Post on 03-Feb-2023
9
AFIRMACJA CZY KONTESTACJA? DYLEMAT SPOŁECZEŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO W KRYZYSIE1 REDAKCJA NAUKOWA ZBIGNIEW GALOR, RADOMIR MIŃSKI, PIOTR SAŁUSTOWICZ
Societas Pars Mundi Publishing, Bielefeld 2014
Wprowadzenie
1. Konteksty interdyscyplinarne kryzysu
Problematyka kryzysu stanowi od dawna przedmiot
zainteresowań badawczych ekonomii politycznej i socjologii. Z
rozwojem tych dziedzin wiedzy łączy się wzrost studiów nad
kryzysami gospodarczymi, czy kryzysami całych społeczeństw lub
kompleksów cywilizacyjnych. Z czasem wyodrębnia się refleksja
poznawcza dotycząca kryzysów w rozwoju samej nauki, już nie
tylko ekonomii czy socjologii, lecz i innych nauk społecznych, a
nawet ich ogółu, czego świadectwem jest także pogląd o współ-
czesnym kryzysie humanistyki.
Kryzys jako przedmiot badań socjologii i kryzys samej
socjologii to zagadnienia, które w nierównym stopniu przyciągają
uwagę badaczy. Łączy je natomiast jedno: rzadkość ich podejmo-
wania. Wpływy ideologiczne i doraźne interesy polityczne prowa-
dzą do minimalizacji w polu zainteresowań lub w ogóle usunięcia z
pola widzenia. Skutkiem czego są one np. w standardach wiedzy
podręcznikowej o „wymiarach życia społecznego” na z góry
przegranej pozycji w porównaniu z problematyką przestępczości
(patologii społecznej).
Krzysztof Wielecki, autor studium Kryzys i socjologia, mając
na uwadze pojęcie kryzysu, z naciskiem podkreśla taką cechę
praktycznego uprawiania socjologii, jaką jest nadużywanie w niej
1 Zobacz więcej:
http://societas-pars-mundi-publishing.myshopify.com/
10
tego pojęcia, bez wyjaśnienia jego sensu. Różnorodność znaczeń –
argumentuje – jaką zawiera literatura „okazuje się tak wielka, że
zachodzi podejrzenie, iż znowu w humanistyce mamy pojęcie z
gumy, oznaczające wszystko i nic. Niewątpliwie słowo „kryzys” jest
intrygujące i niepokojące, ma w sobie jakąś tajemnicę, niejednego
zaś tak nastraszy, że „znieczulony” lękiem przyjmie wszystko, co
autor zechce mu zaofiarować, czasem nazbyt hojnie” (Wielecki,
2012: 9). Stosowanie pojęcia kryzysu na podobieństwo wytartego
żetonu socjologicznego nie jest jedyną barierą na drodze jego
naukowego stosowania. Swoją rolę odgrywają tu jeszcze –
dodajmy – m.in.: utożsamianie kryzysu z patologią oraz
paradygmat lirycznej socjologii.
Utożsamianie kryzysu z patologią jest zaprzeczeniem
subtelnych różnic między pojęciami kryzysu i patologii, jakie
występują w pracach Jurgena Habermasa, na co zwraca uwagę
Wielecki. Habermas: a) obydwa te pojęcia wiąże ze stanami
nierównowagi systemu społecznego, ale szczególnie – w
przypadku kryzysu – z istotnym naruszeniem integracji tego
systemu – integracji społecznej; b) największe znaczenie
przypisuje kryzysowi sterowania jako wyraźnemu zahamowaniu
reprodukcji materialnej, który w formacji kapitalistycznej bierze
się z zatrzymań procesu akumulacji; c) uważa, że „współczesny
rozwinięty kapitalizm miota się między dwoma przeciwstawnymi
typami polityki: polityką <samouzdrowicielskich sił rynku> i
interwencjonizmem państwowym” (Wielecki, 2012: 167-168).
Możemy zauważyć, że problemem w socjologicznym badaniu
naukowym staje się wtedy nie tylko redukowanie kryzysu do
wymiaru patologii społecznej, ale też przybranie przez pojęcie
kryzysu charakteru wyrażenia wybitnie negatywnie wartościu-
jącego (zła etycznego).
