż każde dziecko rozwija się w swoimindywidualnym tempie, E. Key twierdziła, że życie rodzinne ma bardzowysoką wartość. Przywiązanie, a także rozwój więzi stwarza bardzopodatny grunt do rozwoju. Pedagogiczne poglądy, które przedstawiaautorka w swojej koncepcji są marzeniami o istnieniu nowego typuspołeczeństwa. Badaczka jest przekonana, że ludzie stosujący się do jejzaleceń będą lepsi i dzięki temu osiągną szczęście.

Tak radykalny indywidualizm może pozostawiać pewne wątpliwości.Dzieci powinno się otaczać opieką, dbać o nie i szanować ich odrębność,ale równoczesne pozwolenie na to, żeby robiły to, co chcą, budzi lęk. Dzieciw czasie swojego rozwoju uczą się dopiero tego, co jest dobre, a co złe.Brak wszechstronnej i podstawowej wiedzy, którą powinny posiadać,aby móc kreatywnie i swobodnie poruszać się w prozie dnia codziennego,wywołuje strach o ich bezpieczeństwo. „Wartościowanie życia nie jestsprawą łatwą, zbyt wiele musi ono uwzględniać elementów, wymagadużego doświadczenia i równowagi” .

Dzieci nie można izolować, należy wprowadzać je w różnorodny świat.Kontrola i towarzystwo dorosłego w czasie podróży wychowania uważanajest za kluczową. Interakcja zachodząca między wychowawcą a wycho-wankiem jest bardzo istotna w tym procesie, ponieważ ukazuje im nowe

19

__________________19 M. Michalik, Warszawa 1978, s. 9.Wzory i postawy,


horyzonty myślowe, urozmaica ich rozwój, przyczyniając się tym samymdo tworzenia ich własnego świata zewnętrznego i wewnętrznego. E. Keyw prezentuje poglądy pełne utopii. Stanowisko Szwedkijest przesadne i jednostronne, mimo iż występują w nim postulatywarte uwagi i zastanowienia.

Pogląd mówiący o tym, aby dzieci już od najwcześniejszych lat uczyłysię samodzielności jest niesłychanie ważny. Mimo, iż autorka głosiła swojepoglądy na początku ostatniego stulecia, to wartość samodzielności jest dodziś tak samo ważna jak kiedyś, a być może nawet i ważniejsza.

Czasy, w których żyjemy są bardzo dynamiczne i ulegają ciągłymzmianom. Adaptacja człowieka do warunków, które panują jest częstotrudna i stresująca. Takie okoliczności i uwarunkowania wprowadzają ludziw rzeczywistość, w której nikt niczego nie może być do końca pewien.Powstaje mętlik, który prowadzi do zagubienia. Dzieci od najmłodszych latprzygotowywane są przez swoich opiekunów (rodziców) do tych zmian.Wykształcenie i wpajanie właściwych postaw przystosowuje je do życiaa wsparcie, które dzieci otrzymują pomaga im w radzeniu sobie z prze-ciwnościami losu, w pokonywaniu barier wspierając ich rozwój. E. Keyzwróciła uwagę na rozwój permanentny, który jest niezbędny w kształ-towaniu umiejętności potrzebnych w życiu osobistym i zawodowym. Jaknajwiększa wiedza i takiż sam zakres umiejętności zwiększają dzieckurealne szanse na optymalny rozwój na miarę jego możliwości. Instytucjaspołeczna, która żyje zgodnie z moralnymi nakazami, w której panujeatmosfera szacunku i miłości nakierowana na najmłodszych, stanowi ichschronienie.

miało należeć do dziecka, ponieważ odkrytodzieciństwo. Zwrócono uwagę na to, iż dziecko ma swoje własne prawa,potrzeby i zainteresowania. Czas ten był wyjątkowy, dlatego bo dorośliświadomie otoczyli dzieci opieką prawną. Dorośli zainteresowali się ichzłożoną naturą. Zaczęto patrzeć na dzieci, jako na przyszłość państwa.Ta pajdocentryczna koncepcja dziecka pozostaje w pewnym sensie ciągleuprzedmiotowiona, dlatego bo patrzy się na dziecko jako na środek lubnarzędzie, dzięki któremu można uczynić społeczeństwo lepszym.

Około sześćdziesiąt lat po pojawieniu się książki E. Key francuskinaukowiec i historyk Philip Aries „odkrywa dziecko” po raz kolejny. Drugiraz dochodzi do powtórnego przewartościowania dziecka i dzieciństwana obszarze działań pedagogicznych. Jego książka pt.

Stuleciu dziecka

Stulecie dziecka

Centuries of

również

EWELINA PIECUCH 161

Childhood Historia dzieciństwa )(zanana pod polskim tytułemzapoczątkowała nowe spojrzenie na dzieciństwo. Stopniowo zmienionospojrzenie na zagadnienie dzieciństwa w badaniach. Nie można jednakzapominać, że tak naprawdę E. Key spowodowała, że zaczęto zastanawiaćsię nad obrazem dziecka i dzieciństwem.

Inną istotną postacią, która również wpłynęła na postrzeganie dzie-ciństwa, a tym samym dostrzegała w nim wartość, był J. Korczak. „Dzieckow pedagogii Korczaka to osoba, która w szczególny sposób jest wpisanaw historię i kulturę. Jest ono obywatelem i partnerem dorosłego. Dorosłynie wypełnia braków dziecka ani też nie chroni jego wrodzonych zalet.J. Korczak nadał dziecku podmiotowość. Mówił o dialogu międzydorosłym i dzieckiem, który polega na słuchaniu dziecka i wsłuchiwaniu sięw dziecko” . To złożony proces oddziaływań. „Dorosły uczy się dzieckai uczy się od dziecka” . Wychowanie J. Korczaka buduje nowe relacjemiędzy ludźmi, oparte na wzajemnym szacunku, akceptacji i prawie dopozostawania innym. Odmienność innych jest postrzegana jako uroz-maicenie, a to zaś staje się bogactwem dla każdej ze stron i samej relacji.Inność przeżywania i doświadczania jest dodatkową wartością a różno-rodność jest atutem relacji. Odmienność rozwija strony tego wyjątkowegodialogu pedagogicznego. Nie zaciera się tu granic między dzieciństwema dorosłością. Dzieciństwo jest wartością. Dziecko pozostaje sobą –posiada swoją dziecięcą ciekawość, ma swoje rozterki, a także skompli-kowany, często niełatwy dziecięcy świat. Dorosły ma pełnić rolę „(…)kompetentnego przewodnika po tym świecie, tłumacza spraw niezro-zumiałych i niedostępnych dla dziecka.Ajednak jest to relacja symetrycznazwiązana z szacunkiem do małego i dużego człowieka, poszanowaniemkażdej osoby i jej praw” .

J. Korczak, swoją wizją wykracza daleko poza miary pedagogiki.Zauważa się w niej ogólno humanistyczne wartości – takie wartościprzypisuje się ludziom, społeczeństwu i kulturze. Nadrzędny jest tudemokratyczny porządek wsparty szacunkiem. Prawo między dorosłyma dzieckiem, które jest mniejsze i słabsze – jest takie samo. „Stary Doktornazywał dzieci »ludem małorosłym«, »bosym proletariatem«. Korczak

20

21

22

23

__________________20212223

P.Aries, Gdańsk 1995.B. Smolińska-Theiss, dz. cyt., s. 868.Tamże, s. 868.Tamże, s. 870.

Historia dzieciństwa,


upominał się o dziecko i miejsce dla dziecka we współczesnym świecie.I chociaż nie stronił od ustawicznego »ważenia i mierzenia« dziecka,to jednak unikał akademickich diagnoz, upraszczających prawidłowościczy też potocznych prawd i rad” . Jego wiara w olbrzymią siłę dzieckapowodowała, że dzieciństwo widziane jego oczami miało nieocenionąwartość. Pedagog zaznaczał ciągle, iż dziecko jest w stanie sprostać różnymsytuacjom, a ta zdolność jest w stanie przekroczyć ograniczenia rozwojowei sytuacyjne.

Spojrzenie J. Korczaka różni się w dużej mierze od poglądów innychbadaczy dzieciństwa. To rewolucja w dotychczasowych teoriachzgrupowanych naukowców z Genewy czy Brukseli sprzed niespełnaosiemdziesięciu laty. Oni chcieli odszukać prawidłowości kierującerozwojem dziecka. Naukowcy skoncentrowani byli na odkrywaniubiologicznych, intelektualnych i społecznych wskaźników rozwoju.Mierzenie, określanie warunków rozwoju wpłynęło na stworzenietypologii dzieci. „Ogromna wiara w moc nauki, w skuteczność jej narzędzidiagnostycznych ukształtowała w efekcie obraz dziecięctwa rozumianegojako etap życia, w którym można wyodrębnić charakterystyczne,następujące po sobie fazy, znaleźć cechy właściwe dla całego rozwojui poszczególnych jego segmentów. Dziecięctwo stało się kategoriąpsychologii rozwojowej, która w późniejszym okresie uwzględniała przedewszystkim poznawcze mechanizmy rozwoju dziecka” .

Ostatnie trzydziestolecie sprzyjało powstaniu wielu ciekawych opra-cowań z zakresu dzieciństwa. Pamięć i idee okresu dzieciństwa przyczyniłysię do powstania prac o charakterze historycznym, antropologicznymi etnograficznym. Między innymi tacy badacze, jak np.: E. Key, P. Aries,L. de Mause czy J. Le Goff poświęcili wiele lat swojego życia, aby mócwyjaśnić zawiłe niuanse dzieciństwa. Nowe informacje przyczyniły się dowyróżnienia odmiennych modeli dzieciństwa. Modele, które powstawałybyły zależne od filozofii, nauki i religii swoich czasów.

Spojrzenie na dziecko i dzieciństwo zmieniało się. Wartość przy-pisywana temu niezwykłemu etapowi ludzkiego życia – klarowała się,nabierała wagi. W niegdyś niedostrzeganym, niesprecyzowanym,nieważnym czasie – dostrzeżono niezwykle istotny okres – dzieciństwo –które nadaje treść i formę całemu istnieniu.

24

25

__________________2425

Tamże, s. 871.Tamże, s. 870.

EWELINA PIECUCH 163

Naukowcy zajmujący się dzieciństwem dostrzegli węższe i szerszerozumienie tej kategorii . Węższe podejście odnosi się do indywidualnychdoświadczeń dziecka, do jego wartości i znaczeń, rodziny, grupyrówieśniczej, „(…) z instytucjami społecznymi oraz zjawiskami i pro-cesami, które dziecko usiłuje zdefiniować, poznać, zrozumieć” . Szerszeujęcie mówi o dzieciństwie jako kategorii społeczno-historyczno--kulturowej. W nim opisuje się sytuację i położenie społeczne dziecipochodzących z różnych rodzin .

Dzieciństwo w ujęciu nauk społecznych jest różnorodne. „Jest todziecięcy świat przeżywany, dziecięcy , dziecięce doświad-czenia związane z rodziną, grupą rówieśniczą, z instytucjami społecznymi,zjawiskami i procesami, które dziecko usiłuje zdefiniować, poznać,zrozumieć. W tym ujęciu dzieciństwo najczęściej dotyczy tzw. wiekuspołecznego, wieku rozumu (około 9-11 lat), kiedy dziecko zaczynaprzekraczać próg domu rodzinnego, zadawać pytania o sensy i bezsensykultury, gospodarki, etyki, religii” .

Prowadzone badania nad dzieciństwem w środkowej i zachodniejEuropie, zaznaczają holistyczne i podmiotowe traktowanie dzieciństwa.Dziecko traktuje się jako podmiot. W kulturze i historii szuka się jegopochodzenia. To twórca własnej przestrzeni życiowej, na którą oddziałujeszereg różnorodnych zjawisk, warunków, czynników. Procesy zachodzącew najbliższym środowisku są tak samo ważne, jak i te w skali globalnej.Są także prowadzone w pedagogice badania przedmiotowe nad dzie-ciństwem. „Dziecko i jego dzieciństwo opisywane jest więc w różnychaspektach i kontekstach. Określa się je jako dzieciństwo globalne,telewizyjne, zagrożone, osamotnione, zranione, gorszych szans oraz dzie-ciństwo nadmiaru” .

Według psychologii rozwojowej, dzieciństwo jest okresem w czasiektórego rozwija się osobowość dziecka. Cała gama czynników oddzia-łująca na dziecko na początku jego życia, ma zasadniczy wpływ na kształtcech osobowościowych dziecka. Emocjonalne braki, są powodem zabu-rzeń emocjonalnych, podobnie jak zbyt przesadna opieka nad dzieckiem

26

27

28

29

30

Lebenswelt

__________________2627282930

B. Smolińska-Theiss, , Warszawa 1993, s. 21.B. Matyjas, dz. cyt., s. 9.B. Smolińska-Theiss, dz. cyt., s. 868.Tamże, s. 868.B. Matyjas B., dz. cyt., s. 10.

Dzieciństwo w małym mieście


wywołuje poważne konsekwencje w późniejszym życiu. W tym procesierodzice dziecka (opiekunowie) odgrywają bardzo ważną rolę.

Dzieciństwo bywało okresem, które nie pozwoliło dziecku na rozwójna miarę jego możliwości, ale stworzyło możliwość zetknięcia się z ko-rzystnymi walorami osobowościowymi osób, które je otaczały.

Dzieciństwo jako wartość jest bardzo istotnym i specyficznym okresemw życiu każdego człowieka. „Medycyna, biologia, psychologia, psycho-analiza dowodzą, iż nabyte w dzieciństwie nawyki zdrowotne, higieniczne,estetyczne, wyznaczają dalsze losy człowieka. Nawyki ochrony ciała przedniebezpieczeństwem, traumą, przenoszą się na całe życie” . W tej fazierozwoju „(…) kształtują się skłonności metabolizmu (przemiany materii),skłonności umysłowe, otwartość, stosunek do drugiego człowieka, dośrodowiska. W dzieciństwie człowiek manifestuje siłę mocy poznawczej,emocjonalnej, gotowość do odkrywania świata, a jednocześnie zwracauwagę na kruchość, wrażliwość” .

Dzieciństwo, kiedy patrzy się na nie jako na przejściową fazę życia, niezamyka się w jedynym możliwym rozumieniu. Termin ten zawiera dziśw sobie różnorodne treści. Dzieciństwo jest traktowane jako: przemijającafaza życia człowieka; obszar wpływów edukacyjnych, politycznych i eko-nomicznych. Ten okres to również światopoglądowe przygotowanie mło-dego człowieka do przyszłego życia. Dzieciństwo to status społecznyzwiązany z udziałem dzieci w społecznym podziale dóbr i środków. Jestzespołem doświadczeń życiowych zdobywanych przez dzieci i rzeczy-wistością dziecka – jego dziecięcym działaniem, doświadczeniemi przeżyciem. Jest wreszcie dziecięcym losem, zapisującym się w biografiiczłowieka .

31

32

33

Bibliografia

Aries P., Gdańsk 1995.Bartnicka K.,

, t. XXXV, Warszawa 1992.Denek K., [w:] Dymara B. (red.),

cz. I, t. XIV, Kraków 2003.

Historia dzieciństwa,Dziecko w świecie pamiętników i powieści polskiego oświecenia. Rozprawy

z dziejów oświatyWartości jako źródło edukacji, Dziecko w świecie

wartość. Aksjologiczne barwy dziecięcego świata,__________________

B. Smolińska-Theiss, dz. cyt., s. 865-871.

31

3233

D. Waloszek, ,Kraków 2006, s. 28.Tamże, s. 28.

Pedagogika przedszkolna. Metamorfoza statusu i przedmiotu badań

Dzieciństwo…,

EWELINA PIECUCH 165

Furmanek W., , Rzeszów 1995.Gawin M., „Wiedza i Życie” 2009, nr 12.GóralskiA., . , Warszawa 1990.Homplewicz J., , Rzeszów 1996.Key E., , Warszawa 2005.Kongregacja Nauki Wiary, , Poznań 1994.Matyjas M., , Warszawa 2008.Michalik M., Warszawa 1978.Popper K. R., , Warszawa 1992.Postman N., ,

Warszawa 2001.Półturzycki J., , Toruń 1997.Scheler M., [w:] Węgrzycki A. (red.),

, Warszawa 1975.Smolińska-Theiss B., [w:] Pilch T. (red.),

, t. 1, Warszawa 2003.Smolińska-Theiss B., , Warszawa 1993.Waloszek D., ,

Kraków 2006.

Człowiek, człowieczeństwo, wychowanieWymyślanie dzieciństwa,

Być nowatorem Poradnik twórczego myśleniaEtyka pedagogiczna

Stulecie dzieckaKatechizm Kościoła Katolickiego

Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiskaWzory i postawy,Wiedza obiektywnaW stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może doskonalić naszą przyszłość

Dydaktyka dla nauczycieliZ fenomenologii życia emocjonalnego człowieka,

SchelerDzieciństwo, Encyklopedia pedagogiczna

XXI wiekuDzieciństwo w małym mieście

Pedagogika przedszkolna. Metamorfoza statusu i przedmiotu badań


MAŁGORZATAPROKOSZ

W drodze ku osiąganiu dorosłości młodzież podlega różnym oddzia-ływaniom ze strony grup, pełniących dominującą rolę w społeczeństwie.Oddziaływania te mają na celu przygotowanie młodych ludzi do jaknajbardziej pełnego funkcjonowania w ukształtowanej i obowiązującejstrukturze. W każdym bowiem społeczeństwie, stanowiącym zbiór wieluosób, powinny funkcjonować mechanizmy, przysposabiające jednostki


Rola rodziny w samorozwoju młodzieżyThe role of family in the self-development of youth

Abstract:

Key words:

The Study the matter of the meaning of the family in the self developmentof the youth. The authoress analyses the present situation of Polish families, oftendifficult and leading to the dysfunction. The meaning of Socialization analyses in thefamily then, and the basic dimension of the young man self – realization brings morecloser. Treating to own investigations he undertakes the test of the answer on thequestion: What do the pupils of Wroclaw aw average schools undertake workings forthe own development? Considerations drawing the painting of the self - realization ofthe citizens of Wroclaw aw young generation finish the text. The main conclusions:the present youth be subject to civilization changeability and to her adjusts on her way.Broadcasting money transfer important is in the family, but the plurality of electionsgives the unrestricted range of the possibility of functioning in the adult life to youngpeople. The family stimulates to younger members self – realization her in twodimensions: sensible and unaware. The present youth knows social ploughlands,which maybe (he should) fulfil yet he still lasts in the period of the moratorium (morepragmatic than rebellious) not undertaking rash decisions on the future, trying pit withthe plurality of the offers of the present world. Creating the new areas of the ownactivity, seeking the own place in the changing world the teenage generation can sosupport family values, broadcasting examples in the future.

youth, family, Socialization, self-development.

młodsze do jak najbardziej optymalnego funkcjonowania w strukturachzastanych. Przebieg takiego przystosowania, związanego z oddziały-waniem różnych grup na jednostkę, nosi miano socjalizacji . Socjalizacjamoże być rozumiana w dwojaki sposób. Po pierwsze jako każde odzia-ływanie grup pozytywnych jak i negatywnych, reprezentujących wzorcezgodne lub sprzeczne z wartościami reprezentatywnymi dla ogółu spo-łeczeństwa. Chodzi tu o grupy oraz jednostki, które ze względu na bliskośćterytorialną lub inny rodzaj kontaktu mogą, w istotny sposób, przezprzykład lub presję, oddziaływać na jednostkę. Należy tu wszakżezaznaczyć, że relacja między podmiotem a jednostką może być celowa, aleteż i niezamierzona (np. w przypadku naśladowania przez jednostkęzachowań osób znanych wyłącznie z mediów). W drugim znaczeniu możnamówić o socjalizacji w sytuacji oddziaływania na jednostkę grupyreprezentującej określoną kulturę, powodującego wystąpienie społeczniepożądanych cech tej jednostki. W takim układzie oddziaływaniapodmiotów powinny być, z założenia, zamierzone i podporządkowaneszeroko rozumianym celom społeczności, w której funkcjonują zarównopodmioty, jak i jednostka. W obu przypadkach socjalizacja jest procesemdługofalowym, trwającym przez dłuższy czas życia jednostki, można więcw nim wyróżnić kilka faz, mogących być traktowane jako typy . Pierwszytyp socjalizacji, mający doprowadzić do uzyskania przez jednostkę statusuosoby kandydującej do udziału w życiu grupy społecznej, określany jestmianem , wyczekującej, w kontekście przyjęciaprzez jednostkę (w przyszłości) określonej roli (ról). Znaczenie tegorodzaju oddziaływania tkwi w funkcji odtwarzającej, w indywidualnymwymiarze, cząstkowej kompetencji umożliwiającej jednostce, po jejukształtowaniu, podjęcie uczestnictwa zachowującego warunki iden-tyfikacji danego układu społecznego. Proces socjalizacji nastawiony nadoskonalenie określonych kompetencji jednostki, umożliwiających jejpodjęcie i pełnienie roli członka grupy, określany jest mianem

względnie . To, co wyróżnia ten typ od poprzed-niego, to kreatywna funkcja wobec już ujawnionej gotowości kształtowania

1

2

socjalizacji antycypacyjnej

socjalizacjispecjalizującej edukacyjnej

__________________1

2Z. Skorny, Warszawa 1987, s. 10-11.J. Modrzewski,

[w:] T. Frąckowiak, J. Modrzewski (red.), , Poznań1995, s. 46-48.

Proces socjalizacji dzieci i młodzieży,Próba typologii socjalizacji z perspektywy poznawczej pedagogiki

społecznej, Socjalizacja a wartości

Rola rodziny w samorozwoju młodzieży168

określonej kompetencji. Socjalizacja specjalizacyjna przybiera rozmaiteformy, lecz najczęściej aktualizuje się wówczas, gdy jednostka poddawanajest systematycznemu oddziaływaniu, formującemu określony rodzajkompetencji. Temu typowi socjalizacji odpowiada najczęściej określonytyp społecznego uczestnictwa jednostki, względnie jego komponowania sięz innymi typami uczestnictwa. Innym typem jest

, umożliwiająca jednostce przejawianie wzorów uczestnictwastabilizującego ją w strukturze grup małych i makrostrukturze społecznej.Ten typ socjalizacji stabilizuje porządek społeczny, trwanie strukturspołecznych w czasie umożliwiającym ich identyfikację historycznąa zarazem identyfikację allokacyjną współtworzących je jednostek.Jednostka osiąga zatem możliwość podejmowania i pełnienia stabi-lizujących jej status społeczny ról, przy jednoczesnym podmiotowymudziale w procesie odtwarzania struktury społecznej, zachowania jejrównowagi i hierarchii. Określony typ socjalizacji, dominujący w danejfazie cyklu życiowego jednostki, uruchamia odpowiadający mu typ jejspołecznego uczestnictwa, pobudzając ją do: ujawniania gotowościkształtowania określonych kompetencji (lub powstrzymywania się odokreślonych zachowań), kształtowania ich, zachowania w niezmienionejpostaci odpowiadającej oczekiwaniom układu jej społecznej aktywności.

Socjalizacja, jak większość procesów związanych z dorastaniem, jestzjawiskiem złożonym. Generalnie opiera się na procesie tak zwanego„wrastania w kulturę”. Polega on na poznawaniu i przyjmowaniu przezmłodzież tradycji i wzorów kulturowych, wyznaczających sposób jejzachowania się. Wynikiem tego procesu jest upodobnienie się jednostki dośrodowiska społecznego oraz wytworzenie związanych z tym nawyków,przyzwyczajeń i postaw. Socjalizacja interpretowana jako wrastaniew kulturę dokonuje się poprzez przyswajanie przez młodzież określonychról społecznych wyznaczanych przez grupę. Role kształtowane sąw zależności od potrzeb grupy, przy czym, im bardziej konsekwentnienabywa jednostka cechy charakterystyczne wybranej dla niej roli, tymbardziej realne staje się prawdopodobieństwo zaakceptowania jej(jednostki) przez grupę. Pełnienie roli społecznej przejawia się w podej-mowaniu związanych z nią zadań oraz ich sprawnemu realizowaniu przezjednostkę. Rodzaj i złożoność poszczególnych ról związane są ściśle zeswoistymi systemami norm, wzorów osobowych, zwyczajów czy zasadpostępowania, kształtowanymi i realizowanymi przez grupę. Taki

socjalizacja identy-fikująca

MAŁGORZATA PROKOSZ 169

„grupowy” kodeks zadań, ról i wartości, akceptowany przez większośćspołeczeństwa, dookreślany jest w literaturze przedmiotu mianem kulturydominującej . Oprócz kultury dominującej, w danym społeczeństwiepowstaje zazwyczaj wiele podkultur, w których obowiązujące normy,wartości, wzory osobowe, zwyczaje czy tradycje mogą być odmienne, choćniesprzeczne z kulturą dominującą (dotyczy to np. świąt państwowychi kościelnych, zwyczajów regionalnych etc.). Proces socjalizacji młodzieżymoże wówczas przebiegać bez większych zakłóceń. Istnieją wszakżeniekiedy sprzeczności między normami czy wartościami reprezento-wanymi przez kulturę dominującą i podkultury (dotyczy to np. sprawreligii w systemie, w którym dominuje inna wiara lub ateizm).W takimukładzie proces socjalizacji młodzieży ma małe szanse na prawidłowyprzebieg. W skrajnych przypadkach sprzeczności, socjalizacja (jeżelijest realizowana przymusowo lub polega na gratyfikacji zachowańogólnospołecznie pożądanych a nieakceptowanych przez jednostkę, np. zewzględu na silny związek z odmiennymi kulturowo czy światopoglądowowartościami kształtowanymi w rodzinie) zamiast umożliwiać młodzieżyprzystosowanie do funkcjonowania w społeczeństwie, staje się korzystnympodłożem do powstawania postaw negatywnych i działań negującychobowiązujący system społeczny. Jako realne konsekwencje niepra-widłowej socjalizacji można wymienić takie zjawiska jak: bunt, aspo-łeczność, patologia czy zmiana dominującego systemu społecznego nasystem akceptowany przez opozycję kontrkulturową. Socjalizacja jestzatem procesem, w którym w relację z młodzieżą wchodzą większe (grupakulturowo dominująca: partia rządząca, wspólnota wyznaniowa, szkołapaństwowa etc.) i mniejsze (grupa kontrkulturowa: rodzina, koledzy etc.)instytucje, kręgi i zbiorowości społeczne, ze swoimi formalnymi (oficjalniepowołanymi) i nieformalnymi (działającymi intuicyjnie) reprezentantami,ukierunkowanymi na pracę z młodymi ludźmi. Wzajemne stosunkiczłowieka z otoczeniem wykazują różny stopień trwałości i zmienności.Styczność osobista i bezpośrednia ludzi (np. w rodzinie) powoduje, że stająsię mikrowspólnotą, w której ujawniają się szczególne układy inter-personalne. Jednostka uczy się współżycia, przyjmując informacje(głównie te, które odnoszą się do niej samej) dotyczące przypuszczenia, jak

3

także

__________________3 Z. Skorny, dz. cyt., s. 47.


druga jednostka ją ocenia. Zachowania jednostek są zatem zależne odoczekiwań społecznych danego środowiska. Otaczające środowiskoreaguje na zachowanie każdego z członków, obserwuje i ujawnia swojąocenę, wyraża opinię, z którą jednostka musi się liczyć. Presja opiniiśrodowiska jest niekiedy tak silna, że zmusza jednostki do modyfikacjiwłasnego postępowania, zmiany postaw i poglądów. Funkcjonuje tu me-chanizm obawy przed dezaprobatą i narażeniem się na sankcje naturymoralnej, od negatywnej oceny, aż do odrzucenia przez daną społeczność.Dostosowanie się do innych, podporządkowanie poglądom większościjest więc często sposobem zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa,uniknięcia stresów i frustracji W latach młodzieńczych szczególniewyostrza się wrażliwość na oceny ze strony rówieśników, chęć bycia takim,jak wszyscy. Jednocześnie występuje pragnienie przeciwne, zaznaczeniaswojej indywidualności, niepowtarzalności. Zmiany w postawach i zacho-waniu są klasycznymi przejawami okresu dorastania. Objawiają się oneprzede wszystkim w dziedzinie stosunków z dorosłymi (rodzicami czywychowawcami) i z rówieśnikami . W literaturze przedmiotu pojawiają siętakże koncepcje akcentujące zachwianie relacji młodzież – społeczeństwo,występujące w okresie dorastania. J. Wójcik sugeruje, iż zachwianie relacjispołecznych jest w dużej mierze uzależnione od stabilności sytuacjipolitycznej i gospodarczej w kraju oraz od szans i możliwości zaspokajaniapotrzeb młodzieży . Zachowania ludzi młodych polegają między innymina zaakcentowaniu swojego istnienia, przeciwstawieniu się dorosłymi reprezentowanym przez nich systemom wartości. Prowadzi to często dodezintegracji postaw życiowych, zachwiania się równowagi uczuciowej,popadanie w konflikt z samym sobą i najbliższym otoczeniem. Dążenie douzewnętrzniania swoich poglądów i postaw (nie zawsze przemyślanych),często niezgodnych z ogólnie przyjętymi normami życia społecznego,prowadzi do szukania poparcia i akceptacji w grupie rówieśników. Efektemtakiego stanu rzeczy jest chęć przynależenia do grup młodzieżowych,niejednokrotnie wzbudzających niechęć i negatywnie ocenianych przezspołeczeństwo. Agresja zewnętrzna i bunt są ucieczką od własnychproblemów, rozgrywaną wielokrotnie na drogach przestępstwa.

4

5

__________________4

5

J. Maciaszkowa (red.), , Warszawa1989, s. 162-163.J. Wójcik, , Kraków 1992, s. 34.

Problemy okresu młodzieńczego w szkolnej edukacji

Od hipisów do satanistów


Socjalizacja w środowisku rodzinnym

Otoczeniem, które oddziałuje na rozwój i uspołecznienie młodegoczłowieka jest przede wszystkim środowisko rodzinne, reprezentowaneprzez rodziców i starszych krewnych. Rodzina w znacznej mierze, zewzględu na nieustanne działanie przykładem osobistym, stara się wpływaćna osobowość swojego potomka, jego zainteresowania, upodobania,nawyki i przyzwyczajenia, postawy społeczne i moralne oraz przekonaniai światopogląd.

W przeszłości, czyli w epoce preindustrialnej standardem była tra-dycyjna rodzina patriarchalna podporządkowana władzy ojca. Rolerodzinne i produkcyjne pozostawały ściśle ze sobą powiązane, interesrodzinny był nadrzędny w stosunku do potrzeb jednostek . Charakte-rystyczną zatem cechą rodziny była duża spójność, wyznaczona więzamirzeczowymi oraz brakiem indywidualistycznych tendencji jej członków,co wyraźnie wskazywało na cechy instytucjonalne.

„Wzajemny kontakt małżonków, zredukowany do wymiaru rzeczo-wego, zawężał zakres oczekiwań partnerów w małżeństwie, zwłaszczaw odczuciu żony. Kobieta-żona była podporządkowana mężczyźnie--mężowi. Jego autorytet i władza w rodzinie nie miały odniesienia do jegocech charakteru a wynikały ze społecznie przyznanego mu przedewszystkim statusu” . Nie przywiązywano w rodzinie większej uwagi dowięzi emocjonalnej i w konsekwencji utrwalał się autokratyzm.

Podstawowy cel małżeństwa stanowiły dzieci, które postrzegano jakowartość instrumentalną, chociaż w założeniu miały przejąć majątekrodzinny. Ich pozycja społeczna w rodzinie była – podobnie jak matki– niska. W wychowaniu wpajano im między innymi posłuszeństwo,pracowitość, religijność i podporządkowanie woli rodzicielskiej .W konsekwencji człowiek, poza rodziną, nie był samowystarczalny i niemógł sobie bez niej radzić.

Rodzina epoki industrialnej charakteryzowała się systematycznymodchodzeniem od modelu rodziny w instytucjonalnym jej wymiarze.

6

7

8

__________________67

8

A. Kwak, , Warszawa 2005.W. Makowski,

, Kraków 1997, s. 55.R. Doniec, .

, Kraków 2001.

Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacjaCzynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej. Studium socjo-

logiczneRodzina wielkiego miasta Przemiany społeczno-moralne w świadomości

trzech pokoleń


Kształtuje się wówczas model rodziny współczesnej, zredukowany dodwóch pokoleń (rodziców i dzieci), mieszkających w osobnym mieszkaniui prowadzących własne gospodarstwo domowe. Zarobkowo, oprócz męża,poza domem pracuje również żona. „Dużego znaczenia nabierają więziosobowe. Rośnie znaczenie indywidualnych potrzeb, wymiany emocjo-nalnej i wartości interakcji. Rodzina staje się mniej stabilna, bardziejpodatna na rozpad, gdyż więzi osobowe są mniej trwałe w porównaniuz więziami rzeczowymi, które poprzednio ją konstytuowały” .

„Między małżonkami panuje egalitaryzm i partnerstwo w wyko-nywaniu obowiązków małżeńsko-rodzicielskich. W tej dziedzinie nie maobowiązujących norm i sztywno określonych ról rodzinnych, wszystkopodlega negocjacji. Widoczny jest brak dystansu między mężem i żoną orazrodzicami i dziećmi. Relacje z rodzicami nabierają cech partnerstwai przyjaźni, nastąpiło ich wyzwolenie spod arbitralnej władzy ro-dzicielskiej. Zmianie uległa pozycja dziecka, które postrzegane jestnajczęściej jako wartość autoteliczna. Rodzice przywiązują dużą wagędo wszechstronnego rozwoju dziecka. Kobieta-żona i matka pracujezawodowo i jest ekonomicznie niezależna od męża” .

