Post on 17-Jan-2023
DECISION MAKING SYSTEM ON OIL IN TURKISH PUBLIC SECTOR
ABSTRACT
Petroleum that had a great impact on global politics
since the beginning of the 20th century has become the
most important energy resource in the 21st century. The
arrangements and regulations regarding petroleum in
Turkey have emerged in the second half of the former
century. The issuance of the Petroleum Code dated 1954
and numbered 6326 has become a milestone on the adventure
of petroleum in Turkey.
Petroleum Code that contained “statist” arrangements has
undergone some amendments that may be considered to have
“statist” or “free market” attributes in economy.
This paper is composed of one introduction, five main and
one conclusion parts. In the first part of the paper, the
condition of petroleum in Turkey and also in the world,
I
its underground reserves and its place in overall global
economy are briefly mentioned.
In the second part, the issuance of the Petroleum Code
numbered 6326; the stages that the Turkish Petroleum
Legislation had undergone and developments in Petroleum
activities are mentioned. Information is rendered about
two institutions titled: Turkish Petroleum Co. Inc (TPAO)
and the Petroleum Affairs General Directorate (PIGM). 455
TÜRK KAMU SEKTÖRÜNDE PETROLE İLİŞKİN KARAR SİSTEMİ
ÖZET
Yirminci yüzyılın başından itibaren dünya siyasetine
damgasını vuran petrol, 21. yüzyılda da en önemli enerji
kaynakları arasında yer almaktadır. Türkiye’de petrol ile
ilgili esas düzenlemeler, geçen yüzyılın ikinci
yarısından sonra ortaya çıkmıştır. 1954 tarihli, 6326
Sayılı Petrol Kanunun çıkarılması, petrolün Türkiye’deki
serüveni açısından bir dönüm noktası olmuştur.
II
“Liberal” düzenlemeler içeren Petrol Kanunu, konjonktürel
gelişmelerine göre “devletçi” ya da “serbest piyasa”
ağırlıklı olabilecek kimi değişikliklere tabi kalmıştır.
Bu tez çalışması giriş, beş ayrı bölüm ve sonuçtan
oluşmaktadır.Tezin birinci bölümünde, Türkiye’de ve
dünyada petrolün durumu, rezervleri ve ekonomideki yerine
ilişkin özet bilgiler yer almaktadır.
İkinci bölümde ise 6326 sayılı Petrol Kanunu’nun
çıkarılmasından başlanarak, Türk Petrol Hukukunun
geçirdiği evreler ve petrol faaliyetlerindeki gelişmeler
ele alınmaktadır. Bu bölümde, Petrol Kanunundaki
değişiklik süreci, ulusal petrol kuruluşu Türkiye
Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ve petrol konusunda
düzenleyici kurum olan Petrol İşleri Genel Müdürlüğü
(PİGM) hakkında da bilgi verilmektedir.
İÇİNDEKİLER
III
TEŞEKKÜR
İÇİNDEKİLER
TABLO VE HARİTA LİSTESİ
KISALTMALAR
GİRİŞ
BİRİNCİ BÖLÜM
DÜNYADA, TÜRKİYE’DE PETROL VE EKONOMİ İLİŞKİSİ
A. DÜNYADA PETROL
I. PETROLÜN EKONOMİK DEĞERİ
II. REZERVLER
B. TÜRKİYE’DE PETROL
I. PETROLÜN TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YERİ
