ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΙΣΤΛΗ ΤΥ ΠΕΤΡΥ Ν. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΥ
ΠΡΣ ΤΝ ΓΡΗΓΡΙ ΒΕΡΝΑΡ∆ΑΚΗ
υν περσει τρα ρ"νια απ" τ"τε πυ δηµσευσα στη σειρ των &ιλλγι-κ*ν και θελγικ*ν πραγµατει*ν της Ε.Μ.Σ. την Αλληλγραα τυ &ιλλ"γυ Π/-τρυ Ν. Παπαγεωργυ1. Κλενντας τν πρ"λγ της δηµσευσης εκενης επεσ0-µανα "τι η Aλληλγραα τυ δεν εναι τε µπρε να εναι πλρης2. Τ3η αγαθ0,η επισ0µανση αυτ0 επι5ε5αι*θηκε /ναν ρ"ν αργ"τερα, "ταν εγγν"ς τυ Γρη-γρυ Βερναρδκη ∆ηµ0τρις εε την καλσ3νη να µυ απστελει &ωττυπα τηςν/ας επιστλ0ς πυ δηµσιε3ω παρακτω: την /στειλε Παπαγεωργυ στν πρ"-γν" τυ απ" τη Θεσσαλνκη στις 6 Ιανυαρυ 1884, τ/σσερις περπυ µ0νες α&"-τυ εε υπστηρ;ει τ διδακτρικ" τυ στη Φιλσ&ικ0 Σλ0 της Ι/νας και επι-στρ/ψει στη Μακεδνα.
Η τρισ/λιδη επιστλ0 περι/ει ενδια&/ρυσες (γνωστες ως τ*ρα) πληρ&-ρες πυ &ωτ@υν κυρως την πρ*τη &ση της σταδιδρµας τυ ανδρ"ς. Ε;συενδια&/ρυσες εναι ωστ"σ ι ανα&ρ/ς τυ σε @ητ0µατα πυ α&ρ3ν τις &ιλ-λγικ/ς /ριδες τυ Εθνικ3 Πανεπιστηµυ, τα εκπαιδευτικ πργµατα της Θεσσα-
296
1. Βλ. Π. Μ. Νγδελης, Πτρυ Ν. Παπαγεωργυ τυ Θεσσαλνικως Αλληλγραα(1880-1912) [Eπιστηµνικα Πραγµατεαι, Σειρ Φιλλγικ0 και Θελγικ0, αρ. 19], Θεσσαλ-νκη, E.M.Σ., 2004. καθηγητ0ς κ. C. Τσιρπανλ0ς δηµσευσε τελευταα Bι5λικρισα τηςΑλληλγραας στ περιδικ" Ελληνικ 56/1 (2006) 218-224. Βασι@"µενς στ υλικ" της κατ/-λη;ε σε ρισµ/νες απ"ψεις σετικ µε τν Παπ. τις πες και παραθ/τει πρς συ@0τηση. ∆εναπτελε πρ"θεσ0 µυ να συ@ητ0σω εδ* "λες αυτ/ς τις απ"ψεις, µλν"τι θεωρ* "τι η ηθ-γρα&ικ0 θε*ρηση της πρσωπικ"τητας τυ Παπ. πυ ακλυθε κ. Τ. δεν διευκλ3νει υσια-στικ τν µελλντικ" συγγρα&/α της ιστρας της ελληνικ0ς &ιλλγας, πλ3 περισσ"τερ πυπρ"κειται για /ναν εκπρ"σωπ" της απ" µα νευραλγικ0 περι0 τυ αλ3τρωτυ ελληνισµ3. λ"γς πυ αισθνµαι ωστ"σ την υπρ/ωση να απαντ0σω στην τελευταα ε; αυτ*ν, εκενηδηλ. πυ συνδ/εται µε τ δια@3γι τυ Παπ., &ελεται στ γεγν"ς "τι µυ απδδει πρ"θεσηπυ 3τε εα 3τε ε; ιδισυγκρασας θα µπρ3σα να /ω. Συγκεκριµ/να κ. Τ. θεωρε (σ.222) "τι η αιτιλγα «µη λκλ0ρωση τυ γµυ» πυ παραθ/τω στηρι@"µενς σε συµπληρω-µατικ /γγρα&α (ατηση δια@υγυ, πατριαρικ" δια@3γι, ιατρικ0 ε;/ταση της συ@3γυ τυκαι απδ0 υπαιτι"τητας απ" Παπ.) εναι ασα&0ς και @ητ να µθει αν τ3τ &ειλ"ταν «σεσε;υαλικ0 ανεπρκεια, αδια&ρα–ψυρ"τητα 0 λλ λ"γ», πρσθ/τει δε µε ανκει διδα-κτισµ" τη διαπστωση "τι «η /ρευνα σ0µερα /ει ;επερσει παλαι ταµπ3 πυ απ/τρεπαν τηνπρσ/γγιση και ερµηνεα των µη &ωτειν*ν 0 αθετων πλευρ*ν µις πρσωπικ"τητας». ∆υ-στυ*ς για τν κ. Τ. η δια η Αλληλγραα και υπµνηµατισµ"ς της τν διαψε3δυν. Εν εκδ"της της Αλληλγραας εε ταµπ3 0 /και την πρ"θεση να ε;ιδανικε3σει τν Παπ., µε την/ννια να απκρ3ψει σκ"πιµα τις µη &ωτειν/ς πλευρ/ς της πρσωπικ"τητας και τυ /ργυ τυ,τ"τε π*ς ε;ηγεται τ "τι δηµσευσε τ γεγν"ς τυ δια@υγυ και της επσηµης αιτιλγαςτυ (ανλκλ0ρωτς γµς), α&3 πρηγυµ/νως τα ανακλυψε µε συνδυαστικ0 ανε;ρτητη/ρευνα στα ΓΑΚ της Λ/σ5υ; (Επ τη ευκαιρα παρατηρ* εδ* "τι κ. Τ. δεν µπανει στν κ"-π να ενηµερ*σει τν ανυπψαστ αναγν*στη σετικ µε τ πια ν/α στιεα κµ@ει στην/ρευνα η Αλληλγραα και εκτεν0ς υπµνηµατισµ"ς της ως πρς τν Παπ. και την επ0 ενσυγκρσει πρς την παλαι"τερη /ρευνα). Iσ για τα ατια πυ πρκλεσαν αυτ" τ θλι5ερ" γε-γν"ς &53µαι "τι η απσα&0νιση πυ απαιτε κ. Τ. εναι /να παρδ; ατηµα πυ δενπρ"κειται να ικανπιηθε πτ/ δθ/ντς "τι ατις τυ πρ5λ0µατς /ει απδηµ0σει εις ταςαιωνυς µνς εδ* και εκατ" περπυ ρ"νια.