Z kolei paradygmat lirycznej socjologii, by nawiązać do idei
Jana Strzeleckiego (1989) oznacza, że praktykowany model
socjologii nie zawiera kategorii sprzeczności ani pojęć konfliktu i
kryzysu. Socjologia, rozumiana w tym paradygmacie jako nauka o
stosunkach społecznych („społeczeństwie”) jest wolna od
podstawowej wiedzy o gospodarce, bowiem socjologia zaczyna się
tam, gdzie kończy się ekonomia.
11
Dzieje się tak w sytuacji, gdy niezbędność posługiwania się
ogólną teorią kryzysu występuje nie tylko u socjologa czy
ekonomisty, lecz także u filozofa, antropologa, historyka, polito-
loga, psychologa, lekarza i u innych przedstawicieli różnych nauk.
Jest ona tym bardziej odczuwalna, im bardziej rozwój dużych
całości społecznych czynią oni przedmiotem swych badań. Już w
tym kontekście interdyscyplinarny charakter teorii kryzysu
stanowi szczególnie mocno dostrzegalną cechę.
Międzydyscyplinarność teorii kryzysu nie pomniejsza
jednak znaczenia podstawowych odróżnień: teorii kryzysu wiedzy
(np. socjologicznej, ekonomicznej); teorii kryzysu społeczeństwa
jako całości czy jego podstruktur (np. gospodarki, kultury,
państwa); teorii kryzysu aktualnych struktur i procesów
społecznych (np. integracji europejskiej w okresie 2013- 2014).
Interdyscyplinarność ukazuje raczej znaczenie powiązań między
wiedzą i badaniami nad kryzysem z perspektywy zależności
między poszczególnymi dziedzinami nauk, także między socjologią
i ekonomią. W sposób poznawczo wartościowy zachodzi to jednak
tylko w jednym z dwóch przypadków rozumienia interdyscypli-
narności, którymi są podejścia: enumeracyjne oraz interrelacyjne
(Galor, 2013). Sądzimy, że w wersji enumeracyjnej podejścia do
kryzysu wskazuje na różne aspekty kryzysu (filozoficzny, ekono-
miczny, socjologiczny, antropologiczny, psychologiczny, prawny),
lecz nie na związek pomiędzy nimi. Natomiast w ujęciu inter-
relacyjnym podejście do kryzysu wskazuje na związek pomiędzy
opisywanymi przez poszczególne dyscypliny jego aspektami jako
wynikający z wzajemnych powiązań i odniesień specyficznych dla
tych dyscyplin głównych kategorii.
Dyscyplina Główna
kategoria
Kryzys jako:
Antropologia potrzeba Spadek poziomu zaspokajania potrzeby
Ekonomia popyt efektywny Spadek popytu efektywnego
Polityka interes Zmniejszenie się możliwości realizacji
interesu
Psychologia postawa Wzrost trudności w realizacji postaw
12
Prawo prawo własności Wzrost trudności w urzeczywistnianiu
własności
Socjologia działanie Wzrost niemożności działania
Za jeden ze swoistych dalekosiężnych skutków Wielkiego
Kryzysu Finansowego z lat 2007-2010 można uznać, naszym
zdaniem, pewien wzrost zainteresowania związkiem wiedzy
społecznej z ekonomiczną wiedzą na ten temat u przedstawicieli
społecznych nauk nieekonomicznych. Dobrym tego świadectwem
dla środowiska socjologów stał się Społeczny wymiar kryzysu –
publikacja zbiorowa pod redakcją Bohdana Jałowieckiego i
Sławomira Kapralskiego. Autorzy tego tomu nie tylko zadają
pytania: „czy to kryzys, czy też normalny stan współczesnego
kapitalizmu?” czy może kryzys ekonomii jako nauki ? ale poruszają
takie kwestie jak: potrzeba krytycznej humanistyki, oderwanie
świata transakcji od relacji społecznych (Jałowiecki, Kapralski,
2012: 11, 27, 33, 38).