a. Türkiye’nin Petrol Üretimi
b. Türkiye’nin Petrol İthalatı ve tüketimi
II. TÜRKİYE EKONOMİSİNİN PETROLE BAĞIMLILIĞI
NOTLAR
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK PETROL HUKUKUNUN GEÇİRDİĞİ EVRELER
IV
VE PETROL FAALİYETLERİNDEKİ GELİŞMELER
A. 6326 SAYILI PETROL KANUNU
6326 SAYILI PETROL KANUNUNU DOĞURAN ETMENLER
a. 792 Sayılı Kanun ve MTA
b. 1952 Sayılı Kararname
PETROL KAYNAKLARININ BULUNUP İŞLETİLMESİNDEN BEKLENEN
FAYDALAR
PETROL KANUNUNUN ÇIKARILMASI
a. Kanuna Muhalefet
b. 6326 Sayılı Yasaya Egemen Olan İlkeler
1954 TARİHLİ KANUN VE TPAO
a. TPAO’nun Kuruluşu
b. Faaliyet Alanı
c. TPAO’nun TPAŞ’a Dönüşmesi
d. TPAO’nun Bölünmesi
e. PETKUR’un Kapatılması ve TPAO’ya Dönüş
f. Özelleştirme Sürecinde TPAO’nun Küçülmesi
g. TPAO’nun Yurtdışına Açılması
PETROL DAİRESİ REİSLİĞİ
a. Kuruluş Amacı
b. İşleyişi
V
B. 6326 SAYILI KANUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER
I. 1954-73 DÖNEMİ DEĞİŞİKLİKLERİ
“LİBERALİZASYONA GEÇİŞ”
a. 6558 Sayılı Kanun
b. 6987 Sayılı Kanun
c. Liberalizasyona Muhalif Yaklaşımlar
d. Alınan Sonuçlar
II. 1973-80 DÖNEMİ
“İÇE KAPANMA VE DEVLETÇİLİĞE DÖNÜŞ”
a. Türkiye ve Dünyada Dönemin Egemen Yapısı
b. Petrol Reformu Kanununa Egemen Olan İlkeler
c. Liberal Uygulamalardan Uzaklaşma
III. 1980 SONRASI DEĞİŞİKLİKLERİ
“LİBERAL DÖNEME DÖNÜŞ ÇABALARI”
a. Dönemin Altyapısını Oluşturan Etmenler
b. Dünya Petrol Piyasasındaki Gelişmeler
c. 24 Ocak Kararları ve 1980’li Yılların Petrol
Politikasına Etkileri
d. 2808 Sayılı Kanun ve 1983 değişiklikleri
1. Genel Hükümler
aa. Tarifler
VI
bb. Memnuiyetler ve Hususi Kayıtlar
cc. Milli Menfaatlerin Korunması
2. İdare
aa. Koordinasyon
bb. İtiraz Hakları ve Tahkikat Usulleri
3. Arama ve üretim
aa. Müsaade
bb. Arama ve üretim
cc. İşletme Ruhsatnamesi
4. İthalat, İhracat, Fiyat ve Transferler
aa. İthalat ve İhracat
bb. Fiyat
cc. Transferler
e. Petrol Tüzüğünün Yenilenmesi
f. Değişikliklerin Değerlendirilmesi
C. 6326 SAYILI KANUN VE ENTEGRASYON MODELİ
D. PETROL KANUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ
NOTLAR
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YERALTI (ARAZİDEKİ) FAALİYETLERİNDE
VII
KARAR VERME SİSTEMİ
A. PETROL HAKKI
I. MÜRACAAT
II. PETROL HAKKININ ELDE EDİLME ÖLÇÜTLERİ
III. PETROL HAKKININ KULLANILACAĞI YERLER
IV. TESCİL
V. YÜKÜMLÜLÜKLER
a. Rapor verme
b. Zararların tazmini
VI. HAKKIN SONA ERMESİ
a. Süre
b. Terk
c. Devir
d. Fesih
1. Doğrudan fesih
2. Dolaylı fesih
VII. HAKLARIN KORUNMASINDA BAŞVURULACAK KANUN YOLLARI
VE ANLAŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ
B. ARAMA
MÜSAADE
a. Yasal Düzenleme
VIII
b. İdarenin Yetkisi
ARAMA RUHSATI
1. Ruhsatın Alınması
2. Ruhsat Sahası
3. Ruhsat Süresi
4. Petrol Arayıcısının Yükümlülükleri ve
Hüsnüniyet Kavramı
5. Devlet Hakkı
6. Rakamlarla Arama Ruhsatnamesi