2. Βλ. Νγδελης, .π., σ. 12.
λνκης και τις αντιλ0ψεις ελληνικ*ν κ3κλων της π"λης για την ταυτ"τητ της δ3δεκαετες πριν απ" τ τ/λς τυ 19υ αι.
Σε ",τι α&ρ τη σταδιδρµα τυ Παπαγεωργυ µαθανυµε τ*ρα "τι αµ/σωςµετ την επιστρ&0 τυ απ" τη Γερµανα Παπαγεωργυ, 5ηθ3ντς και τυ αρ-νητικ3 κλµατς πυ υπ0ρε στυς κ"λπυς της ελληνικ0ς κιν"τητας της Θεσσαλ-νκης, πρσανατλσθηκε αρικ στην ιδ/α να καταλ5ει θ/ση υ&ηγητ0 στη Φιλσ-&ικ0 Σλ0 τυ Πανεπιστηµυ. Απ" την τρτη µλιστα παργρα& της επιστλ0ς, "-πυ απκαλε τν καθηγητ0 της Φιλσ&ικ0ς Σλ0ς Ιωννη Παντα@δη ινε πατ/-ρα τυ, σε συνδυασµ" µε ωρα λλων επιστλ*ν της Αλληλγραας3 δηγ3µαστεα5αστα στ συµπ/ρασµα "τι για την ευ"δωση των σεδων τυ θα πρ/πει να υπλ"-γι@ε σηµαντικ στ κ3ρς και τις γνωριµες τυ συντπτη δασκλυ τυ ( Παντα@-δης καταγ"ταν, "πως και ι εκ πατρ"ς πρ"γν τυ, απ" τ Κρ3σ5 της Kνω Μα-κεδνας). ∆εν θα πρ/πει να µας δια&ε3γει τ γεγν"ς "τι Παντα@δης 0ταν 0δη µααπ" τις κυραρες &υσιγνωµες τυ µακεδνικ3 λ"µπυ των Αθην*ν και "τι διαδρα-µτι@ε σηµαντικ" ρ"λ στην ηγεσα τυ δρ*ντς παρ τω ΥΠΕL περ&ηµυ Συλλ"-γυ πρς ∆ιδσιν των Ελληνικ*ν Γραµµτων (Σ∆ΕΓ)4. τσι θα µπρ3σε να γνεικαλ3τερα κατανητ0 και η εδηση πυ δνει Παπαγεωργυ στν απδ/κτη της επι-στλ0ς "τι εε απρρψει «πλλNς καO συµ&"ρυς πρτσεις, Pπως Qναλ5Rη τSν δι-ε3θυνσιν τT UνταTθα (ενν. της Θεσσαλνκης) ∆ιδασκαλευ». Η κατλη;η των &ι-λδ;ι*ν αυτ*ν εναι γνωστ0: Παπαγεωργυ περιρστηκε τελικ για λ"γυς πυπαραµ/νυν ακ"µη αδιευκρνιστι στη γυµνασιαρα τυ γυµνασυ Μναστηρυτην πα σκησε επ /να /τς5 ωρς ωστ"σ να παραιτηθε πτ/ απ" τη &ιλδ;ατυ να µετικ0σει εις τας «(κν)ιστε&νυς Αθ0νας», για να καταλ5ει θ/ση στ Πα-νεπιστ0µι6.
Η στεν0 σ/ση µε τν Παντα@δη δικαιλγε επσης την εκ πρ*της "ψεως πε-ρεργη &ιλα τ3 (µ/ρι τ*ρα θεωρ3µενυ απ" την /ρευνα ως &ανατικ3 παδ3τυ Κ"ντυ7) Παπαγεωργυ µε τν Γρηγ"ρι Βερναρδκη, α&3 εναι γνωστ" "τι Παντα@δης συνδε"ταν &ιλικ µε τν αδελ&" τυ τελευταυ ∆ηµ0τρι8. Τν κατ/;ι ρ"νια µεγαλ3τερ" τυ Γρηγ"ρι εε την ευκαιρα να τν γνωρσει κατ τη διρ-κεια των σπυδ*ν τυ στη Γερµανα9.
Παντ. Μ. Νγδελης, Eπιστλ0 τυ Παπαγεωργυ πρς τν Bερναρδκη 297
3. Νγδελης, .π., επιστλ/ς αρ. 7 (ιδατερα σηµ. 13) και 25.4. Παντα@δης (1827-1900) 0ταν καθηγητ0ς τυ Πανεπιστηµυ απ" τ 1875 και υπ0ρ-
;ε 0δη ιδρυτικ" µ/λς, ταµας, σ3µ5υλς και γραµµατ/ας τυ Σ∆ΕΓ (αργ"τερα –1890 και 1892αντστια– διετ/λεσε Αντιπρ"εδρς και Πρ"εδρς τυ συλλ"γυ). Για τη @ω0 και τ /ργ τυ5λ. Αγγ. Ν. Παπακ*στα, εν Αθναις Σλλγς πρς ∆ιδσιν των ελληνικ#ν Γραµµτων. Η∆ρσις τυ Συλλγυ κατ την εκατνατεταν (1869-1969), Αθ0να 1970, σσ. 157-158.