W środowisku ekonomistów, autorami znaczących badań
nad światowym kryzysem gospodarczym, który rozpoczął się w
USA w 2007 roku, zostali przedstawiciele krytycznie nastawieni do
myśli ekonomicznej i praktyki ekonomicznej głównego nurtu (por.:
Guzek, 2012). Tendencję tę reprezentują John B. Foster i Robert W.
McChesney – autorzy pracy, której pełny tytuł brzmi: Kryzys bez
końca. Jak kapitał monopolistyczno-finansowy wywołuje stagnację i
wstrząsy od Stanów Zjednoczonych po Chiny. Badacze ci, na
podstawie własnych studiów i analiz, dowodzą prawdziwości
teorii stagnacji jako stanu normalnego współczesnej gospodarki
kapitalistycznej. Kryzys jest odstępstwem od stagnacji, a wyjście z
kryzysu powrotem do stagnacji. Dzieje się tak za przyczyną
zasadniczej zmiany charakteru współczesnej gospodarki kapita-
listycznej. Wbrew bowiem ekonomicznej obronie kapitalizmu
przez przedstawicieli oficjalnego nurtu, opartej na założeniu o
wszechobecności konkurencyjnych rynków, zasadą obecnie nie
jest konkurencja, lecz monopol, który stanowi ważną przyczynę
stagnacji gospodarczej. Dzisiejszy kapitalizm to kapitalizm
monopolistyczny z rozwijającymi się coraz bardziej monopo-
listycznymi korporacjami międzynarodowymi. To kapitalizm
13
oparty na finansjeryzacji akumulacji, czyli na zyskowności
wynikającej z operacji finansowych (giełdowych), a nie z produkcji
(gospodarki realnej). Zwolennicy neoliberalizmu ekonomicznego
fetyszyzują „rynek” nie analizując siły korporacji, a skupiając się na
relacji rynek – państwo, pomijają zjawisko monopolu, (Foster,
McChesney, 2014: 125-140).
Swoistą przestrzeń problemową dyskursu tworzą, ułożone
według roku wydania, tytuły niektórych polskich publikacji
poświęconych kryzysowi, jakie ukazały się w latach 2010-2013:
Wielki kryzys globalizacji (Artus, Girard, 2010), Koniec globalizacji.
Czego nauczył nas wielki kryzys? (James, 2010), Ekonomia i
polityka w kryzysie. Kierunki zmian w teoriach (Guzek, 2012),
Rozwój społeczno-gospodarczy w dobie kryzysu (Wyrzykowska-
Antkiewicz, 2012), Róża Luksemburg. Teoria akumulacji i
imperializmu (Kowalik, 2012), O życiu szczęśliwym w dobie kryzysu
czyli obrona ubóstwa (Kijas, 2012), Koniec Europy jaką znamy
(Wielgosz, 2013). W przestrzeni tej dominują treści ekonomiczne i
polityczne na niekorzyść społecznych, socjologicznych.
2. Afirmacja czy kontestacja?
Zjawisko kryzysu ma charakter wieloaspektowy. Może ono
dotyczyć nie tylko funkcjonowania systemu wolnorynkowego czy
instytucji demokratycznych, religijnych, nauki i oświaty, lecz także
głównych wartości życia społecznego, takich jak sprawiedliwość,
równość czy wolność. Przeciwne tym wartościom są nie tylko
konsekwencje kryzysów, ale z zasady także zjawiska wcześniejsze,
które do nich prowadzą. Skutki kryzysów wywierają wpływ na
tworzenie się lub pogłębianie niesprawiedliwych relacji społecz-
nych. Na tym tle powstają pytania i o naturę samego zjawiska
kryzysu, i o to, czy istnieje alternatywny projekt społeczeństwa
wolnego od Wielkich Kryzysów? Karol Marks i jego następcy
odpowiadali na to pytanie twierdząco. Jednak załamanie się
systemu realnego socjalizmu w latach dziewięćdziesiątych ubieg-
łego stulecia pokazało, że i ten projekt nie był wolny od elementów
kryzysogennych. W wyniku transformacji nastąpiło przekształ-
14
cenie systemu socjalistycznego w składnik kapitalizmu świato-
wego.