NOTLAR
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
YERÜSTÜ FAALİYETLERİNDE KARAR VERME SİSTEMİ
A. İŞLETME RUHSATI
I. İŞLETME RUHSATININ SAĞLADIĞI HAKLAR
II. RUHSATIN ELDE EDİLMESİ
a. 63. Madde Hükümlerine Göre
b. 64. Madde Hükümlerine Göre
III. RUHSATIN SÜRESİ
IV. RUHSAT SAHİBİNİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ
V. DEVLET HİSSESİ
IX
B. BORU HATLARI
I. TÜRKİYE-İRAN BORU HATTI ANLAŞMASI
II. BATMAN-İSKENDERUN (V. BÖLGE-AKDENİZ) BORU HATTI
III. IRAK BORU HATTI
a. Amaçlar
b. Tarafların Yükümlülükleri
c. İhtilafların Çözümü ve Tahkim
d. Anlaşmanın Süresi
e. TPAO’nun Belge Alması
f. Bugünkü Durum
IV. BORU HATLARININ YAPISI
C. RAFİNAJ
I. RAFİNAJ FAALİYETLERİNİN GEÇMİŞİ
a. MTA’nın İlk Rafineri Kurma Kararı
b. Petrol Kanununun yürürlüğe girmesi, Batman
Rafinerisinin Kuruluşu
1. Talep Yazısının İçeriği
2. Petrol Dairesi’nin Kararı
3. Milli Menfaatlere Uygunluk
4. İstimlak Kararı
5. Belgenin İçeriği
X
6. Kapasite Artırımı ve Modernizasyon
7. Belge Karar Sürecinde Yetki Kargaşası
aa. Enerji Bakanlığı’nın Yazısı
bb. Başbakanlığın Olumsuz Görüşü
cc. PİGM’nin İzni
dd. Karar Alma Sürecindeki Karışıklığın
Değerlendirmesi
c. Yabancı Yatırımcıya Rafineri Ve Boru Hattı Kurma
Hakkı Verilmesi
d. İzmit Rafinerisi
e. İzmir Rafinerisi
f. Orta Anadolu Rafinerisi (Kırıkkale)
1. Talep Yazısının İçeriği
2. PİGM’nin Değerlendirmesi
aa. TPAO’nun Taahhütleri
bb. Rafinaj Başmühendisliğinin Mütalaası
cc. PİGM’nin Müşterek Mütalaası
i. Şekil Bakımından İnceleme
ii. Esas Bakımından İnceleme
3. Belgenin Güvenlik-Askeri Boyutu
aa. Enerji Bakanlığının Talebi
XI
bb. Genelkurmay Başkanlığı’nın görüşü
4. ETKB’ye Uygun Görüşle Arz
5. TPAO’nun İlave Taahhütleri
6. Petrol Hakkına Müteallik Karar ve Belge
7. Rafinerinin Yapımı
II. TÜRK RAFİNAJ MEVZUATININ DEĞERLENDİRMESİ
a. Petrol Kanunu ve Aşırı Kârlar
b. Petrol Krizleri ve Müdahaleler
c. Serbest Rekabet ve Özelleştirme Girişimleri
d. TÜPRAŞ’ın Özelleştirilmesi Aşamaları
e. Özelleştirmenin İptali
III. RAFİNAJ FAALİYETİNDEN BEKLENENLER
D. PETROKİMYA
I. PETROKİMYA SANAYİİNİN KURULMASI KARARINA YOL AÇAN
ETMENLER
a. Dünyada
b. Türkiye’de
II. PETROKİMYA TESİSLERİNİN KURULMASINA
NEDEN OLAN KARAR SÜRECİ
a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
1. Plastik İşletme Sanayi
XII
2. Kimya Sanayi
3. Lastik Sanayi
b. 1963 Yıllık Program
c. 1964 Yılı Programı
d. 1965 Yılı Programı
e. Bakanlıklararası İktisadi İşbirliği Kurulu Kararı
III. ÜRETİM HEDEFLERİ
IV. TPAO TARAFINDAN YÜRÜTÜLEN
ÇALIŞMALAR
a. Başlangıç Faaliyetleri ve Teknik Bilginin Sağlanması
b. Belge Talebi
c. PDR’nin Tereddütü “Petrokimya Endüstrisi petrol
Ameliyatından mı?”
d. TPAO’nun Cevabı ve “Petrokimya’nın Petrol
Ameliyesinden olduğuna ikna çabaları”
e. Konunun ETBK’ya Taşınması ve “PDR’nin İkircikli
Tutumda inadı”