5. Τη υπδε;ει τυ Κωνσταντνυ Παπαρρηγ"πυλυ και µ/σω τυ Σ∆ΕΓ. Βλ. σετικΣ∆ΕΓ . Γ 6 /216 αρ. εγγρ. 598, 16 Μα'. 1884 (= Νγδελης, .π., σ. 37 σηµ. 12). Πρ"κειται για ε-πιστλ0 πυ απευθ3νει Γενικ"ς Πρ";ενς της Ελλδας Π. Λγθ/της πρς τν Κ. Παπαρ-ρηγ"πυλ.
6. Βλ. παρακτω σηµ. 34.7. Βλ. ενδεικτικ Π. Λ/τσας, «Π/τρς Ν. Παπαγεωργυ (+1914)», Μακεδνικ 1 (1940) 536.8. Βλ. σετικ ∆. Ν. Βερναρδκης, «Cωγρ&εις Ελληνικ0 Βι5λιθ0κη», Εστα τ. 663
(1888) 577, "πυ Βερναρδκης απκαλε τν Ι. Παντα@δη * σ+ς λς µυ.9. Βλ. Νγδελης, .π., επιστλ0 αρ. 17 σηµ. 41. Η γνωριµα των δ3 ανδρ*ν ρνλγεται
τ πιθαν"τερ απ" την επ0 των σπυδ*ν τυ Παπ. στη Λειψα (Ν/µ5ρις 1878-Μρτις1880).
Σε συν&εια µε τα παραπνω 5ρσκεται /να ακ"µη σηµαντικ" @0τηµα της επι-στλ0ς πυ δεν εναι λλ απ" τις απ"ψεις για τη νεελληνικ0 γλ*σσα τις πες ε-ε αρσει να δηµσιε3ει ∆ηµ0τρις Βερναρδκης, παραιτηθες (τ"τε) καθηγητ0ςτης Φιλσ&ικ0ς Σλ0ς, στην ε&ηµερδα Να Ηµρα 0δη απ" τν Ι3νι τυ 1883,µε α&ρµ0 την /κδση τυ /ργυ τυ µισητ3 αντιπλυ τυ Σ. Κ. Κ"ντυ, Γλωσσι-κα παρατηρσεις αναερµεναι εις την να ελληνικ γλ#σσα (1882). Τα ρθρα αυ-τ απτελ3σαν συν/εια της &ιλλγικ0ς (µε /ντνες ιδελγικ/ς απρ*σεις) δια-µης ανµεσα στυς δ3 νδρες πυ εε αρσει απ" τ 1868. Στη στατικ0 θε*ρη-ση της γλ*σσας τυ Κ"ντυ, σ3µ&ωνα µε την πα η νεελληνικ0 στη γραπτ0 τηςµρ&0 /πρεπε να απκαθαρθε ακλυθ*ντας τ τυπικ" της αττικ0ς, Βερναρδ-κης αντιπαραθ/τει /να ε;ελικτικ" πρ"τυπY η γν*ση της αραας γλ*σσας (ως σ3-νλ, δηλ. τ3πι, ετυµλγα, σ3ντα;η) εναι ρ0σιµη στν 5αθµ" πυ επιτρ/πει τη&υσιλγικ0 ε;/λι;η της µιλυµ/νης, πλ3 περισσ"τερ πυ η τελευταα απ" π-ψη τ3πων παρυσι@εται εντε πλυσι"τερη της αττικ0ς10. ι απ"ψεις αυτ/ς &α-νεται να α&0νυν ερωτηµατικ στν νεαρ" Παπαγεωργυ πς "µως ακλυ-θ*ντας τ /νστικτ της επαγγελµατικ0ς θα λ/γαµε αυτσυντ0ρησης απ&ε3γει µεδιπλωµατικ"τητα να πρει θ/ση και απλ*ς διατυπ*νει την ευ0 αυτ"ς και συν-µιλητ0ς τυ να 5ρεθ3ν στην Αθ0να, για να «U;ακρι5*συν QπZ κινT τZ πρ\γµα».Iπως απδεικν3εται λλωστε απ" αρειακ" υλικ"11, στην πρ*τη &ση της σταδι-δρµας τυ υπλ"γι@ε στην υπστ0ρι;η των Βερναρδκηδων.
∆3 ακ"µη ανα&ρ/ς τυ Παπαγεωργυ στην επιστλ0 α;@ει να πρσεθ3νιδιατερα. Η πρ*τη α&ρ την γνωστη απ" αλλ3 πρ"ταση µας εκ των αντιµα-µ/νων την επ0 εκενη παρατ;εων της Eλληνικ0ς Kιν"τητας της Θεσσαλνκηςστν Γρηγ"ρι Βερναρδκη να αναλ5ει τη διε3θυνση τυ γυµνασυ, την πα, "-πως µαθανυµε, απ/ρριψε Μυτιληνας &ιλ"λγς12.
Η δε3τερη παρυσι@ει γενικ"τερ ενδια&/ρν καθ*ς πρ"κειται για τν α-πα;ιωτικ" αρακτηρισµ" «ρυπαρN _E5ραι3πλις» πυ ρησιµπιε για τη Θεσ-σαλνκη. Τι ακρι5*ς εννε Παπαγεωργυ ρησιµπι*ντας τν δεν εναι α-π"λυτα σα&/ς. αρακτηρισµ"ς αυτ"ς παραπ/µπει κατ τη γν*µη µυ σε δ3 α-ρακτηριστικ της π"λης την περδ αυτ0. Τ πρ*τ α&ρ την κακ0 υγεινµικ0της κατσταση ιδιατερα δε των ε5ραϊκ*ν συνικι*ν της. Iπως εναι γνωστ", ηκατσταση απτυπ*νεται µε γλα&υρ" τρ"π στν τ3π αλλ και σε περιηγητικκεµενα της επ0ς. aαρακτηριστικ0 εναι λ.. η περιγρα&0 της π"λης πυ δηµσι-ε3ει η ε&ηµερδα Ερµς τ 1875. Εκε, α&3 σηµει*νεται "τι η επι&νεια των δρ"-µων της εναι παραγεµισµ/νη µε τ3ς πρστυ7σας :καθαρσας, ;ν < σ=ψις παρ-7ει ε?ς τ+ν διερ7µενν @BεCαν @σµν, παρεµερ= πρ+ς τDν τEν τεταρι7ευµνων λα-7νων, πρστθεται η απκαλυπτικ0 παρατ0ρηση "τι µετ την κατεδ&ιση τυ τε-υς της θλασσας (1869) απκαλ3&θηκαν σε µεση γειτναση µε αυτ0ν πλ=θς
298 Σ3µµεικτα
10. Για τη διαµη Βερναρδκη-Κ"ντυ την ιστρα και τ περιε"µεν" της 5λ. Παντ.Αργ3ρης, «Πανεπιστηµιακ/ς /ριδες: η περπτωση τυ ∆. Βερναρδκη και τυ Κ. Κ"ντυ», Πα-νεπιστµι: Ιδελγα και Πλιτικ, Αθ0να 1989, σσ. 541-556.