Dopiero kryzys lat 2007 – 2010 głęboko zachwiał wiarę w
dobrodziejstwa propagowanego przez mit niekontrolowanego i
regulowanego „wyłącznie” poprzez konkurencję rynkową
kapitalizmu (por. Marcin Starnawski, Daniel Płatek w tym zbiorze),
chociaż już wcześniej pojawiły się krytyczne głosy wskazujące na
negatywne skutki tzw. „kasyno-kapitalizmu” czy „turbo-
kapitalizmu”, analizujące kryzys finansowy w latach 90-tych, jaki
dotknął w pierwszym rzędzie szereg krajów azjatyckich (Soros
1999; Luttwak, 2000; James, 2010). Tak jak tamten kryzys, tak i
kryzys w latach 2007 – 2010 był w pierwszym rzędzie kryzysem
finansowym. Jego źródło jest wpisane w mechanizm systemu
kapitalistycznego, którego dążeniem jest maksymalizacja zysków i
akumulacja kapitału w rękach niewielu podmiotów. Przy czym
ogromną rolę w tym kryzysie odegrał globalny, niekontrolowany
przepływ środków finansowych. Jednocześnie jego społeczne
skutki powodowały poważny kryzys samej legitymacji kapita-
lizmu. Niemniej jednak dla wielu, czy nawet większości nie ma dla
niego realnej alternatywy. Byłby to więc koniec historii, malum
necessarium, które siłą rzeczy musi rodzić postawę afirmatywną, a
tylko w niektórych przypadkach z usprawiedliwiającym doda-
tkiem, że „niczego lepszego ludzkość nie potrafiła wymyśleć”:
„Chcę tu wyjaśnić, że nie pragnę upadku kapitalizmu. Mimo
niedostatków jest on lepszy niż rozwiązania alternatywne. Pragnę
natomiast uchronić światowy system kapitalistyczny przed
samozniszczeniem” (Soros, 1999: 26).
Soros porusza się w ramach, nazwijmy to, „krytycznej
afirmacji” systemu kapitalistycznego. Jego pozycja jest bliska
podejściu Nancy Frazer, której zdaniem afirmacyjne strategie
„naprawiania niesprawiedliwości mają na celu korygowanie
niesprawiedliwych skutków organizacji społecznej, bez naruszania
podstawowych struktur społecznych, które te skutki wytwarzają”
(2005: 80f). Pojęcia „afirmatywny protest” użył Sven Kluge (2008),
dla scharakteryzowania komunitarystycznej krytyki kapitalizmu.
Ten afirmatywny protest ze strony komunitaryzmu jest w istocie –
zdaniem Kluge – bez naruszania zasad systemu kapitalistycznego,
15
zwrotem w kierunku modelu integracji społecznej, hołdującej
konserwatywno-romantyzującej koncepcji wspólnoty opartej na
deontologicznej etyce.
W istocie nie ma „mody” na wielkie utopie, głoszące
możliwość radykalnych zmian, ale też nie znikła przestrzeń
społeczna dla działań kontestacyjnych. Wręcz odwrotnie, jak to
podkreśla Manuel Castells, mamy do czynienia z powiązaniem
cyberprzestrzeni z konkretnymi miejskimi przestrzeniami o
symbolicznym znaczeniu (jak Majdan, Tahrir, Wall Street czy
Catalunya), które mogą stać się platformą dla kolektywnych
działań (2012). Jak pokazuje doświadczenie ostatnich lat, takie
platformy mogą spowodować upadek dyktatur, usunięcie
skorumpowanych elit politycznych, mniej czy bardziej istotne
zmiany w polityce gospodarczej czy społecznej, ale w istocie nie
naruszają one zasadniczych fundamentów kapitalizmu. To na ile
działania kontestacyjne pociągać mogą daleko idące transformacje
systemów społecznych, zależy według Castellsa od tego, na ile sieci
przeciwładzy wezmą „górę nad sieciami władzy wpisanymi w
organizację społeczną” i na ile będą potrafiły „przeprogramować
ustrój, ekonomię, kulturę lub inny wymiar, który pragną zmienić,
wprowadzając do programów instytucji – oraz we własne życie –
nowe zasady, między innymi (w niektórych utopijnych projektach)
regułę braku jakichkolwiek reguł” (2012: 29). Szerzej znaczenie
ruchów społecznych kontestujących „turbo-kapitalizm” omawiają
Marcin Starnawski i Daniel Płatek w niniejszym zbiorze, zastrze-
gając się, że trudno jest dzisiaj ocenić na ile przyjęta przez nie
strategia transformacyjna (pojęcie zaczerpnięte od Nancy Frazer,
2005: 80f) jest skuteczna w oddziaływaniu na elity państw i
agendy międzynarodowe.