Procesy rozgrywające się w społeczeństwach postindustrialnych po-wodują następujące przemiany w życiu rodzinnym:

1. znaczny wzrost zatrudnienia kobiet (w tym mężatek) nie tylkoz pobudek ekonomicznych (dążność do ciekawego życia czy samo-realizacji),

2. zaawansowana egalitaryzacja w małżeństwie i rodzinie,3. relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców,4. dyferencjacja norm i wartości u poszczególnych członków rodziny

– wzajemnego stosunku do siebie,5. wypieranie tradycyjnych wartości rodzinnych,6. indywidualizacja form aktywności,7. autonomizacja członków rodziny w jej ramach,8. zmniejszenie spójności oraz dezintegracja znacznej części rodzin,9. wzrost liczby konfliktów małżeńskich i wzrost liczby rozwodów,

10. zmniejszenie liczby osób pozostających w sformalizowanychzwiązkach małżeńskich, wzrost liczby osób żyjących w konku-binacie czy w stanie wolnym,

9

10

__________________9

10A. Kwak, dz. cyt., s. 15.R. Doniec, dz. cyt., s. 31.


11. patologizacja społeczna, występująca na dość szeroka skalę, mającaistotne źródło w życiu rodzinnym .

Pojawienie się produkcji przemysłowej miało bez wątpienia prze-łomowe znaczenie w dziejach rodziny. Działalność produkcyjna poszcze-gólnych członków rodziny była wykonywana z dala od środowiska rodzin-nego, oddzielając tym samym instytucję pracy od rodziny. Powyższe zmianyw znaczący sposób wpłynęły na dotychczasowy sposób życia rodziny,zwłaszcza że do pracy poza domem zaczęła wychodzić kobieta. W okresiekapitalizmu podjęcie pracy zarobkowej w fabrykach przez kobiety i dzieciprzyczyniło się do zmiany pozycji ojca, pozbawiając go kierowniczej roliw rodzinie, kształtując dalszy rozwój rodziny w kierunku demokratyzacjii równouprawnienia jej członków. Rozwój techniki, nauki, upowszechnienieoświaty uracjonalniły funkcjonowanie rodziny oraz gospodarstwa domo-wego, poszerzając zakres wewnątrzrodzinnej swobody.

W Polsce od okresu powojennego aż do chwili obecnej, można spotkaćróżne stanowiska i działania zmierzające do modelowania rodziny jakogrupy społecznej i jako środowiska wychowawczego. Pierwszy okres zarazpo wojnie charakteryzowało ograniczenie funkcji wychowawczychrodziny. Główną rolę wychowawczą wobec dzieci pełniły różne instytucjeoświatowe i społeczne, takie jak: żłobki, przedszkola, szkoły, organizacjedziecięce i młodzieżowe. Utwierdziło to wielu rodziców w błędnymprzekonaniu, że ciężar odpowiedzialności za wychowanie przejęty zostałprzez instytucje pozarodzinne.

Aktualnie wyjątkowość rodziny w oddziaływaniu na rozwój dzieckapolega między innymi na tym, że jest ona najważniejszym, najistotniejszymelementem społecznych więzi dziecka. Członkowie rodziny, tworzącnajbliższe otoczenie dziecka, są przede wszystkim osobami najbardziejznaczącymi w pierwszych latach jego życia. Na podłożu tych kontaktówrozwijają się postawy dziecka w stosunku do ludzi, rzeczy i życia w ogóle.Kontakty te, w dużej mierze, decydują o przyszłych wzorachprzystosowania dziecka a zarazem uczą dziecko myśleć o sobie tak, jakmyślą o nim członkowie rodziny.

S. Kawula uważa, iż rozważając rolę rodziny w wychowawczymkształtowaniu osobowości dziecka należy zwrócić uwagę na więź

11

12

__________________11

12

Z. Tyszka, „Problemy Opiekuńczo--Wychowawcze” 1999, nr 3, s. 3 (wkładka).S. Kawula, J. Brągiel,A. Janke, , Toruń 1999, s. 108.

Niełatwe problemy rodziny współczesnej,

Pedagogika rodziny


emocjonalną dziecka z rodziną, która powstaje w toku zaspokajaniapotrzeby dziecka i zależy od sposobu ich zaspokajania przez rodzinę.Autorpodkreśla, iż szczególne zadanie ma do spełnienia matka, dostarczającdziecku sensoryczno-emocjonalnych doświadczeń, w wyniku którychnastępuje nawiązanie związków emocjonalnych z ojcem, rówieśnikami czygrupą społeczną. Jednakże nawiązanie związków emocjonalnych z innymiosobami musi być oparte na istnieniu silnych więzi uczuciowych dzieckaz najbliższymi.

„Rodzina rozumiana jako grupa społeczna to zbiorowość krewnychmieszkających zarówno we wspólnym gospodarstwie, jak i poza nim.Grupa ta ma poczucie swej odrębności w stosunku do niekrewnych, mawłasne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobowych stosunków,jak również określoną strukturę. Posiada więc wszystkie podstawowesocjologiczne cechy małej grupy, w jej ramach występują bezpośredniemiędzyludzkie kontakty społeczne, stosunki pomiędzy ludźmi są bliskie,nasycone emocjami” .

Definiując rodzinę w kontekście teorii socjologicznych należy uznaćją za mikrostrukturę, a więc małą grupę społeczną, której członkowiepołączeni są małżeństwem, więzami pokrewieństwa (niekiedy adopcji),prowadzą wspólne gospodarstwo domowe, jak również pełnią w niejodpowiednie role społeczne.

Zatem w ujęciu socjologicznym rodzina należy do tzw. grup pier-wotnych (podstawowych), co oznacza, iż stanowi fundament dlawytwarzania się społecznego charakteru, jak również społecznych ideałówjednostki. „O jej uniwersalności świadczy fakt, iż istniała i istnieje wewszystkich formacjach społeczno-ekonomicznych, będąc instytucjąspołeczną, tzn. utrwalonym w tradycji wszystkich kultur zespołem działańludzkich ukierunkowanych na zaspokojenie potrzeb swoich członków” .

K. Ferenz pisze natomiast, że „Naturalną grupą o charakterzejest rodzina. Pośredniczy ona między osobnikiem a społe-

czeństwem, między jednostką a systemem społecznym. Wykorzystujeszanse, jakie stwarza system społeczny lub społeczeństwo globalnemiędzypokoleniowej ciągłości i osobniczym zmianom pozycji, ról, ucze-

13

14

15

pier-wotnym

__________________13

1415

S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, , Kraków 2001,s. 16.T. Szlendak, , [w:] , t. 3, Warszawa 2000, s. 312.T. Szlendak, , [w:] , t. 3, Warszawa 2000, s. 313.

Rodzina i jej formy wspomagania

Rodzina Encyklopedia socjologiiRodzina Encyklopedia socjologii


stnictwa w kulturze i autokreacji. Jednocześnie stwarza własne środowiskokulturalne w ramach kultury ogólnej. Poprzez to środowisko kształtujeosobowość swoich członków, a szczególnie dzieci” . Dziecko przezpryzmat życia rodziny poznaje mechanizmy życia większej społeczności,elementy jej dziejów, tradycji. Dzięki rodzinie kształtuje swą wrażliwośćemocjonalną i gotowość do przyjmowania wartości kulturalnych jakrównież sposób ich poznawania i przyswajania.

Wpływ rodziny, początkowo olbrzymi, w miarę rozszerzania siękontaktów dorastającego z szerszymi kręgami społecznymi, stopniowomaleje. Stosunek młodzieży do rodziny ulega stopniowym przeobra-żeniom. Zachodzące zmiany można sprowadzić do trzech momentów ,są to: kryzys autorytetu rodziców, konflikty z rodzicami oraz osłabieniewięzi emocjonalnej. Te trzy wskaźniki zmieniającego się stosunku mło-dzieży do rodziny pozostają z sobą w ścisłej współzależności i powiązaniuprzyczynowo-skutkowym. Kryzys autorytetu rodziców pojawia się jakorezultat wzrostu krytycyzmu na tle rozwoju sprawności umysłowychw okresie dorastania. Młodzież zaczyna inaczej, bardziej krytycznie,postrzegać postępowanie i motywy działania swoich rodziców. Kon-frontacja obrazu rodziców z obrazem wyobrażonych, idealnych lubautentycznych osób znaczących, prowadzi często do rozczarowań. Ojcieci matka, będący do niedawna akceptowani jako nieomylne, wszech-wiedzące autorytety, okazują się przeciętnymi ludźmi, obarczonymibagażem błędnych decyzji, nieudolnością życiową, niespełnieniemwłasnych planów i aspiracji. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jestniejednokrotnie utrata zaufania w stosunku do rodziców. Młodzi przestajązwierzać się ze swoich problemów, poszukując wsparcia i zrozumieniaw grupie rówieśniczej lub w gronie starszych kolegów. Przed rodzicamimłodzież zaczyna mieć tajemnice, domagając się tolerancji i akceptacjidla swojego „nowego” życia. Każda ingerencja rodziców w sprawyosobiste przyjmowana jest niechętnie, niejednokrotnie objawiając sięw formie protestu czy buntu. Przyczyny negatywnego stosunku dorasta-jącej młodzieży do rodziców mogą mieć swoje uzasadnienie w czynnikachnatury społecznej. Chodzi tu przede wszystkim o nieumiejętne postępo-wanie rodziców, którzy nie dostosowują swoich zachowań do zmian

16

17

__________________1617

K. Ferenz, , Wrocław 1993, s. 57.M. Prokosz, ,Wrocław 2000, s. 33.

Wprowadzanie dzieci w kulturęAktywność społeczna młodzieży szkół średnich w środowisku wielkomiejskim


zachodzących w dzieciach. Niewłaściwe postawy rodziców wobec dora-stających przejawiają się głównie w zbytniej surowości i zawyżonychwymaganiach albo przeciwnie, w tak zwanej nadopiekuńczości,połączonej z brakiem krytycyzmu i realistycznej oceny możliwościdziecka. Skłonność do izolowania się młodzieży od rodziców może takżenastąpić wskutek wstydliwości na tle dokonujących się fizjologicznychprzeobrażeń, które w naszej kulturze przyjmowane są często przezmłodzież z dużym zażenowaniem. Intymne przeżycia powodują równieżu młodzieży postawę skrytości wobec dorosłych, od których oczekujeona dyskrecji i poszanowania dla tych przeżyć. Dorośli nie zawsze potrafiąsprostać tym wymaganiom, domagając się jednocześnie zaufania i szcze-rości, jakkolwiek sami, w tych właśnie sprawach, nie bywają szczerzy.Kryzys autorytetu rodziców jest wszakże związany z postawami tychostatnich. Usiłują oni bowiem za wszelką cenę zachować autorytet, któryposiadali dawniej. W tym celu uciekają się do różnych środków, próbująperswazji, siłą narzucają swoją wolę, łudząc się, że osiągają zamierzonycel. Podporządkowanie młodego człowieka woli rodziców nie świadczyoczywiście o rzeczywistym uznaniu ich autorytetu. Rzecz jednak niesprowadza się do środków, jakimi posługują się rodzice w celu ocaleniazagrożonego autorytetu.Autorytet dotychczasowy nie może już być w pełniutrzymany. Problem dotyczy więc świadomej i konsekwentnej rezygnacjirodziców z modelu relacji społecznej, do tej pory stosowanego. Jest jednakfaktem, iż po okresie przekory i buntu, połączonego z nadmiernymkrytycyzmem młodzieży, następuje ponowne zbliżenie do rodziny.Jednakże powstaje ono w kontekście odmiennego kontaktu, wzbogaconegoo nowe, dojrzalsze spojrzenie na rodziców. Zmniejsza się oddziaływanieautorytetu, ale błędy rodzicielskiego postępowania nie podlegają już taksurowej ocenie. Wiąże się to z postrzeganiem przez młodzież świata przezpryzmat tolerancji. Bliskie osoby – rodzice zaczynają być traktowanibardziej w kategoriach przyjaźni niż autorytetów. Następuje wymianarelacji rodzice – dorastające dziecko na relację rodzice – młody człowiek,partner w dialogu rodzinnym. Wobec kryzysu autorytetu rodzicówmłodzież zaczyna cechować krytycyzm połączony ze skrytością, niechęciądo zwierzania się czy szukania u nich rady i pomocy. Wymienioneuprzednio właściwości osobowościowe dorastającej młodzieży orazwystępujące u niej procesy emocjonalne stwarzają warunki sprzyjającepowstawaniu konfliktów, które często określa się w literaturze mianem


konfliktu pokoleń. Konflikty młodzieży z rodzicami można traktowaćjako integralną część konfliktu pokoleń, podkreślając, iż niektóre trudnościw znalezieniu porozumienia z rodzicami nie noszą charakteru przy-padkowego, lecz są przejawem pewnego systemu. Młodzież generalizujeprzeżywane trudności, włączając rodziców do pokolenia, które jest imwrogie. Konflikt pokoleń jest także skutkiem przemian przemysłowo-technicznych i kulturalno-obyczajowych, za którymi nie są w stanienadążyć rodzice dorastających, młodych ludzi. Konflikty występują takżeze względu na fakt, iż młodzi pragną sami decydować o sobie oraz usiłująwyzwolić się spod kontroli rodziny. Rodzice natomiast nie aprobująprzejawianej przez ich dorastające dzieci tendencji do uzyskania większejautonomii. Wymagają od nich nadal podporządkowywania się wyda-wanym przez starszych poleceniom. Przyczyną konfliktów może być takżeproces dojrzewania seksualnego. Rodzice niekiedy wyrażają oburzenieobjawami zainteresowań heteroseksualnych swoich dorastających dzieci.Próbują się im przeciwstawiać, stosując różnego rodzaju sankcje. Rodzicenie akceptują nawiązywania przez ich córki i synów kontaktów z rówieś-nikami płci odmiennej, nawet jeśli ograniczają się one wyłącznie dokontaktów towarzyskich i nie prowadzą do podjęcia aktywności seksualnej.Inną przyczyną konfliktów może stać się rozbieżność oczekiwań. Rodzicepokładają w dzieciach nadzieje, wynikające z własnych ambicji i aspiracji,planując dla nich określoną drogę życiową. Jednakże dorastający niezawsze godzą się na porządkowanie ich życia, wyrażając swój protestbuntem lub izolacją. Mogą także, idąc na kompromis, realizowaćzamierzenia rodziców, coraz bardziej uświadamiając sobie, że podążajądrogą nieadekwatną do ich osobistych oczekiwań. Kolejny problemdotyczy rozbieżności stanowisk w sprawach pozornie drobiazgowych,takich jak: pora powrotu do domu po zajęciach w szkole czy spotkaniachtowarzyskich, niezgodność opinii na temat ubioru i fryzury czy wreszciebrak akceptacji dla nowych przyjaciół dorastającego. Rodzice spodziewająsię, że syn lub córka zaczną odpowiedzialnie myśleć o życiu, o przyszłości,że w miarę dorastania będą podejmować coraz więcej obowiązkówdomowych. Młodzi natomiast oczekują przywilejów związanych z wie-kiem. Przede wszystkim domagają się niezależności i samodzielności,uważając, że mogą i powinni decydować o swoich sprawach, buntując sięprzeciw nakazom i ograniczeniom stosowanym przez rodziców. W sumiemłodzi ludzie, którzy nie potrafią określić swojego miejsca między „ja”


a „rodzice” wybierają opcję walki o swoje „ja”, osłabiając, a nawet zry-wając kontakt emocjonalny z rodzicami. Konsekwencją częstych nieporo-zumień i konfliktów między rodzicami i dziećmi bywa także osłabieniewięzi emocjonalnych. Zachowanie się młodych ludzi w okresie dorastaniajest pełne sprzeczności. Objawia się to przede wszystkim w unikaniu towa-rzystwa rodziców, odtrącaniu objawów czułości, zamykaniu się w sobie,obojętności na problemy matki czy ojca. Częstym zjawiskiem staje sięniekonsekwencja w relacjach emocjonalnych z rodzicami. Są oni razbardzo potrzebni, a przez to akceptowani, w innej sytuacji natomiastcałkowicie odrzucani. Taki stan prowadzi rodziców do przekonania,iż młodzi ich nie akceptują, są przeświadczeni o utracie uczuć przezdziecko, odwracają się zatem od niego, pogłębiając dystans uczuciowy.A młodzi, chociaż potrzebują miłości i akceptacji, wstydzą się jednak zbytwylewnych przejawów uczuć, uciekając w postawę powściągliwościi dystansu. Wśród przyczyn osłabienia więzi emocjonalnych w rodziniena pierwszym miejscu wymienić należy nieumiejętne postępowanierodziców. Wykazują oni daleko idący brak elastyczności w dostoso-wywaniu się do zmian zachodzących w dzieciach. Często nie dostrzegająi nie rozumieją budzących się w dzieciach nowych potrzeb emocjonalnych.A przecież właśnie od prawidłowych reakcji rodziców, od atmosferywychowawczej i stylu wychowania w rodzinie zależą stosunki międzymłodszym i starszym pokoleniem. Określona atmosfera wychowawczawywołuje określony typ stosunków. I tak stosunki między młodzieżąi rodzicami określane jako „pozytywne” wytwarzają się w rodzinachfunkcjonujących w atmosferze demokratycznej lub autokratycznej,życzliwej, przy pozytywnym nastawieniu uczuciowym i łagodnychśrodkach wychowawczych. Natomiast stosunki określane jako „nega-tywne” występują przede wszystkim w rodzinach, gdzie dominujeatmosfera wychowania oparta na autorytaryzmie surowym. W takichrodzinach panuje oschłość emocjonalna, brak wzajemnego zaintere-sowania i zrozumienia, częste napięcia i konflikty.

Zmiany systemowe nie pozostają bez wpływu na funkcjonowanierodzin – w pracy zbiorowej pt.

pod redakcją H. Machela i K. Wszeborowskiego można odnaleźć m.in.

Psychospołeczne uwarunkowania zjawiskdewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce

18

__________________18 H. Machel, K. Wszeborowski,

, Gdańsk 1999.Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych

wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce


„stan obecny” polskich rodzin, które cechuje coraz częściej relatywizmmoralny „między normą a patologią społeczną”, czyny karalne, agresja,uzależnienia, seks, samobójstwa, dewiacje (jako zjawisko będące wyrazemuprzedmiotawiającego stanu bytu społecznego). A. Karpiński na baziespostrzeganego kryzysu kultury, wywołanego stanem bytu społecznego(bo on określa świadomość) systematyzuje dewiacje dotyczące rodziny:kryzys rodziny współczesnej, usuwanie ciąży, rodzina a przestępczośćkobiet, agresja w rodzinie i poza nią, wartości materialne i społecznew rodzinach dotkniętych problemem alkoholowym, autoocena cech indy-widualnych młodzieży a transmisja kulturowa w rodzinie . W. Wrzesieńz kolei dostrzega tendencje do izolacji pokoleniowej między generacjami,związane z brakiem związków i komunikacji międzypokoleniowej (określasię je dyferencjacjami pionowymi) oraz mnogość subkultur w obrębie gruprówieśniczych (dyferencjacje poziome). Na ich tle jawi się swoisty portretwspółczesnych stosunków rodzinnych (ofert wychowawczych rodziny),określony w 4 typach: 1. Typ hedonistyczno-dekadencki, dla któregocharakterystyczny jest tzw. luz, związany z międzypokoleniową transmisjąakcydentalną, czyli nieregularność, chaotyczność, powierzchownośćasymetryczność relacji międzyludzkich. Towarzyszy temu liberalny stylwychowania i kontroli społecznej oraz znaczny margines swobody; 2. Typafirmacyjno-optymistyczny, wiąże się z nim uniezależnienie od rodziców.Jest on związany z transmisją fragmentaryczną, która charakteryzujeunikanie przekazywania informacji dotyczących zachowań nieakcepto-wanych bądź nagannych, dotyczących zagospodarowania form czasuwolnego, seksu, używek itp. W tych rodzinach występowała silna kontrolagodząca w poczucie bezpieczeństwa młodzieży; 3. Typ refleksyjno--krytyczny charakteryzuje tzw. „życie bez zasad”. Jest on związany z pełnątransmisją i wiedzą o poprzednich pokoleniach. Uczestnicy doświad-czający go prezentowali jednak krytyczne poglądy o bliskich. Poziomwiedzy na temat tradycji i kultury jest pozytywnym czynnikiem socja-lizacyjnym, stymulującym realizm i obiektywizm ocen własnegopokolenia, mimo niewielkiej skłonności do krytycyzmu; 4. Typ apolo-getycko-ignorancki, którego cechami są nowości (nowa jakość). Jest onzwiązany z brakiem międzypokoleniowej transmisji, stąd brak tegoelementu jest rekompensowany poszukiwaniem realizowanym przez

19 20

__________________1920

Tamże, s. 275-278.Tamże, s. 351-359.


młodzież. Z przytaczanych badań wynika, iż międzypokoleniowatransmisja jest zarówno elementem socjalizacji w rodzinie jak i elementemwewnętrznego systemu kontroli.

Można zatem stwierdzić, iż współczesna rodzina jest niejednolitymśrodowiskiem wychowawczym, a style wychowawcze bazujące naautonomii dzieci nie są powszechne oraz że samowychowanie nie jeststandardem wychowania w rodzinie, także ze względu na brak takichwzorców postępowania przekazywanych młodzieży.

Zagadnienie samorealizacji człowieka pojawiło się już w pismachstarożytnych myślicieli, ale dopiero w XX stuleciu stała się kategoriąbadawczą, przedmiotem studiów filozofów, a potem psychologów i pe-dagogów.

Samo określenie „samorealizacja” pochodzi z języka angielskiego( ) i dosłownie oznacza realizowanie samego siebie. Terminten wskazuje na udział własny jednostki w wyzwalaniu pewnej formyaktywności życiowej. Odnosi się równocześnie do dwóch rzeczywistości:do tego, czym jednostka dysponuje jako źródło potencjalnych zdolnościi całość doświadczenia życiowego, jak i do tego, co jest subiektywną skaląoceny, miarą osiąganych wyników podejmowanych działań. Samo-realizacja jest zarazem wyrażeniem tego, co tkwi w człowieku jako sferajego najskrytszych marzeń oraz nadawaniem znaczenia temu działaniui osiąganiem poczucia satysfakcji z tak powziętych działań, czyli samo-realizacja to proces aktualizowania potencjalnych zdolności człowiekai osiągania w toku tego procesu poczucia szczęśliwości. Samorealizacjajest procesem subiektywnie odczuwanego poczucia zadowolenia z podej-mowanych przez siebie działań, które stanowią wyraz najgłębszychpragnień człowieka i trafiają jeszcze w jego potencjalne zdolności twórcze.Każdy człowiek dysponuje takimi zasobami, ale nie każdy potrafi je odkryći z siebie wydobyć. Jeśli jednak taki zabieg mu się uda, wówczas możnamówić o zaistnieniu procesu samorealizacji.

W literaturze i praktyce psychologicznej, a także w języku potocznymsłowo samorealizacja jest używane w różnych znaczeniach. Możnawskazać przynajmniej dwa zasadnicze . Pierwsze – bardzo ogólne,

Samorealizacja

selfrealization

21

__________________21 S. Porczyk, „Pomocnik Psychologiczny” 2008, nr 9.Być, kim się jest,


oznacza rozwijanie tkwiących w człowieku wewnętrznych możliwościalbo zmierzanie do wybranych przez siebie celów, ale bez ich precyzyjnegookreślenia i właściwie poza kontekstem jakiejś konkretnej teoriipsychologicznej. Znaczenie tego terminu jest bliskie takim sformu-łowaniom, jak: własny rozwój, realizacja planów życiowych, kontrola nadswoim życiem, co nie budzi większych kontrowersji. Drugie znaczenie tojuż pewna koncepcja samorealizacji, nierzadko rozbudowana i zawierającazdecydowanie więcej konkretów. Wtedy z tym pojęciem wiąże się próbagłębszego zrozumienia człowieka, sposobu jego funkcjonowania w świe-cie, rozpoznanie i, nierzadko, zhierarchizowanie ludzkich celów i potrzeb.W tym znaczeniu samorealizacja jest psychologiczną teorią rozwoju osoby,nawet realizacji całego ludzkiego życia, teorią, w której niepomijalny jestogólniejszy, filozoficzny pogląd na człowieka.

Samorealizacja związana jest z kategorią ludzkiego „Ja”, jest to proces,w którym ludzkie „Ja” niejako przegląda się w sobie samym. Jest procesemłączącym psychologiczny obraz siebie i równocześnie jego lustrzaneodbicie. Struktura „Ja” kształtuje się w toku współbycia z innymi ludźmi.

Ze względu na stosunek tego, co prawdziwe, do tego, co tylko odbite,można mówić o dwóch procesach psychicznych: samorealizacji prawdzi-wej i pseudosamorealizacji. Samorealizacja prawdziwa występujewówczas, kiedy człowiek, aktualizując potencjalne zdolności, łączy jez ideą czynienia dobra. Natomiast pseudosamorealizacja to wykorzysty-wanie potencjalnych zdolności w czynieniu zła, które może wynikaćz intencji człowieka (robi coś właśnie po to, aby krzywdzić innych) albowypływa z nieadekwatnej oceny samego siebie. Poza tym pseudo-samorealizacja jest traktowana jako droga do budowania pozycji, prestiżuspołecznego kosztem innych ludzi

Relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi we współczesnej Polsce sąw miarę poprawne, a pozycja dziecka, bez względu na płeć, jest w rodziniebardzo wysoka. Jednakże współczesna rodzina jest poddawana presjiczynników wewnętrznych i zewnętrznych i ulega często naciskowi i prze-staje funkcjonować w sposób prawidłowy . Procesem wywierającym

Samorealizacja młodego człowieka w rodzinie

22

__________________22 S. Badora, B. Czeredecka, D. Marzec, , Kraków 2001, s. 20.Rodzina i formy jej wspomagania


ogromny wpływ nie tylko na zjawisko życia rodzinnego, ale mającymswoje odniesienie w funkcjonowaniu szerszych struktur społecznych,jest autonomizacja jednostki. We współczesnych społeczeństwach euro-pejskiego kręgu kulturowego proces ten wyraża się w narastającym pry-macie interesów i osobistych dążeń człowieka w stosunku do interesówi celów grupowych. W sferze subiektywnej wyraża się w dążeniu człowiekado autonomii i względnej przynajmniej niezależności, w upominaniu sięo własne korzyści, w ograniczaniu skłonności do poświęceń. Cywilizacjapostindustrialna sprzyja tego rodzaju zjawiskom, a nawet je generuje.Rozwój nauki i techniki stwarza możliwości wyizolowanego funkcjo-nowania człowieka, coraz bardziej uniezależnionego od bezpośredniejpomocy innych ludzi. Zwiększona ruchliwość przestrzenna wyrywajednostki z tradycyjnych kręgów wspólnotowych, uniezależnia od ichwpływu, poszerza zakres autonomii. Druga połowa XX wieku zinten-syfikowała autonomię człowieka wobec narodu, społeczności lokalnej,mikrogrup i innych ludzi, w tym także w stosunku do własnej rodziny.Autonomizacja jednostki implikuje procesy indywidualizacji zachowańwewnątrz rodziny.

Rozwój to realizacja potencjału człowieka. Proces ten bywał w różnychkoncepcjach różnie nazywany.A. Maslow używał pojęcia samorealizacji,C. Rogers wolał termin samoaktualizacji. Ogólny sens był zawsze tensam: rozwijać się to realizować to, co jako możliwość dane jest każdemuz nas jako nasza biologiczna konstytucja.

Korzystając z terminologii Maslowa możemy opisać warunki rozwoju,czyli warunki, które muszą być spełnione, by potencjał mógł być reali-zowany. Na jednostkę działają dwojakiego rodzaju siły: siły rozwoju i siłyobronności. Jeżeli bierze górę wektor obronności, dochodzi do regresji.Jeżeli przeważa wektor rozwoju, idziemy do przodu. To oczywiście tylko„fizykalna” metafora, ale dobrze oddaje ona sens humanistycznej ideirozwoju. Z metafory tej wynika najbardziej ogólna strategia wspieraniarozwoju. Należy mianowicie:

1. Maksymalizować atrakcyjności rozwoju i minimalizować obawyprzed rozwojem.

23

24

__________________23

24

A. Maslow, , [w:] J. Reykowski (red.),, Warszawa 1968.

C. Rogers, [w:] K. Jankowski (red.),Warszawa 1978.

Teoria hierarchii potrzeb Problemy osobowościi motywacji w psychologii amerykańskiej

Uczyć się, jak być wolnym, Przełom w psychologii,


Rozwój jest posuwaniem ku temu, co nieznane. To, co nieznane, niema „widocznej” wartości. Co więcej, nieznane rodzi naturalny lęk.Jeżeli chcemy wesprzeć wektor rozwoju, musimy – jako psycho-terapeuci czy wychowawcy – być akuszerkami, czy jak mówi Rogers– facylitatorami rozwoju.

2. Minimalizować siłę wektora bezpieczeństwa i uwydatniać zagro-żenia ze strony orientacji obronnej.

Ale przede wszystkim sprzymierzeńcy rozwoju muszą wypełnić swezadanie negatywne: muszą tworzyć warunki minimalizujące niebez-pieczeństwo deprywacji potrzeb i muszą uświadamiać jednostkomzagrożenia, jakie wynikają z dominacji orientacji obronnej. To drugie jestbardzo ważne, bo orientacja obronna ma potężnego sojusznika w postacinatychmiastowych gratyfikacji związanych z redukcją lęku.

Współczesne badania potwierdzają zmienność młodzieży w ota-czającej rzeczywistości . Młodzi ludzie stają się coraz bardziej pragma-tyczni, co objawia się na różne sposoby. Na przykład w tym, że nie oczekująjuż, że dostaną wszystko od rodziców na tacy. Skończyło się, widocznejeszcze 10 lat temu, egoistyczne garnięcie do samego siebie, czyli postawaroszczeniowa i konsumpcyjna. Teraz młodzi chcą sami zarabiać pieniądzei ok. 32 proc. młodych ludzi zarabia. Praca, którą podejmują, jest trudnai mało płatna (roznoszenie ulotek, promocje, hostessy), dlatego głównymźródłem dochodów nadal są rodzice. Pojawia się zrozumienie, że rodziceciężko pracują, że się poświęcają i dlatego nie można po wszystko wyciągaćręki. To nie są już rozkapryszone dzieciaki, które widząc coś fajnego nawystawie sklepu, tupią i krzyczą, że chcą to mieć. Wielu z nich z poczuciemgoryczy odnotowuje fakt, że na wiele rzeczy ani teraz, ani w przyszłości niebędzie ich stać. Pomaganie rodzicom i bycie niezależnym w obecnychwarunkach jest więc dość trudne, bo nawet studenci, mimo że posiadająnamiastki kompetencji, nie mogą liczyć na zatrudnienie adekwatne doswoich kompetencji. Rozumieją, że taki jest rynek i przywdziewająuniform tej firmy, która ich akurat przyjmie. To też przejaw prag-matycznego i racjonalnego myślenia.

25

__________________25 Badania na zlecenie Coca-Cola Poland (próba 1000 osób) wykonane

przez prof. Jacka Kurzępę, SWPS; http://www.rp.pl/artykul/17,442668-Tesknota-za-rodzicami.html, dostęp: 04.03.2010.

Fanta Raport 2009


Ze wzrostem pragmatyzmu zanika młodzieńczy bunt. Młodzi ludzie sąmniej zależni od emocji, mniej uduchowieni. Jednocześnie są bystrymiobserwatorami i widzą, że gwałtowność im się nie opłaca, i nie znajdująjuż powodów, dla których mieliby się buntować, bo „potencjalne powodybuntu” są dokładnie takie same jak na Zachodzie – np. niepewna praca zaskromne wynagrodzenie. Polska młodzież się zatem europeizuje – dziękipodróżom, internetowi czy telewizji ma świadomość, że nie różni się wieleod swoich rówieśników na Zachodzie, nie widzi zatem powodów, bywykonywać jakieś gwałtowne ruchy. W takich sytuacjach bunt byłbybardzo nierozsądny, nie przyniósłby oczekiwanych efektów, gdyż kosztybyłyby większe niż zyski.