11. Βλ. Νγδελης, .π., επιστλ/ς αρ. 19 και 21.12. Για τις αντιµα"µενες µερδες –στη µια εκ των πων πρωταγωνιστ3σε θες τυ
Παπ. Τσκς Παπαγεωργυ– και τις /ριδες της κιν"τητας την επ0 αυτ0 5λ. Στ. Cαπντη,«ι ενδκιντικ/ς /ριδες στην Ελληνικ0 Κιν"τητα της Θεσσαλνκης απ" τ 1881 /ως τ1912», Πρακτικ ΙH Πανελληνυ Ιστρικ Συνεδρυ Θεσσαλνκης, Θεσσαλνκη 1999, σ. 121.
σαπρEν καI Jτιµρρπων ?κιEν, :νηκυσEν πρ+ πντων ε?ς JKραϊκ3ς ?κγε-νεας Mν αNς, Oν µD καθ’ Pλην τDν νκτα Qεγγν R ανI τEν Mκ πρ7ερυ πηγ-ντων MκεC καενεων, θ3 Qλεγεν * πιητDς Pτι πλανSται τ+ σµα τ=ς δυστυ7αςκαI Mρηµ#σεως13.
Τ δε3τερ αρακτηριστικ" πυ υπαινσσεται Παπαγεωργυ θα πρ/πει να α-&ρ περισσ"τερ τν κυραρ ρ"λ πυ διαδραµτι@ε η ε5ραϊκ0 κιν"τητα στηνκινωνικ0 και ικνµικ0 @ω0 της π"λης14 και λιγ"τερ την πληθυσµιακ0 της υπε-ρ0, α&3 ειδικ την περδ εκενη ι επσηµες θωµανικ/ς απγρα&/ς δενυνελα&ρ υπερ0 τυ ελληνικ3 πληθυσµ3 /ναντι τυ ε5ραϊκ3 και τυ µυσυλ-µανικ3, λ"γω τυ µεγλυ αριθµ3 Ελλ0νων πρσ&3γων πυ κατ/&υγαν στην π"-λη απ" τ Λιτ"ωρ µετ την 0ττα τυ 187815. Αν η ερµηνεα αυτ0 εναι, "πως πι-στε3υµε ρθ0, τ"τε λληνας λ"γις θα πρ/πει να εκ&ρ@ει µε τν αρακτηρισµ"αυτ" την απαρ/σκει τυ πρς τ ε5ραϊκ" στιε, στση απ"λυτα αναµεν"µενηγια /ναν εθνικιστ0 πυ @ει µε τ "νειρ της εθνικ0ς απκατστασης της Μακεδναςκαι της Θεσσαλνκης. Για τν Παπαγεωργυ η π"λη εναι ελληνικ0, "πως σα&*ςδηλ*νει σε επιστλ0 τυ πρς τν επιστ0θι &λ τυ και θ3µα της δρσης των5υλγαρικ*ν κµιττων γιατρ" Κ. Κντρ/πα τ 1892, "πυ την απκαλε µετ’ επι-τσεως < Θεσσαλνκη µας µας16. Υπ" την /ννια αυτ0 αρακτηρισµ"ς ρυπαρΕ5ραι3πλη απτελε µα λακωνικ0 µεν αλλ ενδια&/ρυσα πληρ&ρα για τααρνητικ συναισθ0µατα πυ /τρε&ε µερδα τυλιστν των µρ&ωµ/νων Ελλ0νωντης Θεσσαλνκης /ναντι των συνκων Ε5ραων.
TEν ΘεσσαλνκVη τV= 8 TΙαν(υαρυ) 1884
TΑγαπητW Γρηγριε,
Πλλ3ς *µλγE 7ριτας σ τε καI τXE :BιτµXω :δελXE συ17 MπI ταCς θερµαCςπρ+ς τ+ν κ. ΒυZντιν18 συστσεσιν [πWρ Mµ\. Μετ3 τDν διακπDν τ=ς Mκδσεωςτ=ς «Κλει\ς»19, ^ν πρυσιν Qτι Mγνωσκν _ς :ναπευκτν, ε`νε παργρν Pτι
Παντ. Μ. Νγδελης, Eπιστλ0 τυ Παπαγεωργυ πρς τν Bερναρδκη 299
13. Βλ. Ερµς, &. της 28/15.8.1875, πρ5λ. Αλ. Καραδ0µυ-Γερ"λυµπυ, ΜεταB Ανατλςκαι ∆σης. Βρειελλαδικς πλεις στην περδ των θωµανικ#ν µεταρρυθµσεων, Αθ0να1997, σ. 157, "πυ επισηµαννται λλα ανλγυ περιεµ/νυ κεµενα Ελλ0νων και ;/νων.Βλ. επσης Καραδ0µυ-Γερ"λυµπυ, αυτ., σ. 159, "πυ ανα&ρ σε ρθρα της διας ε&ηµερ-δας µε ατηµα την ργνωση εκ µ/ρυς της δηµαρας υπηρεσας απκµιδ0ς σκυπιδι*ν απτας δς της πλεως τας πας … 7ιλιδαι ναρων καταπληρσι ακαθαρσι#ν.