Połączenie kontestacji i transformacji systemowej „powiod-
ło się” w przypadku społeczeństw Europy Środkowej i Wschodniej
(por. Offe, 1999), ale jest wysoce wątpliwym, czy może być ono
lekcją poglądową dla ewentualnej transformacji kapitalizmu. To co
nasuwa się na pierwszy plan, jako centralny problem integracji
społecznej w społeczeństwie kapitalistycznym, to pogłębiające się
nierówności społeczne i związane z tym procesy wykluczenia
16
społecznego, prekaryzacji i marginalizacji (por. Irvin, 2011;
Sałustowicz, 2010; 2012).
Rosnące rozwarstwienie i pogłębiająca się polaryzacja na
bogatych i biednych oraz rola w tych procesach społecznych
polityki neo-liberalistycznej relatywnie od niedawna stają się
przedmiotem dyskursów naukowych, politycznych czy medial-
nych.
Nic jednak nie przemawia za tym, aby mające miejsce od lat
80-tych zmiany w dystrybucji dochodów w bogatych krajach
układały się zgodnie z „krzywą Kutnetsa”. To jak dalece posunęły
się różnice w dochodach dobrze ilustruje rozpiętość pomiędzy
wynagrodzeniami dyrektorów wielkich korporacji a zarobkami
szeregowych pracowników.
Według informacji prezydenta The New York Federal
Reserve Bank, Williama F.J. McDonough`a, w roku 1980 relacja ta
wynosiła 40 do 1, podczas gdy w roku 2000 stosunek ten wynosił
już 400 do 1 (przeciętne zarobki dyrektorów były 400 razy wyższe
od przeciętnego zarobku szeregowe pracownika) (za Irvin, 2011:
160). Dla Polski relacja ta ma wynosić 300 do 1 (za Maciejewicz,
Bielecki, 2014: 1).
W ostatnim czasie mnożą się informacje ilustrujące coraz
bardziej niepokojącą akumulację bogactwa. To nie jest per se nowy
problem, co pokazują przytoczone przez Paula Krugmana badania
grupy badaczy, zorganizowanych wokół francuskiego ekonomisty
Thomasa Piketty`ego (2014). W obszernej recenzji książki
Piketty`ego (Paryska Szkoła Ekonomii): Capital in the Twenty-First
Century, opublikowanej w The New York Review of Books, noblista
Paul Krugman uważa, że publikacja ta stawia w innym świetle
ocenę wielkich nierówności ekonomicznych i niewiarygodnego
wzrostu majątku 1% najbogatszych ludzi świata.
Punktem wyjścia dla badaczy jest rzucające się w oczy
podobieństwo między okresem końca XIX i XX wieku, określanym
jako la belle époque a okresem przełomu XX i XXI wieku. To
podobieństwo można by upatrywać w długim okresie „pokoju” jaki
panował wtedy i teraz w Europie, ale Piketty i jego zespół
wskazują na coś innego. Obydwa powyższe okresy mają
charakteryzować wielkie nierówności ekonomiczne i niewiary-
17
godny wzrost majątku należącego do 1 % najbogatszych. Zasługą
Piketty`ego i jego kolegów jest – zdaniem Krugmana – postawienie
w centrum zainteresowania znaczenia dynamiki dochodów 1 %
jako kluczowych dla rosnących nierówności.