Współczesna młodzież nie buntuje się także przeciw rodzicom. Sąbowiem sfery życia, do których dorośli nie mają wstępu, np. kluby, puby.Tam żaden rodzic nie będzie wchodził, bo będzie się czuł nieswojo. Takie,coraz liczniejsze, sfery nieobecności dorosłych, drożne ścieżki kanalizacjimłodzieńczych potrzeb, pozwalają odczuwać młodość jako zjawiskoniekontrolowane. A jeśli nie ma nadmiernej kontroli, to nie ma przeciwkoczemu się buntować. Zresztą bunt przeciwko rodzicom też się nie opłaca.Młodzi rozumują tak: jeśli będę się buntował, wszystko obróci się prze-ciwko mnie. Nie dostanę kieszonkowego, nie będę mógł pójść na imprezę,rodzice w niczym mi nie pomogą. Dlatego lepiej żyć z nimi w zgodzie.To kolejny przejaw dojrzałości, racjonalnego myślenia. Z badań wynika ,że młodym ludziom zależy dziś przede wszystkim na tym, żeby czuć sięczęścią wspólnoty. Może nią być rodzina, grupa najbliższych przyjaciół.Nie chodzi wyłącznie o korzyści finansowe. W grupie pod każdymwzględem jest łatwiej, grupa może cię wesprzeć. Z badań przeprowa-dzonych 10 lat temu wynikało, że prywatki i imprezy w klubach byłysposobem na nawiązywanie znajomości, często powierzchownych. A terazmłodzi szukają przyjaciół, ludzi, którzy będą im bliscy. Nie chodzi tylkoo to, by przyjemnie spędzić czas, ale by mieć dwie, trzy osoby godnezaufania, taki krąg wspólnoty, braterstwa. Ludzi, którym można powierzyćswoje najgłębsze tajemnice. Takie wsparcie daje też rodzina. Chęćutrzymywania dobrych relacji z rodzicami uznać można raczej za kolejnyprzejaw zdrowego rozsądku.

Co ciekawe – w badaniach prof. Kurzępy pojawia się wątek wspieraniarodziców przez ich dorastające dzieci. Młodzi są gotowi uczyć starszych

26

__________________26 Tamże.


obsługi komputera, korzystania z internetowych aukcji. Stają się ichnauczycielami: lepiej się orientują, wiedzą, co się bardziej opłaca. Z drugiejstrony – marzą, by wspólnie z rodzicami spędzać wakacje i w ogóle spędzaćz nimi czas wolny, tyle że na swoich zasadach. Nie ma leżenia na plażyczy przed telewizorem. Musi być aktywnie, kreatywnie, sensownie.To obala twierdzenie, że młodzi stronią od rodziców, że się ich wstydzą.Przeciwnie – bardzo ich potrzebują i generalnie chcą być dorośli,ale wiedzą, że bez wsparcia nie dadzą sobie rady. Dość wcześnie podejmująpróby usamodzielnienia się, wylotu z gniazda. A wszystkie pisklęta, zanimwylecą z gniazda, muszą mieć pewność, że umieją latać. Tymczasemmłodzi ludzie takiej pewności nie mają. Podejmują więc ogromne ryzyko.Zmagają się z zadaniami, które potem okazują się nawet trudniejsze, niż imsię wydawało. Np. pierwsza praca – myśleli, że będzie idylliczne, a jestznacznie bardziej uciążliwie, chropowato, prozaicznie. Dorosłość wcalenie jest taka kolorowa. Pojawiają się marzenia o przedłużeniu młodości,dzieciństwa. I próba powrotu do rodziny, która ukołysze mojerozczarowanie i sprawi, że nie będę czuł się tak źle. Dziś bardziej niżkiedykolwiek młodzi ludzie potrzebują też zaufanego doradcy. W inter-necie krąży mnóstwo przekonań, które się wzajemnie znoszą. Jedno mówi:to jest dla ciebie dobre, inne: to jest dla ciebie fatalne. Młody człowiekjest w tym wszystkim mocno zagubiony, potrzebny mu ktoś, kto powie,co można zrobić, wskaże drogę.

Rodzina jest zatem nieustannie ważną przestrzenią socjalizacyjną.W zmieniającej się rzeczywistości społecznej pełni nie tylko funkcję wzor-cotwórczą, ale i przygotowywać swoich młodszych członkówdo samodzielności.

W lutym 2010 roku przeprowadziłam badania na reprezentatywnejpróbie młodzieży, których celem było określenie, jakie działania podejmująuczniowie wrocławskich szkół średnich dla własnego rozwoju. Badaniamiały charakter jednokrotnego pomiaru z 1 uczniem szkoły średniej,aktywnym indywidualnie i/lub w grupach. Główny problem badawczyokreśliłam następująco: Co współczesny młody człowiek robi dla własnegorozwoju?

Badani reprezentowali wszystkie typy szkół ponadgimnazjalnychznajdujących się na terenie miasta Wrocławia, ich miejsce zamieszkaniaodpowiadało terytorialnie rozkładowi 5 głównych dzielnic miasta orazjego obrzeży. Wiek badanych oscylował w granicach 16-19 lat, chociażnajliczniej reprezentowana była grupa 18-latków (65%).

powinna


Ze względu na rozkład szkół we Wrocławiu, najliczniej była repre-zentowana grupa uczniów z liceów ogólnokształcących (75%), co stanowidysproporcję w stosunku do średnich maturalnych szkół zawodowych(technikum, liceum profilowane – 15%) i średnich szkół niepublicznych(10%), jednakże w badaniach głównym obszarem było terytoriumzamieszkania oraz miejsce zdobywania wiedzy.

Analizując rodzinę istotne było pytanie o jej strukturę – 76%respondentów pochodzi z rodziny pełnej, a 24% z niepełnej (rozwiedziona,samotnego rodzica). Najczęściej wskazywana liczba osób w rodzinie to4 (rodzice + dwoje dzieci), chociaż 5% respondentów pochodziło z rodzinniepełnych (2 osoby w rodzinie), 20% stanowili jedynacy, a 25% ma więcejniż jedno rodzeństwo. Badani określali sytuację materialną swojej rodzinyjako dobrą (ponad 50%), bardzo dobrą (27%) i przeciętną.

Zdobyte informacje wskazywały, iż badani reprezentują rodzinystandardowe, zdrowe, czyli niepatologiczne, co skłoniło mnie do dalszychanaliz.

Na pytanie: Czy uważasz, że od Ciebie zależy Twój własny rozwój?,wszyscy respondenci udzielili pozytywnej odpowiedzi, zatem mogłamostrożnie przypuszczać, iż wybrana grupa będzie wiarygodnym źródłeminformacji o samorozwoju.

Pytani o najważniejsze sfery rozwoju (z możliwością wyboru kilkuodpowiedzi) wskazywali głównie na intelekt i poznanie. Ponad 78%stwierdziło, że trzeba być mądrym, wiedza jest potrzebna, warto poznawaćświat. Istotna okazała się sfera relacji międzyludzkich – 45% badanychstwierdziło, że przyjaciele są potrzebni, trzeba mieć kontakty. Co ciekawe– blisko 40% wskazało na sferę duchową (Bóg nas wspiera, bez niego niema życia). Pojawiały się także wskazania na sferę estetyczną (trzeba dbaćo wygląd). Czyli współczesny młody człowiek stawia na wiedzę jakopodstawowy element funkcjonowania zawodowego, ale nie zapominao przyjaciołach i duchowości.

W pytaniu: Kto powinien kierować Twoim rozwojem?, młodzieżwskazywała (z możliwością wyboru kilku odpowiedzi) głównie na rodzinę(47%), szkołę (26%) i osoby duchowne (14%), jednakże zarysowała sięgrupa indywidualistów samodzielnie kierujących własnym życiem (16%).Pojawiały się wskazania na kolegów/przyjaciół (9%). Widać tuprzywiązanie do tradycji, do stałych osób znaczących, chociaż podmiotowepodejście do dziecka (ucznia) wyzwala niewątpliwie świadomośćwłasnego potencjału.


Na pytanie: Kto jest dla Ciebie autorytetem w sprawach wiedzy?,na pierwszym miejscu pojawili się rodzice (46%) i nauczyciele (20%).Niektórzy respondenci wskazywali osoby znaczące: Jan Paweł II (14%)i Edyta Stein (2%) lub uogólniali, że może być to każdy mądry/wykształcony człowiek (9%). Co ciekawe – aż 21% respondentówwskazało, że nie ma takiej osoby. Uzasadnienia wyborów personalnychbyły bardzo konkretne – związane z bezpośrednim obcowaniem i mode-lowaniem. W przypadku respondentów, którzy nie wskazali osóbznaczących pojawiały się komentarze, że trudno wybrać, bo jest ich zadużo, lub że wszyscy są jakoś niedostosowani. Widać tu postępcywilizacyjny, niedorastanie rodziców (nauczycieli) do przekazywaniawiedzy (głównie technicznej), której sami nie opanowali

Ponieważ rozwój skorelowany jest głównie z wiedzą, respondenciodpowiadali, jaką ma ona dla nich wartość. Zgodnie z wieloma po-przednimi badaniami okazało się, że jest ona bardzo duża (50%), duża(41%) lub średnia (zaledwie 9%). Nikt nie wskazał na niską istotność, cojest bardzo dobrym wynikiem. Obala też mit niskiego poziomu edukacjiw szkołach maturalnych, bo przynajmniej w zakresie potrzeb edukacyjnychwidać wartość wysoką. Ciekawe poznawczo były interpretacje młodychludzi na temat wiedzy – dla wielu jest ona zasobem informacji (36%) i drogądo samorozwoju (31%). Generalnie jest ważna (20%), bo jest umiejętnością(8%) i furtką do lepszego życia (9%). Pojawiały się wypowiedzi, że jestnarzędziem do poznawania świata, zastępstwem braku inteligencji, a nawetwyznacznikiem wartości. Poza tym wiedza daje możliwość rozwoju (31%),określa miejsce w życiu (14%), pozawala zrozumieć świat (11%) i budujewzorce (5%). Czyli wiedza i samorozwój stanowią istotne wyznacznikiżyciowe badanych.

Skoro wiedza jest tak ważna, a jako autorytety w jej przekazywaniuwskazywani byli rodzice, istotnym wydało się zadanie pytania, skąd młodziludzie czerpią wiedzę o możliwościach własnego rozwoju. Respondenciwskazali oczywiście na szkołę (59%) i rodzinę (51%) oraz przyjaciół/zna-jomych (50%), jednakże najistotniejszym źródłem wiedzy okazał się in-ternet (aż 74%). Dodając do tego informacje uzyskane w prasie (42%),telewizji (23%), radiu (12%) i poprzez reklamy/plakaty (13%), widać obrazczłowieka zdobywającego wiedzę dwoma kanałami. Pierwszy z nich jesttradycyjny, o wymiarze ludzkim, wartościowo znaczącym, opartym naprzekazie pokoleniowym. Drugi wykorzystuje nowoczesne technologie –szybsze i wielowymiarowe – których nie przekazują pokolenia starsze.


Jawi się tu obraz młodego pokolenia bardzo dopasowany do współ-czesności – z jednej strony cenią tradycję, z drugiej szukają nowegow zmieniającym się świecie.

Badana młodzież chce się rozwijać w wielu sferach. Głównie interesujesię sprawami dotyczącymi świata (60%), siebie (56%) i młodzieży (26%).Stosunkowo wysoki wydaje się w tym kontekście wskaźnik zainte-resowania absolutem – sprawami religijnymi (Bóg, wiara) interesuje się39% respondentów. Ważna jest też dla nich Europa (21%), Polska (19%)i środowisko (14%). Czasami poszukają informacji o polityce (9%) czygospodarce (8%), a nawet o dorosłych, przyszłym zawodzie, filozofii,socjologii, muzyce, technice. Jawi się tu obraz młodych ludzi otwartychna wszystko, co się dzieje wokół, zarówno w bliższej, jak i dalszej perspek-tywie. To już nie tylko młodzi Europejczycy, ale obywatele świata.

Respondenci pytani: Jakie zadania rozwojowe są dla Ciebie naj-ważniejsze?, na pierwszym miejscu wskazali na osiągnięcie niezależnościemocjonalnej od rodziców i innych dorosłych (51%) oraz przygotowaniesię do kariery zawodowej (43%), z drugiej strony jednak na nabywaniesystemu wartości i systemu etycznego kierujących zachowaniem (49%),pragnienie zachowywania się i zachowywanie w sposób odpowiedzialnyspołecznie (46%), przygotowanie się do małżeństwa i życia w rodzinie(44%), osiąganie nowych i bardziej dojrzałych relacji z rówieśnikami płciobojga (24%) czy opanowanie męskiej lub żeńskiej roli społecznej (14%).Czyli młodzi chcą się uniezależnić od korzeni, poszukują samodzielniewłasnej drogi, jednakże ciągle są związani z kręgiem pochodzenia, ro-dzicami, nauczycielami, od których mogą się uczyć norm i wartości.

Badana młodzież wykazała się dużą odpowiedzialnością w określaniuswoich przyszłych ról społecznych. Zdecydowanej większości odpowiadarola członka rodziny (56%), obywatela (46%), członka grupy (44%),współtwórcy kultury (43%) i pracownika (40%). Blisko jedna czwarta chcebyć w przyszłości racjonalnym konsumentem, a co dziesiąty chce się uak-tywniać politycznie. Deklaratywność jest tu skorelowana z oddziały-waniem rodzinnym i edukacyjno-środowiskowym – młodzi powielająwzory przyjęte w domu, szkole, w grupie rówieśniczej.

Jednakże pytani o to, do jakich ról społecznych powinna przy-gotowywać rodzina – wskazania są proste: do roli członka rodziny (mąż,żona, ojciec, matka, gospodyni) – 91%, członka grupy (25%), obywatela(14%), ale także do bycia zaradnym, do roli chrześcijanina, do byciapatriotą. Czyli rodzina jest transmiterem podstawowych wartości


i umiejętności, ma wskazać drogę, jak być człowiekiem. To fundament,na którym można się dalej rozwijać.

Wskazania dotyczące szkoły są wielowymiarowe – ma ona przy-gotowywać do bycia pracownikiem (45%), członkiem grupy (34%)i obywatelem (28%), chociaż też ukierunkowanym na samorozwój (14%)i aktywnym politycznie (11%). Czyli instytucja szkoły odgrywa istotneznaczenie, ma dawać wiedzę, bo fundament już młody człowiek ma.

Najwięcej oczekiwań przypada w wyborach środowisku miejskiemu –tu młody człowiek chce się nauczyć bycia obywatelem (52%), pra-cownikiem (16%), współtwórcą kultury (14%) czy członkiem grupy (9%),ale też miasto ma dać możliwość przygotowania się do roli konsumenta(11%) czy przywódcy (5%). Ciekawe poznawczo były wypowiedzi, żew przestrzeni środowiska miejskiego można się nauczyć, jak żyć w mieście(16%) i zgodnie z prawem (12%). Widać tu łańcuch zdarzeń i nabywaniakolejnych kompetencji – po wsparciu domu i szkoły młody człowiekwchodzi w przestrzeń środowiska, gdzie może próbować sił w nowychrolach.

Z dotychczasowych rozważań rysuje się obraz młodzieży związanejz rodziną, prawidłowo socjalizowanej, z mocnym systemem wartościi wiedzącej, co powinna robić w życiu. Kolejne pytanie dotyczyło zatemkonkretnej informacji, kim respondenci

ystycznych (muzyka, aktorstwo), a 11% pragnie w przy-szłości nauczać innych lub być pracownikiem zawodu medycznego (lekarz,pielęgniarka, ratownik – 9%). Poza tym pojawiały się także wypowiedzi,takie jak: psycholog, prawnik, kierowca rajdowy, urzędnik, biznesmen,ksiądz lub leśnik, gwiazda. Można te wyniki interpretować dwojako – popierwsze, że młodzież jest niedojrzała i nie wie, co wybrać. Z drugiej strony– w świecie wielu wyborów podjęcie decyzji na pograniczu dorosłości jestsprawą niezmiernie trudną. Biorąc pod uwagę losy swoich bliskichdorosłych młodzi nie zawsze chcą je podzielać, a wybór innego zawoduwiąże się z ryzykiem, które odkłada się w czasie. Widać to wyraźniew odpowiedzi na pytanie, co młody człowiek robi dla własnego samo-rozwoju – pomimo mocnych wskazań na wartość wiedzy w pierwszejczęści badania – tu wybory były głównie kulturalne. Respondenciodpowiadali: czytam książki, gazety (30%), chodzę na koncerty muzyczne

chcą być w dorosłym świecie, jakizawód pragną wykonywać. Odpowiedzi były tu dość zaskakujące – ponad¼ badanych stwierdziła, że nie wie, co chce robić w przyszłości. Wielurespondentów nie wskazało żadnej odpowiedzi. Co ciekawe – 14% myślio zawodach art


(24%), do kina, teatru (22%), spotykam się z przyjaciółmi (19%). 16%wskazało, że uprawia sport, a zaledwie 13%, że uczy się do matury. Pozatym pojawiały się informacje, że rozwijam się we wszystkich sferach,odżywiam się zdrowo, w harcerstwie, w zakresie wiary w Boga, chodzęna zajęcia językowe, rozwijam się duchowo.

Podsumowując powyższe rozważania nasuwa się kilka wniosków.Przede wszystkim młodzież współczesna podlega zmienności cywili-zacyjnej i na swój sposób się do niej dostosowuje. Nieustająco ważny jestprzekaz transmisyjny w rodzinie, jednakże wielość wyborów daje młodymludziom nieograniczony zakres możliwości funkcjonowania w dorosłymżyciu. Rodzina stymuluje do samorealizacji swoich młodszych członkóww dwóch wymiarach. Z jednej strony świadomie – jeżeli rodzice widząmożliwości pojawiające się w związku z przemianami i próbują dać szansędzieciom na skorzystanie z ofert otaczającego świata. Z drugiej zaś – nawetnieświadoma i nisko wykształcona rodzina też stymuluje dziecko dosamorozwoju, bo szybciej chce się ono odciąć od korzeni pochodzeniai wybrać nową, lepszą (a przynajmniej nie gorszą) drogę życia. Współ-czesna młodzież zna role społeczne, które może (powinna) pełnić, jednakżejeszcze trwa w okresie moratorium – bardziej pragmatycznego niż zbunto-wanego – więc nie podejmuje pochopnych decyzji na przyszłość, próbującsię zmierzyć z wielością ofert współczesnego świata.

Można zatem przypuszczać, że nastoletnie pokolenie będzie w przy-szłości podtrzymywać wartości rodzinne, wzory transmisyjne, z drugiejstrony tworząc nowe obszary własnej aktywności, poszukując własnegomiejsca w zmieniającym się świecie.

Podsumowanie

Bibliografia

Badora S., Czeredrecka B., Marzec D., , Kraków 2001.Biernat T., Sobierajski P., . ,

Toruń 2007.Doniec R., .

, Kraków 2001.Ferenz K., , Wrocław 1993.

Rodzina i jej formy wspomaganiaMłodzież wobec małżeństwa i rodziny Raport z badań

Rodzina wielkiego miasta Przemiany społeczno-moralne w świadomościtrzech pokoleń

Wprowadzanie dzieci w kulturę


Kawula S., Brągiel J., JankeA., , Toruń 1999.Kurzępa J. , http://www.rp.pl/artykul/17,442668-Tesknota-za-

rodzicami.html, dostęp: 04.03.2010.KwakA., , Warszawa 2005.Machel H., Wszeborowski K.,

, Gdańsk 1999.Maciaszkowa J. (red.), , Warszawa

1989.Makowski W.,

, Kraków 1997.Maslow A. [w:] Reykowski J. (red.),

Warszawa 1968.Modrzewski J.,

[w:] Frąckowiak T., Modrzewski J. (red.), , Poznań1995.

Skorny Z., Warszawa 1987.Porczyk S., „Pomocnik Psychologiczny” 2008, nr 9Prokosz M., ,

Wrocław 2000.Rogers C., [w:] Jankowski K. (red.),

Warszawa 1978.Szlendak T., , [w:] , t. 3, Warszawa 2000.Tyszka Z., „Problemy Opiekuńczo-

-Wychowawcze” 1999, nr 3, (wkładka).Wójcik J., , Kraków 1992.

Pedagogika rodzinyFanta Raport 2009

Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacjaPsychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych

wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w PolsceProblemy okresu młodzieńczego w szkolnej edukacji

Czynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej. Studium socjo-logiczne

Teoria hierarchii potrzeb, Problemy osobowościi motywacji w psychologii amerykańskiej,

Próba typologii socjalizacji z perspektywy poznawczej pedagogikispołecznej, Socjalizacja a wartości

Proces socjalizacji dzieci i młodzieży,Być, kim się jest, .Aktywność społeczna młodzieży szkół średnich w środowisku wielkomiejskim

Uczyć się, jak być wolnym, Przełom w psychologii,

Rodzina Encyklopedia socjologiiNiełatwe problemy rodziny współczesnej,

Od hipisów do satanistów


ANDRZEJ ŁADYŻYŃSKI

Engagement in the past and in the present.Change in the way of preparing for marriage

Narzeczeństwo nie jest stanem, który deprecjonowałby wiek. W odbio-rze społecznym każda kobieta oraz każdy mężczyzna po podjęciu decyzjimałżeńskiej staje się narzeczoną bądź narzeczonym. Pełnienie tej roli spo-łecznej, funkcjonowanie w tym szczególnym okresie w cyklu życia parywskazuje na cały szereg trudnych doświadczeń, które się z nim wiążąi sprawiają, że diada, w tej fazie wspólnego przygotowania się do związkutrwałego, ma przed sobą niełatwe zadania. We wcześniejszych okresach teżmiała, ale ludzie nie byli świadomi specyfiki problemów wiążących sięz narzeczeństwem. Po prostu było ono wpisane obligatoryjnie w biografiękażdego niemal członka społeczności. We współczesności mamy do


Narzeczeństwo – dawne i współczesne.Zmiana w sposobie przygotowania się do małżeństwa

Abstract:

Keywords:

19 and 20 century morals guides written for persons in diverse lifesituations constitute a basis for the article presented. The decoding of thecontemporary and historic meanings of engagement was attempted from thatperspective. Pre-marital relationships would always constitute an important stageof transition. Their arranging initially depended on the senior members of families,with the feelings and opinions of the engaged hardly ever taken into account. Changesin the forms of establishing and functioning of relationships preceding marriage tookplace in the second half of the 20 century.

engagement, family, changes, guides.

th th

th

Wprowadzenie

czynienia z wielką zmianą w tym zakresie. Już nie wszyscy członkowiespołeczności, nawet ci w różnych formach związków o charakterzemałżeńsko-rodzinnym, doświadczają narzeczeństwa. Obecnie też ci,którzy wybierają drogę małżeńską prowadzącą poprzez narzeczeństwocoraz częściej są świadomi odpowiedzialności i stąd więcej niepokojuwśród kandydatów oraz – prawdopodobnie – po części także rezygnacjiz drogi życiowej zmierzającej do zawarcia małżeństwa. Istnieje zatempotrzeba wsparcia i poradnictwa osób towarzyszących i będącychw dystansie wobec trudności przeżywanych przez samych narzeczonych.

Narzeczeństwo wyodrębnione jako etap przejściowy, który poprze-dzał zawarcie małżeństwa ma starożytne tradycje . Było czasem za-poznawania się osób młodych oraz ich rodzin, snucia planów dotyczącychprzyszłości. „Od zawsze” stanowiło czas wyzwań, w którym należałosprostać oczekiwaniom społecznym, rodzinnym, a także osobistym.Narzeczeństwo jawiło się w przeszłości jako istotny etap przygotowaniazmierzający do zawarcia związku małżeńskiego. Jego znaczenie jestdoceniane przez znaczną część społeczeństwa i w chwili obecnej. W trak-towaniu narzeczeństwa jako ważnej fazy przejścia z jednego etapu życiado innego nastąpiły, na przestrzeni kilku zaledwie pokoleń, ogromne prze-obrażenia. Dotknęło ono rodzinę, małżeństwo, a w konsekwencji takżenarzeczeństwo, które je zawsze poprzedzało. Zmienił się okres czasuoczekiwania na zawarcie związku małżeńskiego, znaczenie udziałuposzczególnych członków rodziny w negocjacjach przedmałżeńskich, rolasamych narzeczonych i pełnione przez nich funkcje. Ważne wydaje sięzaznaczenie okresu przemiany narzeczeństwa. Możemy mówić o proce-sualnym modelu zmiany. Nie nastąpiło to w ciągu jednego pokolenia, alena przestrzeni wielu ostatnich dziesięcioleci.

W prezentowanym artykule interesuje mnie to, co daje się uchwycićw narzeczeństwie dawnym, patrząc na nie poprzez pryzmat poradnikówdla narzeczonych oraz publikacji dotyczących dobrych obyczajów wy-danych w języku polskim od połowy XIX w. Pragnę zestawić to z narze-czeństwem (we) współczesności, pozbawionym obecnie dawnej jedno-znaczności, gdzie obok par podejmujących decyzję o małżeństwie i przy-gotowujących się do zmiany formy życia występują różne formy diadjedynie „legalizujących związek”, w odniesieniu do których terminnarzeczeństwo nie zawsze, być może – jest w pełni adekwatny.

1

__________________1 M. Müller, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 50, s. 3.Taniec w nowych butach,

Narzeczeństwo – dawne i współczesne...194

Artykuł ma zatem charakter komparatystyczny. Ukazuje narze-czeństwo jakie funkcjonowało w przeszłości oraz dokonuje próbyuchwycenia czynników zmiany, które nastąpiły w tej instytucji naprzestrzeni kilku pokoleń.

Tekst powstał przede wszystkim w oparciu o wybór publikacjitraktujących o narzeczeństwie, począwszy od lat czterdziestych XIX w.aż do czasów współczesnych. Wśród książek stanowiących bazę źródłowąbyły poradniki uczące, jak się zachować w różnych okolicznościach życiaoraz poradniki savoir-vivre'u. Adres społeczny omawianych poradnikówbył zróżnicowany, choć z treści wnosić można, że kierowane są do warstwśrednich. Są to głównie teksty pisane na użytek narzeczonych.

Pierwszy spośród wykorzystanych wydany został w latach czter-dziestych XIX wieku, największa liczba wykorzystanych została opubli-kowana w trzech ostatnich dekadach tego wieku. Większość opublikowanow Galicji, część w Wielkopolsce. Był to czas rozbiorów. Niektóre z przyta-czanych źródeł pochodzą z okresu dwudziestolecia międzywojennego.

Poradniki i książki dobrych obyczajów były kierowane w większymstopniu do panien, niż do kawalerów. Interesujące jest to czy oni – męż-czyźni – w ogóle je czytywali. Współcześnie na forach internetowychpoświęconych związkom dwojga oraz małżeństwu także zdecydowaniedominują kobiety. Autorami dawnych poradników byli zarówno męż-czyźni, jak i kobiety. Piszący o obyczajowości narzeczeńskiej mężczyźni toczęsto księża. Dzieła mają charakter oryginalny, bądź też stanowią formyprzekładów – głównie przedruków z języka francuskiego.

Wykorzystano też wybrane poradniki współczesne. Te są – na ogół –uwarunkowane światopoglądowo. Większość z tych, do których udało misię dotrzeć to wydawnictwa kościelne. Jest ich dość dużo. Są jednakrozproszone, wydawane prawdopodobnie w małych nakładach. Majączęsto charakter lokalny. Nie będąc w stanie zaprezentowania wszystkichani nawet większej części, z konieczności dokonałem ograniczonegowyboru. Na potrzeby artykułu przeanalizowałem rady zawarte w dwóchporadnikach. Oba stanowią tłumaczenie opracowań obcych. Jawią sięjako dzieła uznane, co można wnosić np. z niedostępności na rynkuwydawniczym, z powodu wyczerpania nakładu. Dla pewnej równowagi,

Charakterystyka wykorzystanych źródeł

ANDRZEJ ŁADYŻYŃSKI 195

choć nie odzwierciedlanej w publikacjach zwłaszcza w liczbie, prezentujęporadnik, nazwijmy go, „świecki” oraz jedną z książek pochodzącąz kręgów zorientowanych światopoglądowo. Pierwsze spośród wymie-nionych dzieł to publikacja Sheryl Nissinen . Druga do pozycja AlainaQuiliciego . Pisząc tekst korzystałem również z dawnych oraz współ-czesnych opracowań poświęconych rodzinie – zwłaszcza problematycenarzeczeńskiej.

Przyglądając się formom związków przedmałżeńskich występującychzaledwie jeszcze trzy, cztery pokolenia wstecz, zauważyć możemy dużezmiany. Poniżej spróbuję je zaprezentować.

To rodzina akceptuje potencjalnych kandydatów do związku. Narze-czeństwo, jak wszystkie inne aspekty życia rodzinnego znajdowało się podsilnym wpływem potrzeb i interesów każdej rodziny. Pełniła ona bowiem,w większym stopniu funkcje organizmu gospodarczego niż niezależnejwspólnoty o charakterze emocjonalnym. To seniorzy rodu, najczęściejmężczyźni, decydowali o wstępnej akceptacji kandydatów dopuszczanychdo ubiegania się o rękę panny. Inicjatywa i decyzje dotyczące przyszłegomałżeństwa w znacznie większym stopniu leżały w gestii przedstawicielistarszego pokolenia. Była to również kwestia, w obszarze której decyzjepodejmowali rodzice wspólnie. Przedrukowany z języka francuskiegoporadnik, wydany we Lwowie w 1878 r. sugerował matce i ojcu, by dobrzekierowali wyborem córek, biorąc po uwagę tak serce, jak i rozum. Właśnieserce, rozum oraz dobry charakter miał też posiadać wybrany kandydat.Autorka poradnika przyznawała im jednak prawo do nieuwzględnianiawyborów córki, jeśli W przypadku mężczyzn, oniczęściej sami wybierali kandydatkę na żonę, choćby z tego powodu, że byli– na ogół – starsi.

Potencjalna kandydatka na żonę musiała być zdecydowanie młodsza,chyba że jakieś szczególne względy rodzinne przemawiały za mariażem

2

3

4

1. Narzeczeństwo dawne

jej serce źle wybrało .

__________________234

S. Nissinen, J. Bartosik (przekł.), Gdańsk 2002.A. Quilici, S. Filipowicz (przekł.), Warszawa 2009.L. Alq, , napisałaHelena z hrabiów Russsockich Wiczyńska, Lwów 1878, s. 109.

Przedślubnik. Poradnik dla narzeczonej,Narzeczeństwo,

Dobry ton. Przewodnik towarzyski i salonowy według dzieła pani a'Alq


rówieśników lub, co spotykano jeszcze rzadziej, związkiem starszejkobiety z młodszym mężczyzną. Ale warto podkreślić, że decyzja niezależała jedynie od potencjalnych małżonków, lecz przede wszystkimuwzględniała potrzeby ich klanów rodzinnych.

Narzeczeństwo wymagało prowadzenia rokowań dotyczącychpóźniejszego związku. Patrzenie z dzisiejszej perspektywy na próbystworzenia nowego związku małżeńskiego nieco zaskakują. Sporą rolęodgrywali pośrednicy a instytucja narzeczeństwa w dużym stopniu byłazaaranżowana. Pierwsze próby wejścia w kontakt mężczyzny z wybrankąnastępowały na ogół poprzez osoby trzecie, przedstawiające zaintere-sowanie młodego mężczyzny konkretną panną. Wstępne negocjacjeprowadzili zazwyczaj dojrzali mężczyźni, przedstawiciele rodziny lubosoby „godne”, reprezentujące kawalera. Odbywali oni w jego imieniuzwyczajową wizytę, której celem było zbadanie, czy jego anonse w domupanny będą dobrze przyjęte.

Rodzice panny albo grzecznie odmawiali, albo też wyrażali zgodęna wizytę młodego mężczyzny w domu. W przypadku wstępnej akceptacjikawalera spotkanie odbywało się kilka dni później. O tym, jak dużeznaczenie przywiązywano do niego świadczyć mogą gruntowne porządkiczynione przez gospodarzy. Helena Grabowska, autorka poradnikaz 1908 r., jak można wnosić z treści, kierowanego do młodych kobiet,komentuje to w sposób następujący:

Przyjęty wstępnie kandydat przychodził „na herbatę”. Spotkanieskładało się zazwyczaj z dwóch części. Odbywało się z udziałem rodziców,rodzeństwa oraz panny, a w drugiej kawaler i ojciec panny młodej udawalisię na poufną rozmowę. Pierwsza część spotkania miała na ogół charakterkonwencjonalnej rozmowy zapoznawczej. Część druga stanowiła w więk-szym stopniu negocjacje dotyczące wkładu obu rodzin w przyszłe życienowej wspólnoty małżeńsko-rodzinnej. Niekiedy wyglądało to tak:

Pani X. jednakże – zapewne z natch-nienia Ducha S-tego – zarządziła generalne oczyszczenie domu, by naczwartek wyglądał, jak pieścidełko – zadysponowała bajeczną kolację,a mężowi kazała się postarać o wino od Ludwiga z żółtym lakiem, słyszałabowiem, że kawaler przenosi tę markę nad inne .

Potemznajomy pośrednik bierze kawalera na badania o szczerość jego zamiarów,

5

__________________5 H. Grabowska,

Lwów 1908, s. 8-9.Narzeczeństwa róże i ciernie. Nieodzowny poradnik dla narzeczonych

i tych którzy narzeczonymi chcą zostać,


liczy zasoby i sugeruje: Tylko nie zwlekać z oświadczynami! Bo to panie (…)ludziska mają języki jadowitsze od skorpionów, a biada pannie, którapójdzie na języki .

…bardzo jest przykro (…) znaleźć się w położeniu człowieka, którego spot-kała odmowa, czyli w położeniu konkurenta odpalonego .

6

7

8

9

10

Obie strony omawiały podstawy ekonomiczneprzyszłego małżeństwa oraz podejmowały zobowiazania. Uczestnicynegocjacji mieli prawo poznać wzajemne oczekiwania. Autorka dziełaporadniczego z 1878 r. uważała, że warto przed ślubem poznać majątekpanny młodej a jej rodzice nie powinni czynić narzeczonemu obietnicbez pokrycia .