14. Βλ. σετικ Π. Μ"λ, ι ΕKραι της Θεσσαλνκης 1856-1919, Αθ0να 2001, σ. 49 κ.ε.15. Σ3µ&ωνα µε την επσηµη απγρα&0 τυ 1882 στν κα@ Θεσσαλνκης υπ0ραν
34.985 λληνες, 34.523 Ε5ραι, 29.489 Μυσυλµνι και 4.087 δι&ρι. Για τα στιεα αυ-τ, "πως και για τις λλες απγρα&/ς σετικ µε τν πληθυσµ" της Θεσσαλνκης, 5λ. Μ"λ,.π., σ. 29 κ.ε.
16. Βλ. Νγδελης, .π., επιστλ0 αρ. 33 (της 15ης Ιυλυ τυ 1892).17. Εννε τν &ιλ"λγ και πρ*ην καθηγητ0 της Φιλσ&ικ0ς Σλ0ς τυ Πανεπιστηµ-
υ Αθην*ν ∆ηµ0τρι Βερναρδκη (1833-1909). Για τη @ω0 και τ /ργ τυ 5λ. Μ. Ι. Μιαηλ-δης, ΛεσKιακα Σελδες. Μρς ΑH Βς και bργα τυ ∆. Βερναρδκη, Mυτιλ0νη 1939.
18. Εννε τν Αναστσι Βυ@ντι συνεκδ"τη (µα@ µε τν Γ. Σκυλτση) της απ" τ 1866µετνµασθεσας σε Να Ηµρα ε5δµαδιαας ε&ηµερδας της Τεργ/στης Ηµρα. Για την ιστ-ρα της ε&ηµερδας 5λ. Κ. Μγιερ, Ιστρα τυ ελληνικ τπυ, τ. Αb, Αθ0να, σ. 291.
19. Η ε5δµαδιαα ε&ηµερδα Κλει# της Τεργ/στης ιδρ3θηκε απ" τν λ"γι ∆ιν3σι Θε-ρειαν", τ 1861, µετ την απ*ρησ0 τυ απ" την Ηµρα. Σταµτησε την κυκλ&ρα της τ
Mκδδεται < «cΗµρα», ε`δς τι Centralblatt τ=ς Λειψας d Wochenschrift τ\ Βερλ-νυ20, ε?ς ^ν δυνµεθα R ιλλγικ#τερι <µεCς τEν Mν τV= TΑνατλV= εeµως κα-λυµνων «ιλλγων» ν3 :πστλλωµεν Mντε τ3ς µικρ3ς καI πρ7ειρτρας δια-τριK3ς <µEν. TΑνγκη Pµως ν3 συστσητε τXE κ. ΒυZαντXω ν3 καταστσVη τDν Mηµε-ρδα αeτ\ ιλλγικωτραν πως, Oν θλVη ν’ :γαπηθV= καI διαδθV= περισστερν,:\ JKδµαδιαCν περιδικ+ν σγγραµµα, f µεγστην Q7υσιν τ3 παρ’ <µCν γρµ-µατα :νγκην, δWν ηeτ7ησε ν3 Q7Vη < cΕλλ3ς µετ3 gµισυν α?Eνα καθ’ hν θεραπεε-ται Mλευθρως < ιλλγα.
E?ς Θεσσαλνκην :ικµην πρ+ δ JKδµδων, µετ3 τ3ς Jρτ3ς :πρ7µαι δWε?ς iγιν jρς21 καI TΑθνας Pπυ καI θ3 στσω τDν ιλλγικDν καλKην ^ν RκανEςκατ3 τ3 τελευταCα Qτη περιεπλνησα µετ’ Mµαυτ\22. TΑπρριψα πλλ3ς καI συµ-ρυς πρτσεις γενµνας µι Pπως :ναλKω τDν διεθυνσιν τ\ Mντα\θα διδασκα-λευ23, καI διτι θλω ν3 µενω Mν ταCς TΑθναις καI διτι, Pπως κατντησαν τ3 πργ-µατα τ=ς cΕλληνικ=ς κιντητς, ε`νε :νBιν σπυδαυ καI Mπιστµνς :νδρ+ς ν3διαµνVη Mν ΘεσσαλνκVηk :περγραπτα ε`νε τ3 «ρεZιλκια» τEν Mντα\θα :ντιµα7µ-νων µερδων, :περγραπτς < :θλιτης καI παρλυσις < Mπικρατ\σα ε?ς τ3 Mκπαι-δευτικ3 καI Mκκλησιαστικ3 πργµατα24, Kερ3 δW καI < 7ρηµατικD :ν7εια τ\ τα-
300 Σ3µµεικτα
1883. Παπ. πρ"λα5ε να δηµσιε3σει σε αυτ0 µερικ ρθρα και επιστλ/ς. Για τις τελευταες5λ. Νγδελης, .π., επιστλ/ς αρ. 1 και 4.
20. Εννε τ ε5δµαδια &ιλλγικ" περιδικ" Berliner Philologische Wochenschrift πυ ι-δρ3θηκε τ 1881 και απ" τ 1921 συν/ισε να εκδδεται µε τν ττλ Philologische Wochenschrift.Στ περιδικ" αυτ" Παπ. δηµσευσε µεγλ αριθµ" µελετ*ν, &ιλλγικ*ν αρικ και επιγρα-&ικ*ν στη συν/εια. Για την εργγρα&α τυ εν αναµν0 της δηµσευσης της τελικ0ς της µρ&0ς5λ. πρσωριν Πτρς Ν. Παπαγεωργυ (1854-1914). Φιλλγικν Μνηµσυνν επ τη πεντη-κστ επετεω απ τυ θαντυ αυτ ργανωθν υπ της ΕΜΣ, Θεσσαλνκη 1964, σ. 36 κ.ε.