f. İktisadi Kurul’un nötr kalması ya da “Topu Taca
Atma”
g. Bakanlıklararası Komisyon ve “Nafile Turlara Devam”
1. Bayındırlık Bakanlığı’nın Mütaleası
XIII
2. Sağlık Bakanlığı’nın Mütaleası
3. Ulaştırma Bakanlığı’nın Mütaleası
4. Tarım Bakanlığı’nın Mütaleası
5. Tarım Bakanlığı Zirai Mücadele Genel Müdürlüğü’nün
Mütaleası
6. Sanayi Bakanlığı’nın Mütaleası
7. Genelkurmay Başkanlığı’nın Mütaleası
h. TPAO’nun İlave Şartlara Tepkisi ve PDR’ye “İşi
Yokuşa Sürmeyin Mesajı”
i. TPAO’nun PDR’ye Israrı “Belgeyi Verin Artık”
j. PETKİM Tesislerinin Kuruluş Kararı ve PDR’yi İkna
Çabaları
1. PETKİM’in Kurulmasını Etkileyen Faktörler
2. PETKİM’in Kuruluşu
3. Rakip Yabancı Sermayeyi Devre Dışı Bırakma Çabaları
4. Belgede Sona Doğru “PETKİM de Devrede”
5. PETKİM’in Hususi Şartları Kabulü
k. Nihayetinde Belgenin Verilmesi
l. Belgenin Tadilleri ve PETKİM’in Büyümesi
m. Kırıkkale Amonyak Tesislerinin Kuruluşu
E. İHTİLAFLAR, ENGELLEMELER VE YARGI KARARLARI
XIV
I. ANLAŞMAZLIKLAR
II. DANIŞTAY KARARLARI
III. YABANCI SERMAYEYE GÜVENCE GEREKSİNİMİ
IV. ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ VE TAHKİM
V. ÖZEL SEKTÖRDE YETKİ KARMAŞASI
F. PETROL FAALİYETİ SÜRECİNİN DEĞERLENDİRMESİ
NOTLAR
BEŞİNCİ BÖLÜM
FİYAT MEKANİZMASI VE DAĞITIM
A. PETROL OFİSİNİN KURULUŞU
B. AKARYAKIT FİYAT İSTİKRAR FONUNUN KURULMASI
C. AKARYAKIT POLİTİKALARI
I. 6326 SAYILI KANUN’DA FİYATLAR
II. 1702 SAYILI KANUN’LA GETİRİLEN DÜZENLEME
III. KARARNAME VE TEBLİĞLER
IV. 24 OCAK KARARLARI
V. AKARYAKIT TÜKETİM VERGİSİ
VI. AKARYAKIT DAİRE BAŞKANLIĞI VE FİYATLANDIRMADA
KAMUNUN BELİRLEYİCİLİĞİ
D. FİYATLANDIRMADA LİBERALİZASYON
XV
I. 1980-88 DÖNEMİ
II. 1989-97 DÖNEMİ
a. 1989 Kararnamesi ve Dönüm Noktası
b. 3571 Sayılı Kanun
c. 89/14264 Sayılı Kararname
d. 89/13607 Sayılı Karar
e. Gümrük Birliği
III. 1998-2002 DÖNEMİ VE “OTOMATİK FİYAT SİSTEMİ
(OFS)”
a. 98/10745 Sayılı Karar ve Fiyatların
Farklılaşması
b. 98/3 Sayılı AFİF Tebliği
c. 99/13760 Sayılı Karar ve Hazine’nin Karar Alma
Sürecine Dahil Edilmesi
d. 4684 Sayılı Kanun ve AFİF Gelirlerinin Genel
Bütçeye Transferi
IV. 4313 SAYILI KARAR İLE AKARYAKIT DAĞITIM VE
PAZARLAMA ŞİRKETLERİNİN KURULMASININ DÜZENLENMESİ
V. PETROL ÜRÜNLERİ İTHALATI
E. 5015 SAYILI KANUN
I. FİYAT SİSTEMİ
XVI
II. KANUNUN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ
III. SİSTEME ELEŞTİRİLER
F. DAĞITIM VE FİYAT SİSTEMİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ
NOTLAR
SONUÇ
KAYNAKÇA
BELGELER KAYNAKÇASI
ÖZET
ABSTRACT
XVII
TABLO VE HARİTA LİSTESİ
BİRİNCİ BÖLÜM
Sayfa
Tablo I.1 Dünya Ham Petrol Üretim ve Tüketimi
6
Tablo I.2 Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Ham Petrol
Üretimi (M. Ton) 12
Tablo I.3 2002 Yılı Sonu İtibariyle Türkiye’deki Ham
Petrol Rezervleri 14
Tablo I.4 Yıllar İtibariyle Ham Petrol İthalatı (M.