Wszelkie starania związane z przygotowaniem do zawarcia związkumałżeńskiego czyniono w głębokiej tajemnicy. Towarzyszyły temu obawy,aby w razie zerwania nie wystawić na przykrość zaangażowanych rodzin .

Odmowa przyjęcia pierwszej wizyty była możliwa zawsze, zwłaszczajeśli kandydat nie spełniał potencjalnych oczekiwań: stanu, kondycji czyuposażenia. Zazwyczaj już przed podjęciem pierwszej próby spotkania,poprzez przyjaciół, kawaler zapytywał o upodobania panny i o to, w jakisposób rodzina przyjmie jego oświadczyny. Uważano bowiem, że:

Powszechniesądzono, że nie powinno się przyjmować pierwszego oświadczającego się,ale za niegodziwe uważano również zwlekanie latami . Kurtuazjanakazywała, ze względu na delikatność materii, by także zwyczajowekomunikaty odtrącenia były subtelne. Żeby zaniechać koniecznościdyskusji rezygnowano z dalszych spotkań, proszono o czas do namysłu,niekiedy (w domach chłopskich) podawano na stół czerninę w postaci„czarnej polewki”, czy też częstowano arbuzem. „Zjeść arbuza” to nicinnego, jak „dostać kosza”. W poradnikach przestrzegano jednak przedzbytnim odrzucaniem kandydatów, by nie stracić w końcu okazji dowydania córki za mąż.

Poradnikowe wskazania traktowały wybór partnera życiowego zakluczowy dla przyszłego powodzenia małżeńskiego. Od niego zależećmiało szczęście lub nieszczęście całego życia obojga młodych, ale sądzono,że w sposób szczególny kobiety. Podnoszono jednak argument, że

__________________6789

10

H. Grabowska, dz. cyt., s. 10.L.Alq, dz. cyt., s. 117.P. E. Leśniewski, Warszawa 1843, s. 239.M. Rościszewski,

, Warszawa – Lwów 1905, s. 127.L.Alq, dz. cyt., s. 109.

Wychowanie dziewiętnastego wieku,Dobry ton. Szkoła pożycia z ludźmi wszelkich stanów w stosunkach

poufnych i ceremonialnych


małżeństwo było szczególnie dla niej. Kolejnym, obok wyboru narzeczonego,

istotnym czynnikiem było wyrzeczenie słów przysięgi przed ołtarzem .Stanowiło ono formę publicznego ogłoszenia decyzji rodzin.

Uważano, że mężczyzna znajdował się w wyjściowo trudniejszejsytuacji. Podlegał większej krytyce uważał piszący pod pseudonimemautor, prawdopodobnie mężczyzna. Nie mógł też upiększyć się, jak czyniłyto kobiety i były u niego widoczne braki urody lub ułomności fizyczne.Ponadto musiał, i to w istocie rzeczy pewnie było najtrudniejsze, zako-munikować afekt wybranej kobiecie, ale w taki sposób, aby zorientowałasię jedynie ona, a niekoniecznie najbliższe otoczenie .

W poradnikach znajdujemy słowa krytyki wobec rodzin nadmierniezabiegających o świetne stanowisko czy majątek.

Tym niemniej równocześnie zabezpieczenie materialne uważa się za jedenz najistotniejszych czynników warunkujących późniejsze szczęściemałżeńskie. Materialnymi podstawami bytu mogą być albo dobradziedziczne, albo dochody z wykonywanego zawodu .

Aktualna niezmiennie przez wieki była wskazówka, by poszukiwaćpartnera życiowego z warstwy, z której kandydaci się wywodzą:

.Sama miłość, w rozumieniu uczucia, miała znaczenie niezbyt istotne.

Po prostu ignorowano ją. Kobietę postrzegano jako narażoną na zbytnieuleganie uczuciom:

H. Grabowska tak odnosi się do miłości:

najważniejszem zdarzeniem życia,jako ostatni krok do wieczności

,

Uważać jednakmałżeństwo, dla wyższych celów ustanowione, za jakiś handel, za dobryinteres, w którego w grę nie wchodzą bynajmniej prawdziwe przymiotyserca i duszy, zdaje mi być niegodnym uczuć prawdziwej chrześcijanki .

Mężanajlepiej wybierać sobie w stosunkach, w jakich się urodziłyście, kochaneczytelniczki, nie sięgając, ani zbyt wysoko wyobraźnią, ani nie spadajączbyt nizko

sama miłość zaślepia ją tak, że często bierze brakiza przymioty . Otóż stanowczo

11

12

13

14

15

16

17

__________________11

12

13

14151617

M. Rościszewski [B. Londyński],Lwów – Złoczów 1905, s. 171.

W. Reichsteinowa z Szymańskich,Poznań 1891, s. 99.

na podsta-wie najlepszych źródeł ułożył Spirydion, wyd.III, Warszawa1892, s. 111.W. Reichsteinowa z Szymańskich, dz. cyt., s. 99-100.M. Rościszewski, dz. cyt., s. 167.W. Reichsteinowa z Szymańskich, dz. cyt., s.100.M. Rościszewski, dz. cyt., s.171.

Księga obyczajów towarzyskich. Kodekswypróbowanych przepisów, porad i wskazówek,

Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących.Ułożony do użytku tychże przez Wielkopolankę,Kodeks światowy, czyli znajomość życia we wszelakich stosunkach z ludźmi,


powinniście sobie wybić z głowy przekonanie, że miłość wasza jest czemśniezwykłym, fenomenem idealnym, koniecznością nieodzowną, bez którejświat, a przynajmniej wy nie moglibyście istnieć. Jest to sobie zwyczajnamiłość, jaką na każdym spotyka się kroku, wzajemne w sobie upodobanie,namiętność pięknie zamaskowana temi akcesoriami, które stworzyłakultura, aby naturze odjąć pozory brutalności .

Lepiejstokroć zostać starą panną, –

lepiej całe życie siać rutkę, aniżeli wieść smutny żywotprzy boku wstrętnego męża .

harmonią mózgów i nerwówNic

przykrzejszego bowiem dla inteligentnej żony, jak mąż tuman, lub dla mężawysoko stojącego umysłowo żona choćby nawet najpoczciwsza, lecz niedorastająca go pojęciami

uważajcie przed uczynieniem wyboru,mianowicie na te trzy warunki: na charakter, rozum i dobre wzięcie.Człowiek z dobrem, delikatnem wzięciem nie miewa nigdy złychnarowów .

18

19

20

21

22

Pomimo negacji miłościjako relacji uczuciowej, zwłaszcza autorki poradników dostrzegająznaczenie jakiejś sympatii przyszłych narzeczonych wobec siebie:

przestrzega Wanda Reichsteinowaz Szymańskich –

H. Grabowskiej, piszącej w początkach ubiegłego wieku, nie możnaodmówić zachęt do refleksji nad podstawami przyszłego małżeństwa.Oczywiście czynniki, które miały być brane pod rozwagę trzeba umieścićw klimacie epoki. A był to przypomnijmy początek XX wieku. I taksugerowała autorka konieczność głębokiego uświadomienia sobie faktudoniosłości samego małżeństwa, racjonalnego przemyślenia czy wybrankadaje rękojmię szczęśliwego życia, nie tyle czy kocha, ale o ile ma podstawydo wspólnej zgodnej egzystencji. Zamiast podejścia emocjonalnegozachęca narzeczonych do intelektualnych rozważań nad zgodnością – jak tomówi, . Zachęca do wyboru wzajemnegowspółmałżonków o podobnym poziomie inteligencji, ponieważ:

. Dalej podnosi znaczenie temperamentukażdego z narzeczonych, możliwość pozyskiwania przez nich środkówna egzystencję oraz dobry, zbadany przez lekarza stan zdrowia.

Inna autorka przestrzega:

To co warte zauważenia, W. Reichstanowa z Szymańskichzachęca również do przyglądania się relacjom rodzinnym swoich wy-branków . Pomysł był inspirujący, współcześnie budzi jednak refleksję,__________________1819202122

H. Grabowska, dz. cyt., s.18.W. Reichsteinowa z Szymańskich, dz. cyt., s.100.H. Grabowska, dz. cyt., s. 23.W. Reichsteinowa z Szymańskich, dz. cyt., s. 102.Tamże, s. 102.


na ile w realiach ostatniej dekady XIX w. było możliwe poznanie, jakto wówczas mówiono, Mocno ograniczony byłcharakter relacji damsko-męskich. Ale wskazówka miała i posiada nadalsporą aktualność/wartość.

M. Rościszewski w swej podkreślamałe znaczenie urody dla późniejszego życia małżeńskiego.Autor sugerujemężczyznom poszukiwanie kobiety, która nie będzie pełniła funkcjikucharki i szafarki, ale towarzyszki. Przestrzega mężczyzn:

Okresem niezwykłej wagi był czas od zaręczyn do małżeństwa. Gdyzasadnicze kwestie były uzgodnione zapraszano kawalera do złożeniaoświadczyn. Miały zróżnicowany charakter, zależnie od warstwy spo-łecznej oraz obyczaju regionalnego. Na ogół kawaler wygłaszał mowęchwaląca rodzinę oraz niezwykłe cnoty wybranki. W podejmowanej oracjideklarował swą wielką miłość. Niekiedy w imieniu potencjalnegonarzeczonego o rękę panny prosiło któreś z rodziców mężczyzny, bliskikrewny bądź przyjaciel w dojrzałym wieku. Narzeczona dziękowałaza wyróżnienie jej z grona panien i zapewniała o swojej aprobacie.Z czasem obyczaj ten został uproszczony. Kawaler przychodził do ojcapanny i oznajmiał mu zamiar poślubienia córki. Potem przystępowali doomówienia spraw natury formalnej. Po oświadczynach mężczyźnie przy-sługiwał tytuł konkurenta lub starającego się .

Przyjęte oświadczyny umożliwiały organizację zaręczyn. Te odbywałysię – najszybciej jak to było możliwe – w domu panny w towarzystwienajbliższej rodziny obu stron. W jednym z poradników zaręczyny sąumieszczone w rozdziale „Uroczyste okresy życia” . Ukazuje to niecoznaczenie nadawane narzeczeństwu, podkreślane również bardziejuroczystym strojem. Narzeczeni obdarzali się pierścionkami. Niekiedybyły one błogosławione przez kapłana.

stosunków rodzinnych.

Księdze obyczajów towarzyskich

W żadnymrazie nie żeńce się z kobietą umysłowo ograniczoną. Żona, której brakrozumu dla przezwyciężenia najpowszedniejszych trudności życiadomowego, przeszkadza raczej aniżeli pomaga mężowi .

in spe

Po formalnym oświadczeniuwymiana pierścionków. W domach religijnych ksiądz błogosławipierścionki i narzeczonym wkłada na palce, niekiedy matka, nieraz

23

24

25

__________________232425

M.Rościszewski, dz. cyt., s. 170.M.Rościszewski dz. cyt., s. 129.

Lwów1895, s. 84 i n.

,Wskazówki dobrego tonu czyli z życia towarzyskiego dla dorastających panienek,


nupturienci .Rodzice ze swej strony błogosławią

im również i odtąd związek staje się prawie nieodwołalnym, a wzajemnystosunek narzeczonych o tyle poufalszym, że mogą nawet pocałować siępo raz pierwszy .

zbyt długo przeciągającesię narzeczeństwo, prowadzi nieraz do neurastenii, zwłaszcza u kobiety,mężczyzna bowiem łatwiej ujść temu losowi może, co prawda, kosztemwierności i narażenia się na inne niebezpieczeństwa

Narzeczonego jak najgrzeczniej wypada przyjmować .

narzeczony winien być raz na zawsze zaproszony na obiad przezrodziców narzeczonej .

w drugim, trzecim pokoju .

Rodziny spożywały wspólny posiłek. Mieczysław Rości-szewski tak puentuje fakt oświadczyn:

Po oficjalnych zaręczynach para stawała się narze-czeństwem. Do momentu ślubu młodzi jednak nie upraszczali formyzwracania się do siebie i obowiązującą była forma pani oraz pan.

Termin ślubu wyznaczano dość szybko. Na ogół od zaręczyn, był tozazwyczaj okres trwający kilka tygodni – nierzadko dwóch, trzech –z dzisiejszej perspektywy patrząc niezwykle krótki. Autorka poradnika,H. Grabowska tak wyjaśniała swój sposób rozumienia wartości bardzokrótkiego okresu poprzedzającego małżeństwo:

.Obyczaj wieczorów kawalerskich i panieńskich ma też dość dawne

tradycje. Poradnik wydany w 1905 r. wspomina je jako formy pożegnaniasię przedstawicieli obojga płci z celibatem .

Od momentu obustronnej deklaracji, narzeczeni i ich rodzinyprzyjmowały na siebie pewne obowiązki oraz ograniczenia. Narzeczony odczasu oficjalnej decyzji odwiedzał dom narzeczonej codziennie i zwy-czajowo pozostawał w nim coraz dłużej. Był podejmowany obiadem bądźherbatą. Więcejnawet uważano, że staje się niejako członkiem rodzin zatem w konsek-wencji

Rodzina panny, której się oświadczono przestawała przyjmowaćwizyty innych mężczyzn. Matka tworzyła młodym coraz częściej sytuacjeobcowania „sam na sam”. Narzeczeni korzystali w tym przypadku z prawjedynie im przysługującym. Zachęta do umożliwienia poznania się przezmłodych brzmiała tak, że mogli pobyć razem

26

27

28

29

30

31

32

__________________262728293031

32

L.Alq, dz. cyt., s. 119.M. Rościszewski dz. cyt., s. 131.H. Grabowska, dz. cyt., s. 33.M. Rościszewski, dz. cyt., s. 177.L.Alq, dz. cyt., s. 123.Z. Sarnecki,

Warszawa-Kraków 1921, s. 80.L.Alq, dz. cyt., s. 121-122.

,

Zwyczaje towarzyskie (le savoi vivre) w ważniejszych okolicznościach życiaprzyjęte,


Nie oznacza to jednak otwierania jakiejś przestrzeni głębszej intymności.Narzeczeni po prostu dość długo musieli czekać na herbatę. Woda w domuprzyszłej panny młodej osiągała bowiem stan wrzenia, często, dopieropo kilkudziesięciu minutach. Młodzi mieli zatem czas na rozmowę,poznawanie się, subtelne gesty i deklaracje miłości.

Narzeczony przysyłał również wybrance, każdego dnia, kwiaty.Oczywiście zależało to od zamożności kawalera. Dla ubogiego było toniemożliwe, zamożny słał przepyszne, ogromne bukiety w koronkachwycinanych z kartonu. Obyczaj nakazywał, by ich kolor był, w kolejnychdniach przybliżających się do terminu ślubu, coraz bardziej intensywny.I tak zaczynano od barwy bliskiej bieli, a ostatni bukiet, w wigilię zawarciazwiązku małżeńskiego, powinien był posiadać kolory intensywnejczerwieni – symbol głębokiej miłości .

Narzeczeni w imieniu rodzin informowali swych krewnych o mającymnastąpić małżeństwie. To nadawało związkowi dwojga charakter pub-licznego aktu . Bliżej mieszkających członków rodzin odwiedzaliwspólnie z rodzicami panny młodej. Pozostałym wysyłali zaproszenia bądźzawiadomienia. H. Grabowska o przyczynach informowania krewnychi znajomych o zaręczynach, mówiła w sposób następujący:

. Niebyło jednak jednoznaczności w sprawie konieczności osobistego infor-mowania o zamiarach matrymonialnych. Niekiedy decyzje w tym zakresiepozostawiano narzeczonym Ten obowiązek często też składano na barkimężczyzny.

Młodych zachęcano do szczerości przed ślubem. Krytykowano obłudęobustronnego wprowadzania się w błąd .

H. Grabowska uważała, że obowiązki narzeczonego odnoszą siędo kilku kwestii. Pierwsza kategoria wymagała zerwania przez niegozwiązków z kobietami. Druga sugerowała właśnie, już przytoczonąpowyżej, konieczność oględnego wprowadzenia narzeczonej w przeszłośćoraz zrewidowania relacji z przyjaciółmi, a także uporządkowania spraw

33

34

35

36

37

Co za cel mapodobne zawiadamianie? Ten przede wszystkim, by zawartemu stosunkowina zewnątrz odjąć wszelką niejasność, by z góry odjąć żeru plotkarstwu…by zaznaczyć, że w grze są poważne intencje, a nie chwilowy kaprys

.

__________________3334353637

M. Rościszewski dz. cyt., s. 127.Tamże, s. 129.H. Grabowska, dz. cyt., s. 51.

dz. cyt., s. 84-85.L.Alq, dz. cyt., s.116.

,

Wskazówki dobrego tonu…


finansowych. Ale najważniejszą kwestią pozostawała oczywiście relacjaz narzeczoną i – rzecz jasna z jej rodziną. Konkurent miał traktowaćnarzeczoną w sposób szczególny. Należało również zadbać o rodzinęwybranki, zwłaszcza jej rodziców oraz rodzeństwo. Jeśli kawaler byłzamożniejszy, to już w okresie przedślubnym powinien był wpieraćkrewnych materialnie.

Z kolei kobiecie sugerowano wstrzemięźliwość w obcowaniuz narzeczonym. H. Grabowska radzi wybrankom:

W. Reichsteinowa z Szymańskich mówi niemal to samo:

Młode kobiety przestrzeganorównież przed zbytnim ujawnianiem objawów miłości, ekscytacją nadzaletami wybranego, albo teżdaje innym pożywkę do drwiny .

Mężczyznom również zaleca się przyjmowanie odpowiedniej postawy., – pisze autor poradnika z 1918 r. –

I dalejkonkluduje:

.Autorzy pamiętników nie pomijają też kolejnych czynników, takich

jak: dbanie o wygląd, zaciekawienie życiem przyszłego wybranka:W

.Szczególnie trudnym oraz bolesnym nie tylko dla kandydatów, ale

dla całych ich klanów rodzinnych, było zerwanie zaręczyn. Cofnięcie słowa„kompromitowało” obydwie strony. Społecznie gorzej był w takiej sytuacjipostrzegany mężczyzna. Ale wszyscy zaangażowani odbierali takie

Ostrożnie z nadmiernąhojnością .starajcie się narzeczonym waszym nie okazywać zbytecznej czułości, gdyżz oczekiwaniem jakiejś nadzwyczajnej z ich strony wzajemności,rozpoczyna się szereg zawodów i niepokoju .

albowiem przez to profanuje swe szczęście,

Pamiętaj że jak związek małżeński niejest czemś czysto ludzkiem a tem mniej czysto cielesnem, ale czemś świętem,podniesionem do godności sakramentu, tak również wszystko co cię doniego zbliża powinno być owiane odpowiednią powagą i świętością.

Jako narzeczony nie przekraczaj granic nakreślonych przezmoralność i szlachetność

jednem tylko nie nakładaj sobie hamulca: zajmując się żywo wszystkiem,co zajmuje twego narzeczonego, odczuwając jego uczucia, odgadującmyśli, a jeśli trapią go troski, usiłując je rozprószyć, wlewając otuchę,podtrzymując wiarę

38

39

40

41

42

__________________3839

4041

42

H. Grabowska, dz. cyt., s. 49.W. Reichsteinowa z Szymańskich, dz. cyt., s. 114.

dz. cyt , s. 84.M. Kuznowicz, Kraków1918, s. 123.H. Grabowska, dz. cyt., s. 49.

Wskazówki dobrego tonu…Zasady kulturalnych form towarzyskich dla polskiej młodzieży,

.


„zerwanie” za szczególny rodzaj porażki. Dotykała on bowiem całejrodziny. Pomimo dyskrecji rodziny, społeczność lokalna dość szybkoorientowała się w przygotowaniach do ślubu, a wiadomo było, że zaręczynykończyły się często pocałunkiem. Kawaler przychodzący do pannykażdego dnia stanowił dość wyrazisty sygnał mającego wkrótce nastąpićzwiązku. Wiadomo więc było, że młodzi się całowali, a więc weszliw obszar głębokiej – w ówczesnym odczuciu społecznym – intymnościzastrzeżonej w zasadzie dla małżeństwa. Po zerwaniu zaręczyn pannę najakiś czas wywożono gdzieś do rodziny. Podobnie usuwał się w cień takżeniedoszły wybranek. Narzeczeni zwracali sobie pierścionki zaręczynowe.Musiał upłynąć jakiś czas, by każde z nich mogło na nowo podjąć próbęaranżowania kolejnego związku. H. Grabowska jednoznacznie zachęcado zerwania zaręczyn, gdyby okazało się, że związek nie rokujepomyślnie . Mężczyźnie sugerowano, że gdy wyrzeka się tytułukonkurenta powinien uczynić to ,

Autorzy poradników mówią wyraźnie o wpływach wojen jako czyn-nika przeobrażającego relacje pomiędzy osobami młodymi, zamie-rzającymi zawrzeć związek małżeński. Poradnik z okresu dwudziestoleciamiędzywojennego mówi o tych zmianach polegających na uproszczeniuceremonii i zacieraniu elementów tradycji . Warto zwrócić uwagę na inneczynniki mające wpływ na zmiany samej instytucji narzeczeństwa.Należały do nich m.in. wprowadzenie nowego ustroju społecznego orazurbanizacja i uprzemysłowienie wczesnych lat powojennych.

Już jednak pod koniec dwudziestolecia międzywojennego wska-zywano na inne, nowe możliwości zapoznawania się kandydatów dozawarcia związku. Już niekoniecznie musieli to być pośrednicy.Konstancja Hojnacka mówiła o tym w sposób następujący:

43

44

45

możliwie najdelikatniej ażeby oszczędzićdobrej sławy dziewczęcia i nie obrazić jej miłości własnej .

Łatwoo zawarcie znajomości przy wspólnych studiach, w pracy społecznej,czy biurowej lub w życiu sportowym. Jest to zapewne lepsza formaobcowania młodych, gdyż daje możność poznawania się w życiu

3. Czynniki wpływające na zmianę modelu narzeczeństwa

__________________434445

Tamże, s.54.M. Rościszewski dz. cyt., s. 130.M. Vauban, M. Kurcewicz, Warszawa 1935, s. 68.

,Podstawy życia towarzyskiego,


codziennym, w warunkach zwykłych, a nie poprzestawania na stosunkachwyłącznie towarzyskich, jak to dawniej bywało

Przykładem takiej formywspółżycia, którą warto by zachować jest narzeczeństwo. Nie to insty-tucjonalne, czczone po mieszczańsku w gronie rodzinnym, czy po pańskubalem, ale to polegające na trwającym jakiś czas przyjacielskimtowarzyszeniu sobie obojga kandydatów, na stworzeniu okresu próby dlaich dążeń i charakterów, dla siły ich uczucia .

Narzeczeństwo uległo współcześniedeformacji i przybrało formę „chodzenia ze sobą”, która bywa mniej czy

46

47

48

49

.Dynamika zmian nasiliła się właśnie w dwudziestoleciu między-

wojennym. Zmniejszała się liczba uczestników wesel a zwiększała skrom-ność samych uroczystości. Praca młodych w mieście zmieniała styl życia.Pojawiły się nowe sposoby funkcjonowania, następował proces unie-zależniania się dorosłych dzieci od władzy rodzicielskiej. Zmniejszyło sięprzywiązanie do ziemi. W czasie II wojny światowej nastąpił zanikobrzędowości. Z kolei po wojnie zwiększyła się liczba migrujących.Uproszczono wiele zachowań. Obrzędowość zamieniła się w elementyzabawy. Przykładowo dawniejsze oczepiny, przez wieki symbolizujące aktprzejścia do stanu mężatek, stały się już tylko formą podejścia ludycznego.Następowała zmiana obyczajowości oraz rozpad więzi społecznych .Silny wpływ na jej przeobrażanie miało w realiach Polski podjęcie pracyzarobkowej przez kobiety poza domem. W praktyce oznaczało to w dużymstopniu zmianę sytuacji kobiet, mężczyzn oraz wywierało zdecydowaniewiększy wpływ na decyzje matrymonialne.

Komuniści tuż po drugiej wojnie światowej, wraz z ekonomiąi gospodarką, planowali zmianę postaw społecznych, w tym tradycyjnychnorm moralnych oraz zachowań ukształtowanych przez obyczaj. Ułatwiałato industrializacja i postępująca wraz z nią migracja ludzi, główniemłodych, za pracą oraz młodzieży dojeżdżającej do szkół miejskich .

Socjolog Barbara Łobodzińska w publikacji z początków lat siedem-dziesiątych XX w. zauważała zmieniającą się obyczajowość a sądziła,że nie wszystkie tradycje warto negować.

Dalej autorka dostrzegawyraźną zmianę, o której mówi tak:

__________________4647

48

49

K. Hojnacka, Żnin 1939, s. 23.A. Pieńczak, , t. VIII, cz. 2,

Wrocław-Cieszyn 2007, s. 47-48.T. Czekalski, [w:] A. Chwalba (red.),

, Warszawa 2006, s. 355-337.B. Łobodzińska, Warszawa 1971 s. 15.

Współżycie z ludźmi. Kodeks towarzyski,Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego Rola

i znaczenie swata w kojarzeniu małżeństw,Czasy współczesne, Obyczaje w Polsce.

Od średniowiecza do czasów współczesnychMłodość, miłość, małżeństwo, ,


więcej obowiązującą przymiarką do małżeństwa .

panna, materialnie niezależna, poznapana (…) celem założenia wspólnej pasieki i powiększenia fermy kur. Stanmaterialny obojętny. Konieczna znajomość hodowli. Cel matrymonialnyniewykluczony .

…)prywatnaumowa pomiędzy partnerami co do zawarcia w przyszłości małżeństwanie podlega żadnej instytucjonalizacji. …) Otoczenie spodziewa się,że prawdopodobnie się pobiorą, ale przypuszczeń tych nie wspierają żadne

Zwraca uwagę na to,że to bycie ze sobą ma charakter krótkotrwały oraz nie zawsze już możebyć traktowane jako narzeczeństwo, niekiedy bowiem nie skutkujemałżeństwem.

Urbanizacja i modernizacja wczesnego okresu Polskiej Rzeczy-pospolitej Ludowej wpłynęła w znacznym stopniu na przemieszczenie sięznacznych ilości młodych ludzi ze wsi do miast i to również odcisnęło swepiętno na dotychczas panujących zwyczajach. Coraz częściej zdarzało się,że młodzi już nie prosili swoich rodziców o zgodę na zawarcie małżeństwa,tylko informowali ich o planach z nim związanych. Duże różnicewystępowały w poszczególnych środowiskach. Rdzenna ludność rolniczadłużej pielęgnowała dawne tradycje. Młodzież robotnicza, a potem takżestudencka, oderwana od stron rodzinnych z kolei łatwiej rezygnowałaz dotychczasowych rytów i obrzędów.

W zasadniczy sposób na model narzeczeństwa wpłynęły możliwościswobodnego obcowania przedstawicieli obojga płci, zmiana w podejściudo sfery uczuć, odmienne traktowanie intymności. Pośrednikówkojarzących narzeczeństwa zastąpiły bardziej nowoczesne swatki. Jużw dwudziestoleciu międzywojennym zdarzały się pary korzystającez anonsów prasowych, później także biur matrymonialnych. B. Łobo-dzińska pisząca o tym zjawisku, występującym już po II wojnie światowej,zamieściła kilka interesujących ogłoszeń tego typu. W jednym z nichznajdujemy następującą propozycję:

Instytucję swatki zastąpiło powstanie i prężne działanieagencji matrymonialnych. Ich zasięg był ogromny. Wystarczy wspomnieć,że w 1986 r. z usług kilkudziesięciu rozmieszczonych na terenie kraju biurmatrymonialnych skorzystało ponad milion osób .

W latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku Z. Tyszka zauważał,że maleje znaczenie instytucjonalnej roli narzeczeństwa: (

(

50

51

52

__________________505152

Tamże, s. 15.B. Łobodzińska, , Warszawa 1963, s. 98.T. Czekalski, dz. cyt., s. 357.

Manowce małżeństwa i rodziny


instytucjonalne symptomy. Jest to coś w rodzaju nieformalnegonarzeczeństwa. Służy ono lepszemu wzajemnemu poznaniu się ewentu-alnych kandydatów do małżeństwa. Zresztą uzgodnienia co do pobrania sięmogą nastąpić dopiero po jakimś dłuższym czasie

Owo „chodzenie zesobą” jest znacznie trudniejsze do zinterpretowania niż sformalizowanenarzeczeństwo. Istnieją bowiem nawet wśród ludzi dorosłych formy„chodzenia ze sobą” nie zakładające perspektyw pobrania się lub nawetz góry wykluczające takie rozwiązanie .

53

54

55

. Instytucja narze-czeństwa, tam gdzie przetrwała – funkcjonowała przeważnie w zredu-kowanej postaci. A dłużej zachowała swój charakter w środowiskachwiejskich. Narzeczeństwo zaczęto sprowadzać do ustnej umowy zawartejpomiędzy partnerami mającymi zamiar w przyszłości się pobrać. Rzadziejproszono o zgodę rodziców. Raczej informowano ich o podjętej decyzji.

Z. Tyszka zwracał uwagę na nowe zjawiska odnoszące się do parymłodych ludzi, którzy jeszcze jedno pokolenie wcześniej, bylibyjednoznacznie określeni jako narzeczeni i funkcjonowaliby w ramachkulturowego kanonu narzeczeńskiego. Otóż pisze on:

Badania i obserwacjedokonywane jeszcze w latach sześćdziesiątych, wskazywały na dość częstepodejmowanie przez pary zamierzające się pobrać współżycia sek-sualnego. To także był nowy czynnik świadczący o zmianie w podejściudo narzeczeństwa i w konsekwencji do małżeństwa.

Badania opinii kobiet i mężczyzn na temat przyszłych partnerów teżzmieniały się i to dość dynamicznie. Kobiety w latach sześćdziesiątychpreferowały mężczyzn dobrych zawodów, zaradnych życiowo i praco-witych. Dekadę później poszukiwały mężczyzn skłonnych do współ-uczestniczenia w ponoszeniu odpowiedzialności za dom. Z kolei męż-czyźni w latach sześćdziesiątych oczekiwali od kobiet umiejętnościutrzymania porządku w domu, dbałości o własny wygląd oraz postawyoptymizmu życiowego. Dziesięć lat później akcentowali mocno wiernośći konieczność umiejętności wychowywania dzieci .

Andrzej Wielowiejski w latach osiemdziesiątych, w kierowanej dodwóch pokoleń (średniego oraz młodego) książki, poświęconej małżeń-stwu, zwracał uwagę na ogromne zmiany kulturowe. Dostrzegał, i w swejpublikacji podkreślał to wyraźnie, że zmieniają się warunki życia oraz całej

__________________535455

Z. Tyszka, Warszawa 1974, s. 142.Tamże, s. 142.T. Czekalski, dz. cyt., s. 357.

Socjologia rodziny,


kultury, wyzwalają się nowe energie intelektualne oraz emocjonalne.Na ich skutek osłabia się moc dotychczasowych norm obyczajowych,następuje upadek autorytetów. Przeobrażenia te wywierają wpływ natworzenie się modeli małżeńskich i rodzinnych .

Samo małżeństwo na przestrzeni kilku ostatnich dziesiątków latzaczęło pełnić także inne, nowe funkcje. Już zdecydowanie nie stanowiłoinstytucji mającej na celu zaspokojenie potrzeb mężczyzn, ale uwzględ-niało potrzeby obojga.Ato wywierało także wpływ na okres poprzedzającyzwiązek małżeński. Sformalizowany związek stał się bardziej saty-sfakcjonujący, ale zarazem bardziej kruchy i narażony na rozpad. Wzrosłoznaczenie konieczności dobrego zapoznawania się narzeczonych orazprzygotowań przedślubnych. Te, poza enklawami środowisk wyzna-niowych, Kościoła katolickiego oraz reformowanych, istniały jedyniew formach szczątkowych bądź nie było ich wcale.

Współczesne narzeczeństwo chcę osadzić w perspektywie ukazanejpoprzez dwa poradniki przeznaczone dla młodych, zamierzającychzawrzeć związek małżeński oraz dokonać próby odkrycia właściwościwspółczesnych form życia dwojga, które można zdefiniować jakonarzeczeństwo.

Napisany przez dominikanina Alaina Quiliciego poradnik traktujenarzeczeństwo jako szczególne doświadczenie. Narzeczeństwo w jegointerpretacji posiada wymiar duchowy.Aby go zrozumieć – zdaniem autora– trzeba dostrzec duchowy sens ślubu. Etap ten rozpoczyna się, gdy młodziwyznają sobie miłość,

Autor nie pozbawia jednak czytelnika pierwiastków ludzkich, wśródktórych kładzie akcent na umiejętności dialogu, bo jak mówi:

Narzeczeni powinni podejmować najważniejsze tematy związane

56

57

58

4. Narzeczeństwo współczesne

dają sobie słowo – zastrzegając przy tym prawo – napewien czas do cofnięcia go. (…)Kończy się w dniu, w którym oboje jed-nocząc się zapoczątkowują wspólne życie .

czasmałżeństwa będzie czasem czynu, czas narzeczeństwa będzie czasemsłowa .