21. ακρι50ς αριθµ"ς των επισκ/ψεων τυ Παπ. στ Kγι Iρς δεν µυ εναι γνωστ"ς,η ανα&ρ αυτ0 συνιστ πντως την πρωϊµ"τερη γνωστ0 µαρτυρα. Για τις επισκ/ψεις τυΠαπ. στις µν/ς και τις Bι5λιθ0κες τυς καθ*ς επσης και γενικ"τερα τις σ/σεις τυ µε τKγι Iρς, "πως αυτ/ς απτυπ*ννται στην Αλληλγραα τυ 5λ. Νγδελης, .π., επιστλ/ςαρ. 83 (µε σηµ. 318), 88 και 119 (ιδιατερα σ. 222).
22. Εννε τ µακρ3 διστηµα των σπυδ*ν τυ σε Γερµανα και Ιταλα 1873-1883Y 5λ.σετικ Νγδελης, .π., σ. 313 και σπρδην.
23. Η παραπνω πληρ&ρα εναι γνωστη απ" αλλ3. Αντθετα, απ" την Αλληλγρα-&α τυ Παπ., 5λ. Νγδελης, .π., αρ. 5 και 6 (ρνλγ3µενες στις 25 Απριλυ και 1 Μαcυ α-ντστια), πρκ3πτει "τι κατ τυς πρ*τυς µ0νες τυ 1884 Παπ. ευρισκ"µενς στην Αθ0-να, "ταν πρ&αν*ς εε εκλεψει η πιθαν"τητα να εκλεγε υ&ηγητ0ς στη Φιλσ&ικ0 Σλ0,συ@0τησε µε τν Κωνσταντν Παπαρρηγ"πυλ, πρ"εδρ τυ Σ∆ΕΓ, τ ενδε"µεν να ανα-λ5ει τη διδασκαλα τυ µαθ0µατς των Ελληνικ*ν σε "λες τις τ;εις τυ (ιδρυθ/ντς απ" τνΣ∆ΕΓ τ 1876) ∆ιδασκαλευ, για να καταλ0;ει τελικ στη διε3θυνση τυ Γυµνασυ Μνα-στηρυ. Κατ τ σλικ" /τς 1883-1884 πντως, µετ δηλ. τν ε;αναγκασµ" σε παρατησητυ πρ*τυ διευθυντ0 τυ παιδαγωγ3 aαρσιυ Παπαµρκυ τν Μρτι τυ 1882, διευθυ-ντ0ς τυ 0ταν υπ"τρ&ς τυ Σ∆ΕΓ Αθ. ικνµδηςY 5λ. σετικ Κ. Μπνδης, ι ελληνικιλλγικ Σλλγι ως ρες εθνικς παιδεας και πλιτισµ στη διαιλνικµενη Μα-κεδνα (1869-1904), Θεσσαλνκη 1995, σσ. 143-147.
24. Η κρση στα εκκλησιαστικ δ0γησε, ως γνωστ", στην αντικατσταση τυ µητρπ-λτη Καλλνικυ απ" τν Γρηγ"ρι Καλλδη (µητρπλτης Θεσσαλνκης τ διστηµα 1884-1889). Η «παρλυσις» των εκπαιδευτικ*ν πραγµτων α&ρ µλλν την πρ"σ&ατη κρση τυ∆ιδασκαλευ.
µευ τEν σ7λεων25k καI Pµως * λς ?κνµς26 MπιλαKµενς καI :ρ7αιλγαςκαI TΑκρπλεως καI ΚαKKαδυ27 τρπεται MπI τV= καταστσει τατVηk Quantum
mutatus ab illo Oeconomo!! – TρθEς Mπησας :πρρψας τDν παρκλησιν µιSς τEνµερδων ν3 διευθνVης28 τ+ Mντα\θα γυµνσιν, ν3 µD σ’ :Bι#σVη δW * θε+ς ν3 διευ-θνVης τι\//τν σ7λεCν Mν τV= nυπαρoS τατVη JKραιυπλει.
Λω µαν :πραν συ ^ν πρKλεπν Pτι πλλI θ3 πθωσιk σT Mσκανδλισεν,Pπως Mσκανδλισεν καI pλλυς, < δ=θεν :ντιπαρθεσις τ\ «σ\ καθηγητ\ Κ-ντυ»29 πρ+ς τ+ν «καθηγητDν ΠανταZδην»30k πρ+ς τ+ν ΠανταZδην δικειµαι, _ςπντες γιγν#σκυσι, τσν ?κεως qστε Oν Qγραν «* σ+ς κ. ΠανταZδης», θ3rτ _σεI Qγραν «* σ+ς πατρ µυ» καI ττε, Oν µD pλλ, θ3 Mµιµµην τ+ν κ\ρΣ. Λµπρν31, τ+ν gρω µυ, Pστις γρων πυ γαλλιστI ε`πε «mon très savant
père»!, γλωτας δW MπI τιατVη µιµσει δWν sθελν µ3 τDν :λθειαν ν3 @λισκνω.Τ+ν Κντν δW :πεκλεσα σ+ν _ς ερ’ ε?πεCν Mν σελ. 97 :πεκλεσα καI τ+ν Κυ-µανδην «σν». TΕγ#, Γρηγριε, τιµE καI :γαπE Mπσης τ+ν ΠανταZδην καI τ+νΚντν _ς καI pλλυς καθηγητς, τDν τιµDν δW τατην καI :γπην δWν MBαρτE Mκτ\ @ρθ\ d µD τEν γλωσσικEν θεωριEν Jν+ς Jκστυk ε`νε δυνατ+ν λ.7. ν3 σλ-ληται * Κντς ε?ς τ+ Zτηµα τ=ς καθ’ <µSς γλ#σσηςk τ\τ Pµως δWν δναται καI
Παντ. Μ. Νγδελης, Eπιστλ0 τυ Παπαγεωργυ πρς τν Bερναρδκη 301
25. Εναι αρακτηριστικ" "τι για να ανταπε;/λθει στις ανγκες των σλεων για τ σ-λικ" /τς 1884-1885 η σλικ0 ε&ρεα Θεσσαλνκης /λα5ε πρσωριν" δνει απ" δ3 πλ-τες: 25.000 γρ"σια απ" τν Αλ&ρ/δ Kµπτ και 4.100 απ" τν ∆ηµ0τρι Φιλππ5ιτςY 5λ. σε-τικ Σ. Cι*γυ-Καραστεργυ, «Συµ5λ0 στην Ιστρα των Σλεων της Θεσσαλνκης καττ τελευτα τ/ταρτ τυ 19υ αι*να», Μακεδνικ 16 (1976) 337.