Dane Piketty`ego i jego kolegów, zdają się wspierać tezę o
omnipotentnym poczuciu własności 1% bogatych. „W 1910 roku
najbogatszy „1 proc.” sprawował we Francji kontrolę nad 60%
majątku, a w Wielkiej Brytanii – nad 70 proc.” Obecnie we Francji
70% całego bogactwa jest w rękach 1% i nadal rośnie (podobne
dane cytuje Irvin, 2011). Dla przykładu z danych opublikowanych
w raporcie Oxfamu na początku 2014, ma wynikać, że 85
najbogatszych osób na świecie posiada majątek równy majątkowi
połowy mieszkańców globu (za Maciejewicz, Bielecki, 2014: 17).
Nie ulega wątpliwości, że coraz trudniej jest przyjmować
afirmacyjną postawę wobec tak rażących dysproporcji w docho-
dach i podziale bogactwa i de facto nabierają na sile anty-
systemowe ruchy społeczne, nierzadko o wyraźnym popu-
listycznym i anty-demokratycznym charakterze. Relatywny
„sukces” polskiej gospodarki w okresie największego kryzysu, mit
„zielonej wyspy”, jedynej, gdzie odnotowywany był pozytywny
wzrost gospodarczy, może tylko przesłonić rzeczywiste problemy
wynikające z rosnącego rozwarstwienia społecznego (zob.
Szumlewicz, 2014). Jak się więc wydaje, stoimy przed wyzwaniem
szukania nowych dróg rozwoju społecznego w oparciu o rzetelną
analizę i obserwację procesów zmian społecznych, ich podłoża,
kierunków i dynamiki. Dlatego ważne jest dostarczanie rzetelnego
opisu wieloaspektowości i złożoności skutków jakie niesie za sobą
neo-liberalna doktryna i temu celowi w pierwszym rzędzie służy
niniejsza publikacja. Jednocześnie chce być uczestnikiem coraz
silniej formującego się dyskursu kontestacji wobec polskiej drogi
przemian w kierunku neo-liberalnego kapitalizmu.
3. O opracowaniach zamieszczonych w publikacji
Niniejsze opracowanie prezentuje zbiorowy wysiłek
autorów podejmujących problematykę kryzysu. Choć wszystkie
artykuły dotyczą tej samej kategorii analitycznej, dla zapewnienia
18
przejrzystości w strukturze pracy zostały wyodrębnione trzy
części: teoretyczna oraz dwie o charakterze empirycznym.
Publikację, a zarazem jej część teoretyczną, otwiera artykuł
Daniela Płatka i Marcina Starnawskiego poświęcony perspektywie
analizy kapitalizmu wypracowanej przez Immanuela Wallersteina.
Autorzy nie tylko omawiają założenia analizy systemu-światów,
ale zwracają uwagę na jej aplikowalność, m.in. w śledzeniu uwa-
runkowań rażącej asymetrii istniejącej w kapitalizmie –
sprzeczności między konsolidacją sfery gospodarczej a brakiem
koordynacji działań ruchów społecznych na poziomie systemu-
świata.
Kolejny artykuł, autorstwa Zbigniewa Galora, przedstawia
stanowisko jednego z fundatorów teorii zależności – Andre
Gundera Franka. Autor zauważa, że koncepcja rozwoju i kryzysu
wypracowana przez niemieckiego socjologia stanowi nie tylko
paralelę z teorią I. Wallersteina, ale pozwala pełniej zrozumieć
dlaczego nie rozwój, lecz stagnację należy uznać za normalny stan
gospodarki oraz przyczyny faktu, że wyjście z kryzysu finan-
sowego oznacza przejście do zastoju gospodarczego.
Część teoretyczną pracy zamyka artykuł Radomira
Mińskiego poświęcony odczytaniu żelaznego prawa oligarchii
Roberta Michelsa nie tylko jako krytycznej diagnozy deficytów
demokracji parlamentarnej, ale również jako wskazówek pozwa-
lających przezwyciężyć organizacyjne ograniczenia realizacji idei
demokracji w praktyce.