__________________565758

A. Wielowiejski, Kraków 1988, s. 6.A. Quilici, dz. cyt., s. 125.Tamże, s. 139.

Przed nami małżeństwo,


z ich potencjalną wspólną drogą: z dziećmi, poszanowaniem wolnościpartnera, kwestie lęków przed przyszłością czy zaangażowana sięw związek. Podkreślany jest mocno sakramentalny charakter związkumałżeńskiego oraz konieczność starannego przygotowania się do niego.Używając słów autora możemy powiedzieć, że:

.Narzeczeństwo jest tu określane jako czas przejścia ze stanu wolnego

w stan małżeński, skoncentrowany na przyszłości,Jednocześnie jest to czas

koniecznego zastanowienia, z udziałem wolnej woli i z pełnym roze-znaniem narzeczonych. Jego wyjątkowość wynika z etapu pośredniegoosób, które nie są już same, lecz we dwoje, ale jeszcze nie są związane nacałe życie . Sązachęcani do przeżywania okresu przedmałżeńskiego, z wyłączeniembliskości seksualnej. Autor zwraca też uwagę, że potrzebują kogoś,kto będzie im w tej drodze towarzyszył.

A. Quilici dostrzega, że zawarcie małżeństwa we współczesności jesttylko jedną z wielu możliwości. Będzie cenne dla tych, którzy nadadzą muznaczenie. Dla pozostałych pozostanie to epizod niepotrzebny, śmieszny,a nawet groteskowy. Autor dokonuje krytyki traktowania narzeczeństwajako elementu życia „światowego”, w którym, w nurcie tzw. „tradycji” dodobrego tonu, należy ogłosić przed ślubem „oficjalne zaręczyny”. Niewyraża zgody również na zwyczaj wspólnego zamieszkania przedzawarciem małżeństwa.

– mówienie o narzeczeństwie w tym kontekście uwa-ża za nadużycie .

Drugi z poradników ma charakter bardziej neutralny światopoglądowo.Książka ta, to tłumaczenie publikacji amerykańskiej. Jest skierowanagłównie do narzeczonych, przede wszystkim kobiet, choć autorka adresujego także do innych związków. Mówi o tym w sposób mogący budzić pewnewątpliwości, a w każdym bądź razie rozszerzając docelową grupę czy-telników poza samych narzeczonych:

Czas narzeczeństwa jestczasem, który narzeczeni dają sobie, by rozważyć przyszłość zanim onarzeczywiście nadejdzie

trudny, bo nie tak łatwojest porzucić względny komfort samotnika .

. Stoją u progu rozstrzygającej i nieodwracalnej decyzji

Wspólny dom, wspólna majętność, wspólne łóżko,wspólna codzienność

Mimo, że napisałam tę książkę przede

59

60

61

62

__________________59606162

Tamże, s. 29.Tamże, s. 15.Tamże, s. 41.Tamże, s. 17.


wszystkim dla par heteroseksualnych, energia, która pochłania narzeczoną,dotyczy wszystkich związków nacechowanych oddaniem. Jeśli spojrzymyna ślub w takim świetle, zdejmiemy z tej ceremonii zasłonę i przywrócimy jejnależne miejsce wśród najważniejszych obrządków przejścia w dorosłymżyciu .

Ślub jest obrządkiem przejścia i tak jak inne podobne obrządkiwymaga zmiany tożsamości. Ten kto przechodzi inicjację, musi odrzucićstary styl życia i podjąć się pełnienia nowej roli .

63

64

Tym niemniej poradnik ten stanowić może niezwykle wartościowąpomoc dla współczesnych narzeczonych. Autorka skupia się na psycho-logicznym wymiarze funkcjonowania związku przedmałżeńskiego.

Narzeczeństwo jest potraktowane tu jako trudna faza przejściowapomiędzy stanami. Przejście następuje tu od roli osoby wolnej, niezależnejdo roli żony żyjącej w związku. Sheryl Nissinen bazuje na „teoriiobrządków przejścia” Arnolda van Gennepa. Ta dość archaiczna, aleniezwykle trafnie dobrana koncepcja umożliwia zrozumienie narze-czeństwa jako etapu pośredniego. Narzeczeni podejmując nowe rolerezygnują z dotychczasowych, podlegają rytuałom wyłączenia ze starych,wkraczają w okres przejściowy i w konsekwencji przyjmują role nowe.W ten sposób tracą status osób samotnych, a zyskują status uczestnikówpary narzeczeńskiej. Zmienia się ich tożsamość oraz relacje. Bo jak mówiautorka:

Za najistotniejsze obszary koniecznych w narzeczeństwie przeobrażeń,autorka uznaje zmiany: relacji z rodziną pochodzenia i z to zarówno z matkąi ojcem, jak i z rodzeństwem, z przedstawicielami grup rówieśniczych.Narzeczeństwo zmusza młodych do reorganizacji z dotychczasowegomodelu funkcjonowania, rozluźnienia więzi z członkami rodzin pocho-dzenia, rezygnacji z panieńskiego oraz kawalerskiego stylu życia, cooznacza konieczność wierności i wyłączności.

Niezwykle cenne wydaje się być zalecenie kierowane do narze-czonych, by nie tylko koncentrowali się na przygotowaniach do ślubu orazuroczystościach weselnych, ale także przede wszystkim uczyli się zro-zumieć oraz poradzić sobie z szeregiem niewygodnych uczuć towarzy-szących temu stanowi przejściowemu.

Współcześni narzeczeni to, na ogół, rówieśnicy z możliwościami„odchyleń wieku w obie strony”. W ostatnich latach ich średnia wieku

__________________6364

S. Nissinen, dz. cyt., s.13.Tamże, s. 17.


rośnie, co można wnioskować po danych statystycznych dotyczącychwieku osób zawierających związek małżeński.

Narzeczeni współczesności samodzielnie decydują o wyborze kan-dydata/tki. W realiach polskich dopuszcza się do współdecydowania takżedwie pary rodziców, współfinansujących dość często ślub i wesele.

U par decydujących się na zawarcie związku małżeńskiego większajest świadomość docenienia przeżyć emocjonalnych, niekoniecznie tylkotych oczekiwanych, lepsze, często głębsze, przygotowanie do zawarciazwiązku małżeńskiego.

Współczesne pary narzeczeńskie mają też bardzo zróżnicowanedotychczasowe doświadczenia z osobami płci odmiennej. Możliwośćobcowania z mężczyznami i kobietami sprawia, że mają za sobą związkio charakterze wielkiej intymności, jednego, czasem jedną/ego lub kilka/uwcześniejszych partnerów/ek seksualnych. Mamy też obecnie parydefiniujące swój status jako narzeczeński, ale rekrutujące się spośród osóbżyjących w związkach nieformalnych.

Współcześnie niełatwo mówić o jednej formie narzeczeństwa. Trudnonawet o jednoznaczność w próbach zakwalifikowania poszczególnych diaddo par narzeczeńskich bądź nie. Może nawet lepiej używać sformułowania,w swym wydźwięku bardziej pojemnego – zamiast narzeczeństwa –związki o charakterze przedmałżeńskim. Mamy bowiem do czynieniaz wielością form egzystencji młodych, którzy w ostatecznym bilansiepodejmują decyzje o zawarciu małżeństwa. Wiele osób rezygnuje dziśz oficjalnych rytów i obrządków oświadczyn i z zaręczyn, nie definiuje sięnarzeczeństwem, a jednak zawiera małżeństwo.

Młodzi rezygnują z tradycyjnych form, ale co szczególnie interesujące,niektóre z nich pomimo szybkich przemian wykazują trwałość pewnychzwyczajowych zachowań, o czym świadczą relacje ze środowisk wiejskichi małomiasteczkowych. Otóż zachowanie mężczyzny i kobiety „cho-dzących ze sobą” a uczestniczących wspólnie w niedzielnej liturgiiw kościele, zwłaszcza, gdy są tam u boku rodziców, w dalszym ciągu jestodczytywane jako jednoznaczny sygnał o zbliżającym się czasie zawarciazwiązku małżeńskiego.

Brak w opracowaniach przedmiotu prób charakterystyki współ-czesnych par narzeczeńskich. Chciałbym posłużyć się jedną z nielicznych,dostępnych w literaturze przedmiotu, współczesnych typologii parprzedmałżeńskich. Iwona Przybył analizując zachowanie partnerów przedzawarciem formalnego związku, wyróżniła kilka głównych typów par


różniących się okresem trwania oraz przebiegiem okresu przed-małżeńskiego. I tak wyodrębniła cztery zasadnicze rodzaje związków.Warto wskazać, że choć badane pary pochodziły jedynie ze środowiskawiejskiego, to prawdopodobnie wyodrębnione typy będą aktualne równieżdla miast. I. Przybył wyróżnia :

A. Narzeczeństwo quasi-tradycyjne – 38,6 %,B. Narzeczeństwo fasadowe – 22,8 %,C. Narzeczeństwo osobiste – 32,9 %D.Antynarzeczeństwo – 5,7 %.Forma pierwsza, jak nazwa wskazuje, jest zbliżona do narzeczeństwa

konstruowanego w przeszłości. Teraz jednak decyzja zależy od narze-czonych. Partner po okresie zalotów, trwającym około 5 lat oświadcza siędrugiemu. Prosi o zgodę rodziców. Ma to jednak jedynie charakter rytuału.Zgoda rodziców nie jest bowiem wymagana, ponieważ decyzję podejmująsami zainteresowani. Po oficjalnych zaręczynach stanowiących okazję dospotkania obu rodzin, młodzi rozpoczynają starania związane z organizacjąślubu i wesela. Mieszkają nadal w swoich domach rodzinnych. Występująrazem na forum swoich wspólnot i wobec znajomych jako narzeczeństwo.Ta forma jest uważana za integrującą dwie grupy rodzinne. I. Przybyłw swych badaniach identyfikuje narzeczonych tej kategorii w większościjako osoby zaangażowane religijnie.

„Narzeczeństwo fasadowe” z kolei wiąże się z bardzo krótkim okresemznajomości. Para rozpoczyna współżycie seksualne, zachodzi w ciążęi w konsekwencji szybko próbuje zalegalizować związek. Pojawiają się tupewne elementy rytuałów: zaręczyny pro forma, obdarowanie pierścion-kiem panny. Okres narzeczeństwa jest zbyt krótki, by poznać swoje rodziny.Wejście w związek tego typu, jest niekiedy alternatywą dla mono-parentalnego modelu rodziny. Kobiety mają tu często niski status socjo-ekonomiczny.

„Narzeczeństwo osobiste”, wyodrębnione przez autorkę, przyjmujecharakter związku nieformalnego, którego uczestnicy decydują się nazawarcie małżeństwa. Za istotne partnerzy uznają tu własne dążeniai potrzeby. Na ogół mieszkają ze sobą wiele lat. To, co podkreśla się

65

__________________65 I. Przybył,

[w:] W. Muszyński, E. Sikora (red.),Toruń 2008,

s. 332-335.

„Od zaręczyn do wesela”. Okres przedmałżeński w środowisku wiejskimw świetle aktualnych badań, Miłość, wiernośći uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej,


L.p. Kategoria różnicująca Narzeczeństwo dawne Narzeczeństwo współczesne

1. Rola pośredników Dzięki nim zawiązują sięnarzeczeństwa

Brak pośredników,„pośrednictwo postnowoczesne”

2. Autonomia wyboru

współmałżonka

Decyduje rodzina, głównieojciec

Pełna autonomia

3. Zasadnicze kryteria

wyboru

Prestiż, pozycja społeczna,poziom dochodów

Kategorie emocjonalno-ekspresyjne

4. Znaczenie zaręczyn Prestiż rodziny Emocjonalne, prestiżowe

5. Długość okresu

narzeczeństwa (od

zaręczyn do ślubu)

Krótki, kilka tygodni

zależny od rodziny

Wydłużony, zależny odnarzeczonych i (w części) odrodzin

6. Wiek narzeczonych Zróżnicowany, mężczyznastarszy od kobiety

Starsi, przedstawiciele tej samejgeneracji –rówieśnicy

7. Kontakty przedślubne Mocno ograniczone Nieograniczone

8. Bliskość w formie

intymności seksualnej

Niemożliwa Współżycie seksualne dośćczęste

9. Formy przygotowania Wewnątrzrodzinne,poradniki

Przygotowanie „kościelne”,wewnątrzrodzinne, poradniki

10. Przebieg narzeczeństwa Zwyczajowo mocno za-znaczony rytuał przejścia

Stopniowy zanik rytuałów

11. Narzeczeństwo

jako stan

Jednoznaczne Niejednoznaczne

w związku tego typu, to prywatny, romantyczny charakter deklaracji– oświadczyn oraz rezygnacja z form tradycyjnych, form oficjalnych.Postawa tego typu jest postrzegana jako przejaw zmiany kulturowej.

„Antynarzeczeństwo” to forma związku negującego potrzebę jakiego-kolwiek przygotowania, oświadczyn czy zaręczyn. Tym, co wpływa nadecyzję o zawarciu małżeństwa jest wola dwojga. Pary takie mają sporystaż wspólnego życia. Nawet legalizując związek nie decydują się naorganizację wesela.

Próby porównania narzeczeństwa dawnego ze współczesnymdokonuję w poniższej tabeli.

Źródło: Opracowanie własne

Różnice pomiędzy narzeczeństwem dawnym a współczesnym


Zamiast zakończenia

Żeby nadać rozważaniom o narzeczeństwie dawnym oraz współ-czesnym walor praktyczny, może warto zastanowić się nad potencjalnymikorzyściami tej starożytnej przecież instytucji. Może tkwi w nim wartość,niekoniecznie dostrzegana w sposób wyrazisty dzisiaj, skoro przez wiekiinstytucja narzeczeństwa była wyodrębniana i nadawano jej znaczną rangę.

Otóż i współcześnie narzeczeństwo ma istotne znaczenie jako formaprzygotowania do małżeństwa. Narzeczeni obiecują sobie oddanie.W ramach narzeczeństwa następuje przygotowanie do pełnienia nowychról społecznych. Każda z osób z diady próbuje przysposobić do życiaw związku siebie i przygotować się na przyjęcie partnera. Jest to jednakobietnica, z której mogą się wycofać. Sugerowanie koniecznościprzygotowania do zawarcia związku małżeńskiego jedynie kandydatomreprezentującym środowiska osób zaangażowanych religijnie, pomijaw procesie tych, którzy planują zawarcie np. małżeństwa cywilnego.A warto wyraźnie powiedzieć, że jest się do czego przygotowywać.Obszary prowadzenia dialogu mogą dotyczyć wszystkich kwestiiodnoszących się do małżonków, różnic płci, spraw uczuć, światopoglądu,seksualności, treści ślubowania małżeńskiego, relacji z potencjalnymiteściami, prokreacji i sposobów radzenia sobie z potencjałem płodności .

Małżeństwo miało, a w wielu kręgach kulturowych posiada w dalszymciągu, wielkie społeczne znaczenie, zatem znaczenia nie traci w całejpopulacji także okres przejściowy – narzeczeństwo.

Narzeczeństwo to etap świadomego i odpowiedzialnego wyborupartnera i typu drogi życiowej. Wiąże się z decyzją spędzenia większości latz jednym partnerem. Ludzie wybierają się wstępnie, pozornie przezprzypadek, ale przypadki nie istnieją.

Nadającznaczenie narzeczeństwu, młodzi ludzie tworzą też szanse dowartościo-wania samego związku małżeńskiego.

66

67

Wybory się wydają się błędne, ale (…)są przejawem niezwykle twórczej, nieświadomej próby rozwiązanianajtrudniejszych problemów i realizacji swojego potencjału .

__________________66

67

W twórczy i otwarty sposób pisze o tym, choć ze stanowiska uwarunkowanegoświatopoglądowo, J.Grzybowski, .

Kraków 2004.A. Napier, Kraków2008, s. 256.

Przed wami małżeństwo Z doświadczeń wieczorów dlazakochanych,

Małżeństwo: krucha więź. W poszukiwaniu partnerstwa i trwałości,


Narzeczeństwo to możliwość przebycia faz przejścia od życia osóbniezależnych do życia we współzależności. To etap rezygnacji z szereguobszarów osobistych wolności i podporządkowania swojego życiapotrzebom współwybranka/i. Przyjmując zaproponowany przez Arnoldavan Gennepa schemat triadycznego przechodzenia z jednego etapurozwojowego do następnego, polegający na udziale jednostki w trzechsekwencjach/obrządkach: wyłączenia z dotychczasowego stanu, przeżyciaokresu przejściowego oraz ponownej integracji, narzeczeni dają sobieszansę zmiany statusu społecznego i awansu w hierarchii grupowej .Czy we współczesnym społeczeństwie, we wszystkich jego warstwachrzeczywiście awansują, to już jakby inna historia. Są środowiska, w którychzostaną gratyfikowani za swą decyzję i są takie, w których narzeczeństwopostrzegane będzie jako archaiczna instytucja związana z odległąprzeszłością.

Narzeczeństwo to czas stawiania ważnych pytań, umożliwiającyrozważenie wszystkich zalet i słabości potencjalnej partnerki/partneraoraz zasobów przyszłego związku .

Narzeczeństwo – w końcu – to szansa na uporanie się z uczuciamiokresu przejściowego. Obok nadziei, radości i satysfakcji z powodu byciaobdarowanym i wybranym, jako jedna/en z wielu, jest to etap budowaniazwiązku, który uruchamia w młodych ludziach stany emocjonalnewymagające „przepracowania”. Należą do nich takie uczucia jak: poczuciestraty, złość, żal, lęk, depresja i smutek.

Współczesne narzeczeństwo, choć w części społeczeństwa straciłoswój status instytucji będącej etapem rozwoju, czasem przejścia, w dalszymciągu stanowi wartość i godne jest zarówno by zostało poddane eksploracjibadawczej, jak i refleksji teoretycznej.

68

69

Bibliografia

Alq L., , napisałaHelena z hrabiów Russockich Wilczyńska, Lwów 1878.

Czekalski T., [w:] Chwalba A. (red.),, Warszawa 2006.

Dobry ton. Przewodnik towarzyski i salonowy według dzieła pani a'Alq

Czasy współczesne, Obyczaje w Polsce. Odśredniowiecza do czasów współczesnych

__________________68 A. van Gennep, w przekł. B. Biały, J. Tokarska-Bakir, PIW,Obrzędy przejścia, Wstęp


Grabowska H.,Lwów 1908.

Grzybowski J., .Kraków 2004.

Hojnacka K., Żnin 1939.Na podstawie

najlepszych źródeł ułożył Spirydion, wyd. III, Warszawa1892.Kuznowicz M., Kraków

1918.Leśniewski P. E., Warszawa 1843.Łobodzińska B., , Warszawa 1963.Łobodzińska B., Warszawa 1971Müller M., „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 50.Napier A., Kraków

2008.Nissinen S., Bartosik J. (przekł.), Gdańsk 2002.Pieńczak A., , t. VIII, cz. 2,

Wrocław – Cieszyn 2007.Przybył I.,

[w:] Muszyński W., Sikora E. (red.),Toruń 2008.

QuiliciA., Filipowicz S. (przekł.), Warszawa 2009.Reichsteinowa z Szymańskich W.,

Poznań 1891.Rościszewski M. [Londyński B.],

Lwów – Złoczów 1905.Rościszewski M.,

, Warszawa – Lwów 1905.Sarnecki Z.,

Warszawa – Kraków 1921.Tyszka Z., Warszawa 1974.van GennepA., Biały B. (przekł.), Okarska-Bakir J. (wstęp), Warszawa

2006.Vauban M., Kurcewicz M., Warszawa 1935.

Lwów1895.

Narzeczeństwa róże i ciernie. Nieodzowny poradnik dla narzeczonychi tych którzy narzeczonymi chcą zostać,

Przed wami małżeństwo Z doświadczeń wieczorów dla zakochanych,

Współżycie z ludźmi. Kodeks towarzyski,Kodeks światowy, czyli znajomość życia we wszelakich stosunkach z ludźmi.

Zasady kulturalnych form towarzyskich dla polskiej młodzieży,

Wychowanie dziewiętnastego wieku,Manowce małżeństwa i rodzinyMłodość, miłość, małżeństwo, .

Taniec w nowych butach,Małżeństwo: krucha więź. W poszukiwaniu partnerstwa i trwałości,

Przedślubnik. Poradnik dla narzeczonej,Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego Rola

i znaczenie swata w kojarzeniu małżeństw,„Od zaręczyn do wesela”. Okres przedmałżeński w środowisku wiejskim

w świetle aktualnych badań, Miłość, wiernośći uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej,

Narzeczeństwo,Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących.

Ułożony do użytku tychże przez Wielkopolankę,Księga obyczajów towarzyskich. Kodeks

wypróbowanych przepisów, porad i wskazówek,Dobry ton. Szkoła pożycia z ludźmi wszelkich stanów w stosunkach

poufnych i ceremonialnychZwyczaje towarzyskie (le savoi vivre) w ważniejszych okolicznościach życia

przyjęte,Socjologia rodziny,

Obrzędy przejścia,

Podstawy życia towarzyskiego,Wskazówki dobrego tonu czyli z życia towarzyskiego dla dorastających panienek,


JACEK GULANOWSKI

Komiks pomimo swojej długiej historii, sięgającej końca XIX wieku(a więc równie długiej co film czy nowoczesna powieść), pozostaje mediumniedocenianym i lekceważonym. Wciąż ciąży na nim odium śmieszności


Przedstawienia rodziny w komiksie– uwikłania ideologiczne

The presentations of family in comic books– ideological involvements

Abstract:

Key words:

Comics (despite its history dating back to the end of 19 century) is stilla medium undervalued and underestimated. However, in comics one may discoverrole models important for the readers, who shape their own understanding of family,aims of family life or proper forms of its realization by accepting, negating orreinterpreting those role models. The aim of comics is the creation (within one piece)of a language understood by as many readers as possible. Popularity of comic books,specificity of its forms of expression and relatively low cost of “production” madepossible attempts of the use of this for ideological goals since its very beginnings.Those attempts have been made by both groups at power as well as those who tried toresist their pressure. Ideological entanglement is not only observed in the case ofcomics consciously used for spreading a specific agenda. It also exists in comics,which, according to their authors, “only tell a story”. Those entanglements arise fromthe worldview of the creators or references to other comics, which were in any wayideologically entangled. One of the features of the comics portrayal of family is thatfamily usually is a part of the background, not the main theme. There are two mainkinds of family portrayal in comics: criticism and affirmation. Even though family isnot one of the main themes of comics it may be considered the “litmus paper”of comics ideological entanglement. Family is the oldest human institution, beingboth a and . It can be thus stated, that one's relation to thefamily is one's relation to the traditional world.

comics, family, ideology, popular culture, upbringing, manipulation,propaganda, education.

th

Gemeinschaft Gesselschaft

i niepoważności, piętno „humorystycznych historyjek” . Sprawia to, iż nietylko nie docenia się artystycznych osiągnięć tego gatunku, ale równieżignoruje wagę przedstawianych w nim bohaterów czy fabuł, a na jegopopularność patrzy się niejednokrotnie z rezerwą lub niechęcią. Tym-czasem dla badacza rodziny kultura popularna, a wraz z nią komiks, jestjednym z najważniejszych obszarów badań, ponieważ – jak piszą DariaHejwosz i Witold Jakubowski – „wrastamy w nasz świat poprzez kulturę.W jej tekstach zawiera się opis ludzi nim żyjących, ich norm postępowaniai celów, które powinni osiągnąć. To właśnie kultura, w której żyjemy,decyduje o naszej tożsamości” . W komiksie odnaleźć można wzorceważne dla odbiorców, wobec których – poprzez ich akceptację, negację lubreinterpretację – tworzą swoje pojmowanie rodziny, celów życiarodzinnego czy odpowiednich form jego realizacji. Warto jednak nie tylkoprzyjrzeć się samym przedstawieniom rodziny w komiksie, ale spróbowaćtakże zrozumieć, czemu pojawiły się one w określonych dziełach – zwrócićuwagę na uwikłania ideologiczne dzieł oraz ich twórców.

Według Krzysztofa Teodora Toeplitza „cechą wyróżniającą komiksjako technikę narracyjną jest to, że zdolny jest on, przy pomocy sekwencjinieruchomych (w odróżnieniu od filmu) obrazków, opowiedzieć w sposóbczytelny nieznany dotąd odbiorcy przebieg fabularny” . Tym właśniekomiks różnił się np. od średniowiecznej wizualnej sztuki europejskiej,której zrozumienie możliwe było dopiero po opanowaniu złożonego językasymboli i alegorii umożliwiających właściwe odczytanie danego obrazu– rozpoznanie określonych świętych po przypisanych im atrybutach, czyzrozumienie hierarchii władzy przedstawionej za pomocą rozmieszczeniapostaci oraz ich gestów. Jak pisze Jerzy Szyłak: „komiksy były czytane jakrebusy: ich odbiorca musiał dostrzec i rozpoznać na obrazkach elementyznane skądinąd (z codziennego doświadczenia, z innych obrazów,

1

2

3

Komiks a ideologia i manipulacja

__________________1

2

3

Określenie to w odniesieniu do komiksu stosuje Alina Kłoskowska: A. Kłoskowska,, Warszawa 2005.

D. Hejwosz, W. Jakubowski, , [w:] D. Hejwosz, W. Jakubowski (red.),, Kraków 2010, s. 9.

K. T. Toeplitz , Warszawa1985, s. 51.

Kultura masowa. Krytyka i obronaWstęp Kultura

popularna – tożsamość – edukacja, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego

Przedstawienie rodziny w komiksie – ...220

z literackich opisów, a w późniejszym okresie – także z innych komiksów)i odgadnąć, jakimi zasadami kierował się twórca zestawiając je obok siebie.W przeciwieństwie do twórców rebusów autorzy komiksów nie usiłowaliutrudniać procesu rozszyfrowywania swoich prac, nie znaczy to jednak,że ich lektura nie nastręczała żadnych trudności” . Komiks dąży do stwo-rzenia wewnątrz jednego dzieła zrozumiałego dla jak największej ilościodbiorców języka. Jest to z pewnością jedna z przyczyn jego popularnościw różnych kulturach i epokach. Jak zaznacza J. Szyłak: „tym, co pomaganam czytać komiksy, jest właśnie wyrazistość i jednoznaczność obrazków,z których się one składają. Patrząc na serię drobnych rysunkówzestawionych obok siebie na stronie, rozpoznajemy od razu, że wszystkiepokazują ten sam świat, odczuwamy upływ czasu, jaki tam następuje,i wiemy, co się wydarzyło. Dzieje się tak głównie dzięki postaciombohaterów, którzy występują w komiksach. Są oni narysowani tak, byśmymogli ich rozpoznać na pierwszy rzut oka, i przedstawieni w taki sposób,że chcemy ich rozpoznawać, ponieważ czujemy do nich sympatię lub ichpodziwiamy. To właśnie dzięki umiejętności pokazania bohaterówhistoryjek obrazkowych tak, by było widać następstwo i konsekwencje ichdziałań, twórcom komiksów udało się spełnić trudne zadanie opowiedzeniaczegoś za pomocą obrazków. Można wręcz powiedzieć, że to właśniebohaterowie są odpowiedzialni za to, że jeden komiks jest czytany przezmiliony ludzi na całym świecie, inny zaś nie interesuje nikogo” .

J. Szyłak, aby wyjaśnić istotę komiksowego przedstawienia świata,odwołuje się do narysowanych plansz anatomicznych, z których łatwiej jestsię uczyć, gdyż z przedstawionych na nich obiektów usunięto wszystkiezbędne szczegóły. „Operowanie umownym obrazem świata i rysunkiem,który nie tyle przedstawia, ile znaczy, a więc dookreśla i definiuje to, copokazuje, umożliwiło rysownikom podjęcie poszukiwań, których rezul-tatem stała się historyjka opowiedziana wyłącznie za pomocą obrazków

4 5

6

__________________45

6

J. Szyłak, , Kraków 2000, s. 12.Mowa tu o komiksie klasycznym, którego tradycja została zapoczątkowana już w XIX-wiecznych proto-komiksach, a który w wielu formach trwa do dziś. Ale oprócz niegoistnieją też komiksy, w których o wiele większą wagę przykłada się do ekspresji twórców,niż do ułatwienia odbioru widzów. Tego typu dzieła wiązać należy przede wszystkimz nurtami komiksu podziemnego i wysoce autorskiego. Przykładem komiksu niezwykletrudnego w odbiorze, z zamierzenia niełatwego do odczytania, który jednocześnie odniósłsukces komercyjny, jest autorstwa Alana Moore'a (scenariusz) i EddiegoCampbella (rysunki).J. Szyłak, dz. cyt., s. 22-23.

Komiks

From Hell

Komiks,

JACEK GULANOWSKI 221

pokazujących kolejne etapy dziania się. Nie jest przypadkiem to, że komiksobjawił się najpierw jako humoreska, gdyż przymus realistycznegoportretowania świata narzucał rysownikom wiele ograniczeń nierekom-pensowanych niczym, natomiast posługiwanie się swobodną kreską,wzbogaconą o elementy karykatury, dawało im możliwość jeszczesilniejszego podkreślenia tego, co znaczące, niż samo uporządkowanieskładników zdarzenia w układ kompozycyjny, zapewniający scenieczytelność. Komiksy zaoferowały swym czytelnikom świat przesty-lizowany i zdeformowany tak, by ujawniły się ukryte (czy też przypisywanemu) znaczenia; nie tyle narysowany ile przerysowany”. To przerysowaniekomiksu J. Szyłak wiąże z jego fabularnością. „Już od momentu narodzingatunku zadaniem komiksu było zwrócenie uwagi odbiorcy na to, co siędzieje na obrazkach, na zdarzenia, które są opowiadane, i odwrócenie jej odfaktu, że opowieść została zestawiona z rysunków” . Zdaniem T. Koło-dziejczaka „wszystko rozpoczęło się od prostego odwzorowaniarzeczywistości, czasem fantastycznej, czasem skarykaturowanej. [...] I tojest początek. Na końcu drogi są komiksy, które również opowiadająhistorie, ale wykorzystują bardzo wyrafinowane narzędzia plastycznei literackie” .

To właśnie popularność komiksu, specyfika jego form wyrazu orazrelatywnie niski koszt jego „produkcji” sprawiły, iż od samego początku byłon medium, które usiłowano wykorzystać do celów ideologicznych.K. T. Toeplitz pisząc o specyfice pół-realnego świata komiksowego zwracauwagę na fakt, iż „zjawisko ideologii natomiast, czyli, według słynnegopowiedzenia Marksa, »fałszywej świadomości« pojawia się w momencie,gdy owa mitologiczna »obecność-nieobecność« postaci i przedmiotówstaje się przedmiotem manewrowania, manipulacji, układania w ciągirealnych-nierealnych narracji, posiadających określoną intencjonalną liniękie-runkową. To znaczy, praktycznie biorąc, pojawia się zawsze” .

Ideologiczne uwikłanie komiksu, jego świadome wykorzystywanie dooddziaływania na czytelnika, doskonale widać na przykładzie komiksupolskiego. Był on wykorzystywany w celach edukacyjnych – czy to douczenia określonych postaw i zachowań wśród uczniów publicznych szkół,

7

8

9

__________________7

8

9

J. Szyłak, , ,Gdańsk 2000, s. 43.M. Horodniczy, R. Tichy,

, „Fronda” 2007, nr 42, s. 157.K. T. Toeplitz dz. cyt., s. 139.

Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i językowa słowo/obraz terytoria

Nie – zła sztuka dla chłopaków. Rozmowa z TomaszemKołodziejczakiem

,


idei integracji europejskiej czy też wiedzy na temat Powstania War-szawskiego. Można jednak spróbować pójść dalej i odczytać te próbyw kontekście nie tylko zwykłych oddziaływań edukacyjnych, ale – biorącpod uwagę wykorzystanie komiksu przez władze Generalnej Guberni,PRL-u i III RP – zwrócić uwagę na wykorzystywanie edukacyjnej rolikomiksu w celu kolonizacji i indoktrynacji społeczeństwa polskiego,niezależnie od aktualnie obowiązujących celów władzy czy uznawanych zasłuszne ideałów (wyjazd na roboty do Niemiec, szacunek do służbmundurowych czy pozytywny stosunek do Unii Europejskiej). Ale językkomiksu wykorzystywany był również przez dysydentów, którzy sprze-ciwiali się panującej ideologii – w latach okupacji często odwoływano siędo komiksowego języka rysunkowej karykatury, przeciwnicy demokracjiludowej wykorzystywali komiks do przedstawienia swoich postulatóww atrakcyjny sposób, a obecnie z komiksu korzystają zarówno feministki,jak i pozaparlamentarna prawica. J. Szyłak – pisząc o odrębności komiksuod literatury – zaznacza, iż komiks jej ideologiczność z początku obnażał,przeciwstawiał się jej, aby z czasem zbliżyć się do tej dziedziny sztuki .

W czasach najbujniejszego rozwoju komiksu Polska była częściąświata komunistycznego, znajdowała się po wschodniej stronie żelaznejkurtyny. Miało to istotne znaczenie dla historii tego medium w Polsce orazjego uwikłania w manipulację ideologiczną. A. Kłoskowska posłużyła siękomiksem jako negatywnym przykładem kultury masowej, potwierdza-jącym słuszność komunistycznej cenzury prewencyjnej . Jak przypominaTomasz Stańczyk, PRL-owska propaganda nazywała USA „ojczyznąholywoodzkiej szmiry, grających sedesów i comicsów” . Według T. Koło-dziejczaka komiks był „dopuszczony do ruchu przez komunistycznewładze tylko w wersji dziecięcej lub propagandowej” . Tak więc stosunekwładz PRL-u do komiksu ambiwalentny – z jednej strony uznawano goza wytwór „zgniłego Zachodu”, a z drugiej usiłowano wykorzystać doswoich celów. W. Jakubowski pisze o „tchnących naiwną dydaktyką”polskich komiksach z lat 70. (np. ) czy „naiwnychkomiksach”, takich jak , noszących znamiona

10

11

12

13

był

Kapitan ŻbikTytus, Romek i A'tomek

__________________101112

13

J. Szyłak, dz. cyt., s. 43-44.A. Kłoskowska, dz. cyt., s. 447.T. Stańczyk, , „Rzecz o książkach”, dodatek do„Rzeczpospolitej”, 1-2. 03. 2008, s. 4.T. Kołodziejczak, [w:]

, Warszawa 2003, s. 5.