26. Εννε τν παιδαγωγ" Παναγι*τη Π. ικν"µ (1852-1931). ικν"µς (υπ"τρ-&ς τυ Σ∆ΕΓ στη Γερµανα) εε αναλ5ει τ 1876 τη διε3θυνση τυ Πρτ3πυ ∆ηµτικ3Σλευ τυ ∆ιδασκαλευ Θεσσαλνκης, εε "µως σηµαντικ/ς δια&ρ/ς απ"ψεων µε τνπρ*τ διευθυντ0 τυ aαρσι Παπαµρκ. ικν"µς εε και αραιλγικ ενδια&/ρντα,"πως πρκ3πτει απ" τ γεγν"ς "τι διετ/λεσε σ3µ5υλς της εν Αθ0ναις Αραιλγικ0ς Εται-ρεας τ ρνικ" διστηµα 1912-1918 5λ. Β. Πετρκς, Η εν Αθναις Αρ7αιλγικ Εταιρεα.Η Ιστρα των 150 ετ#ν της (1837-1987), Αθ0ναι 1987, σσ. 116, 297 και 317. Τ ενδια&/ρν τηςικγ/νειας για την αραιλγα συν/ισε γις τυ, µετ/πειτα ακαδηµαϊκ"ς και καθηγητ0ςτης κλασικ0ς Αραιλγας στ Πανεπιστ0µι της Αθ0νας, Γε*ργις ικν"µς.
27. Εννε τν αραιλ"γ και καθηγητ0 της Αραιλγας στ Πανεπιστ0µι Αθην*νΠαναγι*τη Κα55αδα (1850-1928), µετα;3 των λλων ανασκα&/α της Ακρ"πλης και δ3 &-ρ/ς (1895-1909 και 1912-1920) Γραµµατ/α της εν Αθ0ναις Αραιλγικ0ς Εταιρεας. Για τη @ω0και τ /ργ τυ 5λ. Πετρκς, .π., σσ. 282-284.
28. Τη θ/ση κατ/λα5ε τελικ Αντ. ικν"µυ, 5λ. Σ. Cι*γυ-Καραστεργυ, «Η Θεσσα-λνκη εν µαθητλγις &θεγγµ/νις …», Πρακτικ τυ Συµπσυ «Τα Ελληνικ Σ7λεαστη Θεσσαλνκη κατ τν τελευτα αι#να της Τυρκκρατας», Θεσσαλνκη, Κ/ντρ Ιστ-ρας τυ ∆0µυ Θεσσαλνκης, αρ. 14, 1994, σ. 39.
29. Πρ"κειται για την κυραρη την επ0 εκενη &υσιγνωµα της Φιλσ&ικ0ς Σλ0ςτυ Πανεπιστηµυ Αθην*ν κλασικ" &ιλ"λγ καθηγητ0 Κωνσταντν Κ"ντ µε τν κ3κλτυ πυ συνδ/θηκε στεν"τατα στα επ"µενα ρ"νια της @ω0ς τυ Παπ. Για τη @ω0 και τ/ργ τυ 5λ. Γ. Α. aριστδ3λυ, Κωνσταντνς Σ. Κντς (1834-1909), Αθ0να 1979.
30. Αν κρνυµε απ" "σα λ/γνται παρακτω εναι πρ&αν/ς "τι πρ"κειται για ωρ τηςµνγρα&ας τυ Παπ., Μι7αλ Ακµιντυ τυ wωνιτυ τα σωZµενα εκδθντα υπ Σπυ-ρδωνς Λµπρυ και εν Φλωρεντα Λαυρεντιανς Κ#διB, εν Αθ0ναις 1883, πυ συν/γραψεως 5ι5λικρισα στην /κδση τυ Σπυρδωνα Λµπρυ. Για τη διαµη τυ Παπ. µε τν Σπ. Λ-µπρ 5λ. Νγδελης, .π., επιστλ0, αρ. 4.
31. Εννε τν Σπυρδωνα Λµπρ.
δWν πρπει ν3 δναται ν3 µ’ MµπδσVη τ\ ν3 τιµE τDν pλλην αeτ\ παιδεαν καI µ-θησινk δυνατ+ν ν3 :πατEνται * ΠανταZδης καI * :δελς συ, θ3 sµην Pµως Mσ7-τως xλθις καI µωρ+ς Oν δι3 τ\τ xρνµην ν3 τιµE yνα ∆. Βερναδκην καI yναΠανταZδην. zτως Q7ωσιν τ3 πργµατα λε, πιστεω δ’ Pτι Mν pλλVη MπιστλV= συθ3 µW δικαι#σVης.
TΑνγνων καI :ναγιγν#σκω τακτικ3 τ3 Mν τV= «cΗµρoα» γραµενα [π+ τ\:δελ\ συ32k δWν Q7ω τε 7Eρν τε 7ρνν Rκαν+ν ν3 ε|πω καI Mγ τDν τα-πεινDν γν#µην µυ, Oν Mπιτρπηται καI ε?ς τ~ς νεωτρυς <µSς ν3 Q7ωµεν ?δανγν#µην περI τιτων Zητηµτωνk * περI αeτEν λγς ε`νε µεZων d κατ’ Mπιστλν,ε7µαι δ πτε ν3 διαλε7θEµεν Mκ τ\ πλησν Mν ταCς κλειναCς καI (κν)ιστε-νις TΑθναις Pπως MBακριK#σωµεν :π+ κιν\ τ+ πρSγµα.