Ton) 16
XVIII
Tablo I.5 Türkiye Ham Petrol Ve Petrol Ürünleri Arz
Ve Talebi (M. Ton) 19
İKİNCİ BÖLÜM
Tablo II.1 TPAO’nun Kurduğu Şirketler
27
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Tablo III.1 Şirketlerin Bölgelere Göre Arama
Ruhsatnameleri
Durumlarını Gösterir Liste
Harita III.1 18 Petrol Bölgesine göre, Türkiye’de
Petrol Arama ve
İşletme Sahalarının Dağılımını Gösterir Harita
Harita III.2 Türkiye’de Petrol Arama ve İşletme
Sahalarını Gösterir Harita
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
XIX
Tablo IV.1 Şirketlere Verilmiş Olan İşletme
Ruhsatnameleri
Tablo IV.2 Boru Hattı Uzunlukları
Tablo IV.3 Yıllar İtibariyle Taşınan Ham Petrol
Miktarları (Bin Varil)
Tablo IV.4 Boru Hatları Genel Tablosu
Tablo IV.5 Şirketlere Verilmiş Olan Belgeler
Tablo IV.6 Petrol Faaliyetleri İçin Yapılan Bürokratik
İşlemler
Tablo IV.7 PİGM’e Ruhsat ve Belge Başvurusu
Tablo IV.8 Petrol Faaliyetleri Akım Şeması
XX
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
ADAŞ : Akaryakıt Dağıtım Anonim Şirketi
AFİF : Akaryakıt Fiyat İstikrar Fonu
agk : Adı Geçen Kanun
agt : Adı Geçen Tüzük
ANY : Anayasa
API : Amerikan Petrol Enstitüsü
AŞ : Anonim Şirket
ATAŞ : Anadolu Tasfiyehanesi Anonim Şirketi
XXI
ATV : Akaryakıt Tüketim Vergisi
AÜ : Ankara Üniversitesi
a.y. : Aynı Yerde
BİİK : Bakanlıklararası İktisadi İşbirliği Kurulu
Kararı
BKK : Bakanlar Kurulu Kararı
BOTAŞ : Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi
C : Cilt
CIF : Cost, Insurance and Freight, (Mal Bedeli,
Sigorta ve Navlun)
DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
DİTAŞ : Deniz İşletmeciliği ve Tankerciliği
Anonim Şirketi
DP : Demokrat Parti
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı
DY : Dış yazışma
EPDK : Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu
ETK : Enerji ve Tabii Kaynaklar
ETKB : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
FOB : Free on Board (Gemi Bordasında Teslim)
XXII
HK : Hakkında
HPBH : Ham Petrol Boru Hattı
HT : Hasan Tanrıseven
İDT : İktisadi Devlet Teşekkülü
İGSAŞ : İstanbul Gübre Sanayi Anonim Şirketi
İPRAŞ : İstanbul Petrol Rafinerisi Anonim
Şirketi
İTO : İstanbul Ticaret Odası
İY : İç yazışma
KDV : Katma Değer Vergisi
KHK : Kanun Hükmünde Kararname
KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü
Km : Kilometre
KOİ : Başbakanlık Kamu Ortaklığı İdaresi
LTD : Limited
LPG : Sıvılaştırılmış Petrol Gazı
M : Madde
MGA : Milli Güvenlik Akademisi
MGK : Milli Güvenlik Kurulu
Mt : Milyon Ton
MTA : Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü
XXIII
No : Numara
Ny : Numara yok
OAR : Orta Anadolu Rafinerisi
OFS : Otomatik Fiyat Sistemi
ÖİB : T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi
Başkanlığı
OPEC : The Organization of the Petroleum Exporting
Countries
(Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü)
ÖTV : Özel Tüketim Vergisi
PD : Petrol Dairesi
PDR : Petrol Dairesi Reisliği
PETKİM : Petrokimya Holding Anonim Şirketi
PETKUR : Türkiye Petrol Kurumu
PİGM : Türkiye Cumhuriyeti Petrol İşleri Genel
Müdürlüğü
PK : 6326 Sayılı Petrol Kanunu
PT : Petrol Tüzüğü
PÜİS : Petrol Ürünleri İşverenleri Sendikası Genel
Merkezi
Raf : Rafineri
XXIV
RG : Resmi Gazete
S : Sayı
s : Sayfa
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
Sy : Sayı Yok
T : Tertip
TABGİS :Türkiye Akaryakıt Bayileri Petrol ve Gaz
Şirketleri İşveren Sendikası
TC : Türkiye Cumhuriyeti
TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TEK : Türkiye Elektrik Kurumu
TİKA : Türkiye İktisadi Kalkınma Ajansı
TPC : Turkish Petroleum Company
TPIC : Turkish Petroleum International Company
Ltd.
TR : Tarih
TPAO : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
TPAŞ : Türkiye Petrolleri Anonim Şirketi
TÜMAŞ : Türk Mühendislik Müşavirlik ve Müteahhitlik
A.Ş.
TÜPRAŞ : Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi
XXV
TY : Tarih Yok
UEA : Uluslararası Enerji Ajansı
USD : Amerikan Doları
Vb : Ve benzeri
Vd : Ve diğerleri
Yage : Yukarıda Adı Geçen Eser
Yagb : Yukarıda Adı Geçen Belge
Yagg : Yukarıda Adı Geçen Gazete
Yagm : Yukarıda Adı Geçen Makale
YPK : Yüksek Planlama Kurulu
Yy : Yayınlayanın adı yok
yty : Yayın tarihi yok
yyy : Yayın yeri yok
XXVI