Komiks,

Błoto, co bryzga, robactwo, co pełza

Wrzesień 2003, Wrzesień. Antologia komiksu polskiego. Wojnanarysowana


„swoiście rozumianej poprawności” o wydźwięku oczywiście propa-gandowym. Próba użycia komiksu do celów propagandowych wynikała„zapewne z naiwnego doświadczenia, że twórca decyduje o sensie dzieła,że przesłanie tekstu jest zdeterminowane przez nadawcę, a odbiorca niemoże nadać utworom własnych znaczeń” .

Michał Sobczyk zwraca uwagę na to, że „w historii polskiego komiksuzerwana została ciągłość. W dwudziestoleciu międzywojennym byłcałkiem popularnym gatunkiem, jednak w Polsce Ludowej najpierwzniknął z oficjalnego obiegu jako element »zgniłej« kultury zachodniej,a następnie zajął się odgórnie narzuconymi tematami. Często zarzuca musię, że oprócz dobrej rozrywki był jednocześnie narzędziem »miękkiej«indoktrynacji” . Rozmówca M. Sobczyka – J. Szyłak – widzi w tymzerwaniu ciągłości jedną z przyczyn współczesnej małej popularnościkomiksu w Polsce. Porównuje tę sytuację z Belgią, gdzie czytaczwarte czy nawet piąte pokolenie. „To przechodzi z ojca na syna, dlategownuk i dziadek mają o czym porozmawiać, bo czytali tę samą historię” .

T. Kołodziejczak zauważa, że w PRL polscy twórcy odwoływali siędo tradycji francuskich (np. , ) .W pismach „Relax” oraz „Świat Młodych” dominował właśnie komiksfrancuski, na który władze PRL patrzyły w miarę spokojnie, a w latach 50.i 60. w empikach było czasem dostępne pismo „Valiant”, wydawane przezFrancuską Partię Komunistyczną . Według J. Szyłaka „komiks w PRLmiał wymiar zdecydowanie propagandowy. Sami rysownicy mówią o tym,że robili komiksy tak, aby wykreować odpowiedni typ bohatera”. Autor tenpodkreśla jednak, iż „komiks amerykański jest tak samo nasyconypropagandą” . A. Kłoskowska przypomina, że w USA kulturę masowąwykorzystywano do propagowania zaangażowania w II wojnę światową,zakupu obligacji wojennych, w czasach maccarthyzmu ścierały się w nichodmienne ideologiczne postawy, a potem walczono za ich pomocą z dy-skryminacją rasową . Według J. Szyłaka „atrybut propagandowy ciągle

14

15

16

17

18

19

20

Tintina

Kapitan Żbik Stawka większa niż życie

__________________1415

1617181920

W. Jakubowski, , Kraków 2006, s. 42.M. Sobczyk, wywiad z Jerzym Szyłakiem, „Obywatel”2008, nr 1(39), s. 49.Tamże, s. 49-50.M. Horodniczy, R. Tichy, dz. cyt., s. 173.Tamże, s. 164.M. Sobczyk, dz. cyt., s. 49.A. Kłoskowska, dz. cyt., s. 277.

Edukacja w świecie kultury popularnejZaangażowane obrazki i dymki,


jest w komiksie obecny, zwłaszcza ze względu na łatwość formy. Oznaczaona łatwość przekazywania treści historycznych i politycznych.” Jednak„z drugiej strony, łatwość formy to również łatwość stawiania oporu wobecdziałań propagandowych” . Bartosz Głowacki, omawiając kwestiępropagowania treści ekologicznych poprzez komiksy, zauważa, że niektórewprost prezentują swoją „misję”, a „inne odwołują się do tej tematykimimochodem i w dużo bardziej wysublimowany sposób” . Ma to przedewszystkim „wpływ edukacyjny, uwrażliwia czytelników na określoneproblemy, obok których przechodzą obojętnie każdego dnia. Komiksypozwalają spojrzeć na otaczającą rzeczywistość z innej perspektywy, niżjesteśmy do tego przyzwyczajeni. Dodatkowym atutem jest to, że owetreści podawane są często w subtelny, na wpół ukryty sposób, nie zaśw nachalny, łopatologiczny, tłumaczący pewne stanowiska. Sprawia to,że czytelnicy do proekologicznych postaw lub refleksji dochodzą częstosami, bez przekonywania ich. Dzięki temu, być może potraktują je nie jakonarzucone, ale własne i w efekcie będą im bardziej wierni” . ZdaniemJ. Szyłaka „komiks lepiej sprawdza się na płaszczyźnie aluzyjnej” . Jakpisze ten autor, omawiając relacje między komiksem a pornografią,„obrazek komiksowy nie ma autonomii, jaką dysponuje dzieło malarskie.W przeciwieństwie do kina nie opiera się na fizycznym konkreciei materialności rzeczy, nie ma też tej mocy przekazu słownego. Gdy tekstliteracki mówi wprost, co mamy sądzić na jakiś temat, komiks może jedyniepokazać zdarzenie w sposób skłaniający nas do wyrażenia osądu. Dlategoże dysponuje mniejszą siłą przekazywania, stosuje wobec nas silniejsześrodki perswazji, a pokazywanie życia intymnego należy do najmocniej-szych i pozwala wyraziście przedstawić postać” .

J. Szyłak wskazuje na przyczyny specyficznej sytuacji komiksupolskiego: „komiks cieszy się w Polsce złą opinią i jest to opinia całkowiciezasłużona. Historyjki obrazkowe służyły bowiem w PRL przede wszystkimcelom propagandowym i – ewentualnie – dydaktycznym. Adresowanedo dzieci i młodzieży, miały kształtować młode umysły w zgodzie z ma-

21

22

23

24

25

__________________2122

232425

M. Sobczyk, dz. cyt., s. 49.B. Głowacki,

, „Obywatel” 2008, nr 1(39), s. 52.Tamże, s. 54.M. Sobczyk, dz. cyt., s. 51.J. Szyłak, ,Gdańsk 1996, s. 147-148.

„Tylko szczur może wygrać wyścig szczurów” – ekologia w komiksachhumorystycznych

Komiks i okolice pornografii. O seksualnych stereotypach w kulturze masowej


terialistycznym światopoglądem, w poszanowaniu dla ludu pracującegoi w duchu przyjaźni polsko-radzieckiej. Modelowanie niechętnegostosunku do komiksu odbywało się w Polsce dwojako: z jednej stronypublicyści pisali o marności komiksu na Zachodzie, o propagandziewpisanej w przygody Supermana lub o komiksach gloryfikujących armięamerykańską w Wietnamie, z drugiej strony – polskie wydawnictwawypuszczały na rynek rodzime historyjki obrazkowe, swymi treściamipotwierdzające najgorsze opinie na ich temat” .

Przykładem komiksów świadomie szerzących określone treści są nietylko komiksy stricte propagandowe, ale również komiksy edukacyjne.Do tych kategorii przypisać można komiksy związane ze zdobywaniempoparcia dla rozmaitych ugrupowań politycznych, z kampaniami spo-łecznymi, polityką historyczną, reklamowaniem konkretnych towarów.Istnieje też określona grupa komiksów będących adaptacjami dziełliteratury tzw. „wysokiej”, która ma na celu przełożenie klasycznych dziełna język komiksu, i tym samym odciągnięcie czytelnika od komiksu,zwrócenie mu uwagi na „lepszą” kulturę. W tym wypadku można mówićo szerzeniu przekonania o niższości kultury popularnej od kultury„wysokiej”.

Z tych samych powodów, dla których komiks jest atrakcyjny dlaróżnego typu ośrodków władzy, jest medium wykorzystywanym chętnietakże przez grupy czy osoby sprzeciwiające się oficjalnie panującympoglądom. Jak pisze J. Szyłak: „treści ideologiczne to w komiksie rzeczdość częsta. Zazwyczaj komiks bywał jednak wykorzystywany w celachpropagandowych, natomiast zaczął się przeciwstawiać oficjalnej ideologiiwraz z powstaniem komiksowego undergroundu i związanej z nimniezależnej sieci dystrybucyjnej wydawnictw głoszących poglądyalternatywnych ruchów społecznych i politycznych” . Jedną z najważ-niejszych przyczyn takiego stanu rzeczy jest fakt, iż komiks jest mediumniskobudżetowym – do samego stworzenia komiksu nie jest potrzebnetakie zaplecze finansowe, co do nakręcenia filmu. Na etapie tworzeniaograniczenie stanowi jedynie wyobraźnia i talent autora. Komikskontrkulturowy, którego największy rozkwit należy wiązać z podziemnymkomiksem zachodnim lat 60-tych ubiegłego wieku, doskonale sprawdza się

26

27

__________________2627

J. Szyłak, ..., dz. cyt., s. 164.J. Szyłak, dz. cyt., s.93.

KomiksKomiks i okolice pornografii…,


w podważaniu obowiązujących narracji czy rzekomego konsensusu co dowyznawanych przez całe społeczeństwo wartości, demaskowaniu ukrytegoprogramu, specyficznej komiksowej „dekonstrukcji” pojęć oraz postaci.Korzysta też z form wyrazu nieakceptowanych w komiksie „oficjalnym” –awangardowych rozwiązań plastycznych, wulgarnego języka czy łamaniawszelkiego typu tabu. To medium jest również atrakcyjne dla kontrkultury,gdyż – według J. Szyłaka – „komiks na pewno pomaga skonsolidowaćpewne grupy tych ludzi, którzy go czytają” . Autor ten odnosi się równieżdo specyfiki komiksowej demaskacji oraz jej źródeł: „poetyka parodiiz łatwością może zostać przeniesiona na obszar satyry politycznej i spo-łecznej, i na tym obszarze funkcjonuje znakomicie, ponieważ jej mocośmieszania jest wciąż odnawiana, przez to że punktem odniesienia jestdlań kontekst wciąż zmieniającej się rzeczywistości. Oddzielanie życiapublicznego od prywatnego sprawia, że obsceniczne historyjki o domo-wym zaciszu polityków, policjantów, dziennikarzy, hipisów, muzykówrockowych, burżujów, hydraulików, rolników, a nawet rysowników ko-miksów ciągle jawią się jako atrakcyjne. Taki rodzaj demaskacji połączonejz satyrą nie musi nawet mieć komicznego charakteru” .

Istnieje również komiks znajdujący się na granicy tych dwóch światów– z jednej strony wykorzystywany przez władzę w celach edukacyjnychczy propagandowych, a z drugiej świadomie w aluzyjny sposób dema-skujący te zabiegi manipulacyjne. Przykład stanowi polski

autorstwa Henryka Jerzego Chmielewskiego („PapciaChmiela”), który był przez władzę PRL-u traktowany jako narzędzieedukacji młodszej części społeczeństwa, szerzenia określonej wiedzy(np. przepisów ruchu drogowego) czy sympatii do określonych instytucji(szkoły, harcerstwa czy armii). Pojawiały się w nim jednak treści dema-skujące władzę czy ustrój ówczesnego państwa polskiego – wyśmiewającechociażby absurdalne wymagania, które musi spełnić uczeń, aby zdaćdo następnej klasy.

Nie tylko w przypadku komiksów świadomie wykorzystywanychdo szerzenia określonych treści można mówić o uwikłaniach ideolo-gicznych. Istnieją one także w przypadku komiksów, które – w założeniuautorów – „tylko opowiadają jakąś historię”. Uwikłania te wynikają przedewszystkim z poglądów autorów lub odnoszenia się przez nich do innych

28

29

Tytus, Romeki A'Tomek

__________________2829

M. Sobczyk, dz. cyt., s. 51.J. Szyłak, dz. cyt., s. 171.Komiks i okolice pornografii…,


dzieł komiksowych, które też były w ten czy inny sposób uwikłaneideologicznie. Sprzyjała temu już sama obecność określonych postaciw komiksowych fabułach. Jak pisze K. T. Toeplitz, „możemy zaryzykowaćtwierdzenie, że takie postacie bohaterów i ich charaktery są rodzajemideogramów, reprezentujących niezmienne ludzkie postawy, niezmiennepytania egzystencjalne, niezmienne wartości” . Jak pisze J. Szyłak:„komiks zaistniał w mass mediach, w wysokonakładowej prasie i późniejw broszurach, i został obarczony funkcjami dydaktycznymi i ideolo-gicznymi. Postacie o cechach społecznie akceptowanych przedstawiałjako bohaterów pozytywnych i lansował wzory postępowania zgodnez powszechnymi wyobrażeniami o tym, jak powinni zachowywać sięzarówno mężczyźni, jak i kobiety. Uwodził czytelników urodą, szla-chetnością, odwagą, czułością czy wrażliwością bohaterów” .

J. Szyłak omawiając historię komiksu, nawiązuje do ideologicznegouwikłania tego medium. W latach 50. i 60. XX wieku miały miejscepotyczki twórców z cenzurą, spowodowane wprowadzeniem tzw. KodeksuKomiksowego . Według tego autora „po zakończeniu wojny zainte-resowanie komiksami o superbohaterach zmalało. Jedną z przyczyn tegostanu rzeczy było opadanie patriotycznych nastrojów i traktowanie komik-sowych opowieści z większym krytycyzmem, inną – niezgoda czytelników,na to, by ich bohaterowie angażowali się w »polowania na czarownice«.Atmosfera zimnej wojny i wywołanego nią zagrożenia sprawiała, żeczytelnicy sięgali raczej po komiksy grozy i ponure historie kryminalne,pełne scen brutalności i przemocy. Rozwój tych komiksów u schyłku latczterdziestych był tak bujny, że zaniepokojeni pedagodzy zaprotestowaliprzeciwko ich rozpowszechnianiu wśród młodzieży. Efektem protestówbyło wprowadzenie Kodeksu Komiksowego, który wcale nie przyczyniałsię do wzrostu popularności obrazkowych opowieści” .

J. Szyłak zwraca również uwagę na podążanie komiksów za prze-mianami obyczajowymi, czego wyrazistym symptomem „było pojawieniesię komiksów przygodowych z kobietami jako ich bohaterkami. Już napoczątku lat dwudziestych w komiksach humorystycznych pojawiały sięnarzeczone, żony lub córki bohaterów, które głosiły idee równo-

30

31

32

33

__________________30313233

K. T. Toeplitz dz. cyt., s. 80.J. Szyłak, dz. cyt., s. 47.J. Szyłak, , dz. cyt., s. 29.Tamże, s. 108.

,Komiks i okolice pornografii…,Komiks


uprawnienia lub po prostu buntowały się przeciwko tradycyjnym po-działom ról” . W latach 1921-1959 ukazywał się komiks Russa Westovera

o kobiecie samodzielnej i pracującej – sekretarce. Cyklzakończył się ślubem Tillie z Clarencem McDougallem – kolegą z pracy .Pomimo wszystko j większość bohaterek we wczesnych komiksachto piękne kobiety z wyższych sfer, które spędzają czas na „kobiecychprzyjemnościach” lub pociągające wizualnie postaci zbliżone do

. Postacią ważną w historii przedstawiania kobiet w komiksie jestWonder Woman – kobieta superbohaterka, królowa Amazonek. WonderWoman zakochuje się Stevenie Trevorze (lotniku, który rozbił się na wyspieAmazonek) i udaje się z nim do Ameryki . Jak pisze J. Szyłak: „pomimoowego podążenia za mężczyzną, Wonder Woman pozostaje kobietąświadomą swej wartości i mocy. Moulton z dużą świadomością tego,co robi, wplótł w akcję komiksu akcenty feministyczne i odwołał siędo antropologicznych koncepcji walki matriarchatu z patriarchatem” .Po jego śmierci Wonder Woman przejęli inni autorzy i postać ta stała sięo wiele mniej sfeminizowana. Dopiero w 1985 r. Trina Robbins (autorkakomiksów i feministka) przywróciła Wonder Woman feministyczneoblicze.

Doskonałym przykładem manipulacji dokonywanych na bohaterzeze względów ideologicznych, jest Captain America – superbohater, którymiał symbolizować amerykański patriotyzm. W 1954 r. próbowanowskrzesić Kapitana Amerykę i zaangażować go do walki z komunistami.Spotkało się to jednak z chłodnym przyjęciem czytelników. W latach 60.,gdy znów wskrzeszono serię, cały antykomunistyczny epizod zostałwymazany z biografii bohatera . Z kolei w latach 60. i 70. XX wiekuzaczęli pojawiać się bohaterowie o innym, niż biały kolorze skóry. Była topróba stworzenia bohaterów, z którymi mogłyby utożsamiać się inne grupyetniczne w Stanach Zjednoczonych . W komiksie pojawiłysię pytania o źródła problemów, z którymi stykają się zwykli Amerykanie –nierówności społeczne, konflikty rasowe czy narkomanię . Według

34

35

36

37

38

39

40

41

Tillie the Toiler

pin-upgirls

Green Lantern

ednak

__________________3435363738394041

Tamże, s. 80.Tamże, s. 81.Tamże, s. 80-81.Tamże, s. 101-102.Tamże, s. 102.Tamże, s. 102-104.Tamże, s. 92.Tamże, s. 105-106.


J. Szyłaka „wielu spośród nowych bohaterów stanowi odzew na problemywspółczesności. W latach siedemdziesiątych, gdy rozpętała się dyskusja natemat rasowych nierówności, pojawili się czarnoskórzy herosi. W latachdziewięćdziesiątych, wraz z kolejną falą feminizmu, wydawnictwa zaczęłylansować bohaterki kobiece” . Wiąże się to z faktem, iż „krytyka kulturywyrażała się między innymi zanegowaniem popularyzowanych treściideologicznych i przeciwstawieniem im opowieści o treściach dema-skujących je” . Jak zaznacza J. Szyłak: „Opowieści o superbohaterachzaspokajały zapotrzebowanie na współczesną odmianę opowieści baś-niowych, w których znaki wartości pozytywnych i negatywnych zostałyrozłożone z wyrazistą jednoznacznością. Ich siła tkwi nie w oryginalnościfabuł, ale w semantycznej nośności kreacji bohatera i w tym, jakie sąmożliwości jej przekształcenia wraz z przemianami poglądów spo-łeczeństwa” .

Jedną ze specyficznych cech przedstawienia rodziny w komiksie jestfakt, iż z reguły pojawia się ona przy okazji opowiadania głównych wątkówfabularnych i stanowi tło wydarzeń. Ma to miejsce przede wszystkimw przypadku komiksu gatunku (science fiction, fantasy, przygodowego,westernu, sensacyjnego czy horroru), ale także w przypadku komiksuautorskiego. Przykładem komiksu, w którym rodzina stanowi jednąz najważniejszych osi fabuły, jest autobiograficzne MarjaneSatrapi.

W przypadku przedstawienia rodziny w komiksie mamy do czynieniaz jego dwiema głównymi odmianami: krytyką i afirmacją.

Krytyka rodziny dokonywana jest za pomocą przerysowania nega-tywnych cech konkretnej rodziny. Może się też odbyć za pomocąspecyficznej „komiksowej dekonstrukcji” – ujawnienia rozdźwiękumiędzy deklarowanymi a wyznawanymi ideałami bohaterów. W przypadkurodziny polega to na przykład na ukazaniu rozdźwięku między tym, jakdaną rodzinę odbierają obcy, a jej rzeczywistym, patologicznym funkcjo-nowaniem w obrębie domu rodzinnego.

42

43

44

Komiksowe przedstawienia rodziny

Persepolis

__________________424344

Tamże, s. 118.Tamże, s. 118.Tamże, s. 116-117.


Rodzina w komiksie może być krytykowana na różne sposoby. Możebyć ona powiązana z opresyjnym społeczeństwem, być nośnikiem mi-tycznej „faszystowskiej” ideologii bądź takowych postaw. Rodzina możebyć także uznana za przestarzałą instytucję, niezdolną do stworzeniaodpowiednich warunków dla dobrego życia jednostki. Przykładem obuwspomnianych rodzajów krytyki może być komiks(autorstwa Bartosza Słomki – „Termosa” i Filipa Wiśniowskiego – „Fila”),odwołujący się do tradycji anarchizującego podziemia komiksowego.Rodzina może być jednak także krytykowana za odcięcie się od prawdzi-wych wartości przypisywanych rodzinie. W tym wypadku kwestiąproblematyczną jest pytanie, co twórca uznaje za prawdziwe wartości – czybędzie to konserwatywnie rozumiane wychowanie w tradycyjnym duchu,czy raczej liberalne tworzenie możliwości do samorealizacji jednostki.Kolejnym ważnym pytaniem jest – jakie twórca widzi rozwiązanieistniejącej negatywnej sytuacji. Nierzadko autorzy nie wskazują roz-wiązania problemu. W innych wypadkach mogą wskazywać na istnienieinstytucji lepiej realizujących funkcje rodziny, wykazywać, iż człowiek niejest stworzony do życia w rodzinie lub nawoływać do powrotu doprawdziwych wartości rodzinnych. Istnieje także krytyka świadomienierozstrzygająca tych problemów. Zaliczają się do niej komiksyodwołujące się do nihilistycznego poczucia humoru, w których chodzio przekraczanie wszelkich tabu, swoiste zniszczenie wszelkich wartościpoprzez wyśmianie. Przykładami może być internetowy komiks

(http://www.explosm.net/comics).Istnieją również różne metody przedstawienia afirmacji rodziny

w komiksie, jednak rodzina zostaje w nich zawsze ukazana jako najlepsze– mimo pewnych wad – środowisko dla człowieka. Jednym z przykładówjest (autorzy: Jean-Michel Charlier i Jean Giraud), w którymznaleźć można zderzenie zepsutego świata amerykańskich osadników naDzikim Zachodzie z tradycyjnym społeczeństwem indiańskim. W tymkomiksie przedstawione jest, w pozytywny sposób, tradycyjne spo-łeczeństwo indiańskie z wyraźnie zaznaczoną rodziną jako podstawowąwspólnotą ludzką, w oparciu o którą tworzone są kolejne poziomywspólnoty – rodowej i plemiennej. Jednocześnie ukazany jest konfliktmiędzy Indianami a osadnikami. Tradycyjne społeczeństwo okazuje się byćczymś lepszym od nowoczesnego zachodniego świata, ale przy tym czymśsłabszym, czego należy bronić zarówno podstępem, jak i przemocą,

Ciach bajera

Cyanide &Happiness

Blueberry


ponieważ tradycyjna wspólnota ma niewielkie szanse przetrwaniaw konflikcie ze światem współczesnym.

Konflikt rodziny ze światem współczesnym odnaleźć można równieżw innych frankofońskich komiksach przygodowych – seriach(autorzy: Jean Van Hamme, Grzegorz Rosiński, Yves Sente) oraz(autorzy: André-Paul Duchâteau, Grzegorz Rosiński, Zbigniew Kasprzak).Rodzina jest w nich przedstawiona jako cel, do którego dążą bohaterowie.Jest ona formą buntu przeciw zepsutemu światu. Wywalczona i ciąglebroniona nuklearna rodzina oparta na tradycyjnych i żywych wartościach,staje się azylem bohaterów w świecie opanowanym przez zło. Bohaterowietego typu komiksów opowiadają się przeciwko światu – po stronie rodziny.Muszą zmagać się z przeciwnościami losu oraz negatywnymi postaciami,aby założyć rodzinę, a następnie ją obronić. Obserwując kolejne odcinkitych serii widać, jak konflikt samotnego bohatera ze światem zatacza corazszersze kręgi – towarzyszami zarówno Thorgala, jak i Yansa stają się ichukochane, a następnie ich dzieci. Bohater nie tylko staje w ich obronie,ale nierzadko to jego rodzina bierze na siebie ciężar zmagań. W tychkomiksach wyraźnie zaznaczony zostaje kontrast między rodzinamiprotagonistów a innymi rodzinami, które często przedstawione są jakozepsute, toczone od wewnątrz przez chciwość, brak miłości czy kłamstwo.Dystopijny świat Thorgala i Yansa ukazany jest jako więzienie, z któregojedyną szansą ucieczki jest stworzenie rodziny – alternatywy i azylu wobecmrocznej rzeczywistości. W obu seriach dostrzec można afirmację więzirodzinnych, pozytywnych uczuć ludzkich, ról pełnionych przez bohateróww rodzinie, a także wychowania naturalnego – poprzez rodzinę i do rodziny.Co ciekawe, zarówno Thorgal, jak i Yans nie są niestosującymi przemocypacyfistami. Jak mówi Thorgal: „walczę tylko w obronie moich bliskichalbo za sprawę, którą uważam za słuszną. Nie będę zabijał ludzi tylko po to,żeby ich ograbić” . W obronie rodziny i przyjaciół Thorgal bije, ogłusza,rani i zabija swoich przeciwników, niszczy ich mienie, kradnie, włamuje siędo cudzych posiadłości, łamie prawo (ludzkie i boskie), oszukuje, bierzeudział w intrygach, podróżuje w czasie i przestrzeni, przechodzi ze świataludzi do światów bogów i demonów, uderza kobietę, łamie swoje przysięgi,bierze udział w turniejach, których zasady łamie, przyłącza się do buntów,obala władców, porywa ludzi, torturuje. Zatem rodzina w tym komiksie jest

ThorgalYans

45

__________________45 G. Rosiński, J. Van Hamme, S. Kroszczyńskiego (przekł.), Warszawa 1990, s. 9.Wilczyca,


wartością najwyższą, w obronie której można łamać prawo czy odpowiadaćprzemocą na przemoc.

Specyficzną formą afirmacji rodziny w komiksie jest postawa boha-terów, którą można nazwać „franciszkańską”. W takim wypadku przedsta-wione zostają cienie życia rodzinnego przy jednoczesnym zaakcentowaniu,iż pomimo wszystko rodzina jest najlepszym środowiskiem dla człowieka.Występuje tu pobłażliwy stosunek wobec ułomności życia rodzinnego.Przykładem jest M. Satrapi, w którym rodzina głównejbohaterki i narratorki przedstawiona jest ze wszystkimi cieniami (kłótnierodziców, negatywne emocje, niezrozumienie między pokoleniami),jednak to do tej rodziny bohaterka tęskni na przymusowej emigracji. Innymprzykładem jest (autor: Philippe Chapuis „Zep”), w którym rodzinaukazana jest niezwykle humorystycznie i pobłażliwie. Nieporozumieniamiędzy dzieckiem a rodzicami, łamanie przez głównego bohatera zakazówstawianych przez rodziców czy próby wzajemnych manipulacji są tugłównym źródłem komizmu. Jednak rodzina wypada tu pozytywniew zestawieniu ze szkołą – ukazaną jako niewydolna i oderwana od życiainstytucja. Jest też ukazana jako mityczny „kraj lat dziecinnych”, którymimo swoich wad zawsze pozostaje naturalnym środowiskiem człowieka– niezależnie od wieku.

Ostatnim sposobem afirmacji rodziny w komiksowych fabułach jestodwołanie się do kontrastu – ukazanie dramatu bohaterów pozbawionychrodziny. Przykładem jest komiks , w którym tytułowy bohater– sierota za zdeformowaną twarzą – trafia do radzieckiego ośrodkawychowawczego, a więc do instytucji, która miała w oparciu o ideologięmarksistowsko-leninowską zastąpić burżuazyjną i opresyjną rodzinę.W rzeczywistości jest ona bezdusznym monstrum, w którym dąży siędo dehumanizacji wychowanków. Kolejnym przykładem jest wspominanaseria , w której tytułowy bohater – przed odnalezieniem miłościswojego życia i założeniem rodziny – żyje w dystopii miasta przyszłości,w którym wysoko rozwinięta technologia i wszechobecna władza majązastąpić ludziom naturalne więzi. W rzeczywistości metropoliazamieszkana jest przez oderwanych od korzeni i pozbawionych tożsamościoraz naturalnych więzi nieszczęśliwych odczłowieczonych ludzi. Kolejnakomiksowa dystopia przedstawiona jest w (autor: EnkiBilal). Różni się ona od przede wszystkim tym, iż bohaterowiżyjącemu w zdehumanizowanej metropolii przyszłości nie udaje się

Persepolis

Titeuf

Czarcia gęba

Yans

Trylogii NikopolaYansa


stworzyć rodziny – azylu, w którym mógłby się schronić i ocalić swojeczłowieczeństwo. Tytułowy bohater ulega presji miejsca oraz czasu i prze-grywa w starciu ze światem.

Komiks był medium chętnie wykorzystywanym przez twórcówzwiązanych z kontrkulturą – przede wszystkim w jej amerykańskimwydaniu w latach 60. XX wieku. Ten okres uważa się za najważniejszymoment w rozwoju komiksowego podziemia. Komiks stał się wtedymedium buntu przeciw zwyczajom amerykańskiego powojennegospołeczeństwa. Krytyka tradycyjnych instytucji – w tym rodziny – byłanierozerwalnie związana z ówczesną kontrkulturą. Komiksy undergro-undowe były również buntownicze w sensie estetycznym – świadomiekorzystano z obrazów powszechnie uznawanych za odrażające czy uwła-czające poczuciu dobrego smaku.

Jednak bunt w komiksie przybierał również inne formy. Stał się onmedium, w którym odnaleźli się artyści przeciwstawiający się awan-gardowym nurtom w sztuce. Komiks ze swoimi wymogami czytelnościi fabularności okazał się dziedziną sztuki, w którym można było z pozy-tywnym skutkiem tworzyć na przekór panującym tendencjom – czy toabstrakcyjnych przedstawień w malarstwie, czy zerwania z tradycyjnąnarracją w prozie oraz kinie. W komiksie odwołanie się do klasycznegoopowiadania historii czy korzystanie z nie tylko nie jest błędem,ale jest wręcz doceniane przez znawców gatunku. W takich klasycznychfabułach doskonale sprawdzają się stereotypowo wręcz męscy i klasycznibohaterowie. W Stanach Zjednoczonych byli to superbohaterowie pokrojuSupermana, Batmana czy Daredevila. W komiksie europejskim odnaleźćmożna bohaterów bardziej skomplikowanych charakterologicznie,ale równie męskich i klasycznych – jak Corto Maltese czy Dylan Dog.W przypadku przywoływanych frankofońskich serii iodwołaniu do tradycyjnej estetyki i narracji towarzyszyło dowartościo-wanie tradycyjnej rodziny.

Inspiracje ideologiczne twórców komiksów proponuję podzielićwedług dwóch kategorii. Pierwszą z nich jest podział na inspiracjeświadome i nieświadome. Drugą podział na inspiracje „prawicowe”i „lewicowe”. W tym wypadku nazewnictwo jest dość umowne, możnabyteż użyć takich określeń jak: „konserwatywne” – „liberalne”, „rewo-lucyjne” – „kontrrewolucyjne”, „reakcyjne” – „postępowe” czy „tra-dycyjne” – „antytradycyjne”. Zgodnie z tymi kategoriami można wyróżnićcztery rodzaje inspiracji.

ligne claire

Thorgal Yans,


Pierwszy z nich to inspiracje „lewicowe” świadome. Zaliczają się doniej te komiksy, których twórcy świadomie odwołują się do „lewicowej”ideologii. Przede wszystkim będą to komiksy wyrastające z estetykiundergroundu, których twórcy obracają się w określonych kręgachi angażują się w istniejące spory ideologiczne po określonej stronie.

Drugi rodzaj inspiracji to „lewicowe” nieświadome. Ich zaistnieniewiązać można przede wszystkim z tryumfem kontrkultury lat 60. XX wiekuoraz realizacją postulowanego przez Antonio Gramsciego „marszem przezinstytucję” – a więc wprowadzeniem określonych pojęć i postaw ide-ologicznych do obiegu kulturowego. W tym wypadku sami twórcy nie sąświadomi swoich postaw, a głoszone przez nich poglądy wynikają raczejz pozostawania pod wpływem określonych dzieł lub środowisk niż świa-domych wyborów światopoglądowych.

Trzeci rodzaj inspiracji stanową „prawicowe” świadome. Mówić o nichmożna z reguły w przypadku dzieł, które jawnie przeciwstawiały sięideologiom „lewicowym” obecnym czy to w kulturze popularnej, czyw oficjalnej ideologii władzy. Przykładem takiego komiksu jest

(stworzony przez Harolda Gray'a), w którym atakowanoRooseveltowską ideologię . Co ciekawe – o tego rodzajuinspiracjach można mówić raczej w takich ideologicznych obszarach jakekonomia czy religia, niż w przypadku postulowanego przez twórcęmodelu rodziny.