Część drugą pracy otwiera artykuł Przemysława Wielgosza
poświęcony „odbrązowieniu” pojęcia globalizacji, wypunktowaniu
jej ideologicznych – neoliberalnych – obciążeń.
W swoim artykule Kazimierz Sowa stawia pytanie o to, czy
kryzys ekonomiczny nie jest symptomem głębszych zmian
społecznych. Autor omawia wybrane czynniki przeobrażeń spo-
łecznych: demograficzny, strukturalny, instytucjonalny oraz
aksjologiczny.
W kolejnym artykule Piotr Sałustowicz wskazuje na
powiązania między kryzysem a zjawiskiem i formami wykluczenia
społecznego – zarówno na poziomie UE, jak i poszczególnych
państw członkowskich. Autor przedstawia również założenia
19
projektu „Socjalna Europa”, wyniki badań nad postrzeganiem
procesów marginalizacji w UE, oraz krytyczną analizę Strategii
Europa 2020.
Barbara Goryńska-Bittner podejmuje problem jednego z
ważniejszych procesów ekonomiczno-społecznych jakim są w
Europie migracje zagraniczne. Autorka analizuje ten proces w
powiązaniu ze zjawiskiem bezdomności, co w świetle danych
wskazanych w artykule skutecznie podważa mit beztroskiej
swobody poruszania się obywateli Unii oraz nieskrępowanej
swobody wyboru nie tylko miejsca pracy ale i zamieszkania.
Drugą część zamyka artykuł Aleksandry Bilewicz
prezentujący dylematy gospodarki społecznej w oparciu o
przykłady dwóch kooperatyw reprezentujących różne ich modele.
Autorka stawia śmiałą tezę, że zarówno model związany ze
spółdzielczością jako stylem życia (niefilantropijny), jak i ten
powiązany z ekonomią społeczną (filantropijny), tworzą bariery
wejścia dla osób niezwiązanych z grupą społeczną z której
rekrutują się inicjatorzy przedsięwzięć a zatem przeczą zasadzie
egalitaryzmu będącej podstawą ruchu spółdzielczego.
Otwarciem trzeciej części publikacji jest artykuł Tadeusza
Popławskiego. Autor wskazuje na problem „trwałości prowizorki”
w kontekście transformacji państw peryferyjnych. Autor określa
ten stan mianem „państwa dryfującego”, wskazując na próby
porządkowania posttransformacyjnego chaosu i prowizorki przez
resentymenty narodowo-patriotyczne.
Robert Woźniak prezentuje wyniki badań prowadzonych
wśród stoczniowców przed upadkiem stoczni szczecińskiej i po jej
likwidacji. Autor przedstawia zarówno historyczny kontekst badań
miasta portowego, jak i analizuje funkcjonowanie stoczniowców w
warunkach kryzysu i zmiany społecznej.
Powiązań kryzysu ekonomicznego z postrzeganiem
zjawiska przemocy domowej dotyczy artykuł Macieja
Kokocińskiego. Autor śledzi wpływ pogorszenia sytuacji material-
nej gospodarstw domowych na nasilenie zjawiska przemocy
domowej w oparciu o wyniki badań kwestionariuszowych,
zrealizowanych wśród mieszkańców korzystających ze wsparcia
Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu.
20
Kolejny artykuł autorstwa Anny Odrowąż-Coates skupia
uwagę czytelnika na systemie edukacji. Autorka, w odwołaniu do
fińskiego przykładu, poszukuje antidotum na kryzys w gruntownej
reformie i konsekwentnie realizowanej polityce edukacyjnej
państwa.
Całość opracowania zamyka artykuł Tadeusza Pałubickiego
poświęcony refleksji autora nad praktycznym wymiarem polityki
społecznej realizowanej w Niemczech w obliczu kryzysu
gospodarczego. Autor dzieli się z czytelnikiem wynikami swoich
obserwacji poczynionych z perspektywy wieloletniego pracownika
socjalnego Collegium Augustinum – niemieckiej organizacji
świadczącej usługi socjalne.