TΕν γXω jρει κρπτεται καλ+ς τ\ Πλυτρ7υ κEδιB33, _ς :σαλEς παρ’ :Bι-πστυ καλγρυ Qµαθνk εe7αρστως θ3 συντBω :ντιKλDν ^ν καI θ3 Q7Vης πρ+ς7ρ=σιν, :ρκεC ν3 εeµιρσω 7ρνυ πρ+ς τ\τk Q7ω τσα pλλα ν3 |δω καI MBετσω,qστε K\µαι µD * 7ρνς µ7ρι τ\ Πσ7α, *πτε :νγκη ν3 ε`µαι Mν TΑθναις δι3τ+ «[ηγητλ=κι»34, δWν MπαρκσVη ε?ς τ3ς µελτας µυ. Κρπτεται καI :ρ7αCς τ\ Σ-κλυς κEδιB35!, * δW «γραγν#στης»36 γιν#σκει µνν ν’ :νακαλπτVη «nητναςMν γλακτι» καI ν3 σαγιZVη TΑκµιντυς. cΗ «Mπκρισς» µυ τ+ν Mσαγασεν.
TΕν τV= «cΗµρoα» * :δελς συ ?σ7υρσατ Pτι eδες πτε Ελλην :π+ τ\ ∆ευ-καλωνς καI τ=ς Πρρας ε`π πτε µ7ρι σµερν «εeρς», «Mπιρς», «δυσ-ρς» κ.τ.τ. ΚαI Pµως |δετε τDν 12 σελδα τ\ KH τµυ τ\ TΑκµιντυk MκεC * κ\ρ Λ-µπρς ε[ρν Mν δυσI 7ειργρις «τ+ @πωρρν τ=ς γ=ς, τ+ πµρν» διρ-θωσε σW «παµρν»!!! Σ7ετικν τι πρ+ τ\τ RκανEς σκωπτικ+ν θ3 δηµσιεσω MντV= «Νoα Mηµριδι» Mν V Mδηµσευσα καI τ+ περI τ\ «µιµω-µιµE» Pπερ * κ. Λ-µπρς Mνµισεν Pτι [πλανθνει Mν τXE «µιµ#» (= < µαϊµ\!), µεταρσας Mν τXE Kι-KλXω «Romans Grecs» δι3 τ\ «comparer»! ΜD 7ειρτερα!
302 Σ3µµεικτα
32. Εννε τη σειρ των ρθρων πυ δηµσευσε Βερναρδκης µε τν ττλ «Κωνστα-ντνυ Κ"ντυ. Γλωσσικα παρατηρ0σεις ανα&ερ"µεναι εις την ν/αν ελληνικ0ν γλ*σσαν» στηνε&ηµερδα Να Ηµρα της Τεργ/στης αρ. 443-479 απ" τις 28/9 Ιυν. τυ 1883 και ε;0ς (η σειρλκληρ*θηκε στις 4/16.11.1884). Τ σ3νλ των ρθρων επαναδηµσιε3θηκε αυττελ*ς ως5ι5λ µε τν ττλ Ψευδαττικισµ λεγ7ς τι Κ. Σ. Κντυ γλωσσικ#ν παρατηρσεων α-ναερµνων εις την ναν ελληνικν ανασκευ, Τεργ/στη 1884.
33. Τ ενδια&/ρν τυ Βερναρδκη για κ*δικες τυ Πλυτρυ α&ρ3σε τα Ηθικτυ την /κδση των πων πρετµα@ε στην επ0 εκενη. πρ*τς τ"µς τυς εκδ"θηκε τ1888 στη 5ι5λιθ0κη των Αραων Ελλ0νων και Λατνων Συγγρα&/ων τυ γερµανικ3 εκδτι-κ3 κυ B. G. Teubner.
34. Πρ"κειται για την πρ*τη ρνικ πληρ&ρα σετικ µε την πρ"θεσ0 τυ να καταλ-5ει θ/ση στ Πανεπιστ0µι Αθην*ν. Για τις κατπιν/ς πρσπθει/ς τυ να εκλεγε υ&ηγητ0ς/κα-θηγητ0ς στ δι Πανεπιστ0µι 5λ. Νγδελης, .π., επιστλ/ς αρ. 44 (Α3γυστς 1893), 59 (Ι3λις1897). Παπ. διρσθηκε τελικ αριστδην καθηγητ0ς στη Φιλσ&ικ0 Σλ0 απ" τν πτρωντυ Στ/&αν ∆ραγ3µη, πρωθυπυργ" τ"τε της Ελλδας, τν Α3γυστ τυ 1910, δεν κατ"ρ-θωσε "µως να αναλ5ει καθ0κντα για λ"γυς υγεαςY 5λ. σετικ Νγδελης, αυτ., σσ. 258-260.
35. Την επ0 εκενη Παπ. πρετµασε την /κδση των Αραων Σλων (Scholia
vetrera) των τραγωδι*ν τυ Σ&κλ/υς πυ εκδ"θηκαν τελικ τ/σσερα ρ"νια αργ"τερα α-π" τν εκδτικ" κ B. G. Teubner.
36. Εδ* Παπ. ανα&/ρεται ειρωνικ στν επσηµ ττλ της θ/σης πυ κατεε Σπ. Λ-µπρς στ Πανεπιστ0µι καθ*ς και τ "τι 0ταν Υ&ηγητ0ς της Ελληνικ0ς Ιστρας και Γρα&-γνωσας.
ΜD @ργZυ Oν µD λαµKνVης συ7ντερα γρµµατ µυk σ~ *σκις Q7Vης καιρ+νγρε, διτι πσν εe7αριστ\σ µι αR Mπιστλα συ ε`νε περιττ+ν ν3 ε|πω πρ+ςε?δτα σε.
Εe7µενς σι εeτυ7Wς τ+ νν Qτς σW :σπZµαι Mκ τ=ς ψυ7=ς Πτρς Ν. Παπαγεωργυ
Τµ0µα Ιστρα – Αραιλγας A.Π.Θ. ΠΑΝΤΕΛΗΣ Μ. ΝΙΓ∆ΕΛΗΣ
Παντ. Μ. Νγδελης, Eπιστλ0 τυ Παπαγεωργυ πρς τν Bερναρδκη 303
20
Top Related