Czwarty rodzaj inspiracji to „prawicowe” nieświadome. W tymwypadku twórcy bronią tradycyjnych wartości, ale nie robią tego z powoduutożsamianiu się z konkretną szkołą filozofii politycznej, co ze względuna przywiązanie do konkretnych wartości. Wiąże się to ze specyfikąsamego konserwatywnego sposobu myślenia, który z reguły dąży dozdefiniowania tego, co już zostało utracone czy to w wyniku rewolucjipolitycznej, czy przemian obyczajowych. Jak ujmuje to Adam Wielomski– badacz i ideolog konserwatyzmu – „skoro przez konserwatyzmrozumiemy oddzielny , to pod pojęciem nierozumiemy zachowawczej, która nakazuje bronić zawsze tego, coaktualnie jest, bez oglądania się na to, czym to coś jest. W tym sensie

byłby bowiem w dzisiejszej Polsce uczestnik pierwszo-majowej manifestacji, paradujący w leninowskiej czapeczce ze sztur-mówką w ręku, czy rosyjski (postradziecki) komunista, który uroczyścieobchodzi wybuch rewolucji na Placu Czerwonym. […] Konserwatyzm niejest tylko postawą polityczną, ale przede wszystkim filozofią polityczną,

LittleOrphan Annie

New Deal

świat ideowy konserwatyzmupostawy

konserwatystą


choć bywa czasem postrzegany wyłącznie jako postawa” . A. Wielomskiw następujący sposób odnosi się do genezy i definicji konserwatyzmu:„konserwatyzm – tak jak go tu rozumiemy – nie jest postawą politycznączłowieka przerażonego radykalizmem zmian ani ideologią przerażonegobolszewizmem liberała, ale całościowym , broniącymzasad społecznych i koncepcji filozoficznych sprzed rewolucji 1789.Jest tedy filozofią polityczną sceptycznie patrzącą na kulturę nowożytnąi – o czym często się zapomina – na scentralizowane państwo nowożytne.Poprzez termin rozumieć (…) będziemy nurt filozofiipolitycznej występujący przeciw postępującemu procesowi przemiancywilizacji Zachodniej, który rozpoczął się wraz z pojawieniem sięawerroizmu i nominalizmu, reformacji, renesansu, a osiągnął swojeapogeum w epoce oświecenia i rewolucji francuskiej. Świat po roku 1789nie jest światem konserwatywnym, nawet jeśli tu i ówdzie spotykamy jakieś

świata przedrewolucyjnego. Wraz z zamordowaniemświata tradycji zachodniej w roku 1789 pojawiają się świadomi swoichpoglądów i idei konserwatyści” . W przypadku twórców komiksów możnazatem mówić raczej o postawie konserwatywnej niż o konserwatywnymświatopoglądzie.

Idąc po najmniejszej linii oporu możnaby sformułować tezę, iż doinspiracji „lewicowych” zaliczymy wszelkie próby krytyki rodziny, a do„prawicowych” – jej afirmację. Jednak byłoby to daleko idące uprosz-czenie. Przede wszystkim – wbrew quasi-gnostyckim wizjom podziałówideologicznych obejmujących nie tylko twórców komiksów, ale całespołeczeństwo – nie wszystkie poglądy można opisać w kategoriach„lewicowości” i „prawicowości”. Co więcej, nie każda lewica atakowałarodzinę i nie każda prawica jej broniła. Dlatego też proponowane przezemnie kategorie „lewicowości” i „prawicowości” należy traktować jakoumowne. Należy także pamiętać o tym, iż stosunek do rodziny nie zawszepokrywa się z innymi uwikłaniami ideologicznymi konkretnego twórcy.Przykładem jest , w którym z jednej strony do czynienia mamy

46

47

światem ideowym

konserwatyzm

gotyckie zabytki

Persepolis

Zakończenie

__________________4647

A. Wielomski, , Warszawa 2007, s. 13.Tamże, s. 17.

Konserwatyzm. Główne idee, nurty i postacie


z „franciszkańską” afirmacją rodziny – z drugiej strony znaleźć tam możnapochwałę rozwodów, niechęć do ortodoksyjnej wizji religii czy odwołaniawprost do filozofii marksistowskiej. Z kolei w znajdujemynegatywne przedstawienia rodziny – ale w tym wypadku krytyka niedotyczy rodziny stworzonej przez tytułowego bohatera, lecz rodzinstanowiących wobec niej fabularny kontrast. Krytykuje się więc te rodziny,które nie realizują tradycyjnie rozumianych zadań rodziny. Zatem ważnejest zwrócenie uwagi na to, z jakich pozycji wyprowadzana jest krytykalub afirmacja rodziny oraz jakie są deklaracje ideowe twórcy na innychobszarach, aby w pełni odczytać złożone uwikłania ideologiczne twórcyi jego dzieła.

Kolejnym problemem jest kwestia przypisania twórcy czy dzieła dookreślonej ideologii. Mogą tego dokonywać czytelnicy lub krytycy,dokonując reinterpretacji dzieła, samodzielnie je odczytując – niekiedywbrew samemu autorowi. W przypadku takiej klasyfikacji ideologicznej,niedokonywanej przez samego zainteresowanego, częściej mamy doczynienia z wykluczeniem niż inkorporacją danej osoby do konkretnegokręgu ideowego. A więc częściej możemy spotkać się z napiętnowaniemkonkretnego artysty jako stojącego po przeciwnej (w domyśle „nie-właściwej”) stronie barykady, niż z uznaniem go za „swojego”. Naprzeciwtemu wychodzą niektóre środowiska np. „Krytyka Polityczna” czy – z dru-giej strony barykady – „Fronda”, w których odnaleźć możemy wiele próbinterpretacji konkretnego dzieła oraz przypisania go do określonej ide-ologii. Komiks jest szczególnie wdzięcznym materiałem do tworzeniainterpretacji, ponieważ – jak pisze J. Szyłak – „prowadzi quasi-literackąnarrację przy pomocy zestawionych obrazków, więc nie dysponujeswobodą łączenia relacji o zdarzeniach z interpretacją. Nie zastępujedrastycznego opisu metaforą, eufemizmem, poetycką czy żartobliwą aluzjąjak sztuka słowa” .

Mimo że rodzina nie należy do tematów najczęściej poruszanychw komiksach, to można ją uznać za papierek lakmusowy ideologicznościkomiksu. Rodzina jest najstarszą ludzką instytucją, paradoksalnie łączącąw sobie cechy grupy pierwotnej i wtórnej, wspólnoty i zrzeszenia . Możnazatem powiedzieć, iż stosunek do rodziny jest tożsamy ze stosunkiem do

Thorgalu

48

49

__________________4849

J. Szyłak, dz. cyt., s. 48.F. Adamski, Wydawnictwo UniwersytetuJagiellońskiego, Kraków 2002, s. 31-32.

Komiks i okolice pornografii…,Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy,


tradycyjnego świata. Przy takim spojrzeniu na problem, uprawnionymwydaje się być pytanie, czy stosunek do rodziny nie mówi więcejo rzeczywistym ideologicznym uwikłaniu twórcy, dzieła lub jegoodczytania, niż stosunek do aktualnych i tymczasowych sporów partyjnychoraz frakcyjnych, będących w rzeczywistości kwestiami trzeciorzędnymi.

Bibliografia

Adamski F., Kraków 2002.Głowacki B.,

, „Obywatel” 2008, nr 1(39).Hejwosz D., Jakubowski W. (red.), , Kraków

2010.Hejwosz D., Jakubowski W., , Hejwosz D., Jakubowski W. (red.),

, Kraków 2010.Horodniczy M., Tichy R.,

, „Fronda” 2007, nr 42.Jakubowski W., , Kraków 2006.KłoskowskaA., , Warszawa 2005.Kołodziejczak T., ,

, Warszawa 2003.Rosiński G., Van Hamme J., Kroszczyńskiego S. (przekł.), Warszawa 1990.Sobczyk M., , „Obywatel”

2008, nr 1(39).Stańczyk T., , „Rzecz o książkach”, dodatek do

„Rzeczpospolitej”, 1-2. 03. 2008.Szyłak J., ,

Gdańsk 1996.Szyłak J., , Kraków 2000.Szyłak J., , ,

Gdańsk 2000.Toeplitz K. T. , Warszawa

1985.WielomskiA., , Warszawa 2007.Wrzesień. , Warszawa 2003.

Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy,„Tylko szczur może wygrać wyścig szczurów” – ekologia w komiksach

humorystycznychKultura popularna – tożsamość – edukacja

Wstęp Kulturapopularna – tożsamość – edukacja

Nie – zła sztuka dla chłopaków. Rozmowa z TomaszemKołodziejczakiem

Edukacja w świecie kultury popularnejKultura masowa. Krytyka i obrona

Wrzesień 2003 Wrzesień. Antologia komiksu polskiego. Wojnanarysowana

Wilczyca,Zaangażowane obrazki i dymki. Wywiad z Jerzym Szyłakiem

Błoto, co bryzga, robactwo, co pełza

Komiks i okolice pornografii. O seksualnych stereotypach w kulturze masowej

KomiksPoetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i językowa słowo/obraz terytoria

, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego

Konserwatyzm. Główne idee, nurty i postacieAntologia komiksu polskiego. Wojna narysowana

[w:]

[w:]


Rozdział IV

Rodzina

w instytucjonalnych

odniesieniach

Family in relation

to institutions

FRYDERYK DREJER

Rodzina powszechnie uważana jest za podstawową komórkę spo-łeczną, najstarszą i najbardziej trwałą formę współżycia ludzi. Pogląd tenznalazł odzwierciedlenie w wielu dokumentach o charakterze między-narodowym (na przykład: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka,Europejska Karta Społeczna, Karta Praw Rodziny), gdzie umieszczonezostały odpowiednie przepisy, istotne dla funkcjonowania rodziny. W do-kumentach zwraca się uwagę na to, że każdy ma prawo do zakładaniarodziny i jej utrzymania na odpowiednim poziomie, jak również prawo do

KARKONOSKAPAŃSTWOWASZKOŁAWYŻSZAW JELENIEJ GÓRZE

Polityka rodzinna prowadzona

w środowiskach lokalnychFamily politics in local environments

Abstract:

Keywords:

Due to its status as a basic social unit the family retains numerous rightsguaranteed by appropriate documents of international character. In all the documentslegal and economic protection is mentioned, which is to be provided to the family bythe state and the society. It is the basic condition of proper functioning of the familywithin the society and its positive changes. Every family under pressure from variousoutside factors undergoes manifold changes, which are not always positive. Thefamily is, therefore, to be provided with such conditions as not to allow for crises,often constituting a source of dysfunctions and pathologies. It is the fundamental aimof government family politics realised by local environments.Family politics realised in local environments is directed at help and care whichencompass three forms. These are: family help and care, child and youth care, elderlyand disabled care.The scope of local family politics is determined by reality in which the localcommunity functions. The reality indicates the needs of families and constitutesa basis for the strategy of solving local environment problems.

documents, care, politics, family, local environment.

zabezpieczenia fizycznego, społecznego, politycznego i ekonomicznegorodziny .

W Polsce, podstawowymi dokumentami gwarantującymi ochronęrodziny i opiekę nad nią ze strony państwa są: Konstytucja RP (art. 18) orazKodeks Rodzinny i Opiekuńczy .

We wszystkich dokumentach prawnych stanowiących o rodzinie, jestona postrzegana jako instytucja mająca prawo do ochrony prawnej i ekono-micznej, zarówno ze strony państwa, jak i społeczeństwa, gwarantującej jejpełny rozwój. Prawo do ochrony rodziny wynika z faktu, że pomimo tego,iż jest ona najmniejszą zbiorowością społeczną, jest grupą najważniejsząw środowisku społecznym. Jest ona pierwszą, podstawową i formalnąinstytucją opieki, wychowania i kształcenia jednostki, stanowi także pod-stawową komórkę ekonomiczną (produkcyjną).

Rodzina, oprócz utrzymywania ciągłości biologicznej, utrzymujerównież ciągłość kulturową społeczeństwa, polegającą na przekazywaniuswemu potomstwu dziedzictwa kulturowego. Efektywność tego przekazuzależy od tego, czy rodzina funkcjonuje według pewnych, obowiązującychw danej kulturze wzorów i norm społecznych .

Sens rodziny, jako instytucji, sprowadza się z jednej strony do zaspo-kajania najgłębszych potrzeb ludzkich, z drugiej strony do pełnienia przeznią niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa funkcji. Są to:

1 lubRodzina zachowuje ciągłość biologiczną i społeczną.

2.Rodzina dostarcza dóbr materialnych. Funkcja ta może obejmowaćwszystkie te działania, które są kwalifikowane do funkcji ekono-micznej i gospodarczej, np. funkcja zarobkowa, usługowo-kon-sumpcyjna, produkcyjna.

3.Rodzina jest miejscem wychowywania przyszłego pokolenia.

4.Rodzina zapewnia miłość oraz zaspokaja potrzeby uczuciowe dziecii rodziców, uczy wyrażania własnej osobowości.

1

2

3

.Funkcja prokreacyjna biologiczna

Funkcja materialno-ekonomiczna

Funkcja opiekuńczo-wychowawcza

Funkcja emocjonalno-ekspresyjna

__________________12

3

Auleytner L. Warszawa 2004, s.187Ustawa z dnia 17 maja 1990 r.

, Dz. U.1990. 34.198.Z. Tyszka, [w:] W. Pomykało (red.), Warszawa 1993.

Polska polityka społeczna. Ciągłość i zmiany,o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach

szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianieniektórych ustaw

Rodzina, Encyklopedia Pedagogiczna,

.

Polityka rodzinna prowadzona...242

5.Rodzina organizuje swoim członkom wypoczynek i zagospo-darowuje im czas wolny.

6W ramach życia rodzinnego przekazywane są wartości, normyi wzory zachowań religijnych, ma miejsce uczenie się określonychról i typów interakcji. Tą drogą dokonuje się integracja dziecka zespołecznością religijną.

7.Rodzina gwarantuje jej członkom określony status społeczny, określaprzynależność członków do danej grupy społecznej, nadaje wrazz urodzeniem określoną pozycję społeczną. Rodzina dziedziczyi przekazuje pewne wartości.

Członkowie rodziny wprowadzani są w życie społeczne i kulturowelokalnej społeczności. Przekazywane im są wartości, wynikającezarówno z kultury ogólnej, jak i kultury regionalnej .

Każda rodzina posiada charakterystyczne dla niej cechy, które stanowiąo jej odrębności i determinują realizację nałożonych na nią funkcji. Dużywpływ na cechy rodziny ma rzeczywistość w jakiej ona się znajduje.

Pod naporem wielu czynników zewnętrznych, rodzina przechodzigwałtowne, wielorakie przemiany. Jedne z nich wywierają wpływ pozy-tywny i polepszają jej warunki życia, inne zaś, o wymiarze negatywnym,powodują dezintegrację i dezorganizację rodziny.

Czynniki negatywne, naruszając podstawowe normy rodzinne, sterująprocesem funkcjonowania członków rodziny zarówno w danym śro-dowisku rodzinnym, jak i poza nim. Prowadzą do tego, że ich zachowaniasą niezgodne z normami moralnymi, etycznymi i prawnymi. Są za-grożeniem dla rodziny i źródłem jej kryzysu, powodują, iż staje się onadysfunkcyjna i patologiczna.

Rodzina, w której występuje patologia, przeżywa lęk, gniew i wstyd,traci poczucie bezpieczeństwa, zaufania i miłości. Często w takiej rodziniepojawia się poczucie krzywdy i poczucie winy.

Zachowania patologiczne mające miejsce w rodzinie, są dla niej nietylko obciążeniem, ale także źródłem wielu problemów, wśród którychdominują izolacja od świata zewnętrznego i trudności finansowe, unie-

Funkcja rekreacyjno-towarzyska

.Funkcja religijna

Funkcja stratyfikacyjna (klasowa)

8.Funkcja socjalizacyjno-kulturowa

4

__________________4 J. Auleytner, K. Głębicka,

Warszawa 2000, s. 176.Polityka społeczna. Pomiędzy opiekuńczością a pomocni-

czością,

FRYDERYK DREJER 243

możliwiające zapewnienie rodzinie odpowiedniego bytu materialnego.Rodziny dysfunkcyjne są bardzo często marginalizowane przez środowiskaspołeczne.

Skutki patologii występującej w rodzinie objawiają się w postaci:– pogorszenia standardu życia rodzinnego;– zagrożenia egzystencji rodziny;– zagrożenia w sferze psychicznej członków rodziny;– zakłócenia w życiu rodzinnym – napięć i konfliktów w gronie

rodziny;– szkód moralno-etycznych wyrządzonych rodzinie.Patologia w rodzinie, przede wszystkim, skutkuje negatywnym wycho-

waniem dzieci, bowiem rodzina taka staje się „środowiskiem przyczy-niającym się do budzenia aspołecznych zachowań dzieci i młodzieży,wywołując u nich bunt i agresję” .

Rodziny patologiczne są objęte założeniami polityki społecznejpaństwa. Polityka społeczna dotyczy relacji państwo-społeczeństwo, a jejrozumienie, jak pisze Dziewięcka-Bokun, „zazwyczaj odnosi się do zobo-wiązań państwa w zakresie zaspokajania wybranych potrzeb społecznych,wśród których najczęściej wymieniane są: bezpieczeństwo socjalne (płace,renty, emerytury, zasiłki itp.), usługi w zakresie ochrony zdrowia, opiekai usługi społeczne, edukacja i mieszkalnictwo”

Auleytner uważa, że polityka społeczna wobec rodziny postrzeganajest przede wszystkim jako działalność państwa, samorządów i organizacjipozarządowych, której celem jest poprawa położenia materialnego,asekuracja przed ryzykami życiowymi i wyrównywanie szans życiowychgrup społeczeństwa ekonomicznie i socjalnie najsłabszych .

Cele, tak rozumianej polityki społecznej, odnoszą się bezpośredniodo rodzin, które stają się na pewnym etapie swojego życia bezradne, a zatemnależy je objąć pomocą społeczną.

Cechą podstawową polityki społecznej jest natomiast powszechnośćoddziaływań, co oznacza, że jej celami powinny być objęte wszystkierodziny, bez względu na ich status społeczny, a nie wyłącznie rodziny, którez różnych powodów stały się dysfunkcyjne i z tego powodu kwalifikują siędo pomocy społecznej.

5

6

7

.

__________________56

7

L.Albański, Jelenia Góra 2010, s.14.L. Dziewięcka-Bokun, [w:]

, Wrocław 2002, s.63.J.Auleytner, Warszawa 1997, s. 20.

Wybrane zagadnienia z patologii społecznej,O sposobach rozumienia polityki społecznej, Uwarunko-

wania współczesnej polityki społecznejPolityka społeczna. Teoria i praktyka,


Pomoc społeczną należy rozpatrywać w szerszym aspekcie. Fried-lander postrzega ją, jako „zorganizowany system świadczeń i instytucjispołecznych mających za zadanie dopomóc jednostkom i grupom w osiąg-nięciu zadawalającego poziomu życia, stanu zdrowia, stosunków oso-bistych i społecznych, co pozwoli w pełni rozwinąć im możliwości, orazbędzie sprzyjało pomyślności, pozostając w harmonii z potrzebami ichrodzin i otoczenia”

Polityka społeczna, w ramach której prowadzone są działaniamające na celu rozwój każdej rodziny, niebędące wyłącznie selektywnąi przejściową interwencją socjalną, jest w pełnym tego słowa znaczeniupolityką (pro) rodzinną .

Określenie jest terminem wartościującym, przypomocy którego ocenia się politykę społeczną państwa wobec rodziny.W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa typy polityki rodzinnej:

– politykę wyraźnie adresowaną do rodziny ;– politykę pośrednią .Polityka rodzinna typu , to konkretne działania, zmierzające

do realizacji określonych celów rodziny, jako całości, lub jej poszcze-gólnych członków.

Polityka rodzinna typu , to działania podejmowane w innychdziedzinach polityki państwa, niezwiązane bezpośrednio z celami rodzin,ale rzutującymi na ich funkcjonowanie (m.in. polityka podatkowa).

Dominującą formą polityki prorodzinnej są świadczenia na rzeczrodziny, zróżnicowane pod względem funkcji, jakie spełniają. Kamermannklasyfikuje te funkcje następująco:

– funkcja dochodowa (jako źródło i uzupełnienie dochodów rodziny);– funkcja kompensacyjna (rekompensowanie wydatków związanych

z określonymi sytuacjami lub w przypadku utraconych dochodów);– redystrybucyjna (korygowanie podziału polskiego produktu krajo-

wego na rzecz określonych grup ludności lub rodzin);– egalitaryzacyjna (zmniejszenie dysproporcji w poziomie życia

różnych grup rodzin);– stymulująca (oddziaływanie na określone postawy i zachowania

społeczne) .

8

9

10

.

polityka rodzinna

(explicite)(implicite)

explicite

implicite

__________________89

10

Za: R.A. Skidmore, M.G. Thackeray, Katowice, s. 15.J.Auleytner, K. Głąbicka, dz. cyt. 2000, s. 178.S. B. Kamerman, [w:]

Warszawa 1994.

Wprowadzenie do pracy socjalnej,

Rodzina: problemy teorii i polityki O polityce rodzinnej; definicje,zasady, praktyka,

FRYDERYK DREJER 245

Założenia polityki rodzinnej państwa przekładają się na środowiskalokalne. Można zatem przyjąć, że lokalna polityka rodzinna, to różnorodnedziałania podejmowane przez władze środowiskowe w celu zaspokojeniapotrzeb wszystkich grup rodzin mieszkających na danym terenie.

Wśród zasad, na jakich opiera się lokalna polityka rodzinna, dominują:– zasada aktywności (wykorzystanie instrumentów aktywizujących

rodziny);– zasada wielości podmiotów (wykorzystanie wszystkich pod-

miotów, działających w środowisku lokalnym, na rzecz danejspołeczności);

– zasada partycypacji i partnerstwa (współpraca między podmiotami,z aktywnym udziałem rodzin).

Zasady polityki rodzinnej umożliwiają realizację jej podstawowychcelów, takich, jak:

– tworzenie ogólnych warunków dla powstawania rodzin i zaspo-kajania ich potrzeb bytowych;

– tworzenie warunków dla kształtowania odpowiedniego poziomuprokreacji w rodzinie;

– tworzenie optymalnych warunków kształcenia i wychowaniamłodego pokolenia oraz równości stanu zawodowego;

– tworzenie warunków dla łączenia przez kobiety ról rodzinnychi zawodowych;

– oddziaływanie na kształtowanie pożądanego układu stosunkóww rodzinie, warunkujących funkcjonowanie w środowisku pracyi społeczeństwie;

– współkształtowanie odpowiedniego układu stosunków pomiędzyrodziną a zespołem instytucji państwowych i społecznych, bezktórych rodzina nie jest w stanie dobrze zaspokajać swoich potrzeb.

Polityka rodzinna prowadzona w środowiskach lokalnych oscylujew stronę pomocy i opieki, przy czym opieka przyjmuje trzy formy:

Opieka i pomoc rodzinie.Opieka nad dziećmi i młodzieżą.Opieka nad ludźmi starymi i niepełnosprawnymi .

Opieka i pomoc rodzinie sprowadza się do:a)pomocy rodzinie w realizacji jej funkcji opiekuńczej, poprzez takie

instytucje, jak: przedszkola, szkoły, świetlice szkolne, internaty,placówki kultury;

1.2.3. 11

__________________11 J. Brągiel, S. Badora, (red.),

Opole 2005, s. 17-19.Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym

systemie pomocy społecznej,


b)wspierania rodziny w trudnych sytuacjach życiowych. Chodziprzede wszystkim o wspieranie finansowe, socjalne i pedagogiczne,które bardzo często przyjmuje charakter poradnictwa. Zadania terealizowane są przez instytucje typu: ośrodki pomocy społecznej,powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki adaptacyjno-opie-kuńcze, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnie rodzinne;

c)interwencji w przypadku sytuacji kryzysowej w jakiej znalazła sięrodzina, instytucjami powołanymi do działań w tym zakresie są:ośrodki interwencji kryzysowej oraz domy dla matki i dziecka,a także zorganizowany system wsparcia osób bezdomnych.

Kolejną formą opieki jest opieka nad dziećmi i młodzieżą, wynikającaz aktualnego systemu opiekuńczo-wychowawczego. Obejmuje ona:

a)Wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży przez placówki prowadzącedziałalność opiekuńczo-wychowawczą, a także terapeutyczną.Placówkami tymi są: świetlice środowiskowe, świetlice terape-utyczne, ogniska wychowawcze oraz warsztaty terapii zajęciowej;

b)Zastępczą opiekę rodzinną, sprawowaną przez rodziny zastępczei rodziny adopcyjne nad dziećmi, których rozwój w rodzinie natu-ralnej jest zagrożony;

c)Zastępczą opiekę instytucjonalną prowadzoną przez placówkiopiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego i socjalizacyjnego,tj. rodzinny dom dziecka, wioska dziecięca, oraz placówka wielo-funkcyjna;

d)Interwencyjne działania opiekuńczo-wychowawcze, prowadzonew stosunku do dzieci i młodzieży znajdujących się w sytuacjachkryzysowych. Placówkami typu interwencyjnego są pogotowieopiekuńcze i policyjna izba dziecka;

e)Opiekę resocjalizacyjną nad dziećmi młodzieżą niedostosowanąspołecznie przejęły powołane do tego placówki typu: młodzieżowyośrodek wychowawczy, zakład poprawczy, schronisko dla nie-letnich, ośrodek rehabilitacyjno-readaptacyjny dla uzależnionych;

f) Opiekę nad dziećmi niepełnosprawnymi i chorymi. Opieka naddziećmi odbiegającymi od norm rozwojowych, zarówno fizycznych,jak i intelektualnych, sprawowana jest przez: szkołę życia, ośrodekszkolno-wychowawczy, ośrodek rehabilitacyjno-wychowawczydla dzieci uzależnionych, szkołę przyszpitalną, będącą placówkąopiekuńczo-edukacyjną dla dzieci chorych.

W zakres lokalnej polityki rodzinnej wchodzi także opieka nad ludźmiw starszym wieku. Dotyczy ona zarówno osób sprawnych fizycznie i inte-lektualnie, jak i osób niepełnosprawnych.

FRYDERYK DREJER 247

W przypadku pierwszej grupy ludzi starszych, opieka przyjmujecharakter kreacyjny i polega na tworzeniu im warunków dla dalszejaktywności fizycznej, psychicznej i umysłowej. W tym celu tworzone sąw środowiskach lokalnych odpowiednie placówki (na przykład uni-wersytety trzeciego wieku).

Osoby starsze, niepełnosprawne i chore, objęte są opieką i wsparciemprzez ośrodki wsparcia dziennego, domy pomocy społecznej i hospicja.

Zakres lokalnej polityki rodzinnej jest determinowany rzeczywistościąw jakiej funkcjonuje społeczność lokalna. Rzeczywistość usytuowuje owąpolitykę w wymiarze pomocniczości, gdzie chodzi głównie o pomocosobom i rodzinom w przezwyciężeniu trudnych sytuacji życiowych,których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia,zasoby i możliwości.

Problemy uniemożliwiające normalne funkcjonowanie rodziny to:– czynniki dysfunkcji rodziny (bezrobocie, niepełnosprawność,

przemoc w rodzinie, alkoholizm);– trudności materialne (ubóstwo, trudna sytuacja mieszkaniowa,

niedożywienie dzieci);– trudności w wypełnieniu zadań opiekuńczych i wychowawczych

(brak opieki nad małym dzieckiem i dziećmi w wieku szkolnym,trudności w opiece nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi,sieroctwo społeczne, niewydolność wychowawcza).

Wymienione problemy ukierunkowują lokalną politykę rodzinnąw stronę pomocy społecznej, polegającej w szczególności na:

– przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń;– pracy socjalnej;– prowadzeniu i rozwijaniu niezbędnej infrastruktury socjalnej;– analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świad-

czenia z pomocy społecznej;– realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych;– rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy

w ramach zidentyfikowanych potrzeb .Do realizacji zadań lokalnej polityki rodzinnej w zakresie pomocy

społecznej zobligowane są następujące placówki i instytucje:– Ośrodki Pomocy Społecznej;– Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej;– Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie;

12

__________________12 Ustawa z dnia 1 grudnia 1994 r. ,

Dz.U.1995.4.17 z późniejszymi zmianami.o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych


– Domy Pomocy Społecznej;

– Placówki specjalistycznego poradnictwa (w tym rodzinnego);

– Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze;

– Ośrodki wsparcia;

– Ośrodki interwencji kryzysowej .

Placówkami o charakterze lokalnym, które umożliwiają rodzinom

przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych poprzez wsparcie w postaci

świadczeń, przede wszystkim finansowych, są Ośrodki Pomocy Spo-

łecznej. Realizują one następujące formy świadczeń:

– przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych;

– przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych;

– przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wy-

datków powstałych w wyniku zdarzenia losowego;

– przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie

wydatków na świadczenia zdrowotne osobom bezdomnym oraz

innym, nie mającym dochodu i możliwości uzyskania świadczeń na

podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w Naro-

dowym Funduszu Zdrowia;

– przyznawanie zasiłków celowych w formie biletu kredytowego;

– opłacanie składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za osobę,

która zrezygnowała z zatrudnienia w związku z koniecznością

sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale,

ciężko chorym członkiem rodziny.

Oprócz świadczeń finansowych Ośrodki Pomocy Społecznej realizują

inne zadania o charakterze pomocowym. Są to:

– organizacja i świadczenie usług opiekuńczych typu specja-

listycznego;

– zapewnienie miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych;

– dożywianie dzieci;

– kierowanie do domu pomocy społecznej i ponoszenie odpłatności

za pobyt osoby tam przebywającej;

– pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia

po opuszczeniu zakładu karnego .

13

14

__________________

13

14

Ustawa z dnia 29 września 1995 r.,

Dz.U.1995.138.681 z późniejszymi zmianami.Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 lutego 1998 r.

, Dz.U.1998.64.414z późniejszymi zmianami.

o zmianie ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent,o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw

w sprawieogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o pomocy społecznej

FRYDERYK DREJER 249

Ośrodki Pomocy Społecznej odgrywają znaczącą rolę w realizacjizałożeń lokalnej polityki rodzinnej, tworzą bowiem gminny system pro-filaktyki i opieki nad dzieckiem i rodziną.

Polityka rodzinna, odnosząca się do problemów i potrzeb rodzin,pozwala wnioskować o potrzebach lokalnej społeczności, stąd też stanowipodstawę strategii rozwiązywania problemów środowiska lokalnego .

Partnerami organów administracji samorządowej w realizacji lokalnejpolityki rodzinnej są organizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia,pracodawcy oraz osoby fizyczne.

15

Bibliografia

Albański L., Jelenia Góra 2010.Auleytner J., Warszawa 1997.Auleytner J., Głębicka K.,

Warszawa 2000.Auleytner J., Warszawa 2004.Brągiel J., Badora S. (red.),

, Opole 2005.Dziewięcka-Bokun L., [w:]

, Wrocław 2002.Kamerman S.B, [w:]

Materiały z Zagranicy z. 2, Warszawa 1994.

KurzynowskiA., Warszawa 1991.Materiały z konferencji nt.

Warszawa 2008.

Skidmore R.A., Thackeray M. G., , Katowice 1998.Tyszka Z., [w:] Pomykało W. (red.), , Warszawa 1993.

Wybrane zagadnienia z patologii społecznej,Polityka społeczna. Teoria a praktyka,

Polityka społeczna. Pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością,

Polska polityka społeczna. Ciągłość i zmiany,Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym

systemie pomocy społecznejO sposobach rozumienia polityki społecznej, Uwarunkowania

współczesnej polityki społecznejRodzina: problemy teorii i polityki, O polityce rodzinnej: definicje,

zasady, praktyka,

Problemy rodziny w polityce społecznej,Lokalna polityka rodzinna – założenia a praktyka w świetle badań,

Wprowadzenie do pracy socjalnejRodzina, Encyklopedia Pedagogiczna

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

w sprawie ogło-szenia jednolitego tekstu ustawy o pomocy społecznej

o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawachszczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianieniektórych ustaw

o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych

o zmianie ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent,o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw

o pomocy społecznej

z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997.78.483

Ustawa z dnia 12 marca 2004 rzmianami

z późniejszymi zmianami.

Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 lutego 1998 r., Dz.U.1998.64.414 z późniejszymi

zmianami.

Ustawa z dnia 17 maja 1990 r.

, Dz.U.1990.34.198.Ustawa z dnia 1 grudnia 1994 r. , Dz.U.1995.4.17

z późniejszymi zmianami.Ustawa z dnia 29 września 1995 r.

, Dz.U.1995.138.681 z późniejszymi zmianami.

Dz.U.2004.64.53 z późniejszymi.

,


__________________15 Materiały z konferencji nt.

, Warszawa 2008.Lokalna polityka rodzinna – założenia a praktyka w świetle

badań

EWA JURCZYK-ROMANOWSKA

Samotne rodzicielstwo staje się zjawiskiem coraz częstszym zarównow Polsce, jak i w innych krajach europejskich . L. Bakiera stwierdza,iż „początek XXI wieku ujawnia dynamiczne zmiany w zakresie życiarodzinnego. Alternatywne formy życia rodzinnego wobec zinstytucjo-nalizowanego małżeństwa i rodziny, takie jak kohabitacja, życie w sa-motności, monoparentalność, związki homoseksualne czy komuny,występowały we wszystkich epokach i kulturach, ale miały charaktermarginalny. Aktualnie heterogeniczność rodziny jest zjawiskiempowszechnym” . Ta sama autorka stwierdza, iż „systematycznie zmniejsza

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

Samotne rodzicielstwo w systemie pomocowym państwaSingle parenthood in the government welfare system

Abstract:

Keywords:

Reflections on the subject of government welfare system aimed at singleparents are presented in the article. Changes of civilisation are a cause of an escalationof the phenomenon of single parenthood in Poland, with the number of divorces risingyear by year and an increase in the number of people who decide to live inconcubinates or become single parents of children born out of wedlock. Thewithdrawal of the government from numerous forms of support for that social group isobserved simultaneously with the aforementioned changes. A choice of labour law,social security and family law regulations is analysed at length in the article dedicatedto single parenthood in the government welfare system.

single parenthood, support, help, government welfare system.