Jak wynika z powyższego przeglądu, autorzy w swoich
rozważaniach z różnych perspektyw odnoszą się do zjawisk, dla
których „ogniskową” jest kryzys.
Zbigniew Galor, Piotr Sałustowicz, Radomir Miński
Bibliografia
Artus P., M-P. Virard M-P. (2010), Wielki kryzys globalizacji, Warszawa.
Castells, M., (2012), Sieci oburzenia i nadziei, Ruchy społeczne w erze
internetu. Warszawa
Foster J.B., McChesney R.W. (2014), Kryzys bez końca, Instytut Wydawniczy
Książka i Prasa, Warszawa.
Fraser, N., Honneth, A., (2005), Redystrybucja czy uznanie? Debata
polityczno-filozoficzna, Wrocław.
Galor Z., (2013), Nieobecni nie mają pracy, w: Z.Galor, B. Goryńska-Bittner,
red., Nieobecność społeczna. W poszukiwaniu sensów i znaczeń, Poznań.
Guzek M., red. (2012), Ekonomia i polityka w kryzysie. Kierunki zmian w
teoriach, Warszawa.
Irvin, G., (2011), Inequality and Recession in Britain and the USA, w:
Development and Change 42(1)
Jałowiecki B., Kapralski S. red. (2012), Społeczny wymiar kryzysu,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
James H. (2010), Koniec globalizacji. Czego nauczył nas wielki kryzys?,
Warszawa.
21
Kijas Z.J. (2012), O życiu szczęśliwym w dobie kryzysu czyli obrona ubóstwa,
Kraków 2012.
Kluge, S., (2008). Affirmativer Protest – Ambivalenzen und Affinitäten der
kommunitaristischen Kapitalismuskritik, w: R. Eickelpasch et al. (Hrsg.),
Metamorphosen des Kapitalismus – und seiner Kritik, Wiesbaden 2008
Kowalik T. (2012), Róża Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu,
Warszawa.
Soroka P., red. (2013), Kryzysy gospodarcze i polityczne a ewolucja
systemów politycznych, Kielce.
Krugman, P., (2014), Rentierzy rządzą. I niszczą świat, w: Gazeta Wyborcza,
26-27.04., 22-23
Luttwak, E., (2000), Turbokapitalizm, Zwycięzcy i Przegrani Światowej
Gospodarki, Wrocław
Maciejewicz, P., Bielecki, T., (2014): Bogaci boją się biedy, w: Gazeta
Wyborcza, Nr. 16, 12.1.
Offe, C., (1999), Drogi Transformacji, Doświadczenia Wschodnio-Europejskie
i Wschodnioniemieckie, Warszawa-Kraków
Sałustowicz, P., (2010), Wykluczenie społeczne nowym wyzwaniem dla
polityki społecznej - w świetle unijnych doświadczeń, w: Galor, Z., (2010), Odmiany
życia społecznego współczesnej Polski Instytucje - Polityka - Kultura , Poznań,
Sałustowicz, P., (2012), Dyskurs o wykluczeniu społecznym – kontekst unijny
i narodowy, w: Galor, Z, Goryńska-Bittner, B., (red.), Nieobecność społeczna w
poszukiwaniu sensów i znaczeń, Poznań
Soros, G., (1999), Kryzys Światowego Kapitalizmu, Warszawa.
Starnawski, M., Płatek, D., Analiza systemów-światów jako narzędzie refleksji
nad kapitalizmem, marginalizacją i zmianą społeczną (w zbiorze)
Strzelecki J. (1989), Socjalizmu model liryczny. Założenia o rzeczywistości i
mowie publicznej 1975-1979, Czytelnik, Warszawa.
Szumlewicz, P., (2014), Równość, głupcze! , w: Gazeta Wyborcza, 3.czerwca
Wielecki K. (2012), Kryzys i socjologia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa.
Wielgosz P., red. (2013), Koniec Europy jaką znamy, Warszawa.
Wyrzykowska-Antkiewicz M., red. (2012), Rozwój społeczno-gospodarczy w
dobie kryzysu, Prace Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku, t. 17.