1

2

__________________12

S. Kawula, , Toruń 2007, s. 120.L. Bakiera, ,„Roczniki socjologii rodziny” 2006, t. XVII, s. 102.

Kształty rodziny współczesnej. Szkice familiologiczneRodzina z perspektywy socjologicznej i psychologicznej: ciągłość i zmiana

się liczba zawieranych małżeństw, wzrastają wskaźniki rozwodów,powiększa się grono osób decydujących się żyć w samotności lubw związkach niezalegalizowanych” . Należy również zauważyć,iż samotne rodzicielstwo w coraz mniejszym stopniu wiąże się z jakim-kolwiek ostracyzmem społecznym, co skutkuje większą łatwościąw podejmowaniu decyzji np. o rozwodzie. Statystyki rozwodowe zdają siępotwierdzać powyższą tezę. Według danych GUS „Wśród rozwiedzionychw 2007 roku małżeństw ok. 61 proc. wychowywało ponad 59 tys. nieletnichdzieci (do 18 lat). Najczęściej (57 proc.) sąd przyznaje opiekę nad dziećmiwyłącznie matce, wyłącznie ojcu w 4 proc. przypadków, a 37 proc.rozwiedzionych małżonków wychowuje dzieci wspólnie” .

Powyższe dane wskazują, iż skala zjawiska jest znacząca, a przecieżrozwody nie są wyłączną przyczyną samotnego rodzicielstwa. WedługJ. Stochmiałka „podstawowym kryterium decydującym o zakwali-fikowaniu danej rodziny do grupy rodzin o niepełnej strukturze jestsamotne wychowywanie dziecka przez jednego z rodziców” . Nawet w lite-raturze pojawił się termin określający instytucję samotnego rodzicielstwa,a mianowicie Jego geneza może leżeć u kilku różnychźródeł, do których możemy zaliczyć: rozwód, separację, wdowieństwo,narodziny dziecka pozamałżeńskiego, a także czasowe rozbicie rodzinypoprzez chorobę, uwięzienie, czy też wyjazd z przyczyn zarobkowychjednego z rodziców. Dobrze wyraża to poniższy schemat zaprezentowany

3

4

5

monoparentalność.

Rysunek 1. Liczba rozwodów w Polsce wg statystyki GUS, na osi pionowej zaznaczonoilość rozwodów w tysiącach; źródło: http://www.agencjarozwodowa.pl/article/show/id=170

__________________345

Tamże, s. 103.http://www.agencjarozwodowa.pl/article/show/id=170, dostęp: 30.05.2011.J. Stochmiałek, , „AuxiliumSociale” 2003, s. 10.

Geneza i następstwa funkcjonowania rodzin niepełnych

Samotne rodzicielstwo w systemie...252

Liczba rozwodów w Polsce

przez E. Kozdrowicz , jednocześnie uświadamiając, jak ogromna jest skalaomawianego zjawiska.

Ogrom skali zjawiska samotnego rodzicielstwa potwierdzają równieżstatystyki GUSu, gdzie wopublikowano dane porównawcze z roku 1988 i 2002. Dane te zostałyzaprezentowane w poniższej tabeli. Warto zauważyć, iż w tych latach liczba

6

Małym Roczniku Statystycznym GUS 2010

Rysunek 2. Model typologii rodzin niepełnych z uwzględnieniem przyczyn ichpowstania; źródło: E. Kozdrowicz, ,

Warszawa 1989, s. 16Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnej

__________________6 E. Kozdrowicz, , Warszawa 1989, s. 16.Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnej

EWA JURCZYK-ROMANOWSKA 253

RODZINYNIEPEŁNE

SAMOTNAMATKA

SAMOTNYOJCIEC

RODZINYOSIEROCONE

RODZINYROZBITE

RODZINYNIEPEŁNE

BIOLOGICZNIE

RODZINYNIEPEŁNECZASOWO

ŚMIERĆWSPÓŁMAŁŻONKA

ROZWÓD

SEPARACJA CHOROBA

URODZENIEDZIECKA

POZAMAŁŻEŃSKIEGO

POBYT ZA GRANICĄ(CHARAKTER

PRACY)

POBYT WZAKŁADZIE

KARNYM

samotnych rodziców zwiększyła się o 456 tysięcy, w tym liczba samotnychmatek o 402 tysiące.

Wraz ze wzrostem liczby rodziców samotnie wychowujących dziecizmniejszają się możliwości uzyskania przez te podmioty wsparcia ze stronypaństwa. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa D. Graniewskiej: „Jednymz celów polityki społecznej w jej działaniach praktycznych jest łagodzenietrudności materialnych, jakie w znacznym zakresie występują w rodzinachwychowujących dzieci. Na ten cel przeznaczane są duże środki, dziękiktórym można mówić o osiąganiu znacznych rezultatów, aczkolwiek nietwierdzi się, że ochrona socjalna rodzin znajdujących się z różnychprzyczyn w niekorzystnej sytuacji materialnej lub życiowej jest w pełniwystarczająca. Do kategorii rodzin objętych wzmożoną ochroną socjalnąnależą rodziny niepełne” . Wypowiedź ta, pochodząca sprzed transformacjiustrojowej – z roku 1986 – wskazuje na objęcie samotnych rodzicówsystemem pomocowym państwa. Natomiast dziesięć lat później, już potransformacji ustrojowej – w roku 1996 – M. Baum stwierdza: „Rodzina

7

Tabela 1. Dane statystyczne na temat rodzin w Polsce w 1988 i 2002 roku.

Źródło GUS, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_maly_rocznik_staty-styczny_2010.pdf, s. 119

__________________7 D. Graniewska, , [w:] D. Graniewska, K. Krupa, B. Balcerzak-Para-

dowska, , Warszawa 1986, s. 3.Wprowadzenie

Samotne matki, samotni ojcowie


niepełna, jak wiadomo, jest niekorzystna tak dla dzieci, jak i dla samotnychrodziców. Oczywiście, konsekwencje tego stanu są różne dla obydwu stron.Samotny rodzic musi sam dźwigać brzemię codzienności i problemów,które niesie rodzicielstwo: kłopoty zdrowotne dzieci, kłopoty wycho-wawcze, pomoc w lekcjach, łączenie pracy zawodowej z codzienną opiekąi zazwyczaj znaczne obniżenie stopy życiowej dopełniają obrazu całości.W czasach transformacji jest to zadanie jeszcze trudniejsze, ponieważfunkcja opiekuńcza państwa uległa znacznemu ograniczeniu” . Napotrzeby niniejszego artykułu postanowiłam przyjrzeć się sytuacji prawnej,a dokładnie możliwości uzyskania wsparcia ze strony państwa przez osobysamotnie wychowujące dzieci.

Podjęcie tematyki sytuacji prawnej samotnych rodziców w Polscewymaga wprowadzenia kilku uściśleń terminologicznych. Nie jest tozadaniem łatwym. Już korzystając z wyszukiwarki aktów prawnych nastronie sejmowej można zaobserwować brak takich pojęć, jak: „matka”,„ojciec”, „samotni rodzice” czy „monoparentalność”. Taki stan rzeczywydaje się być odzwierciedleniem sytuacji prawnej tych podmiotów –pewne ich uprawnienia zostały spisane wybiórczo w różnych aktachprawnych, natomiast nie bez znaczenia jest, iż sam termin „matka” zostałprzez ustawodawcę zdefiniowany dopiero w maju 2009 (!) roku .Wcześniej ustawodawca uznał zgodnie z łacińską definicją

– matka zawsze jest pewna.Analizując zagadnienia związane z systemem wsparcia dla samotnych

rodziców w państwie polskim, należy wskazać, iż ustawodawca przyjąłzasadę pomocniczości. Zatem w pierwszej kolejności powinniśmyoczekiwać pomocy od naszych krewnych i powinowatych. Dopiero kiedynie ma możliwości jej uzyskania, staje się możliwe skorzystanie z wsparciaoferowanego przez państwo. Z uwagi na omówioną zasadę w pierwszejkolejności przedstawię przepisy związane z prawem rodzinnym, dopieropotem sięgając do prawa pracy i zabezpieczeń społecznych.

W prawie rodzinnym odnajdujemy wspomnianą już wcześniejdefinicję matki – jest nią „kobieta, która je [dziecko] urodziła” , jednakże

8

9

10

11

mater sempercerta est

__________________89

10

11

M. Baum, , „Edukacja i dialog” 1996, nr 6, s. 27.www.sejm.gov.plUstawa z dnia 6 listopada 2008 roku

, wchodząca w życie w maju 2009 r., Dz.U.2008.221.1431.Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. , Dz.U.1964.9.59z późniejszymi zmianami, art. 61 .

Samotne rodzicielstwo

o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczyoraz niektórych innych ustaw

Kodeks rodzinny i opiekuńczy9


przepis ten został wprowadzony w związku z zakazem surogacji w Polsce.Wymieniono tu również szereg obowiązków związanych z relacjamipomiędzy rodzicami i dziećmi, które w dużej części mają charaktermajątkowy. Na uwagę w kontekście niniejszego artykułu zasługują dwaprzepisy. Pierwszy z nich nakłada na rodziców obowiązek zaspokajaniapotrzeb rodziny: „Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swychsił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się dozaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadość-uczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części,na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnymgospodarstwie domowym” . W połączeniu z obowiązkiem sprawowaniapieczy nad dzieckiem, przytoczony przepis należy wiązać nie tylkoz sytuacją rodziców-małżonków, ale również rodziców-konkubentów.Drugim istotnym przepisem jest art. 128 KRO, który stanowi, iż: „obo-wiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby takżeśrodków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnychw linii prostej oraz rodzeństwo” . Jego doprecyzowanie odnajdujemyw następnym :

„§ 1. Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi ,a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych– obciąża bliższych stopniem przed dalszymi.

§ 2. Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimenta-cyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowymi majątkowym” .

Z przepisu tego wywodzimy możliwość wystąpienia z roszczeniemalimentacyjnym (który obejmować może – jak definiuje to art. 128

– środki wychowania i utrzymania), zatemmożemy się domagać nie tylko łożenia na zaspokojenie potrzeb dziecka,ale również bezpośrednio sprawowania opieki nie tylko ze stronyojca/matki dziecka, ale również w razie konieczności od babci czy dziadkaktóregokolwiek z rodziców dzieci. Obowiązek płacenia alimentów przezdziadków powstanie „dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanejw bliższej konieczności albo, gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość

12

13

14

15

artykule

Kodeksurodzinnego i opiekuńczego

__________________12131415

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. , dz. cyt., art. 27.Tamże, art. 128.

to potomkowie, natomiast to przodkowie.Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. , dz. cyt., art. 129.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy

Zstępni wstępniKodeks rodzinny i opiekuńczy


swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnychuprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nad-miernymi trudnościami” . Jest to bardzo przydatna regulacja w przypadkusamotnych rodziców, nie każdy bowiem wie, iż pomoc finansowa ze stronystarszego pokolenia jest nie tylko grzecznością, ale i obowiązkiem.W sytuacji pozytywnych relacji rodzinnych zazwyczaj takie wsparciefinansowe jest w miarę możliwości realizowane, jednakże pomimoznacznego wyzwolenia obyczajowego nadal zdarzają się sytuacje pełnenieporozumień pomiędzy „świeżo upieczonymi” dziadkami a ichdziećmi. Pamiętać jednak należy, iż obowiązek dalszych krewnychwystępuje tylko wtedy, gdy uprawniony do świadczeń alimentacyjnychznajduje się w niedostatku, a pieniądze przekazywane są na jego„usprawiedliwione potrzeby” . Zdarzają się również sytuacje, w którychzobowiązany do alimentów próbuje ukrywać swój stan majątkowy poprzezwyzbywanie się majątku lub też różnego rodzaju ciche porozumieniaz pracodawcą, mające na celu ukrycie części dochodu. Odpowiedź na takiepostępowanie stanowi art. 136 : „Jeżeliw ciągu ostatnich trzech lat przed sądowym dochodzeniem świadczeńalimentacyjnych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bezważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposóbdopuściła do jego utraty albo jeżeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła jena mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikłej stąd zmiany przy ustalaniuzakresu świadczeń alimentacyjnych” . Na uwagę zasługuje również art.137 analizowanego aktu prawnego, wprowadzający termin przedawnieniadla roszczeń alimentacyjnych po upływie trzech lat. Często zdarza sięsytuacja, zwłaszcza jeżeli dziecko jest owocem przygodnej znajomościlub związku, który nie przetrwał po jego narodzinach, że matka nieegzekwuje od ojca dziecka świadczeń pieniężnych, odkładając to na bliżejnieokreślony czas przyszły. W takiej sytuacji, jeśli nie wniesiemy do sądupozwu o wypłatę zaległych alimentów przed upływem wskazanych w prze-

16

17

18

19

20

Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego

__________________1617

181920

Tamże, art. 132.Autorce znana jest sytuacja, w której dziadkowie ze strony ojca pobierali opłaty zapilnowanie wnuka od studiującej i niezarobkującej mamy. Dochodziło do kuriozalnychkombinacji, kiedy ojciec dziecka w tajemnicy przed swoimi rodzicami przekazywałmatce dziecka pewne kwoty pieniężne, by ta mogła uiścić opłatę za przypilnowaniewnuka na czas przebywania na zajęciach.Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. , dz. cyt., art. 133 i 135.Tamże, art. 136.Autorka wielokrotnie zetknęła się w swojej praktyce zawodowej z taką właśnie postawą.



pisie trzech lat, to utracimy prawną możliwość późniejszego ich wyegzek-wowania i będą one mogły być spełnione jedynie dobrowolnie.

Duże znaczenie mają tu również przepisy art. 141 oraz 142 Kodeksurodzinnego i opiekuńczego, które regulują kwestie możliwości żądaniaod ojca dziecka, który jednocześnie nie jest mężem matki, zabezpieczeniafinansowego kobiety, obejmującego wydatki związane z ciążą i porodem,a także kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu.Ponadto, jeżeli zaistnieją „ważne powody” w postaci np. zagrożonej ciąży,choroby noworodka itp., kobieta może żądać pokrycia, w odpowiedniejczęści, kosztów swego utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące,pokrycia szczególnych wydatków czy strat spowodowanych narodzinamidziecka. Roszczenia te przysługują także w sytuacji, kiedy dziecko urodziłosię nieżywe . Również w tym wypadku mamy do czynienia z trzyletnimterminem przedawnienia. W sytuacji, kiedy brak jest jeszcze sądowegoustalenia ojcostwa, ale zostało ono uwiarygodnione, matka może żądać,żeby „mężczyzna ten jeszcze przed urodzeniem się dziecka wyłożyłodpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez trzymiesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przezpierwsze trzy miesiące po urodzeniu”

Inną gałęzią prawa, która dotyka kwestii rodzicielstwa, jest prawopracy. Jeżeli kobieta jest zatrudniona, czyli nawiązała stosunek pracyw rozumieniu przysługują jej uprawnienia związanez rodzicielstwem, które jednocześnie są punktem wyjścia do uzyskiwaniastosownych zasiłków. Przepisy prawa pracy wyraźnie określają, iż nawią-zanie stosunku pracy może nastąpić w wyniku: umowy o pracę, spół-dzielczej umowy o pracę, mianowania, wyboru, powołania, i tylko na takiejpodstawie możemy mówić o pracowniku i przysługujących mu prawach.Wiąże się z tym również konieczność respektowania przez pracodawcęwszelkich przepisów właściwego kodeksu, gdyż prawo pracy cechuje sięzasadą semidyspozytywności, dzięki której normy prawa mogą byćzmienione w drodze umowy jedynie na korzyść słabszej ze stron, w tymwypadku pracownika.

Implikacją zatrudnienia na podstawie kodeksu pracy jest możnośćkorzystania przez kobiety – a w ograniczonym zakresie również przezmężczyzn – z zasiłku macierzyńskiego. Przepisy regulujące te kwestie są

21

22.

Kodeksu pracy,

__________________2122

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. , dz. cyt., art. 141.Tamże, art. 142.



dość zawiłe i wynikają aż z trzech ustaw: ,i

. Wynikaz nich, iż „zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresieubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczegourodziła dziecko” .

Celem zrozumienia tej normy prawnej musimy zinterpretować pojęcie„ubezpieczonej”, a tu odnajdujemy odesłanie do

, według której jest nią „osoba fizycznapodlegająca chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych” enume-ratywnie wyliczonych w ustawie. Są to:

– ubezpieczenie społeczne,– ubezpieczenie rentowe,– ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, tzw. „ubezpie-

czenie chorobowe”,– ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy .Ponadto określono również czas, w trakcie którego zasiłek macie-

rzyński jest wypłacany, poprzez odwołanie do przepisów ,określającego czas urlopu macierzyńskiego oraz okres dodatkowegourlopu macierzyńskiego . Z kolei art. 180 stanowi:

„Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:

Kodeksu pracy Ustawyo ubezpieczeniach społecznych Ustawy o świadczeniach pieniężnychz ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa

Ustawy o systemieubezpieczeń społecznych

Kodeksu pracy

Kodeksu pracy

23

24

25

26

27

1) 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednymporodzie,

2) 31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednymporodzie,

3) 33 tygodni w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednymporodzie,

4) 35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednymporodzie,

__________________23

24

25

26

27

Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r., Dz.U.1999.60.636 z późniejszymi

zmianami, art. 29.Osobą fizyczną jest każdy człowiek.Ustawa z dnia 13 października 1998 r. , Dz. U.1998.137.887 z późniejszymi zmianami, art. 4.Tamże, art. 1.Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. dz. cyt., art. 29.

o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczeniaspołecznego w razie choroby i macierzyństwa

o systemie ubezpieczeń społecznych

o świadczeniach pieniężnych …,


5) 37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przyjednym porodzie”

Dodatkowo, art. 182 przyznaje pracownicy możliwośćskorzystania z dodatkowego urlopu macierzyńskiego w wymiarze 6 ty-godni w przypadku urodzenia 1 dziecka oraz 8 tygodni w przypadkuurodzenia większej liczby dzieci .

W tym czasie przysługiwałby zasiłek macierzyński kobiecie, którajednocześnie jest pracownicą według przepisów prawa pracy, lub teżsamodzielnie opłaca składki na ubezpieczenie, np. w związku z prowa-dzeniem działalności gospodarczej. Jednakże, wiele kobiet pozbawionychjest możliwości skorzystania z zasiłku wskutek braku zatrudnienia.Dotyczy to zwłaszcza osób młodych, których dochód często uzyskiwanyjest na podstawie umów cywilnoprawnych, które, co do zasady, niepodlegają regulacjom związanym z prawem pracy.

Wracając do analizowanych przypadków, na pierwszy rzut oka – w sy-tuacji, kiedy ojciec dziecka niepracującej matki uzyskuje wynagrodzeniez tytułu umowy o pracę, mógłby wziąć urlop macierzyński, zająć siędzieckiem z zachowaniem prawa do uzyskiwania stałego dochodu,jednakże wyklucza tę możliwość artykułem 180 §5:

„Pracownica, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodniurlopu macierzyńskiego, ma prawo zrezygnować z pozostałej części tegourlopu; w takim przypadku niewykorzystanej części urlopu macie-rzyńskiego udziela się pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko,na jego pisemny wniosek” .

W związku z tym, jeżeli matka nie podpisywała umowy o pracę, to niemoże zrzec się urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu 14 tygodni, a coza tym idzie – nie może takiego urlopu przejąć pracujący ojciec. Zatemwedług polskiego prawa – jeżeli matka nie pracuje, to musi się zajmowaćbezwzględnie dzieckiem – studia, umowy cywilnoprawne, czy też jakie-kolwiek inne zajęcia nie są wystarczającą przesłanką do obarczenia tymobowiązkiem ojca.

Każdy rodzic może domagać się – w zależności od swojej sytuacjimaterialnej – pewnych uposażeń określonych w

28

29

30

31

.

, która wylicza:

1 Kodeksu pracy

Kodeks pracy

Ustawie o świadczeniachrodzinnych__________________28

2930

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. , Dz.U. 1974.24.141 z późniejszymizmianami art. 180.Tamże, art. 182 .Tamże, art. 180.

Kodeks pracy

1


1) „zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego;2) świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie

pielęgnacyjne;3) zapomoga wypłacana przez gminy;4) jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka” .Ustawodawca, jako cel zasiłku rodzinnego ustanowił częściowe

pokrycie wydatków związanych z utrzymaniem dziecka, a prawo do niegoprzyznał rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym, a także osobieuczącej się, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę lub dochódosoby uczącej się nie przekracza 504 zł . Ustawodawca zdefiniowałrównież pojęcie „rodzina”: „oznacza to odpowiednio następującychczłonków rodziny: małżonków, rodziców dzieci, opiekuna faktycznegodziecka oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia25 roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25 rok życia legitymującesię orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związkuz tą niepełnosprawnością rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne;do członków rodziny nie zalicza się dziecka pozostającego pod opiekąopiekuna prawnego, dziecka pozostającego w związku małżeńskim, a takżepełnoletniego dziecka posiadającego własne dziecko” . Ponadto, odnaj-dujemy tu definicję osoby samotnie wychowującej dziecko, które oznacza„pannę, kawalera, wdowę, wdowca, osobę pozostającą w separacji orze-czonej prawomocnym wyrokiem sądu, osobę rozwiedzioną, chyba że wy-chowuje wspólnie co najmniej jedno dziecko z jego rodzicem” . Ostatnifragment miał na celu wykluczenie wielodzietnych konkubinatów –niejednokrotnie bowiem rodzice dzieci celowo rozwodzili się, tudzieżutrzymywali stan kohabitacji, by uzyskać prawo do wyższych świadczeńsocjalnych, w tym zasiłku rodzinnego . Zatem samotni rodzice mogąwystąpić, w powyższej sytuacji, o zasiłek rodzinny, który można pobierać

32

33 34

35

36

37

__________________31

323334

353637

Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku , Dz.U.2003.228.2255z późniejszymi zmianami.Tamże, art. 2.Tamże, art. 4.Kwota ta wzrasta do 583 zł, jeżeli członkiem rodziny jest dziecko legitymujące sięorzeczeniem o niepełnosprawności. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku

, dz. cyt., art. 5.Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku , dz. cyt., art. 3 pkt. 16.Tamże, art. 3 punkt 17a.Autorka wielokrotnie spotkała się z takimi sytuacjami w trakcie swojej praktykizawodowej.

o świadczeniach rodzinnych

o świad-czeniach rodzinnych



do uzyskania przez dziecko 18 roku życia, lub też 21 roku życia, o iledziecko pobiera naukę w szkole, a 24 – jeżeli dziecko jest niepełnosprawne.W kwestii wysokości zasiłku rodzinnego to mamy tu do czynieniaz „szalonymi” kwotami:

1) „44,00 zł na dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia;2) 56,00 zł na dziecko w wieku powyżej 5 roku życia do ukończenia

18 roku życia;3) 65,00 zł na dziecko w wieku powyżej 18 roku życia do ukończenia

24 roku życia” .Na uwagę zasługuje tutaj jeszcze przepis wykluczający uzyskanie

prawa do zasiłku rodzinnego przez osobę samotnie wychowującą dziecko,której nie zostało „zasądzone świadczenie alimentacyjne na rzecz dzieckaod jego rodzica, chyba że:

a) rodzice lub jedno z rodziców dziecka nie żyje,b) ojciec dziecka jest nieznany,c) powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego

z rodziców zostało oddalone,d) sąd zobowiązał jednego z rodziców do ponoszenia całkowitych

kosztów utrzymania dziecka i nie zobowiązał drugiego z rodzicówdo świadczenia alimentacyjnego na rzecz tego dziecka” .

Zatem jeżeli niepozostająca w związku małżeńskim matka musi złożyćw sądzie pozew o alimenty przeciwko ojcu dziecka, by uzyskać omawianeświadczenie, nawet w sytuacji, kiedy wspólnie tworzą „nieoficjalną”rodzinę. Przepis ten rozszerza się również na dodatki do zasiłku rodzinnegoz tytułu:

1) „urodzenia dziecka;2) opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wycho-

wawczego (…);3a)samotnego wychowywania dziecka (…);4a)wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej;5) kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego;6) rozpoczęcia roku szkolnego;7) podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamiesz-

kania” .

38

39

40

__________________383940

Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku , dz. cyt., art. 6.Tamże, art. 7.Tamże, art. 7.



Za urodzenie dziecka możemy uzyskać jednorazowo 1000 zł, jednakżeowa kwota przysługuje tylko kobietom, które najpóźniej w 10 tygodniuciąży zgłosiły się do lekarza i pozostawały pod opieką medyczną aż doporodu, co trzeba udokumentować zaświadczeniem wystawionym przezlekarza lub położną. Natomiast, jeżeli mówimy o dodatku z tytułu po-zostawania na urlopie wychowawczym, to sytuacja jest analogicznado przedstawionej wcześniej z urlopem macierzyńskim – dodatek ten,w wysokości 400 zł miesięcznie, przysługiwałby matkom, o ile wcześniejnabyły to uprawnienie zgodnie z kodeksem pracy, czyli były zatrudnionena umowę o pracę co najmniej 6 miesięcy .

Z kolei dodatek z tytułu samotnego wychowywania dziecka, wy-noszący 170 zł miesięcznie na dziecko, ale nie więcej nie 340 zł nawszystkie dzieci , przysługuje „samotnie wychowującym dziecko matcelub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemudziecka, jeżeli nie zostało zasądzone świadczenie alimentacyjne na rzeczdziecka od drugiego z rodziców dziecka, ponieważ:

1) drugi z rodziców dziecka nie żyje;2) ojciec dziecka jest nieznany;3) powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego

z rodziców zostało oddalone .Ponadto można jeszcze uzyskać po 50 zł miesięcznie na trzecie

i następne dzieci w rodzinach wielodzietnych , 50-70 zł miesięcznie(w zależności od wieku) na dziecko niepełnosprawne , 80 zł miesięcznie,jeżeli dziecko uczy się poza miejscem zamieszkania oraz 100 zł na każdyrozpoczynający się rok szkolny, w tym na przygotowanie przedszkolne .

Innym świadczeniem jest jednorazowa zapomoga na dziecko w wyso-kości 1000 zł, która przysługuje rodzicom lub opiekunom dziecka nie-zależnie od wysokości osiąganego dochodu. Warunkiem jest tutaj złożeniewniosku w terminie 12 miesięcy od narodzin dziecka, a także pozostawaniepod opieką medyczną przez matkę od 10 tygodnia ciąży . Świadczenie to

41

42

43

44

45

46

47

48

__________________4142

434445464748

Tamże, art. 10.Uposażenie to będzie wyższe w przypadku dzieci niepełnosprawnych, lub gdy dochódna członka rodziny nie przekracza 252 zł. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku

, dz. cyt., art. 11a.Ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku , dz. cyt., art. 11a.Tamże, art. 12a.Tamże, art. 13.Tamże, art. 15.Tamże, art. 14.Tamże, art. 15b.

o świadczeniach rodzinnycho świadczeniach rodzinnych


popularnie nazywane jest „becikowym”. Zatem, na każde dziecko otrzy-mujemy 1000 zł wspomnianego świadczenia, natomiast na dziecko uro-dzone w niezamożnej rodzinie, w której dochód nie przekracza 504 zł naosobę otrzymujemy jednorazowo 2000 zł, na które składają się, w równychczęściach, becikowe oraz dodatek na urodzenie dziecka przewidziany przyzasiłku rodzinnym.

Innym aktem prawnym przewidującym pomoc samotnym rodzicomjest , która w art. 7 stanowi, iż „pomocyspołecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu (…)potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności” , przy czympomocy tej udziela się:

1) „osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekraczakwoty 461 zł, zwanej dalej »kryterium dochodowym osobysamotnie gospodarującej«,

2) osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty316zł, zwanej dalej »kryterium dochodowym na osobę w rodzinie«,

3) rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryteriumdochodowego na osobę w rodzinie, zwanej dalej »kryteriumdochodowym rodziny«” .

W rozumieniu ustawy, rodzinę stanowią „osoby spokrewnione lubniespokrewnione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamiesz-kujące i gospodarujące” . Zatem samotnemu rodzicowi świadczeniarodzinne będą przysługiwać, jeżeli łączny dochód nie przekroczy 632 zł .

Wyżej przedstawione rozważania prowadzą – w pewnym uproszczeniu– do podziału rodziców samotnie wychowujących dzieci na trzy grupy, przyczym należy zaznaczyć, iż rozdział ten nie ma ostrych granic. Pierwsząz nich będą stanowić ci, którzy mogą liczyć na wsparcie rodziny i będąrealizować uprawnienia alimentacyjne wynikające z

. W drugiej grupie umieścić można tych spośród samotnychrodziców, którzy uzyskają świadczenia wynikające z istnienia stosunkupracy. Warto zaznaczyć tu, iż przyczynkiem do tej formy wsparcia jest

Ustawa o pomocy społecznej

Kodeksu rodzinnegoi opiekuńczego

49

50

51

52

53

__________________49

50515253

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. , Dz.U.2004.64.53 z późniejszymizmianami.Tamże, art. 7.Tamże, art. 8.Tamże, art. 6 punkt 14.Tamże, art. 8.



zatrudnienie matki na co najmniej 6 miesięcy przed narodzinami dziecka.Natomiast w trzeciej grupie znajdą się osoby niezaklasyfikowane do dwóchpowyższych. Jest to grupa osób nie tylko samotnie wychowujących dzieckow ścisłym tego słowa znaczeniu, pozbawionym wsparcia rodziny. Są toosoby nie pracujące z różnych przyczyn, zarówno takie, które celowoutrzymują status bezrobotnych, jak i takie, które wyrażają gotowość dopracy. W moim przekonaniu właśnie w tej grupie odnajdujemy podmiotynajbardziej potrzebujące wsparcia ze strony systemu pomocowegopaństwa. Jednakże – jak wynika z powyższego wywodu – wysokość kwotoferowanych z pomocy społecznej niejednokrotnie obdziera wniosku-jących z godności, która przecież gwarantowana jest mocą ustawy zasad-niczej każdemu człowiekowi .54

Bibliografia

Bakiera L., ,„Roczniki socjologii rodziny” 2006, t. XVII.

Baum M., , „Edukacja i dialog” 1996, nr 6.Graniewska D., Krupa K., Balcerzak-Paradowska B., ,

Warszawa 1986.http://www.agencjarozwodowa.pl/article/show/id=170, dostęp: 30.05.2011r.http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pd

f, dostęp: 30.05.2011r.Kawula S., , Toruń 2007.

z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U.1997.78.483z późniejszymi zmianami.

Kozdrowicz E., , Warszawa 1989.Stochmiałek J., , „Auxilium

Sociale” 2003.Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. , Dz.U.1974.24.141 z późniejszymi

zmianami.Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – , Dz.U.1964.9.59

z późniejszymi zmianami.Ustawa z dnia 12 marca 2004 r , Dz.U.2004.64.53 z późniejszymi

zmianami.Ustawa z dnia 13 października 1998 r. , Dz.U.

1998.137.887 z późniejszymi zmianami.

Rodzina z perspektywy socjologicznej i psychologicznej: ciągłość i zmiana

Samotne rodzicielstwoSamotne matki, samotni ojcowie

Kształty rodziny współczesnej. Szkice familiologiczneKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnejGeneza i następstwa funkcjonowania rodzin niepełnych

Kodeks pracy



o systemie ubezpieczeń społecznych

__________________54 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz.

483 z późniejszymi zmianami, art. 30.


Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r., Dz. U. 1999.60.636 z późniejszymi

zmianami.Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. , Dz. U. 2003.228.2255

z późniejszymi zmianami.Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r.

, wchodząca w życie w maju 2009 r., Dz. U. 2008.221.1431.www.sejm.gov.pl.

o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczeniaspołecznego w razie choroby i macierzyństwa


o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy orazniektórych innych ustaw


Alfabetyczny spis autorówAuthors in alphabetical order

Albański Leszek –

–

dr,Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze

dr,

Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Kielcach

Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze

Drejer Fryderyk –

Durka Grażyna

Ferenz Krystyna –

Forma Paulina –

Gulanowski Jacek –

Hanyga-Janczak Patrycja –

Jurczyk-Romanowska Ewa –

Kozubska Alicja –

Ładyżyński Andrzej –

Mitręga Anna –

Piecuch Ewelina –

Piotrowska Maja –

Prokosz Małgorzata –

Zajdel Krzysztof –

dr,Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze

Akademia Pomorska w Słupskuprof. dr hab.,

Uniwersytet Wrocławskidr,

Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Kielcachmgr,

Uniwersytet Wrocławskidr,

dr,Uniwersytet Wrocławski

dr,Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

dr. hab.,Uniwersytet Wrocławski


mgr,Uniwersytet Wrocławski



dr,

Wychowanie w Rodzinie / Family Upbringing // Współczesna rodzina w sytuacji zmiany / Contemporary...

Documents

Transcript of Wychowanie w Rodzinie / Family Upbringing // Współczesna rodzina w sytuacji zmiany / Contemporary...